ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ MASTER 2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ- UNIVERSITÉ DU MAINE

Transcript

1 0 Université du Maine ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ MASTER 2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ- UNIVERSITÉ DU MAINE «Διδακτικές της πολυγλωσσίας και γλωσσικές πολιτικές. Διάδοση των γλωσσών και των πολιτισμών σε πολύγλωσσα περιβάλλοντα Didactiques du plurilinguisme et politiques éducatives. Diffusion des langues et des cultures dans des milieux plurilingues» Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία Θέμα εργασίας Τα λαϊκά παραμύθια: τρίγλωσση εφαρμογή(γαλλικά, γερμανικά, ελληνικά). Απόψεις παιδαγωγών προσχολικής ηλικίας Les contes populaires: application trilingue (français, allemand, grec). Les opinions des instituteurs maternels Μεταπτυχιακή φοιτήτρια: Καραγιάννη Βασιλική του Ιωάννη Επιβλέπων καθηγητής: Καμαρούδης Σταύρος Ακαδημαϊκό έτος:

2 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ 11 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 19 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 20 ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Ιστορική αναδρομή Μύθος και παραμύθι- Η διαφορά ανάμεσα στο μύθο και στο παραμύθι Τι είναι το παραμύθι Φωνή προφορική Φωνή παλιά Φωνή επαναστατική Φωνή ονειρική-ποιητική Φωνή συμβολική Φωνή μύησης Φτού ξελευτερία Τα είδη του παραμυθιού Το λαϊκό παραμύθι Το σύγχρονο παραμύθι Χαρακτηριστικά στα δυο είδη του παραμυθιού Κύρια γνωρίσματα του λαϊκού παραμυθιού Κύρια γνωρίσματα του σύγχρονου παραμυθιού Δομικά στοιχεία του παραμυθιού Ο ρόλος και ο σκοπός του παραμυθιού Η γοητεία του παραμυθιού 46

3 2 1.9 Η παιδαγωγική αξία του λαϊκού παραμυθιού Τι είναι παραμυθάς Είναι αληθινός Λέει την αλήθεια Είναι χωρίς δέρμα Είναι ενήλικος Είναι σύγχρονος με το κοινό Είναι ανοιχτός στη ζωή 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 61 ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ-ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΕΝΑ ΜΕΣΟ ΓΝΩΡΙΜΙΑΣ ΑΛΛΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ Η ελληνική άποψη για την απεικόνιση στα παιδικά βιβλία-παραμύθια του πολιτισμικά διαφορετικού Η διεθνής άποψη για την απεικόνιση στα παιδικά βιβλία-παραμύθια του πολιτισμικά διαφορετικού 62 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ 65 ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ 65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 66 ΤΕΣΣΕΡΑ ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ:ΤΡΙΓΛΩΣΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ(ΓΑΛΛΙΚΑ- ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ-ΕΛΛΗΝΙΚΑ) Σκοπός έρευνας Υποθέσεις έρευνας Μεθοδολογία έρευνας Τι είναι η έρευνα με ανάλυση περιεχομένου Λόγοι που οδήγησαν στη χρήση της έρευνας με ανάλυση περιεχομένου Καθορισμός αντικειμένου ανάλυσης της έρευνας Άξονες ανάλυσης της έρευνας Πραγματοποίηση της ανάλυσης περιεχομένου 69

4 3 3.7 Τελική επεξεργασία και μελέτη των δεδομένων 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 71 ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ-Η ΩΡΑΙΑ ΚΟΙΜΩΜΕΝΗ-Ο ΜΛΑΒΟΓΈΝΗΣ-Η ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑ Κοκκινοσκουφίτσα-γαλλικό Κοκκινοσκουφίτσα-γερμανικό Χαλκοσκουφίτσα-ελληνικό Ανάλυση των τριών παραμυθιών Η Ωραία κοιμωμένη του δάσους-γαλλικό Η κοιμισμένη πεντάμορφη-γερμανικό Η κοιμισμένη βασιλοπούλα-ελληνικό Ανάλυση των τριών παραμυθιών Ο Μπλαβογένης-γαλλικό Το πουλί του μάγου-γερμανικό Της κάτω γης ο αφέντης-ελληνικό Ανάλυση των τριών παραμυθιών Η Σταχτοπούτα-γαλλικό Η Σταχτοπούτα-γερμανικό Η Σταχτομπούτα-ελληνικό Ανάλυση των τριών παραμυθιών Συμπεράσματα έρευνας 127 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ 130 ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΗΜΙΔΟΜΗΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 130 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ Σκοπός έρευνας Υποθέσεις έρευνας Μεθοδολογία έρευνας 132

5 Τι είναι η ποιοτική έρευνα Λόγοι που οδήγησαν στη χρήση της ποιοτικής έρευνας Τι είναι οι συνεντεύξεις, και γιατί επιλέξαμε την ημιδομημένη συνέντευξη στην έρευνά μας Πραγματοποίηση της ποιοτικής έρευνας Δείγμα έρευνας Συγκεντρωτικός πίνακας στοιχείων των παιδαγωγών των παιδικών σταθμών Ορισμός-Σκοπός των βρεφονηπιακών σταθμών Λειτουργία Σταθμών Προσωπικό των παιδικών σταθμών Καθήκοντα προσωπικού των παιδικών σταθμών 139 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Απαντήσεις παιδαγωγών στην πρώτη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για την πρώτη ερώτηση Απαντήσεις παιδαγωγών στην δεύτερη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για τη δεύτερη ερώτηση Απαντήσεις παιδαγωγών στην τρίτη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για την Τρίτη ερώτηση Απαντήσεις παιδαγωγών στην τέταρτη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για την τέταρτη ερώτηση Απαντήσεις παιδαγωγών στην πέμπτη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για τη πέμπτη ερώτηση Απαντήσεις παιδαγωγών στην έκτη ερώτηση Διαπιστώσεις-Παρατηρήσεις για την έκτη ερώτηση Συμπεράσματα έρευνας 157 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 159 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 161 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 165

6 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σαν το σιτάρι σπέρνεται στον κόσμο η αλήθεια Kι απ τον καθάριο σπόρο της φυτρώνουν παραμύθια. Kαλότυχος όποιος μπορεί τα στάχυα να θερίσει Kαι το σιτάρι απ τ άχυρο καλά να ξεχωρίσει. Για τον μικρό τον κόπο του μεγάλο κέρδος μένει: Όλη η αλήθεια που θα βρει στα ψέματα κρυμμένη 1! Η μεγάλη αγάπη μου για τα παραμύθια, από την παιδική μου ηλικία και μέχρι σήμερα ήταν ο λόγος της συγγραφής αυτής της εργασίας. Από παιδί μου άρεσε να ακούω παραμύθια και πάντα ζητούσα με επιμονή από τους γονείς μου και τις γιαγιάδες μου, να μου αφηγηθούν ή να μου διαβάσουν κάποιο παραμύθι. Η μαγεία των παραμυθιών με γοήτευε και με ταξίδευε πάντα σε κόσμους αλλιώτικους. Μου έδειχνε δρόμους που δεν είχα ξαναδεί, με πήγαινε σε μέρη που δεν είχα γνωρίσει, μου δημιουργούσε σκέψεις και προβληματισμούς, ταυτιζόμουν με τους ήρωες και τα προβλήματά τους. Ήταν τόσο συναρπαστικά όλα αυτά για μένα, που ακόμη και σε μεγαλύτερη ηλικία που ήμουν σε θέση να καταλάβω πως όλα αυτά δεν ήταν αληθινά, η αθωότητα και οι όμορφες εικόνες με τραβούσαν και κέρδιζαν το ενδιαφέρον μου και μου φαινόταν το ίδιο ελκυστικά, όπως και στην παιδική μου ηλικία. Στη συνέχεια λόγο και του επαγγέλματός μου, που έχει άμεση συνάρτηση με τα μικρά παιδιά, μου δόθηκε η ευκαιρία να δω, πόσο σημαντικά είναι τα παραμύθια για τα παιδιά, πόσο μεγάλη ανάγκη είναι γι αυτά το να ακούν παραμύθια, αλλά και πόσο σπουδαία είναι τα παραμύθια από παιδαγωγική άποψη. Ετσι σκέφτηκα, πως αφού το θέμα των παραμυθιών πάντα μου άρεσε και με ενδιέφερε και αρέσει πολύ και στα παιδιά, να δω αν μπορώ να γράψω μια εργασία γι αυτό το θέμα. Επηρεασμένη από το μεταπτυχιακό μου έχοντας πάρει αρκετές θεωρητικές γνώσεις για τη διαπολιτισμική αγωγή και τη διαφορετικότητα και εφαρμόζοντας μέσο της πρακτικής μου άσκησης και το πρόγραμμα της Eveil aux langues, σκέφτηκα να δω και να εξετάσω εάν υπάρχουν παραμύθια που μοιάζουν μεταξύ τους από χώρα σε χώρα και αν τα παραμύθια θα μπορούσαν να είναι ένα μέσο εξοικείωσης των παιδιών με τα διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία και τη διαφορετικότητα. Επίσης ήθελα να δω εάν στα παραμύθια εμφανίζονται και υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές από χώρα σε χώρα και σε ποιούς τομείς 1 Δροσίνης Γεώργιος(1948), Παιδικά παραμύθια, Ιωάννης. Ν. Σιδέρης, Αθήνα.

