Επιμέλεια Ευρυδίκη Κεφαλίδου Δέσποινα Τσιαφάκη. Κεραμέως παῖδες. Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του

Transcript

1 Επιμέλεια Ευρυδίκη Κεφαλίδου Δέσποινα Τσιαφάκη Κεραμέως παῖδες Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του Χορηγός έκδοσης: ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ Δημητρίου & Λιλίκας Μωραΐτη, Άνδρου Εταιρεία Ανδρίων Επιστημόνων Θεσσαλονίκη 2012

2 Κεραμέως παῖδες: Αντίδωρο στον Καθηγητή Μιχάλη Τιβέριο από τους μαθητές του Επιστημονική επιμέλεια: Ευρυδίκη Κεφαλίδου Δέσποινα Τσιαφάκη Kerameos Paides: Studies Offered to Professor Michalis Tiverios by his Students Edited by Eurydice Kefalidou & Despoina Tsiafaki, Thessaloniki Αρχαία κεραμική 2. Εικονογραφία 3. Αγγειογραφία 4. Τοπική κεραμική Μακεδονίας 5. Εμπορικοί αμφορείς 1. Greek Pottery 2. Iconography 3. Vase-painting 4. Local pottery of Macedonia 5. Trade-amphorae Τυπογραφική Επιμέλεια Διορθώσεις: Ευρυδίκη Κεφαλίδου Δέσποινα Τσιαφάκη Εικόνα εξωφύλλου: Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφη αρυβαλλοειδή λήκυθο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων ISBN Εταιρεία Ανδρίων Επιστημόνων Διεύθυνση: Βαρβάκη 20, Αθήνα Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Eλληνικού νόμου (N.2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή / Production

3 οἷον τοὺς τῶν κεραμέων παῖδας. ὡς πολὺν χρόνον διακονοῦντες θεωροῦσι πρὶν ἅπτεσθαι τοῦ κεραμεύειν Πλάτων, Πολιτεία 467a

4 Περιεχόμενα Contents Εισαγωγικο Σημειωμα Δέσποινα Τσιαφάκη Ευρυδίκη Κεφαλίδου Μι χ ά λ η ς Τιβέριος. Βι ο γ ρ α φ ι κ ό σ η μ ε ί ω μ α Μι χ ά λ η ς Τιβέριος. Ερ γ ο γ ρ α φ ί α Απ ό τ η ζ ω ή τ ο υ μ α ζ ί μ α ς κ α ι τ η ζ ω ή μ α ς μ α ζ ί τ ο υ Ευρυδίκη Κεφαλίδου Δέσποινα Τσιαφάκη Συ ν τ ο μ ο γ ρ α φ ι ε ς Ορ ω ν κ α ι Λε ξ ε ω ν Ι. Αττικη Κεραμικη της Αρχαϊκης και Κλασικης Εποχης Μελανομορφα Αγγεια Ομηρικά παραλειπόμενα: η αναχώρηση του Ιπποδάμαντος και του Ευρυλόχου Σταμάτης Α. Φριτζίλας Ψαράδες: οι παῖδες και η θάλασσα Βικτώρια Σαμπετάι Παραλλαγές σε ένα θέμα: Ηρακλής και Νηρεύς σε αττικό μελανόμορφο αμφορέα από την Οισύμη Ελένη Μανακίδου Ηρακλής και χθόνιος Ποσειδώνας: δύο αλάβαστρα του Ζωγράφου του Διόσφου Αγγελική Κοκκίνου Αττικές μελανόμορφες λήκυθοι από το νεκροταφείο της αρχαίας Λευκάδας Γεωργία Πλιάκου Homeric Paralipomena: The Departure of Hippodamas and Eurylochos Stamatis A. Fritzilas Fishermen: The Ephebes and the Sea Victoria Sabetai Variations on a Theme: Herakles and Nereus on an Attic Black-figured Amphora from Oisymi Eleni Manakidou Herakles and Chthonic Poseidon: Two Alabastra of the Diosphos Painter Aggeliki Kokkinou Attic Black-figured Lekythoi from the Cemetery of Ancient Lefkas Georgia Pliakou Ερυθρομορφα Αγγεια Μυροδοχεία σε λατρευτικές σκηνές του 5ου αι. π.χ. Παναγιώτα Μπαντίνου Perfume Vases in Representations of Worship of the 5th c. BC Panayota Badinou ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

5 Επίσκεψη σε οίκο ανοχής σε μια κύλικα του Ζωγράφου του Ευαίωνα Ειρήνη Τσακνή Φλυῆθεν; Σκέψεις για μια αττική ερυθρόμορφη υδρία από την αρχαία Φλύα Γιώργος Γ. Καββαδίας Η Εύκλεια και η Ευνομία σε ένα θραύσμα αρυβαλλοειδούς ληκύθου από τον κύκλο του Ζωγράφου του Μειδία Χριστίνα Αβρονιδάκη Ερυθρόμορφος χους με διονυσιακή σκηνή από την Αργυρούπολη Αθηνά Χατζηδημητρίου Σκέψεις και παρατηρήσεις γύρω από την οργάνωση του εργαστηρίου του Ζωγράφου της Ιένας Κλεοπάτρα Καθάριου Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε έναν ερυθρόμορφο κρατήρα από την Όλυνθο: θεατρικές επιδράσεις Αμαλία Αβραμίδου Ερυθρόμορφη πελίκη με σκηνή μάχης από την Πέλλα Νικόλαος Ακαμάτης Visiting a Brothel in a Cup by the Euaion Painter Eirene Tsakni From Phlya? Some Thoughts on an Attic Red-figured Hydria from Ancient Phlya George G. Kavvadias Eukleia and Eunomia on a Fragment of a Squat Lekythos from the Circle of the Meidias Painter Christina Avronidaki Red-figured Chous with a Dionysian Scene from Argyroupoli, Athens Athena Chatzidimitriou Thoughts and Remarks on the Organization of the Jena Painter s Workshop Kleopatra Kathariou Iconographic Observations on a Red-figured Krater from Olynthos: Theatrical Influences Amalia Avramidou Red-figured Pelike with a Battle Scene from Pella Nikolaos Akamatis ΙΙ. Ιω ν ι κ η, Κο ρ ι ν θ ι α κ η, Βο ι ω τ ι κ η, Χα λ κ ι δ ι κ η κ α ι Κα τ ω ι τ α λ ι ω τ ι κ η Κε ρ α μ ι κ η Μια καρποδόχη Ανατολικής Ελλάδας στο Καραμπουρνάκι Δέσποινα Τσιαφάκη Κορινθιακή οινοχόη της μεταβατικής περιόδου από τον Μόχλο της Ανατολικής Κρήτης Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan An East Greek Fruitstand at Karabournaki Despoina Tsiafaki A Corinthian Oinochoe of the Transitional Period from Mochlos in Eastern Crete Natalia Vogeikoff-Brogan Περιεχόμενα 9

6 Ο Δίας εναντίον ενός δράκοντα. Μια διαφορετική απεικόνιση του μύθου της αναμέτρησης του Δία με τον Τυφώνα στην Κόρινθο; Άννα Αρβανιτάκη Βοιωτική κύλικα Κωμαστών από τη Θέρμη Θεσσαλονίκης Ευρυδίκη Κεφαλίδου Εικόνα και λόγος περί γυναικείας αρετής: μια νέα ματιά σε έναν βοιωτικό σκύφο του Μουσείου Κανελλοπούλου Βικτωρία Τσουκαλά Οι πολέμαρχοι των Παιόνων Πυραίχμης και Αστεροπαίος στις γραπτές πηγές και την κεραμική των αρχαϊκών χρόνων Γεώργιος Κ. Mάλλιος Ερωτική καταδίωξη κόρης σε πρώιμη λευκανική υδρία στο Μουσείο Μπενάκη Μαρία-Χριστίνα Τζάννες Οι απεικονίσεις του Χρύσιππου στην απουλική αγγειογραφία: παρατηρήσεις στην εικονογραφία τους Ζαφειρία Παρθένη Zeus against a Dragon. A Different Representation of Zeus Fighting Typhon at Corinth? Anna Arvanitaki A Boeotian Komast Cup from Thermi near Thessaloniki Eurydice Kefalidou Image and Word on Feminine Virtue: A Fresh Look at a Boeotian Skyphos in the Canellopoulos Museum Victoria Tsoukala The Paeonian Warlords Pyraichmes and Asteropaios in the Literary Sources and the Pottery of the Archaic Era Georgios K. Mallios Eros Pursuing a Maiden on an Early Lucanian Hydria in the Benaki Museum Maria-Christina Tzannes The Representations of Chrysippos in Apulian Vase-painting: Remarks on their Iconography Zapheiria Partheni ΙΙΙ. Κεραμικα Συνολα απο Ανασκαφες της Μακεδονιας Πρωτογεωμετρική και γεωμετρική κεραμική της Βόρειας Ελλάδας: η ιστορία της έρευνας Στέφανος Γιματζίδης Η παρουσία της πρωτογεωμετρικής και γεωμετρικής αττικίζουσας κεραμικής στο Βόρειο Αιγαίο. Δύο ενδιαφέροντα παραδείγματα από το Καραμπουρνάκι Νίκος Χατζής Τοπικά κεραμικά εργαστήρια του 8ου αι. π.χ. περιμετρικά του Θερμαϊκού Κόλπου Κωνσταντούλα Χαβέλα Νέα στοιχεία για την ωοκέλυφη κεραμική Άννα Παντή Protogeometrische und geometrische Keramik Nordgriechenlands: Die Forschungsgeschichte Stefanos Gimatzidis The Presence of Protogeometric and Geometric Atticising Pottery in the Northern Aegean. Two Interesting Examples from Karabournaki Nikos Chatzis Local Pottery Workshops of the 8th c. BC around the Thermaic Gulf Konstantoula Havela New Evidence for the Egg-shelled Pottery Anna Panti ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