7 6 εμφανίζονται. Έτσι αποφάσισα να ψάξω να βρω εάν υπάρχουν παραμύθια που είναι ίδια σε άλλες χώρες. Καθώς ήταν αδύνατο να γίνει αυτό σε όλες της χώρες του κόσμου, επέλεξα την Ελλάδα, τη χώρα καταγωγής μου, τη Γαλλία τη χώρα στην οποία πραγματοποίησα το ένα μέρος του μεταπτυχιακού μου και τη Γερμανία, χώρα κι αυτή της Ευρώπης με μεγάλη παράδοση στα παραμύθια. Κι άρχισα να εξετάζω και να συγκρίνω τα παραμύθια. Ακόμη θέλησα να δω εάν χρησιμοποιούν οι παιδαγωγοί σήμερα το παραμύθι στους παιδικούς σταθμούς. Και αν θεωρούν ότι το παραμύθι θα μπορούσε να ενώσει παιδιά τα οποία έχουν διαφορετική καταγωγή, εάν δηλαδή μέσο του παραμυθιού θα μπορούσαν να έρθουν πιο κοντά. Έτσι λοιπόν η παιδική μου αγάπη για τα παραμύθια και το επάγγελμά μου, με οδήγησαν στο να επιλέξω αυτό το θέμα για να γράψω την εργασία μου. Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω μέσα από την καρδιά μου για την πολύτιμη βοήθειά τους, την καθοδήγησή τους, τις συμβουλές τους και τη στήριξη που μου έδωσαν όλο αυτό τον καιρό τους καθηγητές μου, Σταύρο Καμαρούδη, Τριανταφυλλιά Νατσιοπούλου και Τζίνα Ιωαννίτου. Ακόμη θα ήθελα να ευχαριστήσω και τις εννιά παιδαγωγούς που συμμετείχαν στην έρευνά μου, για το χρόνο τους τη βοήθειά τους και τη συνεργασία τους. Επίσης ευχαριστώ πολύ τους πολυαγαπημένους μου γονείς και τη γιαγιά μου για την στήριξη, τη δύναμη και τη βοήθεια που μου έδωσαν σε κάθε στιγμή που το είχα πραγματικά ανάγκη.

8 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Θα υποστήριζε ίσως κανείς πως το λαϊκό παραμύθι εκφράζει εποχές που ανήκουν για πάντα στο παρελθόν κι όχι στην τόσο γρήγορα εξελισσόμενη τεχνολογικά κοινωνία μας. Ότι ο φανταστικός κόσμος του παραμυθιού αντιτίθεται στην ωμή ρεαλιστικότητα της εποχής μας. Θα μπορούσε με άλλα λόγια να ισχυριστεί κανείς πως οι εποχές που μικροί και μεγάλοι κρέμονταν από τα χείλη των παραμυθάδων απο την πρώτη στιγμή που άρχιζε η αφήγηση ως το τέλος, παρήλθαν ανεπιστρεπτί. Ίσως μάλιστα κάποιοι θεωρούν πως το λαϊκό παραμύθι με τις πεντάμορφες βασιλοπούλες, τις νεράιδες και τους δράκους, είναι αναχρονιστικό, ξεπερασμένο και κάποτε βάρβαρο. Ισχύουν άραγε τα παραπάνω; Αν ναι, τότε πώς εξηγείται το λαϊκό παραμύθι να παραμένει το πρώτο στην προτίμηση των παιδιών λογοτεχνικό είδος; Είναι τυχαίο το ότι ψυχαγωγεί και διδάσκει μικρούς και μεγάλους, σε όλους τους λαούς του κόσμου, από την αρχαιότητα; Γιατί στα ωραιότερα κείμενα της παγκόσμιας λογοτεχνίας συγκαταλέγονται και παραμύθια. Αυτό το φανταστικό πλαίσιο με τις πανανθρώπινες αξίες που διασώζει ως «καταστάλαγμα αιώνων», συντελεί στο να αντιληφθούμε παιδιά και μεγάλοι, ένα κόσμο πιο πραγματικό και πιο αληθινό από την καθημερινότητά μας: την ελπίδα που νικά, την καλοσύνη που ανταμείβεται, την τόλμη που κατορθώνει, την υπομονή, την αυταπάρνηση, την ομόνοια. Η σπουδαιότητα των παραμυθιών και ο πανανθρώπινος χαρακτήρας τους μας έδωσαν την ιδέα να ασχοληθούμε με αυτό το θέμα. Θελήσαμε να δούμε και να εξετάσουμε εάν τα παραμύθια θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα μέσο γνωριμίας με άλλες κουλτούρες και άλλους πολιτισμούς, καθώς επίσης και με άλλα ήθη-έθιμα ή πολιτισμικές ιδιαιτερότητες μέσα από τα στοιχεία που προβάλλονται σε αυτά και μέσα από τα μηνύματα που περνούν. Στην ελληνική λογοτεχνία πράγμα το οποίο ισχύει και για την κάθε τοπική λογοτεχνία, προβάλλονται οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Η γνωριμία με το πολιτισμικά διαφορετικό αποτελεί το καλύτερο μέσο σύγκλισης ανάμεσα σε κουλτούρες διαφορετικές. Ένας τρόπος για αυτή τη γνωριμία είναι και το παραμύθι. Έτσι θέσαμε ως σκοπό της έρευνας, να εξετάσουμε τις ομοιότητες και της διαφορές που έχει το ίδιο παραμύθι από χώρα σε χώρα( Ελλάδα, Γαλλία, Γερμανία) και να δούμε σε ποιους τομείς διαφέρουν και σε ποιους τομείς εμφανίζουν ομοιότητες.