7 Ενδείξεις για μια πρωιμότερη χρονολόγηση του ιερού του Διονύσου στην Καλλιθέα της Χαλκιδικής. Δύο παλιά ευρήματα θέτουν νέα ερωτήματα Δημήτριος Πάτης Κοτύλες με πουλιά: μια ομάδα κεραμικής από θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας Φώτης Γεωργιάδης Το εξάλειπτρο στα ταφικά έθιμα της Κεντρικής Μακεδονίας Βιβή Σαριπανίδη Ενεπίγραφα αγγεία από τα αρχαία Στάγειρα Νικόλαος Α. Σκιαδάς Indications for an Earlier Chronology of the Sanctuary of Dionysos in Kallithea, Chalcidice. Two Older Finds Set New Issues Dimitriοs Patis Bird kotylai: A Pottery Group from Central Macedonian Sites Fotis Georgiadis The Exaleiptron in the Funerary Customs of Central Macedonia Vivi Saripanidi Inscribed Vases from Ancient Stageira Nikolaos A. Skiadas ΙV. Εμ π ο ρ ι κ ο ι Αμ φ ο ρ ε ι ς Φοινικικοί εμπορικοί αμφορείς από τη Μεθώνη Πιερίας Αλεξάνδρα Κασσέρη Εμπορικοί αμφορείς από το Καραμπουρνάκι Κώστας Φίλης Ενσφράγιστοι ροδιακοί αμφορείς από αποθέτη στο ιερό της Ίσιδος στη Ρόδο. Μία πρώτη παρουσίαση Φανή K. Σέρογλου Phoenician Trade Amphorae from Methoni, Pieria Alexandra Kasseri Trade Amphorae from Karabournaki Kostas Filis Stamped Rhodian Amphorae from a Deposit at the Sanctuary of Isis in Rhodes. A Preliminary Presentation Fani K. Seroglou Συ ν τ ο μ ο γ ρ α φ ι ε ς Βιβλιογραφια Κε ρ α μ ε ω ς Πα ι δ ε ς. Συ μ μ ε τ έ χ ο ν τ ε ς Περιεχόμενα 11

8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΛΕΞΕΩΝ που χρησιμοποιούνται στα κείμενα του τόμου ΑΜΘ: Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης διάμ.: διάμετρος ΕΑΜ: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο εκ.: εκατοστά ΕΠΚΑ: Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Ε.Σ.: Εποχή του Σιδήρου Ζ.: Ζωγράφος ΜΓ: μέση γεωμετρική μέγ.: μέγιστο ΜΚ: μέση κορινθιακή ΜΜ: μεσομινωική Π.Ε.Σ: Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου ΠΓ: πρώιμη γεωμετρική ΠΚ: πρώιμη κορινθιακή ΠΜ: πρωτομινωική ΠΠρΓ: πρώιμη πρωτογεωμετρική πρβλ.: παράβαλε ΠρΓ: πρωτογεωμετρική σωζόμ.: σωζόμενο ΥΓ: ύστερη γεωμετρική ΥΕ: υστεροελλαδική Υ.Ε.Χ: Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΥΚ: ύστερη κορινθιακή ΥΜ: υστερομινωνική ΥπΠρΓ: υπο-πρωτογεωμετρική ΥπΜ: υπομυκηναϊκή ΥΠΠΟΤ: Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

9 ~ Φλυηθεν; Σκέψεις για μία αττική ερυθρόμορφη υδρία από την αρχαία Φλύα Γιώργος Γ. Καββαδίας αττική ερυθρόμορφη υδρία, που θα μας απασχολήσει, βρέθηκε στην ανασκαφή του Σταθ- Η μού «Χολαργός» του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών (ΜΣΑ). Παρουσιάζει ενδιαφέρον, όχι μόνο ως προς το εικονογραφικό θέμα της αλλά και για ορισμένες τεχνικές λεπτομέρειες, που με τη σειρά τους με οδήγησαν σε σκέψεις σχετικά με τον πιθανό τόπο κατασκευής της 1. Τις σκέψεις αυτές ολόψυχα προσφέρω στον δάσκαλό μας, βαθύ γνώστη και ερευνητή τόσο της οργάνωσης των αττικών κεραμικών εργαστηρίων, όσο και 1. Προς τη διευθύντρια της ανασκαφής, αρχαιολόγο της Βʹ ΕΠ- ΚΑ, Δρ. Μέλπω Πωλογιώργη, που μου εμπιστεύθηκε τη δημοσίευση της ανασκαφής, εκφράζω τις πιο θερμές μου ευχαριστίες. Τα τοπογραφικά και ανασκαφικά στοιχεία βασίζονται αποκλειστικά στην υπό δημοσίευση σε τόμο των Χρονικών του Αρχαιολογικού Δελτίου εμπεριστατωμένη ανασκαφική αναφορά της κ. Πωλογιώργη με τίτλο: «Χολαργός. Βοηθητική παράλληλη λεωφόρου Μεσογείων. Νότιο Φρέαρ εξαερισμού και Ανατολική είσοδος του Σταθμού Χολαργός του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών». Στη διευθύντρια της Βʹ ΕΠΚΑ Δρ. Ελένη Μπάνου και τις αρχαιολόγους Δρ. Αθηνά Χατζηδημητρίου και Μαρία Στεφανοπούλου οφείλω πολλές ευχαριστίες για τη συνεργασία και τις σημαντικές πληροφορίες σχετικά με αρχαιολογικό υλικό προερχόμενο από την ευρύτερη περιοχή του Χαλανδρίου, καθώς επίσης και στην συντηρήτρια κ. Ιωάννα Τσιώμη και το φιλόξενο προσωπικό της Αρχαιολογικής Συλλογής Κηφισιάς για την παροχή διευκολύνσεων κατά την εκεί μελέτη μου. Ευχαριστώ επίσης τον επιγραφικό κ. Άγγελο Ματθαίου για την συμβολή του στη διαμόρφωση του τίτλου. Οι συνάδελφοί μου στη Συλλογή Αγγείων και Μικροτεχνίας Δρ. Χριστίνα Αβρονιδάκη και Δρ. Ευάγγελος Βιβλιοδέτης, καθώς και η Δρ. Βικτώρια Σαμπετάι (Ακαδημία Αθηνών) είχαν την καλοσύνη να διαβάσουν το κείμενο και να κάνουν χρήσιμες παρατηρήσεις. Όλους τους ευχαριστώ πολύ. Οι φωτογραφίες είναι του φίλου φωτογράφου κ. Γιώργου Βδοκάκη, στον οποίο είμαι βαθύτατα υπόχρεος. της κατασκευής και διάθεσης των προϊόντων τους. Η ανασκαφή του Σταθμού «Χολαργός» διεξήχθη από το σε δύο σημεία, στο «Νότιο Φρέαρ» και την «Ανατολική Είσοδο». Στο «Νότιο Φρέαρ» (στο ύψος του αριθ. 238 της σημερινής λεωφόρου Μεσογείων) εντοπίσθηκε σε μήκος 30 μ. περίπου, η προς Μεσογαία αρχαία οδός, μαζί με πενιχρά κατάλοιπα εργαστηριακού χώρου 2. Η σπουδαία οδική αρτηρία συνέδεε, δια των Διοχάρους Πυλών, το αθηναϊκό ἄστυ με την αρχαία Μεσογαία 3, διερχόμενη από την θέση της ανασκαφής στα νότια κράσπεδα του αρχαίου δήμου της Φλύας 4, δηλ. στην περιοχή του σύγχρονου Δήμου Χαλανδρίου Κεραμικός κλίβανος των όψιμων ελληνιστικών και πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων. Για τη χωροθέτηση οχλουσών βιοτεχνιών (χυτήρια) στην οδό προς την Μεσογαία: Παρλαμά & Σταμπολίδης 2000, [Ό. Ζαχαριάδου], [Ε. Λυγκούρη-Τόλια]. Ταξιάρχη Στο σημείο αυτό το πλάτος της οδού υπολογίζεται σε 3 μ. περίπου. Για την οδό προς Μεσογαία και ιδίως το οδικό δίκτυο της Φλύας, βλ. κυρίως Πωλογιώργη [υπό έκδοση]. Επίσης: Ταξιάρχη 2009, εικ (ανασκαφή του Σταθμού «Χολαργός»). Δρίλια & Γαβριήλ 2009, «<Φλυεῖς,> δῆμος τῆς Κεκροπίδος φυλῆς. ὁ δημότης Φλυεύς/ καὶ Φλυῆθεν. τὰ τοπικὰ Φλυᾶθεν Φλυάζε Φλυῆσιν» (Ἐκ τῶν Ἐθνικῶν Στεφάνου κατ Ἐπιτομήν, [Μeineke]. 5. Το τοπωνύμιο Φλύα σημαίνει τη δασώδη, την πλούσια σε βλάστηση και εύκαρπη γη. Τα όρια του μεγάλου σε έκταση αρχαίου δήμου της Φλύας περιλαμβάνουν τους σύγχρονους Δήμους Χαλανδρίου και τμήματα των Δήμων Ψυχικού, Φιλοθέης, Χολαργού, Βριλησσίων και Αγ. Παρασκευής. Για την Φλύα: Γαρδίκας Λουκάς Trail 1986, 135. Σκιλάρντι 2009, Για πλήρη σύνθεση όλων των ανασκαφικών δεδομένων και φιλολογικών πηγών: Πωλογιώργη , ιδίως ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ 101

10 Εικ. 1. Αρχαιολογική Συλλογή Κηφισιάς, αρ. Κ 772 ( ΥΠΠΟΤ - Β' ΕΠΚΑ). Στην «Ανατολική Είσοδο» ερευνήθηκε μικρός αριθμός τάφων του 5ου αι. π.χ., που ανήκαν προφανώς σε παρόδιο νεκροταφείο της αρχαίας οδού, κατεστραμμένο από επεμβάσεις του 20ου αι. 6 Η υδρία, ή καλύτερα, το τμήμα της υδρίας (Εικ. 1-4), φυλάσσεται μαζί με το υπόλοιπο υλικό της ανασκαφής, στην Αρχαιολογική Συλλογή της Κηφισιάς με αριθ. ευρ. Κ772. Ανήκει στον τύπο της κάλπιδος, τη νεώτερη παραλλαγή του σχήματος, που εμφανίσθηκε στην αττική κεραμική κατά το βʹ τέταρτο του 5ου αι. π.χ. 7 Συγκολλήθηκε από πολλά όστρακα, διεσπαρμένα στο βορειοανατολικό τμήμα του σκάμματος της «Ανατολικής Εισόδου» 8. Δεν είναι γνωστό εάν είχε τοποθετηθεί ως κτέρισμα σε κάποιον τάφο ή εάν περιείχε τα οστά ή την στάχτη του νεκρού. Ωστόσο, δεν χωρεί αμφιβολία ως προς την (δευτερογενή;) ταφική χρήση της. Ίχνη καύσης δεν παρατηρήθηκαν Εντοπίσθηκαν δύο κιβωτιόσχημοι τάφοι από υμήττειο μάρμαρο, δύο πώρινες σαρκοφάγοι, μία ταφική πυρά και δύο παιδικές ταφές σε πήλινες λάρνακες μία λουτηροειδή και μία σκαφοειδή. 7. Tzachou-Alexandri 2002, 297. Sabetai 2004, Συνανήκει, πιθανώς, ένα μικρό μη συγκολλώμενο όστρακο (διαστ. 3,5 2 εκ.) από το κυρίως σώμα του αγγείου, με πτυχώσεις ενδύματος, ίσως της γυναίκας στα δεξιά. 9. Από την υδρία διατηρείται μέρος του στομίου και του ώμου, μέχρι το ανώτερο ήμισυ περίπου της παράστασης. Σωζόμ. ύψος 12 εκ. Διάμ. στομίου 10,8 εκ. Μέγ. διάμ. χείλους (στην ακμή του περιχειλώματος) 15,3 εκ. Είναι συμπληρωμένη με επιχρωματισμένο γύψο σε μεγάλο τμήμα του περιχειλώματος και του λαιμού. Σε αρκετά σημεία υπάρχουν εκδορές στην επιφάνεια και απολεπίσεις του βερνικιού. Ίχνη αραιής μίλτου διατηρούνται στην άνω επιφάνεια του περιχειλώματος. Η εσωτερική επιφάνεια του στομίου έως τη μετάβαση προς τον ώμο καλύπτεται με βερνίκι. Προσχέδιο είναι ορατό σε όλες τις μορφές. Για την κατασκευή της υδρίας: Schreiber 1999, Για την ταφική χρήση της, συνήθως σε γυναικείους τάφους, χωρίς να είναι υποχρεωτικά αυτός ο αρχικός προορισμός της: Tzachou-Alexandri 2002, Sutton 2004, 344. Sowder 2009, Με Εικ. 2. Αρχαιολογική Συλλογή Κηφισιάς, αρ. Κ 772 ( ΥΠΠΟΤ - Β' ΕΠΚΑ). Ο ζωγράφος με πολύ λεπτές και ρέουσες ανάγλυφες γραμμές απέδωσε με δεξιοτεχνία το πρόσωπο και τις πτυχές των ενδυμάτων των τριών γυναικών της παράστασης. Με επίθετο λευκό χρώμα, πολύ εξίτηλο σήμερα, αποδόθηκαν ο ὃρμος, που κρατεί η γυναίκα στα δεξιά, καθώς επίσης οι, δυσδιάκριτες πλέον, επιγραφές πάνω από τα κεφάλια όλων των μορφών 10 (Εικ. 4). Την παράσταση επιστέφει ζωφόρος με αλυσίδα εναλλασσόμενων λωτών και περίκλειστων ανθεμίων. Η εξωτερική κάθετη όψη του περιχειλώματος στολίζεται, όπως συνηθίζεται στις κάλπιδες, με ιωνικό κυμάτιο. Από την, πιθανότατα, τρίμορφη σκηνή έχουν σωθεί μόνο τμήματα του ανώτερου μισού της, ωστόσο έχουμε στην διάθεσή μας επαρκή στοιχεία για να την αναγνωρίσουμε με ασφάλεια (Εικ. 3). Το κέντρο καταλαμβάνει όρθια νεαρή γυναίκα σε κατατομή προς τα δεξιά 11. Σώζεται μέρος του προσώπου το μάτι και η μύτη και τμήμα του υφάσματος, ανασυρμένου στο πίσω μέρος του κεφαλιού. Από την απόδοση του υφάσματος, εικάζουμε ότι τα μαλλιά της νεαρής γυναίκας θα ήταν μαζεμένα σε κρωβύλο. Η υπόλοιπη συμπαγής επιφυλάξεις, ως προς τον γυναικείο χαρακτήρα του αγγείου ο Stissi 2002, 279, σημ Υδρίες με ταφικές παραστάσεις είναι σπάνιες: Reeder 1995, Sabetai 2004, Oakley 2004, Η Sabetai απέδειξε ότι για πρακτικούς λόγους η υδρία ήταν το χρηστικό αγγείο της μεταφοράς του νερού του νυμφικού λουτρού και όχι η λουτροφόρος, η οποία είχε περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα: Sabetai Sabetai Σε προσεχή τόμο του CVA αναμένεται από την επίτιμη έφορο αρχαιοτήτων Δρ. Όλγα Αλεξανδρή η δημοσίευση μελανόμορφων και ερυθρόμορφων υδριών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. 10. Πάνω από κεφάλι της αριστερής γυναίκας διατηρούνται δύο γράμματα (Ν, Τ) ακολουθούμενα από ίχνη ενός άλλου αδιάγνωστου, πάνω από την μεσαία δύο γράμματα (Κ, Α =καλή;) και πάνω από την δεξιά έξι γράμματα (Ε, Ο, Λ, Ε, Α και Τ). 11. Συμπεραίνουμε ότι είναι όρθια επειδή το κεφάλι της βρίσκεται στο ίδιο ύψος με των άλλων δύο γυναικών. 102 ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