9 8 1)Υποθέσαμε ότι το ίδιο παραμύθι εμφανίζει κάποιες διαφορές από χώρα σε χώρα σύμφωνα με κάποια πολιτισμικά, γεωγραφικά, θρησκευτικά και λαογραφικά στοιχεία που εμφανίζονται στο παραμύθι. 2) Υποθέσαμε όμως επίσης πως η βάση κι ο σκελετός του παραμυθιού είναι ίδιος και ότι τα παραμύθια παρά τις κάποιες διαφορές που εμφανίζουν, στην ουσία τους είναι σχεδόν ίδια, αφού υπερασπίζονται τις ίδιες αξίες που είναι κοινές για όλους τους ανθρώπους, μιλούν για τα ίδια πράγματα, έχουν ίδιες στερεοτυπικές αντιλήψεις και θέλουν μέσα από το παραμύθι να εκφράσουν συναισθήματα και ιδέες. 3) Άρα το παραμύθι είναι μια ανάγκη πανανθρώπινη την οποία έχουν όλοι οι λαοί και γι αυτό συναντάμε το ίδιο παραμύθι σε πολλές χώρες. Στη συνέχεια της έρευνας, στο δεύτερο κομμάτι της, θελήσαμε να δούμε και να εξετάσουμε, εάν το παραμύθι στις μέρες μας χρησιμοποιείται στην εκπαιδευτική διαδικασία από τους παιδαγωγούς προσχολικής ηλικίας στο σχολικό περιβάλλον και συγκεκριμένα στους δημόσιους παιδικούς σταθμούς όπου φιλοξενούνται παιδιά ηλικίας 2,5 έως 5 ετών. Το παραμύθι όπως είπαμε και στο δεύτερο μέρος της εργασίας αυτής, μπορεί να αποτελέσει ένα μέσο γνωριμίας με άλλες κουλτούρες και άλλους πολιτισμούς μέσα από τα στοιχεία που προβάλλονται σε αυτό. Επίσης με τον πανανθρώπινο χαρακτήρα που έχει και αφού πραγματεύεται τα ίδια θέματα βοηθάει το παιδί και να γνωρίσει αξίες αλλά και να δει πως όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν και έχουν τις ίδιες ανάγκες ακόμη κι αν δε ζουν στη ίδια χώρα κι αν δε μιλούν την ίδια γλώσσα. Αφού λοιπόν το παραμύθι είναι ένα μέσο το οποίο θα μπορούσε να αφυπνίσει τα παιδιά απέναντι στη διαφορετικότητα και έχει σπουδαία εκπαιδευτική σημασία, θελήσαμε να δούμε και τη γνώμη που έχουν οι παιδαγωγοί της σύγχρονης ελληνικής σχολικής πραγματικότητας για αυτό. Οπότε με τις ερωτήσεις μας θελήσαμε να εξετάσουμε εάν εκτιμούν το παραμύθι οι παιδαγωγοί και εάν θεωρούν ότι περνάει αξίες και μηνύματα, εάν τους έχει τύχει να έχουν μαθητές με διαφορετική καταγωγή και εάν σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν το παραμύθι ως ένα μέσο διαπολιτισμικής αγωγής που μπορεί να φέρει τα παιδιά πιο κοντά ανεξάρτητα καταγωγής. Ο σκοπός της έρευνας αυτής είναι να εξετάσουμε 1) εάν οι παιδαγωγοί προσχολικής ηλικίας χρησιμοποιούν το παραμύθι στον παιδικό σταθμό και εάν παίζει σημαντικό ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία, 2) εάν περνά αξίες και ποιούς σκοπούς εξυπηρετεί η ανάγνωσή του και

10 9 3)εάν οι παιδαγωγοί πιστεύουν ότι το παραμύθι έχει παγκόσμιο και πανανθρώπινο χαρακτήρα και μπορεί ενδεχομένως να βοηθήσει τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να γνωρίσουν κάποια στοιχεία από διαφορετικούς πολιτισμούς. Υποθέτουμε ότι: 1)το παραμύθι χρησιμοποιείται πάρα πολύ στον παιδικό σταθμό από τις παιδαγωγούς γιατί βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν πολύπλευρα την προσωπικότητά τους. 2)Το παραμύθι περνά αξίες και μηνύματα στα παιδιά οι οποίες όμως διαφέρουν από χώρα σε χώρα και ο σκοπός τους είναι με όμορφο τρόπο να γοητεύσουν το παιδί και να μπορέσουν μέσα από αυτό να δείξουν καινούργιους δρόμους. 3) Υποθέτουμε ακόμη πως οι παιδαγωγοί πιστεύουν ότι το παραμύθι είναι αναγκαίο για όλα τα παιδιά του κόσμου ανεξάρτητα από την καταγωγή τους και πως οι ίδιες έχουν την πρόθεση να το χρησιμοποιήσουν στην εκπαιδευτική διαδικασία σαν ένα μέσο γνωριμίας του παιδιού με διαφορετικούς πολιτισμούς. Στο πρώτο μέρος της εργασίας κάναμε μια μεγάλη βιβλιογραφική έρευνα όπου ορίσαμε το θεωρητικό πλαίσιό της. Μιλήσαμε για το παραμύθι κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, για τη διαφορά που έχει ο μύθος από το παραμύθι, ορίσαμε το τι είναι παραμύθι, είπαμε ποιά είδη παραμυθιών υπάρχουν, το λαϊκό και το σύγχρονο, αναφέραμε τα χαρακτηριστικά των δυο ειδών, τα δομικά στοιχεία τα του, το ρόλο και το σκοπό που έχει το παραμύθι. Τονίσαμε και τη γοητεία που ασκεί το παραμύθι αλλά και την παιδαγωγική αξία που έχει, καθώς επίσης ορίσαμε τι είναι παραμυθάς. Μιλήσαμε για το παραμύθι και τη δυνατότητα που έχει, ως μέσο διαπολιτισμικής αγωγής και γνωριμίας άλλων πολιτισμών και αναφέραμε τη διεθνή άποψη για την απεικόνιση στα παιδικά βιβλία-παραμύθια του πολιτισμικά διαφορετικού. Στο δεύτερο μέρος της εργασίας κάναμε ποιοτική έρευνα με ανάλυση περιεχομένου. Έπειτα από μεγάλη βιβλιογραφική έρευνα, επιλέχθηκαν τέσσερα πολύ γνωστά λαϊκά παραμύθια, τα οποία αποτελούν και το αντικείμενο της ανάλυσης το περιεχόμενο των οποίων ερευνήθηκε. Αυτά είναι η Κοκκινοσκουφίτσα, η Ωραία Κοιμωμένη, η Σταχτοπούτα κι ο Μπλαβογένης. Τα παραμύθια αυτά παρατίθενται σε τρεις εκδοχές, την ελληνική, τη γαλλική και την γερμανική. Έπειτα συγκρίναμε τα τρία παραμύθια μεταξύ τους δηλαδή την Κοκκινοσκουφίτσα του Perrault, του Grimm και του Μέγα και βρήκαμε τις σημαντικότερες ομοιότητες και τις διαφορές που έχει κάθε παραμύθι από χώρα σε χώρα σύμφωνα με τους άξονες της ανάλυσης οι οποίοι είναι: τα θέματα των παραμυθιών, οι κοινές αξίες τους, οι ειδικές μορφές συμπεριφοράς και οι κοινές στερεοτυπικές αντιλήψεις που εμφανίζονται στα

11 10 παραμύθια με κάποιες συγκεκριμένες φράσεις. Η ίδια ακριβώς διαδικασία ακολουθήθηκε και για τα άλλα τρία παραμύθια. Αναλύοντας τα στοιχεία που προέκυψαν, κάναμε σχόλια για αυτές τις ομοιότητες και διαφορές συγκρίνοντας τα παραμύθια. Στο τρίτο μέρος της εργασίας εξετάσαμε εάν το παραμύθι στις μέρες μας χρησιμοποιείται στην εκπαιδευτική διαδικασία από τους παιδαγωγούς προσχολικής ηλικίας στο σχολικό περιβάλλον και συγκεκριμένα στους δημόσιους παιδικούς σταθμούς όπου φιλοξενούνται παιδιά ηλικίας 2,5 έως 5 ετών. Το παραμύθι με τον πανανθρώπινο χαρακτήρα που έχει και αφού πραγματεύεται τα ίδια θέματα βοηθάει το παιδί και να γνωρίσει αξίες αλλά και να δει πως όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν και έχουν τις ίδιες ανάγκες ακόμη κι αν δε ζουν στη ίδια χώρα κι αν δε μιλούν την ίδια γλώσσα. Αφού λοιπόν το παραμύθι είναι ένα μέσο το οποίο θα μπορούσε να αφυπνίσει τα παιδιά απέναντι στη διαφορετικότητα και έχει σπουδαία εκπαιδευτική σημασία, θελήσαμε να δούμε και τη γνώμη που έχουν οι παιδαγωγοί της σύγχρονης ελληνικής σχολικής πραγματικότητας για αυτό. Οπότε με τις ερωτήσεις μας ερευνήσαμε εάν εκτιμούν το παραμύθι οι παιδαγωγοί και εάν θεωρούν ότι περνάει αξίες και μηνύματα, εάν τους έχει τύχει να έχουν μαθητές με διαφορετική καταγωγή και εάν σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν το παραμύθι ως ένα μέσο διαπολιτισμικής αγωγής που μπορεί να φέρει τα παιδιά πιο κοντά ανεξάρτητα καταγωγής. Αναλύοντας τα δεδομένα στο δεύτερο μέρος της έρευνας καταλήξαμε σε κάποια συμπεράσματα και ακριβώς το ίδιο κάναμε και στο τρίτο μέρος της έρευνας.