11 CY MB 103 Εικ. 3. Αρχαιολογική Συλλογή Κηφισιάς, αρ. Κ 772 ( ΥΠΠΟΤ - Β' ΕΠΚΑ). Εικ. 4. Αρχαιολογική Συλλογή Κηφισιάς, αρ. Κ 772. Οι επιγραφές ( ΥΠΠΟΤ - Β' ΕΠΚΑ). μελανή μάζα των μαλλιών προβάλλει, πάνω στο ερυθρό βάθος του υφάσματος, χωρίς ορατά ίχνη επίθετου λευκού χρώματος για τις ταινίες, που θα συγκρατούσαν τα μαλλιά της. Δεν είμαστε, λοιπόν, βέβαιοι εάν έφερε κάποιαν άλλη ταινία στην κόμη της, αλλά ούτε και για το είδος του υφάσματος που την σκέπαζε, εάν δηλ. πρόκειται για ιμάτιό, ή καλύπτρα12. Στα δεξιά στέκει μετωπικά μία πεπλοφόρος, που στρέφει το κεφάλι της προς την κεντρική μορφή. Τα δεμένα σε κρωβύλο μαλλιά της κοσμούνται με πλατιά ταινία. Σώζεται μέρος του κορμού, του κεφαλιού και το προτεταμένο και ελαφρά λυγισμένο δεξιό χέρι στο οποίο κρατεί ένα περιδέραιο από λευκές ψήφους, που επιδεικνύει στην νεαρή γυναίκα μπροστά της. Στα αριστερά στέκει μία γυναίκα πεπλοφόρος, αποδοσμένη μετωπικά και σωζόμενη μέχρι την μέση, σχεδόν, του κορμού. Υψώνει εμβληματικά με το δεξί της χέρι ένα κάτοπτρο και στρέφει το κεφάλι της προς τα δεξιά, εποπτεύοντας την επίδειξη του περιδεραίου. 12. Για το πολύσημο νοηματικό περιεχόμενο της κάλυψης της (γυναικείας) κεφαλής: Cairns Llewellyn-Jones 2003, Mason 2006, Τιβέριος 2011β, 74 σημ. 7, 76 σημ. 13. Γιώργος Γ. Καββαδίας Η γυναίκα αυτή έχει δεμένα τα μαλλιά της σε κρωβύλο, αλλά δεν σώζεται άλλο ίχνος διακόσμησής τους. Ένα πυραμιδοειδές(;) ενώτιο στόλιζε το αυτί της, αν και το σημείο αυτό είναι αρκετά φθαρμένο. Η πρώτη εντύπωση οδηγεί στο ακμαίο και περίπλοκο ως προς την σύνθεσή του Εργαστήριο του αγγειογράφου Πολυγνώτου. Το φυτικό κόσμημα, με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό το χωρίς κεντρική νεύρωση, απεστρογγυλεμένο κεντρικό πέταλο του λωτού, απαντάται συχνά σε πολυγνώτεια αγγεία, ιδίως υδρίες. Σε μερικές από αυτές, που αποδίδονται σε ζωγράφους σχετιζόμενους με το Εργαστήριο αυτό, το κόσμημα επαναλαμβάνεται αυτούσιο, ωσάν να προέρχεται από το ίδιο χέρι. Για παράδειγμα, συναντάται σε υδρίες του ίδιου του Πολυγνώτου13, του Ζ. του Πηλέως14, του Ζ. του Κλεοφώντος και της Τεχνοτροπίας του15, 13. Πειραιάς, Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Α. Νομίδου: BAPD Γκέκα Βασιλεία, Αntikenmuseum und Sammlung Ludwig, αρ. Ζ-346 (ARV² 1040/25. BAPD CVA Basel, Antikenmuseum und Sammlung Ludwig 3, πίν , [V. Slehoferova]. Matheson 1995, 441 PE29). Εδώ το κεντρικό πέταλο είναι λογχόσχημο. 15. Ζ. του Κλεοφώντος: Ferrara, Museo Nazionale di Spina, αρ. T350 BVP (ARV² 1147/64. BAPD Matheson 1995, 420 KL71). Πρβλ. επίσης: Ομάδα του Πολυγνώτου: Leiden, Rijksmuseum van Oudheden, αρ. I 1956/6,7 (BAPD CVA Leiden Rijksmuseum van Oudheden 3, πίν [M. F. Vos]. Ο Vos της αποδίδει «a touch of the Kleophon Painter». Τεχνοτροπία του Ζ. του Κλεοφώντος: Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. Α 1481 (ARV² 1149/15. BAPD Matheson 1995, 425, KLM23). Laon, Musée Archéologique Municipal, αρ (ARV² 1149, 16. BAPD Matheson 1995, 426, KLM24). Θυμίζει τον Ζ. του Κλεοφώντος: Νέα Υόρκη, εμπόριο αρχαιοτήτων (ARV² BAPD Matheson 1995, 428, KLM35. Minerva, International Review of Ancient Art and Archaeology 19.5 [September-October 2008] 64). Φλυηθεν; Σκέψεις για μία αττική ερυθρόμορφη υδρία από την αρχαία Φλύα CY MB 103

12 του Ζ. του Δίνου 16 και του Ζ. της Χρυσίδος 17, δηλ. αγγειογράφων δραστήριων από το π.χ. έως το π.χ. περίπου. Εικόνα για τις αρχικές διαστάσεις του αγγείου μας δίνουν η αποδιδόμενη στην Ομάδα του Πολυγνώτου (και σχετιζόμενη με τον Ζ. του Κλεοφώντος) υδρία του Leiden, Rijksmuseum van Oudheden, αρ. I 1956/6,7 18, με διάμετρο περιχειλώματος 15,3 εκ., δηλ. όσο και η υδρία της Φλύας. Το ύψος της υδρίας του Leiden είναι 35 εκ., άρα το ολικό ύψος της υδρίας μας δεν θα πρέπει να απέχει από αυτή την τιμή. Αλλά και οι προαναφερόμενες υδρίες έχουν ανάλογο ύψος, από 33 εκ. έως 35 εκ., και όλες εντάσσονται στο Εργαστήριο του Πολυγνώτου (βλ. σημ ). Οι σχετικά μικρές διαστάσεις δεν αφήνουν πλέον αμφιβολία ότι στο αγγείο υπήρχε μία τρίμορφη εικονιστική ζώνη απλωμένη στον ώμο και το κυρίως σώμα 19. Αλλά και η σύνδεση της υδρίας με συγκεκριμένο ζωγράφο του Εργαστηρίου του Πολυγνώτου δεν προβάλλει σημαντικές δυσκολίες. Το πρόσωπο των τριών γυναικών, ιδιαιτέρως της μεσαίας και της αριστερής, όπου σώζονται περισσότερες ανατομικές λεπτομέρειες, οδηγεί σε τρείς ζωγράφους του Εργαστηρίου: τον Ζ. του Πηλέως και το alter ego του, τον Ζ. του Έκτορος 20, αφ ενός, και τον Ζ. του Κλεοφώντος, αφ ετέρου. Για παράδειγμα, η κατατομή του προσώπου και το μάτι της Μαινάδας στο όστρακο της στάμνου του Ζ. του Έκτορος στις Βρυξέλλες, Musées Royaux du Cinquantenaire, αρ. R , και των γυναικών στην υδρία της Αθήνας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ , 16. Βοστώνη, Museum of Fine Arts (BAPD 5858, κατά Vermeule: «ίσως του Ζωγράφου του Κλεοφώντος»). Βλ. επίσης: [τελευταία πρόσβαση ]. 17. Εμπόριο Αρχαιοτήτων (ARV² 1158/1bis. BAPD ). Πανεπιστήμιο Königsberg (Kaliningrad), αρ. 70 (ARV² 1158/2. BAPD ). Ο Ζ. της Χρυσίδος ανήκει στην Ομάδα του Ζ. του Δίνου, που την σειρά του θεωρείται μαθητής του Ζ. του Κλεοφώντος. 18. Βλ. σημ Για τις υδρίες αυτές: Matheson 1995, 184. Γκέκα , 245. Tzachou-Alexandri 2002, 297. Οι διαστάσεις της υδρίας υποδεικνύουν ότι απεικονίσθηκαν τρείς μορφές, αν και δεν θα μπορούσε να αποκλεισθεί εντελώς η πολύ μικρή πιθανότητα να υπήρχαν και άλλες δύο, κάτω από τις οριζόντιες λαβές. Ωστόσο, στην ύπαρξη περισσοτέρων των τριών μορφών δεν συνηγορεί το πλάτος της ταινίας του φυτικού κοσμήματος, το οποίο θα έπρεπε να επεκτείνεται πέραν του πεδίου, που καταλαμβάνουν οι τρείς γυναίκες, πρβλ. την ισομεγέθη υδρία του Leiden, αρ. I 1956/6,7 (βλ. σημ. 15). 20. Για τους Ζωγράφους του Έκτορος και Πηλέως, βλ. Korshak 1980 και Matheson 1995, και , αντιστοίχως. 21. ARV² 1036/9. BAPD Matheson 1995, 402, H ARV² 1040/19. BAPD Matheson 1995, 440, PE23. θυμίζει αρκετά τα πρόσωπα των γυναικών της υδρίας της Φλύας. Οι μορφές της υδρίας μας συνδέονται περισσότερο με γυναικείες μορφές του Ζ. του Κλεοφώντος, του σημαντικότερου μέλους της δεύτερης γενιάς ζωγράφων της Ομάδας του Πολυγνώτου. Το πρόσωπο της αριστερής και της μεσαίας γυναίκας θυμίζει πολύ το πρόσωπο των αποκαλυπτομένων γυναικών στο διάσημο ζεύγος στάμνων του Ζ. του Κλεοφώντος στο Μόναχο και την Αγία Πετρούπολη 23. Άλλες συγκρίσιμες λεπτομέρειες, που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την προσγραφή της υδρίας στα έργα του Ζ. του Κλεοφώντος, είναι η συνεχής ρέουσα γραμμή, που αποδίδει την μεγάλη ευθεία μετώπου-μύτης, καθώς και η μικρότερη στο ρουθούνι της οξύληκτης μύτης, πρβλ. το θραύσμα ενός κωδωνόσχημου κρατήρα στο Braunschweig, και τρείς αποσπασματικά σωζόμενες υδρίες, δύο στην Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ΒΣ 677 και ΒΣ 732 και μία στο Montreal, Museum of Fine Arts, αρ Σε αυτές το μάτι είναι σχεδιασμένο με τον χαρακτηριστικό τρόπο του Ζ. του Κλεοφώντος, δηλ. τα φρύδια και τα βλέφαρα (το άνω συνήθως με διπλή γραμμή) τείνουν να γίνουν παράλληλες ανοιχτές καμπύλες ή ευθείες, και περικλείουν την προσαρτημένη στο άνω βλέφαρο τριγωνική ίριδα. 25 Στον Ζ. του Κλεοφώντος οδηγεί, επίσης, η απόδοση των πτυχών, ιδίως του πέπλου της γυναίκας στα αριστερά. Οι προσεκτικά και με ακρίβεια αποδοσμένες κατακόρυφες πτυχές του βαρέως ενδύματος 23. Μόναχο, Antikensammlungen, αρ [J. 382] (ARV² 1143/2. BAPD Matheson 1995, 406, KL2). Αγ. Πετρούπολη, State Hermitage Museum, αρ. Б 1148 (ARV² 1143/3. BAPD Matheson 1995, 406, KL3). 24. Braunschweig, Herzog Anton-Ulrich-Museum, αρ. AT 556 (ARV² 1145/32. BAPD Matheson 1995, 413, KL37 η γυναίκα, ίσως Μούσα, πίσω από τον Απόλλωνα). Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ΒΣ 677 και αρ. ΒΣ 732 (αντιστοίχως: ARV² 1147/59 και ARV² 1147/60. BAPD και Matheson 1995, 419, KL66-67). Στην υδρία αρ. ΒΣ 732 η απόδοση του χεριού της γυναίκας, που υψώνει το κάτοπτρο είναι σχεδόν ίδια με αυτή στην υδρία της Φλύας. Η υδρία της Συλλογής Ντινιακόπουλου στο Montreal, αρ (Oakley 2004β, 47-50, εικ , αριθ. κατ. 72) δεν συμπεριλαμβάνεται στους καταλόγους του Αρχείου Beazley. 25. CVA Berlin, Antikensammlung 9, [E. Böhr]. Ο ίδιος σχεδόν τρόπος απόδοσης του ματιού ισχύει και για τον Ζ. του Πηλέως, με την διαφορά ότι στον δεύτερο οι γραμμές των βλεφάρων καμπυλώνουν περισσότερο και ενώνονται, συνήθως, σε μία πολύ μικρή γραμμή, που προεξέχει προς την γραμμή μετώπου-μύτης (πρβλ. τις Μούσες της υδρίας στο Παρίσι, Musée du Petit Palais, αρ. 308 (ARV² 1040/22. BAPD Matheson 1995, 441, PE 26). Δυστυχώς δεν σώζεται καλά το αυτί, ώστε να διαπιστώσουμε εάν υπάρχει το πολύ χαρακτηριστικό για τον Ζ. του Κλεοφώντος ζεύγος των μικρών παράλληλων γραμμών στο εσωτερικό του πτερυγίου: Oakley 2004, ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

13 μετατρέπονται σε αγκιστροειδείς, που ελίσσονται πάνω στο απόπτυγμα για να τονισθεί ο όγκος του στήθους. Παρόμοια διάθεση των πτυχών βρίσκουμε τόσο στον Ζ. του Κλεοφώντος 26, όσο και σε ζωγράφους της πρώτης γενιάς της Ομάδας του Πολυγνώτου, όπως ο ίδιος ο Πολύγνωτος 27 και ο Ζ. του Πηλέως 28. Από τους κυριότερους εκφραστές του μνημειώδους παρθενώνειου ήθους, ο Ζ. του Κλεοφώντος οφείλει, ως προς την τεχνοτροπία και το ύφος, περισσότερα στον Ζ. του Πηλέως, ο οποίος φαίνεται ότι ήταν ο δάσκαλός του, παρά στον ίδιο τον Πολύγνωτο, την κεντρική μορφή του Εργαστηρίου 29. Με βάση τα δεδομένα του Αρχείου Beazley, στον Ζ. του Κλεοφώντος και την Τεχνοτροπία του αποδίδονται 183 αγγεία, ανάμεσα σε αυτά και 28 υδρίες 30. Σε αυτές μπορεί πλέον να προστεθεί η υδρία της Φλύας. Λόγω της τεχνοτροπικής συγγένειάς της με άλλα αγγεία της πρώιμης περιόδου του Ζ. του Κλεοφώντος, όπως οι δίδυμοι στάμνοι του Μονάχου και της Αγ. Πετρούπολης, μπορούμε να την κατατάξουμε στην πρώιμη φάση του ζωγράφου και κοντά στην περίοδο της ακμής του, δηλ. προς το τέλος της δεκαετίας π.χ Πρβλ. τις πεπλόφόρους στις υδρίες της Συλλογής Βλαστού- Σερπιέρη, αρ. ΒΣ 677 (βλ. σημ. 24), και της Νάπολης, Museo di Capodimonte, αρ. 955 (ARV² 1147/58. BAPD Matheson 1995, 419, KL65), και στον καλυκωτό κρατήρα των Συρακουσών, Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi, αρ (ARV² 1144/18. BAPD Matheson 1995, 410, KL21). O McPhee (1976, 30) αναφέρει ότι οι πτυχές στον πρώιμο Ζωγράφο του Κλεοφώντος είναι, μακρύτερες αραιότερες και λιγότερο κυματιστές, σε σύγκριση με τη μέση και ύστερη περίοδό του. 27. Υδρία στον Πειραιά, Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Α. Νομίδου (βλ. σημ. 13) 28. Υδρίες στο Παρίσι, Musée du Petit Palais, αρ. 308 (βλ. σημ. 25) και την Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ (ARV² 1040/21. BAPD Matheson 1995, 440, PE25) και (ARV² 1040/19. BAPD Matheson 1995, 440, PE23). 29. Για τον Ζ. του Κλεοφώντος και τα χαρακτηριστικά του: ARV² McPhee 1976, Matheson 1995, 81-82, ( : για την σχέση του με τον Ζ. του Πηλέως). CVA Athens Museum of Cycladic Art, 1 πίν. 62 [K. Kathariou] (με πλήρη βιβλιογραφία) Σε αυτές συνυπολογίζω την μεγάλη υδρία της Συλλογής Nτινιακόπουλου στο Montreal, αρ (βλ. σημ. 24 και [ resultslong.php?searchtype=&search=kleophon&order=longtitle&i d=375&scroll_=1&filter=&prev=329&next=0&resultid=1] τελευταία πρόσβαση ). Όλες, έχουν παράσταση μόνο στο σώμα, πλην μιας στις Συρακούσες, Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi, αρ (ARV² 1062/2. BAPD Matheson 1995, 480, PGU170), με δύο παραστάσεις, μία στον ώμο και μία στο κυ ρίως σώμα. 31. Βλ. σημ. 23. Για τη χρονολόγηση του Ζ. του Κλεοφώντος ( /410 π.χ.): Isler-Kerényi 1973, Matheson 1995, (ιδίως για τα πρώιμα έργα του). Δύο είναι τα εικονογραφικά στοιχεία που βοηθούν στην αναγνώριση του χαρακτήρα της παράστασης. Τόσο το ύφασμα, που σκεπάζει την κόμη της μεσαίας γυναίκας, όσο και η επίδειξη του ὃρμου, σε συνδυασμό με το εποπτικό βλέμμα της πεπλοφόρου στα αριστερά, επιτρέπουν με ασφάλεια να υποθέσουμε ότι εδώ δεν απεικονίζονται γυναίκες στον γυναικωνίτη, ασχολούμενες με τα συνήθη οικιακά καθήκοντά τους 32, αλλά ευρίσκονται στο στάδιο της προπαρασκευής για επικείμενη γαμήλια τελετή 33. Ο στολισμός της όρθιας μελλόνυμφης 34 δεν σχετίζεται με την επηρεασμένη από τον γυναικωνίτη εικονογραφία των Επαυλίων, όπου προβάλλεται η προσφορά ή παρουσίαση των προγάμιων δώρων στην καθιστή νύφη, μέσα στο περιβάλλον του νέου σπιτιού της 35. Στην υδρία της Φλύας παριστάνεται ο στολισμός πριν από τη γαμήλια τελετή, όταν η νύφη βρίσκεται ακόμη στο πατρικό της 36 και αναμένει την έλευση του γαμπρού, προκειμένου να οδηγηθεί σε πομπή (νυμφαγωγία) στο νέο σπίτι της 37. Θα μπορούσαμε μάλιστα να την τοποθετήσουμε χρονικά πολύ κοντά στις παραστάσεις δύο αγγείων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, σε μία πυξίδα του Ζ. της Πενθεσίλειας αρ. Ακρ. 569, όπου η νύφη ακόμη στολίζεται την ώρα που ο γαμπρός μπαίνει στον θάλαμο του πατρικού της σπιτιού για να την παραλάβει, και σε μία τριφυλλόστομη οινοχόη του Ζ. του Βορέα αρ , όπου η γαμήλια πομπή είναι έτοιμη πλέον να ξεκινήσει Οι σκηνές γυναικωνίτη εμφανίζονται σε υδρίες από την ύστερη αρχαϊκή περίοδο: Tzachou-Alexandri 2002, Από τις υδρίες του Ζ. του Κλεοφώντος και της Τεχνοτροπίας του, μόνο μία, αυτή της Συλλογής Βλαστού, αρ. ΒΣ 677 (βλ. σημ. 24) έχει αναμφίβολα γαμήλιο περιεχόμενο (Ἐπαύλια). Οι υπόλοιπες κοσμούνται με παραστάσεις γυναικωνίτη, μουσικών γυναικών, ενώ λίγες είναι μυθολογικές με γαμήλιες προεκτάσεις (π.χ. η Δανάη που δέχεται την χρυσή βροχή, καταδίωξη της Ωρείθυιας από τον Βορέα). Για σκηνές γυναικωνίτη στον Ζ. των Νιοβιδών και το Εργαστήριο του Πολυγνώτου: Matheson Tzachou-Alexandri 2002, 304. Στον ίδιο τον Πολύγνωτο οι τρίμορφες παραστάσεις γυναικωνίτη σπανίζουν: Tzachou-Alexandri 2002, Ο στολισμός της όρθιας νύφης σπανίζει στην αττική εικονογραφία: Τιβέριος 2011β, 74 σημ. 7 (με παλαιότερη βιβλιογραφία). 35. Αβρονιδάκη 2007, Για την προετοιμασία και τον στολισμό της νύφης στο σπίτι της: Oakley & Sinos 1993, Μετά το 450 π.χ. η νυμφαγωγία σταδιακά υποχωρεί και επικρατούν τά ἐπαύλια, με τη νύφη καθιστή στο κέντρο της παράστασης: Tzachou-Alexandri 2002, 305. Για γαμήλιες παραστάσεις χωρίς την παρουσία γαμπρού: Mösch-Klingele 2010, Αντίστοιχα: πυξίδα: ARV² 890/172. BAPD Sutton , 31-32, εικ. 6. Οινοχόη: BAPD Vérilhac & Vial 1998, 318, 338. Γιώργος Γ. Καββαδίας Φλυηθεν; Σκέψεις για μία αττική ερυθρόμορφη υδρία από την αρχαία Φλύα 105