12 11 RÉSUMÉ On pourrait soutenir que le conte populaire exprime des époques se situant dans le passé et non dans notre société technologiquement avancée et que le monde imaginaire du conte s oppose au réalisme brutal de notre époque. On pourrait en d autres termes alléguer que des époques où les petits et les grands étaient suspendus aux lèvres des conteurs dès le premier moment de la narration jusqu à la fin se sont écoulées sans retour. Certains pensent aussi que le conte populaire avec les belles princesses, les fées et les dragons semble anachronique, dépassé et parfois brutal. Estce que tout ce qui précède est valable? Si oui, comment peut-on expliquer que le conte populaire se trouve au premier rang des préférences des petits enfants en tant que genre littéraire? Est-ce un hasard si le conte divertit et enseigne les petits et les grands, dans tous les peuples du monde, dès l antiquité? Parce que nous trouvons même les contes dans les textes les plus beaux de la littérature mondiale. Ce cadre imaginaire, avec les valeurs universelles préservé en tant que «somme des siècles», contribue à nous rendre compte d un monde plus réel et plus véritable que notre actualité : l espoir qui gagne, la gentillesse qui est récompensée, l audace, la patience, l abnégation, la bonne entente. L importance des contes et leur caractère universel nous ont donné l envie de nous occuper de ce sujet. De cette manière, l objectif de cette étude est de voir et d examiner, si les contes peuvent constituer un moyen de connaître d autres cultures et d autres civilisations, ainsi que d autres mœurs et coutumes ou caractéristiques culturelles à travers les éléments qu ils affichent et les messages qu ils passent. Dans la littérature grecque, comme dans toute littérature régionale, les caractéristiques culturelles sont mises en évidence. Connaître le différent culturel constitue le meilleur moyen de convergence entre les différentes cultures. Un moyen de cette connaissance est, sans doute, le conte. Nous avons donc fixé le but de la recherche, qui est d étudier les similitudes et les différences d un même conte d un pays à l autre (Grèce, France, Allemagne) et de voir dans quels domaines ils se différencient et présentent des similitudes. Nos hypothèses de cette recherche sont les suivantes :

13 12 1) Nous avons supposé que le même conte présente certaines différences d un pays à l autre selon certaines caractéristiques culturelles, géographiques, religieuses et folkloriques du conte ; 2) et que la base et la structure du conte sont identiques. Malgré certaines différences, les contes sont presque similaires. Puisqu ils défendent les mêmes valeurs, communes à tous, ils parlent des mêmes sujets, ont les mêmes stéréotypes et visent à exprimer des sentiments et des idées. 3) Le conte constitue donc un besoin universel que tous les peuples ressentent, c est pourquoi nous rencontrons le même conte dans plusieurs pays. D après les résultats de la recherche, nous avons été amenés à certaines conclusions. D abord, les contes ont la même structure et les différences qu ils présentent, concernent plutôt les domaines tels que, la culture, la tradition et les habitudes variant d un pays à l autre. Malgré ces différences, leurs similitudes sont nombreuses. Les valeurs communes, les idées, les stéréotypes, les mêmes questions qu ils traitent, sont les domaines dans lesquels nous avons trouvé beaucoup de similitudes. C est-à-dire, les contes ont le même sens et transmettent les mêmes messages, quel que soit son pays d origine. Il est clair que la valeur de la famille reste le même. Dans le conte français Barbe bleue, les frères sauvent leur sœur de son mari méchant qui veut la tuer. Dans le conte grec du Petit Chaperon rouge, sa mère et son père font leur apparition et sauvent la fille et la grand-mère du loup méchant. Une autre similitude concerne l attitude caractéristique, c est-à-dire le mal apparaît dans les contes par le biais de mauvaises descriptions et caractérisations. En Grèce, dans le conte, le patron du monde souterrain fait son apparition comme nègre, mais dans le conte allemand comme mendiant sorcier, tandis que dans celui français comme un homme laid ayant une barbe bleue. Un autre point commun des trois pays rencontré est la morale visée par les contes. De plus, nous y trouvons des éléments de tradition de chaque pays. Même dans le conte grec de Cendrillon, nous voyons non seulement les églises mais aussi les vêtements traditionnels, mais dans le conte allemand du Petit Chaperon Rouge, la grand-mère cuisine une saucisse, élément de la culture allemande. Dans le conte français, la Belle au bois dormant se réfère plusieurs fois aux châteaux. La France est un pays qui a beaucoup de châteaux. Grâce à ces similitudes présentées dans les contes dont nous nous sommes occupés et étant donné qu il s agit de contes des trois pays (Grèce, France, Allemagne), nous concluons que le conte a un caractère universel et, quel que soit son origine d écriture, sert les

14 13 mêmes besoins humains, répond aux mêmes questions et aide les gens à résoudre les problèmes éventuels, se mettant à la place des héros des contes. À la suite de cette étude, dans la troisième partie, nous avons voulu voir et étudier, si de nos jours le conte sert à la procédure éducative des enseignants d éducation préscolaire et plus précisément dans des crèches publiques qui accueillent des enfants de 2,5 à 5 ans. De même, grâce à son caractère universel et au fait qu il traite de mêmes questions, le conte aide l enfant non seulement à connaître les valeurs mais aussi à comprendre que tout le monde se ressemble et a les mêmes besoins bien qu ils ne vivent pas dans le même pays et ne parlent pas la même langue. Puisque le conte constitue un moyen qui pourrait éveiller les petits enfants face à la diversité et a une grande valeur éducative, nous avons voulu voir aussi l opinion des éducateurs de la réalité scolaire grecque moderne. À l aide de nos questions, nous avons envie d examiner si les éducateurs apprécient le conte et le considèrent comme apte à transmettre des valeurs et des messages et s il leur est arrivé d avoir des élèves d origine différente, s ils ont pensé à intégrer le conte en tant que moyen d éducation interculturelle qui peut amener les petits enfants à être plus proche, quel que soit leur origine. L objectif de cette recherche est d étudier ; 1) si les éducateurs d éducation préscolaire se servent du conte dans la crèche et si celui-ci joue un rôle important dans la procédure éducative ; 2) s il transmet des valeurs mais aussi quels buts sont servis par la lecture 3) si les éducateurs pensent que le conte a un caractère mondial et universel et peut aider les petits enfants d âge préscolaire à connaître certaines caractéristiques de cultures différentes. Nous avons supposé que : 1) les éducateurs utilisent souvent le conte dans la crèche parce que celui-ci aide les enfants à développer leur personnalité; 2) il transmet des valeurs et des messages d une façon agréable et nous pouvons montrer à travers celui-ci de nouvelles voies aux enfants; 3) les éducateurs pensent que le conte est indispensable pour tous les petits enfants du monde, quel que soit leur origine et qu ils ont l intention de l utiliser dans la procédure éducative en tant que moyen pour connaître des civilisations différentes. Les neuf éducatrices ont répondu qu elles utilisent souvent le conte dans leur travail. En outre, toutes nous ont informé que le conte reste un outil important pour