14 Η μελλόνυμφη, στέκει τυλιγμένη στο ιμάτιο της ή σκεπασμένη με την καλύπτρα της 39, κλίνει το κεφάλι και χαμηλώνει το βλέμμα ως δήλωση αἰδοῦς και σωφροσύνης, τις ουσιώδεις αρετές που έπρεπε να χαρακτηρίζουν κάθε αθηναία δέσποινα, και εξέφραζαν υποταγή και πίστη προς τον πατέρα αρχικά, και τον σύζυγο αργότερα 40. Με τη νυμφοκόμον, που ήταν επιφορτισμένη με την επιμέλεια του στολισμού, μπορούμε να ταυτίσουμε τη γυναίκα στα δεξιά, που επιδεικνύει τον ὃρμο στην νύφη. Με την νυμφεύτρια, η οποία είχε τον γενικό συντονισμό και επίβλεψη της γαμήλιας τελετής, μπορούμε να ταυτίσουμε την επιβλητική γυναίκα στα αριστερά, που υψώνει εμβληματικά το κάτοπτρο και θα το παραδώσει στη νύφη για την τελική επιθεώρηση του στολισμού 41. Ο ὃρμος, το περιδέραιο με τις μεγάλες λευκές σφαιρικές ψήφους, ήταν το πολυτιμότερο δώρο του γαμπρού. Η αποδοχή του εκ μέρους της υποψήφιας νύφης επισφράγιζε την επικείμενη γαμήλια ένωση. Συμβολικά συνδέεται με τον θεϊκό ἡφαιστότευκτον ὃρμον, το λαμπρό και μοιραίο δημιούργημα του Ηφαίστου, που, μαζί με έναν πέπλο, ήταν γαμήλιο δώρο του Κάδμου προς την Ἁρμονία 42. Μπορούμε να θεωρήσουμε τον ὃρμον ως την αλληγορική υποδήλωση της ίδιας της Ἁρμονίας, της επίσημης αρμονικής ένωσης των μελλονύμφων, λίγο πριν αυτή μαζί με άλλες αρετές ενσαρκωθεί στην εικονογραφία του μειδιακού κύκλου κατά την τελευταία εικοσαετία του 5ου αι. π.χ. 43, τότε που η εισαγωγή μυθολογικών 39. Για τον γαμήλιο συμβολισμό της καλύπτρας ως εικονογραφικού στοιχείου προσδιορισμού της νύφης: Αβρονιδάκη 2007, 135, σημ Για γαμήλια υφάσματα στις φιλολογικές πηγές: McNeil Gherchanoc Reeder 1995, Για σημασιολογική ανάλυση των όρων στη σύγχρονη προς την υδρία μας γραμματεία (κυρίως τον Ευριπίδη: Cairns 1993, , ιδίως και Cairns Konstan Για τους όρους: νυμφεύτρια, νυμφοκόμος και νυμφοπόνος: Tzachou-Alexandri 2002, 305. Για τη διαδικασία της γαμήλιας τελετής: Reeder 1995, 127. Oakley & Sinos Για τον στολισμό της νύφης πριν τον γάμο: Oakley & Sinos 1993, Llewellyn-Jones 2003, Σε λουτροφόρους-υδρίες: Τιβέριος 2011β, 88, σημ Οι λευκές κηλίδες ταιριάζουν περισσότερο στο σφαιρικό σχήμα της ψήφου του ὃρμου, παρά σε φύλλα στεφανιού. Για την σημασία του περιδεραίου: Sutton 1981, και Sutton 2004, CVA Benaki Museum 3, πίν [V. Sabetai]. 43. Για την Ἁρμονία: LIMC 4 (1988) λ. Harmonia, [Paribeni]. Για τη σύμμειξη πολιτικών και γαμήλιων αρετών στην προσωποποίηση της Ἁρμονίας, τη μυθική μορφή, που σταδιακά έλαβε την υπόσταση της παραδειγματικής νύφης: Shapiro 1993, Oakley & Sinos 1993, 41. Smith 2005, Smith 2011, 60-62, 68, 130 και σποράδην. Για τις προσωποποιήσεις των αρετών στον Ζ. εικονογραφικών στοιχείων και, κυρίως, η εικονογραφική παγίωση των προσωποποιήσεων, προπάντων του Έρωτα, απομακρύνει βαθμιαία τις γαμήλιες παραστάσεις από τον ρεαλισμό 44. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, είναι ορισμένες κατασκευαστικές λεπτομέρειές της υδρίας, που αξίζουν εκτενέστερου σχολιασμού. Ο πηλός είναι σκληρός, ανοιχτός καστανός έως ροδαλός, καθαρός με λίγη μίκα 45 και διαφέρει ως προς το χρώμα από τον πηλό των αγγείων της Ομάδας του Πολυγνώτου (και του Ζ. του Κλεοφώντος) στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Σε αυτά έχει το σύνηθες πορτοκαλέρυθρο χρώμα του αττικού πηλού και το βερνίκι διατηρεί την λάμψη του 46. Το βερνίκι της υδρίας από την Φλύα είναι πολύ λεπτό, κάπως θαμπό και αμελώς απλωμένο, δίχως καλή επαφή στην αρχική επιφάνεια του αγγείου και με πολλές ρηγματώσεις, με αποτέλεσμα να αποκολλάται εύκολα σε ακανόνιστα φλούδια. Παρόμοιας υφής και ποιότητας πηλό και βερνίκι συναντούμε και σε άλλα αγγεία από τον ίδιο τομέα της ανασκαφής, όπως, π.χ. στο τμήμα ενός πώματος μελαμβαφούς λεκανίδας και στο τμήμα ενός ερυθρόμορφου χού 47, καθώς επίσης και σε αγγεία προερχόμενα από την ευρύτερη περιοχή της Φλύας 48. του Μειδία, βλ. τη συμβολή της Χρ. Αβρονιδάκη στον παρόντα τόμο. 44. Sutton , Oakley & Sinos 1993, 17. Ο Έρως εμφανίζεται στην γαμήλια εικονογραφία ήδη από το 450 π.χ.: Sabetai 2011, Munsell 5YR 6/3-6/4-chroma 4 (light reddish brown). 46. Σύμφωνα με τους Arafat & Morgan 1989, , 334, στη γεωμετρική και αρχαϊκή εποχή ο πηλός των αττικών αγγείων εμφανίζει μεγαλύτερο χρωματικό εύρος και διαφοροποίηση, αναλόγως της προέλευσής του, π.χ. Ελευσίνα, Μυρρινούς, Ανάβυσσος. Στην κλασική εποχή, αντίθετα, υπάρχει μεγαλύτερη ομοιογένεια. 47. Σταθμός ΜΣΑ «Χολαργός-Ανατολική Είσοδος». Λ. Μεσογείων 238. «Βορειοανατολικός Τομέας». Αρχαιολογικό Μουσείο Κηφισιάς, αρ. Κ764 και αρ. Κ763α (βρέθηκαν στα τετράγωνα Γʹ και Βʹ αντίστοιχα). 48. Τις πληροφορίες οφείλω στη Μ. Πωλογιώργη και τη Μ. Στεφανοπούλου. Όταν για πρώτη φορά εξέτασα τα όστρακα της υδρίας στο Μουσείο Κηφισιάς, όπου συντηρείται το υλικό της ανασκαφής, μου επεδείχθησαν και άλλα αγγεία, προερχόμενα από σωστικές ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή της Κηφισιάς και του Χαλανδρίου, χρονολογούμενα από τη γεωμετρική έως την κλασική εποχή, και κατασκευασμένα από τον ίδιο ανοιχτό ανοικτό καστανό ως ροδαλό πηλό. Επαναφέρω εδώ την πολύ σημαντική πληροφορία της Richter (1923, 40 σημ. 2, βλ. και Stissi 2002, 45, σημ. 159), ότι για την πειραματική κατασκευή αττικών αγγείων κατά τη δεκαετία του 1920 το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης προμηθεύτηκε μείγμα πηλού, που χρησιμοποιούσαν οι αθηναίοι κεραμείς των αρχών του 20ου αιώνα προερχόμενο από δύο πηγές: ερυθρό πηλό από το 106 ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