15 14 leur travail. En ce qui concerne son apport, nous avons sélectionné plusieurs réponses différentes. Selon toutes les éducatrices, le conte constitue un bon moyen d introduire une question dont elles ont l intention de s occuper. De plus, toutes ont remarqué qu à travers cet outil, elles transmettent des valeurs ainsi que d autres bons messages aux enfants. Quatre sur neuf soulignent que le conte les aide à calmer et à détendre les enfants tout en contribuant à la dramatisation. Quand les enfants sont agités, il constitue un moyen efficace afin de les calmer, l heure du conte ayant souvent lieu à la fin de la journée scolaire. Huit sur neuf éducatrices nous ont répondu que les valeurs ne sont pas les mêmes pour tous les enfants. Selon elles, les valeurs dépendent du vécu de l enfant et de l importance du rôle joué par son entourage. Le fond culturel, la culture, le niveau et les conditions de vie forment les valeurs et ces données ne sont pas les mêmes pour tous les enfants du monde. C est pourquoi les valeurs divergent. La civilisation de chaque pays est celle qui nous montre les valeurs et n est pas cultivée par tous les enfants de la même manière. Nos neuf éducatrices ont répondu qu elles avaient parfois des élèves de pays étrangers. De plus, toutes nous ont ajouté que si elles avaient un conte du pays d origine différente de l élève, elles le liraient certainement. Six sur neuf précisent qu elles ont lu dans leur classe des contes des pays différents, leur but étant de faire connaître aux enfants les autres traditions, les mœurs et les coutumes, ainsi que les valeurs d autres nationalités, puisqu elles considèrent comme essentiel que les enfants connaissent d autres caractéristiques culturelles. Le pouvoir des contes réside dans leur universalité, dans le fait qu ils se situent aussi bien dans l âme populaire que dans les sources littéraires, qu ils intéressent les petits enfants et les grands, que la stabilité des structures profondes permet toute transformation et tout exploit courageux, pour le présent et l avenir. Après avoir fixé les buts et les hypothèses de notre recherche, nous avons examiné le cadre théorique à travers une recherche bibliographique sur le conte. En commençant par une présentation historique sur le conte : il était une fois, l homme a articulé un discours cohérent. C est l époque où le premier conteur et le premier conte ont vu le jour. Le mot «conte» vient du terme latin «computare», qui signifie dénombrer, faire une liste. D autre part, le conte en grec (παραμύθι) provient du verbe grec (παραμυθούμαι) qui signifie encourager, inciter, consoler, soutenir. En Grèce antique, le mythe jouait le rôle du conte. On sait qu en Grèce antique, le conte se trouvait dans la catégorie : discours et mythes. D une manière descriptive, Platon

16 15 limite et définit les contes. Il s agit du bavardage de vieilles femmes et contenant en fait une conception naïve de tout ce que la philosophie prône. Pourtant, le conte était un genre littéraire assez souple et pouvait très facilement être diffusé par le biais de la répétition orale et être introduit en tant qu emprunt et plus tard être incorporé dans la culture du peuple. Au XX e siècle, après les grandes révolutions, les deux guerres mondiales, l évolution de la technologie et la domination progressive de l image, le discours écrit a été acquis par tous. L ancienne oralité s est contractée. Après la 2 e Guerre Mondiale, malgré la prolifération des éditions des contes, populaires ou non, les conteurs ont presque disparu. Alors que tout montrait que le conte populaire de la tradition orale se perdait, soudain, au début des années 70, jaillit une véritable «révolution» des contes. La différence entre le mythe et le conte est qu ils traitent des «limites» mais toutefois pas toujours de la même manière. Le mythe se différencie du conte surtout par rapport à son étendue et à son but. Le mythe est sommaire, laissant peu de place au récit, et en limitant seulement à un épisode. Son but est d ailleurs surtout d enseigner, tandis que celui du conte est de distraire. Dans les mythes, nous négocions avec d autres personnes, - même des dieux - tandis que dans les contes, nous négocions avec nous-mêmes soit nous nous enfermons dans nos pertes, soit nous «nous déplaçons», ce qui signifie : nous mourons ou devenons autonomes. Dans plusieurs cas, les mythes ont évolué en contes notamment tous ceux se référant aux animaux et aux plantes. Le conte est né du discours oral et seulement un récit vivant et représentatif peut le faire agir efficacement dans l âme du spectateur. Cela plaît aux enfants, c est pourquoi son public est composé surtout d enfants. Pourtant il ne s agit pas d un genre littéraire infantile. Il appartient à l art populaire, à la culture populaire. Une autre conception erronée est que les contes sont didactiques. Il est vrai qu ils nous apprennent les secrets de la vie, mais ils ne sont pas directement didactiques parce qu ils ne nous donnent pas d informations. Alors quel est exactement ce genre de littérature orale? Le conte constitue un genre d art populaire et en comprenant tous les traits. La création populaire est directement liée au milieu social dans lequel elle fleurit. Nous pouvons distinguer les genres du conte en deux catégories, le conte populaire et le conte moderne. Le conte populaire, en tant que type classique de la narration populaire, a des traits caractéristiques précis et se définit comme un récit de grandeur précis et qui

17 16 articule successivement des épisodes et des motifs. Les événements et les épisodes sont inscrits dans le passé, le conteur-personne disparaît et une narration impersonnelle à la troisième personne domine. La narration se caractérise par l emploi du temps du passé, c est-à-dire le passé simple, le passé composé et l imparfait. La présence du conteur, diminue l intention lyrique du texte. Plus précisément, le conteur ne parle pas d un ton personnel, il n avoue pas, mais tout au contraire, il s aligne en silence sur l évolution de l histoire. Le conte moderne, pour lequel on entend le nommer comme le faisant avec art, est écrit par des conteurs / auteurs célèbres et constitue un genre qui apporte plus d expériences personnelles, en opposition avec le caractère collectif des vécus du conte populaire. Par conséquent, il apporte toutes les inhibitions, les soucis, les complexes, les doutes de l auteur moderne. Son étendue est plus petite que celle du conte populaire. Il a une fin toujours heureuse. Le conte moderne n admet pas de changements et d améliorations lors de son usage répétitif, parce que c est un texte écrit d un auteur. C est pourquoi, la manière la plus convenable pour sa présentation n est que la lecture et non la narration qui est indiquée pour les contes populaires. La structure du conte s associe à la «loi de conflit» rencontrée au théâtre. Le drame ou la tragédie de l individu commence dès le moment de la perturbation de l équilibre entre l individu et son milieu, où le héros commence à essayer de résoudre le problème et à ramener l équilibre. Tout conte bien construit a un début, un milieu et une fin : a) une brève introduction ou préparation, p.ex. «il était une fois» ou «il y avait longtemps», b) la narration qui constitue la plus grande partie du conte et se compose de divers motifs. Des motifs ou des noyaux du conte sont les divers épisodes qui le composent, et c) la fin qui est plus formelle, p.ex. «ils vécurent heureux et nous plus heureux». Le but du conte est de distraire. Ceci est même indiqué par les motifs introduits et finaux. Le ton ludique du conte est déclaré par son motif introduit poétique. Le conteur invite son auditoire ne pas accorder d importance au monde de l actualité. Les nombreuses formes ironiques du début et de la fin nous font sentir que le monde du conte est au fond distinct de la réalité naturelle et que les deux sphères ne se mêlent jamais. D autre part, certains soutiennent que le conte intervient de manière

18 17 corrective dans le monde du réel, en retouchant les injustices sociales et en réalisant les rêves de l homme. Les contes illustrent souvent et impriment les valeurs sociales. Ils promeuvent le mariage et la structure de la famille patriarcale en tant qu institutions culturelles dominantes. La séduction du conte est interprétée par nombreux captivant l âme auquel le conte parvient par des moyens les plus simples et les plus innocents. Ceci survient parce que le conte approche des situations de vie familiale, surtout celles qui concernent les conflits familiaux et des conflits entre les enfants et les parents. Il montre des moyens de normalisation des conflits familiaux. Chasser l enfant ou l abandonner dans un endroit désert constituent des sujets les plus caractéristiques. Le conte, par sa simplicité, facilite l identification de l enfant au héros du conte et l aide à dépasser ses imperfections et à se réconcilier avec lui-même. Quant à la valeur du conte populaire, sauf la socialisation, son usage convenable offre davantage de profits tels que : a) le développement de l imagination de l enfant, en montrant la possibilité de plusieurs choix et solutions à divers problèmes, b) l amélioration de sa capacité critique grâce aux comparaisons et aux conclusions, auxquelles ils amènent, c) l enrichissement du vocabulaire de l enfant l aidant à son évolution linguistique. d) la culture permettant à l enfant d acquérir la conscience nationale et à la fois celle du monde entier, parce que nous rencontrons les mêmes sujets dans les contes de différents peuples. e) le placement de l enfant dans le milieu de la littérature à travers la tradition populaire. Auparavant, le conteur ne pouvait pas être n importe quelle personne. Il devait avoir des capacités spécifiques. La chanson avait moins d exigences. Il suffisait de l avoir mémorisée et d avoir un peu une belle voix. Le conte exigeait des capacités constitutives. Il n était pas toujours le même. L auditoire fixait la forme, l étendue, les motifs. De cette manière, le conteur devait avoir toutes ces capacités, même en éveil pendant toute la narration. C est pourquoi toute la communauté, riche ou pauvre, l honorait. De même, le conteur devait être acteur. Il était alors artiste dans son domaine. De nos jours, tout a changé et nous n avons plus les stéréotypes d autrefois concernant les conteurs. Toute personne peut raconter de la même manière. Le seul