15 Αν και οι παρατηρήσεις μου δεν βασίζονται σε αρχαιομετρικά δεδομένα 49, αλλά μόνο στην υποκειμενική δια γυμνού οφθαλμού εξέταση, δίδεται, ωστόσο, η δυνατότητα να διατυπώσω την υπόθεση ότι η υδρία αυτή ίσως δεν κατασκευάστηκε σε κεραμικό εργαστήριο, που λειτουργούσε κοντά στην πόλη της Αθήνας, αλλά στην περιοχή της αρχαίας Φλύας. Σε μία τέτοια περίπτωση, οι εκδοχές που θα μπορούσε να σκεφθεί κανείς είναι οι εξής: ή ότι το εργαστήριο της Φλύας, του οποίου δεν έχουμε φυσικά κατάλοιπα, ήταν το εργαστήριο στο οποίο εργαζόταν ο Ζ. του Κλεοφώντος, ή ότι ο Ζ. του Κλεοφώντος διακόσμησε αγγείο κατασκευασμένο με πηλό προερχόμενο από την περιοχή της Φλύας, ή, τέλος, ότι απασχολήθηκε περιστασιακά στη Φλύα για την εκτέλεση κάποιας παραγγελίας. Την δεύτερη και την τρίτη εκδοχή θεωρώ ως πιθανότερες 50. Είναι αλήθεια ότι, δεδομένου του όγκου της αττικής κεραμικής παραγωγής, τα υλικά κατάλοιπα Χαλάνδρι και λευκό από τις γειτονικές Κουκουβάουνες: «The clay sent is that used by the Athenian potters today. It is a mixed clay, composed of red earth from Chalandri and white earth from Koukouvaones». 49. Παρά την μεγάλη πρόοδο που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια ως προς την μελέτη της σύστασης του βερνικιού (υάλωμα είναι ο νεότερος όρος), δεν διαθέτουμε συγκριτικές αναλύσεις των αττικών πηλών, ώστε να τεκμηριωθεί αρχαιομετρικά η ταυτοποίηση της σύστασης τους με συγκεκριμένα κοιτάσματα, ή, ακόμη, εάν συνέβαιναν συστηματικές επεμβάσεις στη σύσταση του πηλού με ανάμειξη πρώτης ύλης ποικίλων προελεύσεων: Stissi 2002, Papadopoulos 2003, 20. Lüdorf 2010, 157. Για την παρασκευή μελανού βερνικιού από πλούσια σε ιλλίτη κοιτάσματα στην Κωλιάδα Άκρα (Αγ. Κοσμάς): Arafat & Morgan 1989, Για πρόσφατες αναλύσεις και την πιθανή προέλευσή του βερνικιού από ένα μόνο κατάλληλο κοίτασμα στην περιοχή των Σκούρτων Δερβενοχωρίων (μεθόριος Αττικής-Βοιωτίας): Aloupi-Siotis Η Aloupi-Siotis υποθέτει ότι από το επεξεργασμένο από εξειδικευμένο εργαστήριο προϊόν του αυτού του κοιτάσματος προετοιμαζόταν το μελανό βερνίκι των αττικών αγγείων, το οποίο στην συνέχεια διενέμετο σχεδόν έτοιμο, ως τελικό παράγωγο, προς χρήση στα υπόλοιπα αττικά εργαστήρια. Για την σύνθεση του βερνικιού: Mirti Maniatis 2009, Για φτωχής ποιότητος μελανό βερνίκι σε αγγεία από την Ακαδημία, προερχόμενο πιθανώς από τοπικό πηλό: Arafat & Morgan 1989, Δεν μου είναι γνωστές βεβαιωμένες μετακινήσεις κεραμέων ή αγγειογράφων εντός της Αττικής. Οι μετεγκαταστάσεις κεραμέων και αγγειογράφων μακριά από την Αθήνα είναι σχετικά λίγες σε σχέση με τον συνολικό όγκο της κεραμικής παραγωγής, αλλά όχι σπάνιες. Για παράδειγμα: ο Ζ. της Suessula, στο τέλος του 5ου αι. π.χ. εργάστηκε στην Αθήνα και την Κόρινθο: Arafat & Morgan 1989, 325. McPhee & Kartsonaki 2010, 125 (εικ. 10), 125 (αριθ. 17), 136. ο Ζ. του Άργου στην Αθήνα και τη Βοιωτία: Αβρονιδάκη 2007, ο Ξενόφαντος στην Αθήνα και το Παντικάπαιον: Morgan 2004, οι Κίττος και Βάκχιος στην Αθήνα και την Έφεσο: Βαλαβάνης 1997, 87. Papadopoulos 2009, , 235. των ίδιων των εργαστηρίων του 6ου και του 5ου αι. π.χ. που κατασκεύαζαν μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία δεν είναι επαρκώς γνωστά 51. Μόνο ενδείξεις υπάρχουν από αποθέτες ή σημεία διάθεσης των προϊόντων τους στην Αρχαία Αγορά και τις γειτονικές περιαστικές περιοχές 52. Αυτά τα εργαστήρια λειτουργούσαν σε αραιοκατοικημένες περιοχές, έξω από τον αστικό ιστό, κοντά σε οδικούς άξονες, που οδηγούσαν σε ιερά και νεκροταφεία και γειτνίαζαν με κοιτάσματα πηλού και υδάτινους πόρους, ιδίως στα βορειοδυτικά του ἄστεως, όπου εκτεινόταν η προσχωσιγενής και πλούσια σε πηλό πεδιάδα του Κηφισού 53. Σε αντιδιαστολή, στην ύπαιθρο Αττική τα κατάλοιπα κεραμικών εργαστηρίων, που παρήγαν διακοσμημένη κεραμική, είναι ελάχιστα 54. Έχει διατυπωθεί εύλογα η άποψη ότι η παραγωγή των κεραμικών εργαστήριων, που λειτουργούσαν κοντά στο ἄστυ, ήταν κατά κύριο λόγο μαζική, βιομηχανικού χαρακτήρα και εξαγώγιμη, ενώ αυτή της υπαίθρου Αττικής, ήταν περιορισμένης εμπορικής εμβέλειας και διάδοσης και προοριζόταν προς εγχώρια κατανάλωση 55. Ήταν δηλ., άβαφα αγγεία και σκεύη προς οικιακή χρήση ή κατανάλωση σε μικρότερα οικιστικά κέντρα ή τοπικά ιερά, όπως π.χ. οι άβαφες λεκάνες στην Λαυρεωτική 56. Κεραμικά περιφερειακά εργαστήρια του 5ου αι. π.χ., που παρήγαν άβαφα χρηστικά αγγεία και κεραμίδες, αλλά όχι διακοσμημένη 51. Stissi 2002, Οι όροι εργαστήριο (η βιοτεχνική κτηριακή εγκατάσταση) και Εργαστήριο (η ομάδα αγγείων, που μοιράζονται κοινά τυπολογικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά και είναι προϊόντα ενός ή περισσοτέρων κεραμέων ή και αγγειογράφων), συχνά συγχέονται: Descoeudres 2008, Jubier-Galinier, Laurens & Tsingarida 2003, Για τις απόψεις σχετικά με την συγκρότηση και οργάνωση των εργαστηρίων ως κληρονομούμενη οικογενειακή επιχείρηση ή ως μεγαλύτερου μεγέθους βιοτεχνική ή και βιομηχανική μονάδα: Arafat & Morgan Βαλαβάνης 1997, Stissi 2002, 95, Lüdorf 2010, Arafat & Morgan Monaco 2000, Stissi 2002, Jubier-Galinier, Laurens & Tsingarida 2003, 38. Lüdorf 2010, 152. Για σύνοψη των δεδομένων σχετικά με την εμπορική δραστηριότητα στην Αρχαία Αγορά, κυρίως πρατήρια ή σημεία πώλησης προϊόντων κεραμικής σε προσωρινές ή μόνιμες κατασκευές: Karvonis Αναλυτική επισκόπηση και σύνθεση των δεδομένων για την χωροθέτηση και χωροταξική οργάνωση των κεραμικών εργαστηρίων: Arafat & Morgan 1989, , 342. Monaco Jubier- Galinier, Laurens & Tsingarida 2003, Stissi 2002, Χατζηδημητρίου 2005, 33, Lüdorf 2010, 152 (στην Ελευσίνα και τη Βάρη). 55. Oliver 2006, Για την παραγωγή και διασπορά άβαφων λεκανών στον Θορικό και τη Λαυρεωτική: Lüdorf 2010, Γιώργος Γ. Καββαδίας Φλυηθεν; Σκέψεις για μία αττική ερυθρόμορφη υδρία από την αρχαία Φλύα 107