19 18 critère est si ceux qui l écoutent l ont bien reçu s ils s en souviennent afin qu ils puissent le transmettre à d autres personnes. À notre époque, il y a la possibilité de se comprendre soi-même, qui se forme et se modifie par le contact avec d autres cultures. Pour y réussir, la littérature pour les enfants et surtout certains contes ne sont que le meilleur guide. Dans la littérature grecque et dans toute littérature régionale, ce sont les caractéristiques culturelles qui sont mises en avant. Dans la société grecque moderne, nous assistons à une augmentation des groupes sociaux qui sont porteurs d une culture différente ou d une culture divergente de celle dominante. Il faut non seulement réexaminer l idée qui domine quant à l homogénéité culturelle et linguistique mais aussi donner plus d importance à la différence de plusieurs cultures qui existent déjà. Dans le cas de la culture grecque qui représente de toute façon le plus grand taux de la population en Grèce, il serait mieux de la cultiver à travers les livres pour les enfants. Au niveau international, nous constatons une mobilité particulière à la rédaction et à l étude des livres infantiles concernant les caractéristiques culturelles et la convivialité de différents groupes culturels dans le cadre d une société. Même au niveau mondial, nous voyons le besoin de respecter les différentes cultures non seulement celle dominante puisqu elle est distincte mais les cultures aussi d autres minorités culturelles dans une société moderne. En revanche, en Grèce, la recherche bibliographique n a présenté que peu d intérêt similaire. Plus particulièrement, dans les pays, tels que les États-Unis et dans de nombreux autres pays européens, où la société se compose d une mosaïque de groupes d origine culturelle différente et parfois de sens, la compréhension de la diversité culturelle à travers les livres pour enfants a revêtu une importance primordiale. Mais, d un autre côté, la cohésion et la plus grande homogénéité de la société grecque justifient ou du moins justifiaient-, l absence relative de l aspect interculturel dans la production grecque de livres infantiles. Pourtant, étant donné l accroissement de la diversité de la population sur le territoire grec, nous nous rendons compte de plus en plus qu il est nécessaire d élargir cette option. Plus particulièrement, lorsque nous envisageons la question de l identité culturelle sous le prisme de la société mondiale, qui d ailleurs a la vision de relier les différentes cultures, l accent mis sur la différenciation culturelle telle qu elle apparaît au sein de la coexistence culturelle des États, devient le principal défi de la part des institutions internationales intergouvernementales.

20 19 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

21 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1:ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ 1.1 Ιστορική αναδρομή Μια φορά κι έναν καιρό, ο άνθρωπος άρθρωσε νοήμονα λόγο. Τότε γεννήθηκε ο πρώτος παραμυθάς και το πρώτο μυθολόγημα. Η λέξη «παραμύθι» (παρά + μύθος) προέρχεται από το ρήμα «παραμυθούμαι»: δίνω θάρρος, προτρέπω, παρηγορώ, ανακουφίζω, υποστηρίζω. Παραμυθητής ήταν στην αρχαιότητα αυτός που έδινε παρηγοριά. Παρηγοριά είναι το παραμύθι, όμως υπάρχει και η αντίληψη πως είναι παραπαίδι του μύθου. Στην αρχαία Ελλάδα το παραμύθι δηλωνόταν με τη λέξη «μύθος 2» Είναι γνωστό ότι το παραμύθι στην αρχαία Ελλάδα εντασσόταν στην κατηγορία: λόγοι και μύθοι. 3 Ως λέξη, το παραμύθι απουσιάζει. Ο Πλάτων αντιδιαστέλλει το παραμύθι από τη φιλοσοφία υπογραμμίζοντας, στην αναφορά του στο παραμύθι, «ότι ταύτα μεν γαρ εστίν ο λεγόμενος γραών ύθλος». 4 Με περιγραφικό τρόπο ο Πλάτων οριοθετεί και ορίζει τα παραμύθια. Πρόκειται για φλυαρίες που λένε οι γριές και οι οποίες εμπεριέχουν προφανώς μιαν απλοϊκή αντίληψη για όσα διακονεί η φιλοσοφία. Στην αρχαία Ελλάδα ο ορισμός δεν έχει αυτονομία θεωρητική. Γίνεται αντιθετικά και συμπληρωματικά προς το λόγο, τον έντεχνο λόγο, που βρισκόταν σε ακμή την περίοδο αυτή. Ο «γραών ύθλος» αντιμετωπίζεται περιφρονητικά από τους επώνυμους δημιουργούς και χρησιμοποιείται στο βαθμό που συμβάλλει στην ενίσχυση της επιχειρηματολογίας τους. Παραμύθια, όπως είπαμε και πριν, λέγονται από την εποχή που δημιουργήθηκε ο άνθρωπος. Βέβαια με το πέρασμα των αιώνων, στις αρχικές διηγήσεις προστίθενται καινούργια στοιχεία ή τα παλαιά διαφοροποιούνται και προσαρμόζονται στις νεότερες εποχές ή στις συνήθειες και στα έθιμα των λαών ή των κοινωνικών ομάδων που οικειοποιούνται ένα παλιότερο ή ξενόφερτο παραμύθι. Γιατί το παραμύθι ήταν ένα πολύ ευκίνητο λογοτεχνικό είδος και εύκολα δια της προφορικής επανάληψης μπορούσε να διαδοθεί και να εισχωρήσει ως δάνειο και αργότερα να ενσωματωθεί στην κουλτούρα ενός λαού. 2 Κακριδής Ι.(1988), Οι αρχαίοι Έλληνες στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση, Αθήνα, Μορφωτικό 'Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης 3 Κακριδής I.(1989), «Αρχαία Ελληνικά παραμύθια», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Μορφωτικό 'Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης 4 Θεαίτητος Πλάτωνος, μετ. Β. Πατάκη, Αθήνα (χ.χ.), 176b.