16 ερυθρόμορφη κεραμική, έχουν ερευνηθεί σε θέσεις της βορειοανατολικής και νοτιοανατολικής Αττικής 57. Με βάση, ωστόσο, τις ενδείξεις από την περιοχή της Φλύας, είναι πιθανό ότι κάτι ανάλογο πρέπει να συνέβαινε και στην βορειοδυτική Αττική, με εργαστήρια που θα ικανοποιούσαν τις βασικές ανάγκες των κατοίκων για καθημερινή χρηστική κεραμική. Το εύφορο προσχωσιγενές έδαφος, άλλωστε, όπως, άλλωστε, μαρτυρεί το όνομα του δήμου, θα προσέφερε άφθονη πρώτη ύλη και κατάλληλο πηλό στους εντόπιους κεραμείς 58. Επειδή η ποιότητα της παράστασης είναι, αφ ενός, εφάμιλλη των καλύτερων αγγείων της πρώιμης περιόδου του Ζ. του Κλεοφώντος, αλλά, αφ ετέρου, δεν συμβαδίζει με τα διαφορετικής ποιότητας τεχνικά χαρακτηριστικά της υδρίας, δεν νομίζω ότι η πιθανότητα να διακόσμησε ο ζωγράφος αυτός αγγεία κατασκευασμένα με πηλό της Φλύας ή και να εργάσθηκε περιστασιακά στην ίδια την Φλύα, μπορεί να αποκλεισθεί εντελώς. Σε μία τέτοια περίπτωση θα πρέπει να αναζητήσουμε στην ευρύτερη περιοχή της Φλύας ένα εργαστήριο, στο οποίο, ίσως (ως περιοδεύων; τεχνίτης 59 ), να απασχολήθηκε ο Ζωγράφος του Κλεοφώντος Στα Σπάτα και την Αργυρούπολη εντοπίσθηκαν εργαστήρια κατασκευής κεραμίδων στέγης (του 4ου - 2ου αι. π.χ.), στην Άνω Βούλα, την Αργυρούπολη, την Ανάβυσσο και το Τσέπι Μαραθώνος κατάλοιπα κλιβάνων και εργαστηριακών χώρων: Monaco 2000, Lüdorf 2010, , εικ Βλ. σημ. 3. Για τον ρόλο των φυσικών πόρων στην ίδρυση και λειτουργία ενός κεραμικού εργαστηρίου: Stissi 2002, Σύμφωνα με τον Stissi (2002, 45) οι περιοδεύοντες κεραμείς (όχι οι ζωγράφοι), δεν πρέπει να απομακρύνονταν πολύ από την βάση τους. 60. Δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι εάν στην περιοχή της Φλύας κατά την δεκαετία π.χ. λειτούργησε συστηματικά και για μεγάλο χρονικό διάστημα ένα εργαστήριο κατασκευής ερυθρόμορφων αγγείων. Για λόγους εύκολης και αδιάλειπτης πρόσβασης στις απαιτούμενες βασικές πρώτες ύλες (πηλός και ξυλεία), θα ήταν δύσκολο μία τέτοια βιοτεχνική μονάδα, να συνεχίζει απρόσκοπτα την παραγωγή της μετά το 430 π.χ., δεδομένου ότι, μετά την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου το 431 π.χ., οι Λακεδαιμόνιοι με τον ερχομό της άνοιξης λεηλατούσαν συστηματικά την ύπαιθρο Αττική. Η περίοδος της άνοιξης και της αρχής του θέρους ήταν η προσφορότερη από πλευράς κλιματικών συνθηκών (γρήγορο στέγνωμα πηλού, άνετος προσπορισμός ξυλείας, κτλ.) για την προετοιμασία μεγάλων παραγγελιών προς μαζική εξαγωγή: Arafat & Morgan 1989, 328. Το μεγαλύτερο ποσοστό, άλλωστε, της αττικής διακοσμημένης κεραμικής κατευθυνόταν στις υπερπόντιες αγορές και θα έπρεπε η εξαγωγή να προγραμματισθεί για την θερινή περίοδο (Stissi 2002, 52), όταν οι καιρικές συνθήκες ευνοούσαν τον ασφαλή πλού των εμπορικών πλοίων. George G. Kavvadias From Phlya? Some Thoughts on an Attic Red-figured Hydria from Ancient Phlya SUMMARY. The Attic red-figured hydria in the Archaeological Collection of Kephissia (inv. no. K 772) published here for the first time, was found during the excavation conducted by the 2nd Ephorate of Antiquities (M. Pologiorgi) at the «Cholargos» Station of the Athens Metropolitan Railway. The findspot is within the southern limits of the ancient demos of Phlya, which roughly corresponds to the modern Athenian suburb of Chalandri. Οnly the upper part of the vase is preserved, mended from numerous fragments found scattered in the excavation field, where a part of a roadside cemetery was explored. The hydria is an early work of the Kleophon Painter (ca BC) and represents the wedding preparation of a young woman, who stands, covered by her wedding dress, in the center of the scene. She is attended by a nymphokomos, about to present her the hormos (the nuptial necklace) and a nympheutria, who raises a mirror. The vase seems to have been made of local clay from Phlya, and not of the downtown Athenian Kerameikos clay. The clay of Phlya is hard, reddish to brown and differs from the normal Attic clay with the warm orange color. This kind of clay, which was still in use by local potters, even in the early twenties of the 20th century, can be observed in other vases found in Phlya and its vicinity, from the Geometric to the Classical periods. If this hypothesis is correct, then an explanation as to why the Kleophon Painter decorated a vase made of local clay from Phlya must be given. Did he use clay from Phlya while working in his downtown Athenian Kerameikos workshop, or did he make, as a wandering artisan, a working trip to a local workshop at Phlya to carry out an order? 108 ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ

17 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ* AE: Ἀρχαιολογική Ἐφημερίς. AΔ: Ἀρχαιολογικόν Δελτίον. ΑΕΜΘ: Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη. ΑΕΜΘ 20 χρόνια: Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, 20 χρόνια. Επετειακός τόμος, Θεσσαλονίκη Αμητός: Αμητός. Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Μ. Ανδρόνικο, Θεσσαλονίκη ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Αρχαία Μακεδονία-Κατάλογος: Αρχαία Μακεδονία. Κατάλογος έκθεσης στην Αυστραλία, Μελβούρνη Μπρισμπέιν Σύδνεϋ, Αθήνα Αρχαία Μακεδονία V: Αρχαία Μακεδονία V. Ανακοινώσεις κατά το Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1989, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία VI: Αρχαία Μακεδονία VI. Ανακοινώσεις κατά το Έκτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1996, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία VII: Αρχαία Μακεδονία VII. Η Μακεδονία από την Εποχή του Σιδήρου έως το Θάνατο του Φιλίππου Βʹ. Ανακοινώσεις κατά το Έβδομο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 2002, Θεσσαλονίκη Αρχαϊκή Κεραμική στο Βόρειο Αιγαίο: Η κεραμική της αρχαϊκής εποχής στο Βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του, π.χ. (Πρακτικά αρχαιολογικής συνάντησης, Θεσσαλονίκη 2011), Θεσσαλονίκη, υπό έκδοση. Εγνατία: Εγνατία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, Τεύχος Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη. Ελληνικός Πολιτισμός-Μακεδονία: Ελληνικός πολιτισμός. Μακεδονία: το βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Κατάλογος Έκθεσης, Μοντρεάλ 1993), Αθήνα. * Παρατίθενται οι συντομογραφίες που: α) δεν περιλαμβάνονται στο AJA, β) έχουν επικρατήσει διαφορετικά στις ελληνικές εκδόσεις, ή γ) δημιουργήθηκαν ειδικά για την παρούσα έκδοση. Οι υπό δημοσίευση ανακοινώσεις σε πρακτικά συνεδρίων συντομογραφούνται με το έτος διεξαγωγής του συνεδρίου. Μνείας Χάριν: Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη & Κ. Τσάκαλου-Τζαναβάρη (επιμ.), Μνείας Χάριν. Τόμος στη μνήμη της Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη Μνήμη Λαζαρίδη: Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη, Θεσσαλονίκη Μύρτος: Π. Αδάμ-Βελένη (επιμ.), Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη Νάματα: Σ. Πινγιάτογλου & Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου (επιμ.), Νάματα. Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, Θεσσαλονίκη ΠΑΕ: Πρακτικά τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικής Ἑταιρείας. Πρωτεύουσες της Λευκάδας: Οι πρωτεύουσες της Λευκάδας. Αρχαία Λευκάδα - Νήρικος, Κάστρο Αγ. Μαύρας, Αμαξική, Αθήνα Σίνδος: I. Βοκοτοπούλου, A. Δεσποίνη, B. Μισαηλίδου & M. Τιβέριος, Σίνδος. Κατάλογος της έκθεσης Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά: Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά. Παραδοσιακές χρήσεις και δυνατότητες αξιοποίησής τους, Αθήνα Agora III: P. E. Wycherley, The Athenian Agora III. Literary and Εpigraphical Τestimonia, Princeton Agora VIII: Ε. Τ. Η. Brann, The Athenian Agora VIII. Late Geometric and Protoattic Pottery, Princeton Agora XII: B. A. Sparkes & L. Talcott, The Athenian Agora XII. Black and Plain Pottery of the 6 th, 5 th, and 4 th Centuries B.C., Princeton Agora XXI: M. Lang, The Athenian Agora XXI. Graffiti and Dipinti, Princeton Agora XXIII: M. B. Moore & M. Z. Pease-Philippides, The Athenian Agora XXIII. Attic Black-figured Pottery, Princeton Agora XXX: M. B. Moore, The Athenian Agora XXX. Attic Red-figured and White-ground Pottery, Princeton ΚΕΡΑΜΕΩΣ ΠΑΙΔΕΣ 331