22 21 Στο κάθε παραμύθι ο μελετητής διακρίνει ένα σύνολο στρωμάτων, όπου το ένα περικλείει το άλλο, ενώ άλλοτε το ένα διατρυπά το άλλο και διεισδύει μέσα του. Νεότερα στοιχεία συνυπάρχουν με αρχέγονες δοξασίες, χαμένες μέσα στη μυθολογία ή στις πρώτες θρησκείες. Το αλλοτινό πραγματικό μπερδεύεται μέσα στη δίνη του παρελθόντος με το φανταστικό ή το μυθικό, η τελετουργία της πρωτόγονης κοινωνίας μεταλλάσσεται σε λόγο αφηγηματικό που λοξοκοιτάζει όμως και τυχαρπάζει εικόνες και φαινόμενα, σύγχρονα με τον εκάστοτε αφηγητή. Ο Μ. Γ. Μερακλής γράφει με τρόπο γλαφυρό ότι ο μύθος είχε, στη χρονική διαδρομή, μια πολλαπλή ζωή, κάτι σαν αλλεπάλληλους κύκλους μετεμψυχώσεων, μια ζωή που πηγαίνει, σχεδόν, πέρα από την ίδια τη ζωή του. 5 Κάθε εποχή αντανακλάται στους ορισμούς για το παραμύθι αλλά και οι μελετητές αποτυπώνουν τις δικές τους ιδεολογικές και κοσμοθεωρητικές απόψεις στις προτάσεις που κάνουν. Έτσι ακόμα και σήμερα σε ορισμένα μέρη του τόπου μας, «μύθος» μπορεί να σημαίνει πολλά είδη προφορικής παράδοσης. Από την αρχή του λόγου υπήρξαν μυθολογήματα και, με την έλευση της γραφής, πολλές χιλιάδες χρόνια αργότερα, έχουμε και τις πρώτες ελάχιστες καταγραφές. Στα μέσα του 16ου μχ. αιώνα (το 1550, στη Βενετία), έχουμε την πρώτη έκδοση συλλογής λαϊκών παραμυθιών, Le Piacevoli Notti από τον Tζιανφραντσέσκο Στραπαρόλα κατά άλλους, όπως η Nicole Belmont, από τον Βοκκάκιο που, με το Δεκαήμερο, προηγήθηκε κατά δύο αιώνες) ακολούθησε η συλλογή του Τζιαν- μπατίστα Lo cunto de li cunti(το 1634, στη Νάπολη) και μετά, στα τέλη του 17ου (1697), η περίφημη συλλογή του Σαρλ Περρό C o nt es de ma m ère l O ye, με οχτώ μόνο διασκευασμένα παραμύθια προφορικής παράδοσης, και στις αρχές του 19ου (1812) η συλλογή των αδερφών Γκριμ Κinder - und Hausmarchen, με διακόσια έντεκα λαϊκά παραμύθια πρόκειται για συλλογή-σταθμό που, κυρίως λόγω του κινήματος του ρομαντισμού, συνοδεύτηκε από τεράστια άνθηση της λαογραφικής έρευνας και από καταγραφές παραμυθιών σε ολόκληρο τον κόσμο και στην Ελλάδα. Η πρώτη συλλογή ελληνικών λαϊκών παραμυθιών έγινε από τον Αυστριακό Johann Georg Von Hahn και εκδόθηκε στη Λειψία το 1864, σε γερμανική μετάφραση. Η πρώτη έκδοση στα ελληνικά έγινε από τον Δανό Jean Pio το 1879 στην Κοπεγχάγη και περιλάμβανε ένα μέρος της συλλογής του Ηαhn (30 παραμύθια) μαζί με 17 παραμύθια από την προσωπική συλλογή του Jean Pio. 5 Κανατσούλη Μένη (1997). Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη,University studio press.

23 22 Τον 20 ο αιώνα με τις μεγάλες επαναστάσεις, τους δύο παγκόσμιους πολέμους, την εξέλιξη της τεχνολογίας και τη σταδιακή κυριαρχία της εικόνας ο γραπτός λόγος έχει γίνει κτήμα των πολλών. Η παλιά προφορικότητα συρρικνώνεται. Μετά το δεύτερο μεγάλο πόλεμο, ενώ οι εκδόσεις παραμυθιών, λαϊκών και μη, πολλαπλασιάζονται, οι παραμυθάδες έχουν σχεδόν εξαφανιστεί... Εκεί που όλα έδειχναν πως όλα χάθηκαν για το λαϊκό παραμύθι της προφορικής παράδοσης, ξαφνικά, στις αρχές της δεκαετίας του '70, ήρθε η «επανάσταση» 6 των παραμυθιών. Υπάρχουν Γάλλοι παραμυθάδες που θεωρούν ότι ήταν μια φυσική συνέπεια του Μάη του '68, όπου ένα από τα συνθήματα των φοιτητών ήταν «η φαντασία στην εξουσία» και μπορεί αυτό να είναι αλήθεια, για το γαλλόφωνο χώρο, όμως αυτή η έκρηξη έγινε συγχρόνως και στον αγγλόφωνο χώρο και στη Γερμανία και στη Σκανδιναβία και με ταχύτητα εξαπλώθηκε παντού. Σήμερα, για παράδειγμα, μόνο στη Γαλλία υπάρχουν επαγγελματίες παραμυθάδες και 250 ετήσια φεστιβάλ παραμυθιών. Άραγε γιατί αυτή η επιστροφή σε κάτι τόσο πρωτόγονο και απλοϊκό που μπορεί να ανθήσει μόνο μέσα από τον προφορικό λόγο - είδος υποβαθμισμένο; Κι άραγε γιατί τις τελευταίες δεκαετίες γράφτηκαν τόσα και τόσα για τη συμβολική και ψυχαναλυτική ερμηνεία των παραμυθιών; Μήπως υπάρχει μια ζωτική ανάγκη να αντισταθεί ο ταπεινός προφορικός λόγος (που είναι γεμάτος ολοζώντανες εικόνες) στην κυρίαρχη ηλεκτρονική εικόνα; Μήπως, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, ακριβώς επειδή η εικόνα βρίσκεται πιο κοντά στον προφορικό από ότι στο γραπτό λόγο, η αφήγηση, με τη ζεστασιά της άμεσης, ζωντανής σχέσης ανάμεσα σε πομπούς και δέκτες, καλείται να εξανθρωπίσει την ψηφιακή επικοινωνία κι αυτό ωθεί στο να ξανακουστεί το «Πες μου ένα παραμύθι» Λαμπρέλλη Λίλη (2010). Λόγος εύθραυστός κι αθάνατος. Αθήνα, Πατάκης 7 Λαμπρέλλη Λίλη (2010). Λόγος εύθραυστός κι αθάνατος, σελ. 24

24 Μύθος και παραμύθι- Η διαφορά ανάμεσα στο μύθο και στο παραμύθι Στις μέρες μας οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν ότι ο μύθος και το παραμύθι είναι είδη δυσδιάκριτα, παρ' ότι ο μύθος θεωρείται ιερός λόγος που αφορά συλλογικά πεπρωμένα, ενώ το παραμύθι ψυχαγωγικός λόγος με την ευρύτερη έννοια της αγωγής της ανθρώπινης ψυχής, που όμως βρίσκεται στον αντίποδα του ιερού λόγου, γιατί βασίζεται στη σύμβαση ότι θα πούμε ψέματα. Ακόμη θα πρέπει να διακρίνουμε ότι, από τη μια πλευρά, ο ιερός λόγος των μύθων μιλάει για θεούς και ήρωες που έχουν ονόματα, έχουν πατρίδα (π.χ ο μύθος του Οιδίποδα που εκτυλίσσεται στο βασίλειο της Θήβας), κι από την άλλη, ο ταπεινός λόγος των παραμυθιών μιλάει για κοινούς ανθρώπους που ούτε καν έχουν ονόματα (εκτός αν έχουν παρωνύμιο, όπως Χιονάτη, Σταχτοπούτα, Κοντορεβιθούλης ή ένα πολύ διαδεδομένο όνομα, όπως Μαριώ ή Γιαννάκης) και γίνονται βασιλιάδες σε ένα βασίλειο που κι αυτό είναι χωρίς όνομα και χωρίς ιστορία. 8 Μύθος και παραμύθι πραγματεύονται τα «όρια» αλλά όχι πάντα με τον ίδιο τρόπο. Ο μύθος, «λόγος ψευδής εικονίζων αλήθειαν» κατά το ρήτορα Αφθόνιο (4ος αι. μ.χ.), διαφέρει από το παραμύθι κυρίως ως προς την έκταση και το σκοπό. Ο μύθος είναι ευσύνοπτος, δεν έχει μεγάλο διηγηματικό πλάτος, περιορίζεται σε ένα μόνο επεισόδιο 9. Ο σκοπός, εξάλλου, του μύθου είναι να διδάξει κυρίως, ενώ του παραμυθιού να διασκεδάσει. Οι μυθοποιοί (λ.χ. ο Αίσωπος) και οι μυθογράφοι (λ.χ. ο Λα Φοντέν, ο Κριλόφ κ.ά.) δημιουργούν μύθους με εμφανή πρόθεση ηθική και διδακτική 10. Από δω και η τεράστια παιδαγωγική αξία τους. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι όλοι οι μύθοι είναι κατάλληλοι για τα παιδιά, αφού αρχικά και βασικά δεν προορίζονταν γι' αυτά. Άλλωστε τα νέα κοινωνικά και εκπαιδευτικά δεδομένα, καθώς και οι νέες παιδαγωγικές και ηθικές αρχές εύλογα γεννούν πολλές αντιτιθέμενες απόψεις ως προς την ωφελιμότητα ή μη ορισμένων μύθων, όπως λ.χ. ο μύθος Τζίτζικας και μερμήγκι. Όλες οι μυθολογικές αφηγήσεις κρύβουν ασφαλώς κάποιο μήνυμα μέσα στην αλληγορία ή την παραβολή. Εξυπακούεται τότε ότι είναι αναγκαία η επιλογή των μύθων και ότι είναι προτιμητέοι όσοι είναι παιδαγωγικοί, 8 Λαμπρέλλη Λίλη (2010). όπ. παρ, σελ Αναγνωστόπουλος Β. Δ. (1997), Τέχνη και τεχνική του παραμυθιού. Αθήνα, Καστανιώτης 10 Αναγνωστόπουλος Β. Δ. (1998), Θέματα παιδικής λογοτεχνίας- Α Ανιχνεύσεις, Αθήνα, Καστανιώτης

25 24 διασκεδαστικοί και κινούν τη φαντασία του παιδιού. Αρέσουν στα παιδιά γιατί ανταποκρίνονται στην ψυχολογία και στα ενδιαφέροντα τους, οι μυθιστορίες για φυτά και ζώα με ευτράπελο περιεχόμενο και αναφερόμενο σε ηθικά παραπτώματα, ελαττώματα και πάθη (θυμός, απληστία, πονηριά, κ.ά.). Το ίδιο συμβαίνει με τις ιστορίες για πρόσωπα μυθολογικά, ήρωες, θεούς, ημίθεους. Άλλωστε η μυθολογία αποτελεί την ακένωτη πηγή έμπνευσης των λογοτεχνών και συγγραφέων όλου του κόσμου και κάθε εποχής. Η παιδαγωγική ωφελιμότητα των μύθων απασχόλησε τον Πλάτωνα, κυρίως στο έργο του Πολιτεία, όπου αναφέρεται στην αγωγή των παιδιών (και αποδέχεται «ότι πρώτον τοις παιδίοις μύθους λέγομεν...», και εννοεί τα πλαστά αφηγήματα, τα παραμύθια, τους μύθους για τα ζώα κτλ. Και επειδή τα νήπια αρέσκονται να ακούνε διάφορους μύθους, δεν πρέπει να επιτρέψει η πολιτεία έτσι εύκολα να ακούνε τα παιδιά τους οποιουσδήποτε μύθους, που πλάστηκαν από τυχαίους. Είναι ανάγκη οι μητέρες και οι παραμάνες να διηγούνται στα μικρά παιδιά τους άριστους μύθους, που θα τους βρούμε μετά από προσεκτική επιλογή, γιατί αυτοί διαμορφώνουν και καλλιεργούν την ψυχή των παιδιών 11. Αντίθετα, το παραμύθι ενώ μιλάει κι αυτό για την τήρηση ορίων ανάμεσα στο θεμιτό και στο αθέμιτο-ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα παραμύθια που αναφέρονται στο τελετουργικό του γάμου, όπου ο κατάλληλος σύζυγος δεν πρέπει να αναζητηθεί ούτε πολύ κοντά, δηλαδή μέσα στην οικογένεια (οπότε υπάρχει αιμομιξία), ούτε όμως πολύ μακριά, στον κόσμο των μαγισσών, των στοιχειών και των δράκων, όπου παραφυλάει ο θάνατος, αλλά στη σωστή απόσταση που προτείνουν οι κανόνες της εξωγαμίας- πάνω απ' όλα μιλάει για τη μετάβαση από τον κόσμο της φύσης στον κόσμο του πολιτισμού, από τον κόσμο του παιδιού στον κόσμο της ενηλικίωσης. Η μετάβαση αυτή απαιτεί από τον ήρωα ή την ηρωίδα να ξεπεράσει τον παλιό εαυτό του, να ξεπεράσει τα «όρια» από το ζώο στον άνθρωπο, από το παιδί στον «μεγάλο», γι' αυτό και, για να ενισχύσει το άτομο στο να ξεπεράσει το φόβο τού (κάθε είδους) μεγαλώματος, σχεδόν πάντα έχει καλό τέλος. Ακόμη, διαφορά υπάρχει στη διαπραγμάτευση των ορίων: Στους μύθους διαπραγματεύεσαι με άλλους -έστω, τους θεούς- ενώ στα παραμύθια διαπραγματεύεσαι με τον εαυτό σου και είτε εγκλωβίζεσαι στις απώλειες σου είτε μετακινείσαι, που πάει να πει: Πεθαίνεις ή αυτονομείσαι Αναγνωστόπουλος Β. Δ. (1997), όπ. παρ. σελ Λαμπρέλλη Λίλη (2010). όπ. παρ, σελ. 22

26 25 Οι μύθοι σε πολλές περιπτώσεις εξελίχτηκαν σε παραμύθια, ιδιαίτερα όσοι αναφέρονται σε ζώα και φυτά, όπως ο κόρακας και η αλεπού, ο αετός και η αλεπού, ο ψεύτης βοσκός, ο λύκος και το κατσικάκι, η χελώνα κι ο λαγός, λύκος, αλεπού και γάιδαρος, αλεπού και πελαργός, το κατσικάκι κι ο λύκος που έπαιζε φλογέρα, Τα παιδιά τον γεωργού, κ.ά. Τα παραμύθια αυτά αποτελούν ιδιαίτερη κατηγορία και παρουσιάζουν ποικιλία από τόπο σε τόπο. Οι παραλλαγές αυτές διαφυλάσσουν τον πρωταρχικό πυρήνα του μύθου, αλλά διαφοροποιούνται ως προς την έκταση και, φυσικά, τον τρόπο πλοκής Tι είναι παραμύθι Το παραμύθι είναι γέννημα του προφορικού λόγου και μόνο μια ζωντανή και παραστατική διήγηση μπορεί να το κάνει να επενεργήσει αποτελεσματικά στην ψυχή του ακροατή. «Αν γράφεις παραμύθι για να το διαβάσει κάποιος, λέει ο Άγγλος ποιητής Σάντερ, είναι σα να τραγουδάς σ' έναν κουφό». 14 Ο Ε. Αυδίκος μας τονίζει πως ο Robert Retsch θεωρεί το παραμύθι ως το «αρχέτυπο της ανθρώπινης αφηγηματικής τέχνης», ενώ ο Μαχ Luthi πιστεύει πως είναι «μια πράξη αυθεντικής ποιητικής ενόρασης» Συγκεκριμένα λένε οι Bolte- Polivka: «Με τη λέξη παραμύθι εννοούμε μια διήγηση δημιουργημένη με ποιητική φαντασία, παρμένη ιδιαίτερα από τον κόσμο του μαγικού, μιαν ιστορία του θαύματος που δεν εξαρτάται από τους όρους της πραγματικής ζωής, και την ακούνε με ευχαρίστηση μεγάλοι και μικροί, έστω και αν δεν τη θεωρούν πιστευτή» 15. Ο Μέγας κινείται στο ίδιο πλαίσιο, όταν ορίζει το παραμύθι ως «μίαν διήγησιν, η οποία πλάττεται με ποιητικήν φαντασίαν από τον κόσμον του μαγικού ή διήγησιν περί θαυμάσιων συμβάντων» 16. Έτσι, ο Λουκάτος ορίζει το παραμύθι ως λαϊκή διήγηση που είναι για τη λαογραφία «ό,τι είναι στη λογοτεχνία το μυθιστόρημα» 17, χωρίς όμως να αποφεύγει την ένταξη του στην παραδοσιακή κατηγορία μνημεία του λόγου. 13 Αναγνωστόπουλος Β.Δ. (1997), όπ. παρ. σελ Σακελλαρίου Χ. (1996). Ιστορία της παιδικής λογοτεχνίας, ελληνικής και παγκόσμιας. Από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Αθήνα, Δανιά 15 Aυδίκος E. (1997), το λαϊκό παραμύθι, Αθήνα, ΟΔΥΣΣΕΑΣ 16 Μέγας Γ. (1967), Εισαγωγή εις την Λαογραφίαν, Αθήνα 17 Λουκάτος Δ. (1978), Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης