Μεταφράζοντας. Περιοδική έκδοση των ελλήνων µεταφραστών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Γιώργος Κόκκινος

Transcript

1 Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γενική ιεύθυνση Μετάφρασης Τµήµα Ελληνικής Γλώσσας Μεταφράζοντας Περιοδική έκδοση των ελλήνων µεταφραστών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Τεύχος 2 ΜΑΡΤΙΟΣ 2004 ΓΛΩΣΣΙΚΑ Η χρήση του "ως" ως οµοιωµατικού µορίου του Τάσου Αγγελίδη... σ. 2 Η κυπριακή γλώσσα µέσα στους αιώνες της Σουζάννας Γεωργίου. σ. 3 ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ Τεχνολογίες µετάφρασης ή C.A.T. (Computer Aided Translation) του Μιχάλη Μοσχολιού... σ. 13 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Περί µεταφράσεως ποιητών του Σ.. Βάλβη σ. 5 ΟΡΟΛΟΓΙΑ Εισχώρηση επιλεγµένων ελληνογενών όρων στις δέκα επίσηµες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης του Μιχάλη Καλλέργη... σ. 6 ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ Οµάδα Τυποποίησης Ορολογίας (ΟΤΟ) Καταστατικό... σ. 14 Πού είναι τα πουλιά; του Γιώργη Παυλόπουλου Ατσάραντοι και λιάροι κι αητοµάχια συκοφάγοι και κατσουλιέρες και κοτσύφια τσουτσουλιάνοι και τσαλαπετεινοί και τσόνοι καληµάνες και καλατζάκια και τσιµιάλια τσιπιριάνοι και τσικουλήθρες και σπέντζοι τετεντίτσες και τουρλουµπούκια και κίσσες καλοκερήθρες και σηκονούρες και ασπροκόλια µπεκανότα και δοδόνες και κολοτριβιδόνες ξυλοτρούπιδες και σπίγγοι και τρουποφράχτες κοκκινονούρες και τρυγονόλιαροι και µυγουσάκια γαϊταρίθια και σβουρίτζια και σγουρδούλια θεοπούλια και µυγούδια και σπίνοι; Πού είναι ο κοκκινολαίµης; Πού είναι τα παπιά; Κρινέλια και γερµάνια και ψαλίδες ξυλόκοτες και µπάλιζες και σουγλοκόλια γερατζούλια και ντελίδες και µαυρόπαπα ψαροφάγοι και τουρλίδες και ζαγόρνα λαγοτουρλίδες και τσιλιβίδια και βουτουλάδες; Πού είναι ο Μολοχτός κι ο Πάπουζας; Η Αβοκέτα κι ο Καλαµοκανάς; Πού είναι οι συκοπούλες οι βουλγάρες κι οι σιταρίθρες τα βατοπούλια τα κουφαηδόνια κι οι αερογάµηδες οι φάσες και οι σπαθοµύτες τα κιρκινέζια κι οι χαλκοκουρούνες Πού είναι ο µπούφος ο χουχουλόγιωργας κι ο κούκος ο νυχτοκόρακας ο γκιόνης κι ο καράπαπας; Πού είναι τα ξεφτέρια τα γεράκια και οι αετοί; Πού είναι ο Ντρένιος ο Καλογιάννης και ο Μπέτος; Πού είναι οι Μαυροσκούφηδες; Χρήσιµες διευθύνσεις... σ. 15 Αρθρογραφία σ. 16 Νέες εκδόσεις... σ. 16 Άνδρος Φωτ. Κ. Σωτήρχος Ακούγοντας ιχθυογνώστες συναδέλφους να ερίζουν αν ο εγκλεφίνος είναι βακαλάος µελανόγραµµος, γάδος αετοπτερύγιος ή σκέτα µπακαλιάρος, µού ήρθε στο νου το παραπάνω ποίηµα του Γιώργη Παυλόπουλου (γεν.1924), όπου η λυρική ευαισθησία αµιλλάται τον ορολογικό πλούτο. Ο ποιητής, που είχε την ευγένεια να µας δώσει την άδεια δηµοσίευσης, παρατηρεί ότι ονόµατα πουλιών στον ενικό αριθµό θυµίζουν ανθρώπους που χάθηκαν και γι αυτό γράφονται µε κεφαλαίο αρχικό. Βεβαίως, συµπλήρωσε, οι επαρκείς αναγνώστες µπορούν να προσθέσουν επιπλέον ερµηνείες στο ποίηµα, να ανιχνεύσουν και άλλα νοήµατα, όπου όµως ο ποιητής δεν παρεµβαίνει πλέον. Όλα σηµαίνουν µέσα στο ποίηµα. Το ποίηµα είναι πράξη πολύ συνειδητή. Γιώργος Κόκκινος Οι απόψεις που διατυπώνονται στα άρθρα του «Μεταφράζοντας» απηχούν αποκλειστικά προσωπικές γνώµες των συγγραφέων τους και δεν δεσµεύουν κατ ουδένα τρόπο την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ή τη συντακτική επιτροπή του περιοδικού

2 Μεταφράζοντας 2 ΓΛΩΣΣΙΚΑ Η χρήση του "ως" ως οµοιωµατικού µορίου Μικρό οδοιπορικό προς τη γνώση και την αλήθεια Καθώς διάβαζα χτες στην εφηµερίδα ότι «Βασική επιδίωξη του υπουργείου Εθνικής Οικονοµίας, ως καθ ύλην αρµόδιος συντονιστικός φορέας -αντί του ορθού αρµόδιου συντονιστικού φορέα- για την εισαγωγή του ευρώ...» θυµήθηκα µια αντίστοιχη περίπτωση που µε προβληµάτισε σε µια επιστολή που έπρεπε να µεταφράσω. "Following my appointment as a Member of the Commission" έλεγε το πρωτότυπο. Αν το απέδιδα «Κατόπιν του διορισµού µου ως µέλους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής» η φράση µου φαινόταν σωστή, αν όµως επέλεγα την απόδοση «Ύστερα από το διορισµό µου...» πιο σωστή µου φαινόταν η αιτιατική: «ως µέλος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής..». εν είµαι βέβαια φιλόλογος, αλλά θεωρούσα ότι αυτές τις περιπτώσεις µπορούσα να τις χειριστώ εµπειρικά, ότι διέκρινα αµέσως τη λάθος πτώση. Στην περίπτωση όµως αυτή κόλλησα και, όπως διαπίστωσα αργότερα, το µπέρδεµά µου οφειλόταν στην παρουσία του κτητικού «µου», καθώς θεώρησα ότι η πτώση του «µέλους» συνδέεται µε την πτώση του «διορισµού» και όχι µε την πτώση του κτητικού. εν ήταν όµως έτσι. Σε δύο άλλα κείµενα που έπρεπε να διαβάσω ύστερα από λίγες µέρες είδα τις εξής δύο σχετικές περιπτώσεις: «... το ευρώ διαδραµάτισε τέλεια το ρόλο του ως ασπίδα - αντί του ορθού ως ασπίδας-,...» και «Υπό την ιδιότητά τους ως πλήρη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης -αντί του ορθού (γραµµατικά) ως πλήρων µελών...». Φαίνεται λοιπόν πως αυτό το λάθος εµφανίζεται συχνότερα από ό,τι θα περίµενε κανείς. Αποφασισµένος να επιλύσω το µείζον αυτό πρόβληµα της ελληνικής γλώσσας και να µη βασανίζοµαι πλέον από αµφιβολίες απευθύνθηκα στους αρµόδιους για διευκρινίσεις, προκειµένου να αποκτήσω και τη θεωρητική κάλυψη. Βρήκα το εξής: Στη "Νεοελληνική σύνταξη" του Αχιλλ. Τζαρτζάνου αναφέρεται, µεταξύ άλλων, ότι: το ως χρησιµοποιείται τώρα 1) ως προθετικό επίρρηµα, 2) ως πρόθεσις και 3) συνδυασµένο µε άλλα µόρια. Ως προθετικό επίρρηµα, που είναι η περίπτωσή µας, το ως συντάσσεται κανονικά µε όνοµα ουσιαστικό, ως επί το πλείστον άναρθρο, και σπανιότερα µε όνοµα επίθετο: Μου φέρθηκε ως αδερφός. Σου µιλώ ως φίλος. Έτσι µε το ως µπροστά του ένα ουσιαστικό (ή επίθετο) χρησιµοποιείται 1) ως κατηγορούµενο είτε του υποκειµένου είτε του αντικειµένου του ρήµατος της προτάσεως και 2) ως κατηγορηµατικός προσδιορισµός ενός άλλου ουσιαστικού ή µιας αντωνυµίας. Οµολογώ ότι τα ανωτέρω δεν µε βοήθησαν ιδιαίτερα να καταλάβω περισσότερα και θα εγκατέλειπα την έρευνα όταν θυµήθηκα δύο άλλες πηγές και ανέτρεξα σε αυτές, ευελπιστώντας ότι θα είναι πιο σαφείς: Το "Εγκόλπιο της ορθής γραφής" του κ. Μαρωνίτη, όπου αναφέρεται σχετικά: Το ουσιαστικό, το οποίο εισάγεται µε το ως και επέχει θέση κατηγορουµένου, παρακολουθεί την πτώση του προηγούµενου ουσιαστικού στο οποίο αναφέρεται. Λέµε και γράφουµε: οι πρωτοβουλίες του κυρίου Σουφλιά, ως υπουργού παιδείας υπήρξαν εύστοχες. Το "Τη γλώσσα µου έδωσαν ελληνική" του κ. Τσολάκη αντίστοιχα: Το ουσιαστικό που συνοδεύεται από το ως και είναι κατηγορούµενο συµφωνεί ως προς την πτώση µε το ουσιαστικό στο οποίο αναφέρεται. Έτσι λέµε και γράφουµε: Οι προσπάθειες του κ. Χ ως δηµάρχου της πόλης (όχι ως δήµαρχος) έφεραν αποτέλεσµα. Οι πρωτοβουλίες του κ. Χ ως προέδρου της δηµοκρατίας (όχι ως πρόεδρος). Οι κανόνες αυτοί φαίνονται απλοί και εύχρηστοι, εκεί όµως που χρειάζεται κάποια προσοχή µερικές φορές είναι να βρεθεί το ουσιαστικό, όπως στην περίπτωση "Επιτρέπεται η διάθεση στην κοινοτική αγορά ως νέα τρόφιµα ή ως νέα συστατικά τροφίµων, που στο εξής καλούνται «τα προϊόντα», τοµατοπολτών και λοιπών προϊόντων... -αντί του ορθού ως νέων τροφίµων ή ως νέων συστατικών τροφίµων-...", όπου το σχετικό ουσιαστικό δεν είναι µόνο ένα αλλά πολλά και έπονται στην πρόταση. Προσοχή χρειάζεται επίσης και για να διακρίνουµε αν οι αντωνυµίες "τους" και "µας" είναι πτώσης γενικής και όχι αιτιατικής, όπως στα παραδείγµατα «η διαφορετική παιδεία καθορίζει τη συµπεριφορά τους ως δηµόσιων ανδρών» και «πόσο θα στοίχιζε µια απλή µνεία του ονόµατός µας, έστω και ως συνεργατών;». Ακόµη όµως µεγαλύτερη προσοχή απαιτείται στις περιπτώσεις ταυτοπροσωπίας 1, όπου ο προσδιορισµός που εισάγεται µε το ως τίθεται σε ονοµαστική. «Ο Τ. άφησε τη σφραγίδα του ως άνθρωπος των γραµµάτων», και όχι «ως ανθρώπου των γραµµάτων». «Η Μ. µε συγκινητική αυταπάρνηση αφοσιώθηκε στο έργο της σαν µεγάλη αδερφή». Εδώ η Μ. και η µεγάλη αδερφή είναι το ίδιο πρόσωπο. Στην περίπτωση αυτή µπορούµε να αλλάξουµε τη δοµή της φράσης, µεταθέτοντας τον προσδιορισµό δίπλα στο υποκείµενο, που θα τεθεί φυσικά στην ίδια πτώση µε αυτό: «Η Μ., σαν µεγάλη αδερφή, αφοσιώθηκε..- Η Ε. ως πρωταγωνίστρια του έργου, φιλοδοξεί...κ.λπ..» Μπορούµε όµως και να τα αποφύγουµε όλα αυτά, αν αλλάξουµε τη σύνταξη, αν αφαιρέσουµε την κτητική αντωνυµία και το µόριο και κρατήσουµε τη γενική: «Αφοσιώθηκε στο έργο της µεγάλης αδερφής, φιλοδοξεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του ρόλου της πρωταγωνίστριας» και χρησιµοποιήσουµε έτσι µια απλούστερη σύνταξη, που χαρακτηρίζει άλλωστε τη δηµοτική, και η οποία θα είναι και πιο σίγουρη. Τάσος Αγγελίδης anastasios.angelidis@cec.eu.int 1 Ιωάννα Παπαζαφείρη, "Λάθη στη χρήση της γλώσσας µας" [ ]

3 Μεταφράζοντας 3 Η κυπριακή γλώσσα µέσα στους αιώνες (Το άρθρο αυτό δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό «Το Φαινόµενο του Λουξεµβούργου, τεύχος 4, Νοέµβριος 2003) Ο αφανισµός της τοπικής διαλέκτου ενός τόπου, µίας χώρας παροµοιάζεται µε το γκρέµισµα του πατρικού/µητρικού µας σπιτιού... Η µητρική γλώσσα στον άνθρωπο φέρει τα στοιχεία της κουλτούρας του, της ειδικότερης συνεννόησης που έχει µε τους συµπατριώτες του. Η δε κυπριακή διάλεκτος έχει ιστορία αιώνων! Όταν οι Μυκηναίοι έµποροι µετοίκησαν στην Κύπρο (1400 π.χ.) µιλώντας την αρκαδοκυπριακή διάλεκτο, η οποία θεωρείται µια από τις αρχαιότερες ελληνικές διαλέκτους, χρησιµοποιούσαν το συλλαβικό αλφάβητο. Οι δε Ετεοκύπριοι χρησιµοποιούσαν το κυπριακό συλλαβάριο, που απέδιδε µεν την γλώσσα, αλλά δεν ανταποκρινόταν στις γενικές ανάγκες της ελληνικής γλώσσας, ενώ και οι Αχαιοί και οι Αιγαίοι, που µετοίκησαν στην Κύπρο µεταξύ π.χ., χρησιµοποιούσαν παρόµοιο αλφάβητο µε τους ωριείς. Λαµβάνοντας υπόψη ότι το ελληνικό αλφάβητο, µε τη µορφή που το γνωρίζουµε σήµερα, καθιερώθηκε το 403 π.χ. µε βάση τα διάφορα αλφάβητα που δηµιουργήθηκαν µεταξύ 10ου και 8ου αιώνα π.χ., καταλαβαίνουµε ότι ήταν αδύνατο για τους Έλληνες αποίκους να το χρησιµοποιήσουν και να το γνωρίζουν. Το ελληνικό αλφάβητο εισήχθη στην Κύπρο γύρω στα τέλη του 5ου αιώνα π.χ. από το βασιλιά της Σαλαµίνας, Ευαγόρα Α', και χρησιµοποιόταν παράλληλα µε το κυπριακό µέχρι και το 50 π.χ. Αν και από τον 3ο αιώνα π.χ. παρατηρούµε µία φθίνουσα πορεία του κυπριακού αλφαβήτου. Τη συγκεκριµένη χρονολογία καθιερώθηκε η αλεξανδρινή κοινή, όπως και σε όλους τους χώρους που κατοικούσαν Έλληνες. Έτσι, µπορούµε να πούµε ότι την εποχή λίγο πριν και λίγο µετά την αρχική διάδοση του Χριστιανισµού όλοι όσοι µιλούσαν Ελληνικά, τα µιλούσαν χωρίς διαλεκτικές ιδιοµορφίες, εξού και ο χαρακτηρισµός "κοινή". Σταδιακά όµως, λόγω του ότι η Κύπρος είναι γεωγραφικά κάπως µακριά από τον κύριο ελληνικό κορµό, δηµιουργήθηκαν διαλεκτικές διαφορές, γεγονός που υφίσταται σε κάθε γλώσσα και κάθε περιοχή, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό. Η πρώτη επώνυµη διαλεκτική χρήση της κυπριακής διαλέκτου ανάγεται στον 7ο αιώνα µ.χ. και φέρει το όνοµα "Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ελεήµονος". Η επόµενη γνωστή χρήση ανάγεται στον 12ο αιώνα µ.χ. και αποδίδεται στον Άγιο Νεόφυτο τον Έγκλειστο ( ). Επίσης, κατά τα τέλη του 13ου και αρχές του 14ου αιώνα υπήρχαν οι "Ασσίζες", οι κωδικοποιηµένοι και ταξινοµηµένοι νόµοι που αρχικά ίσχυαν για το κράτος των Ιεροσολύµων και που µεταφράστηκαν στο τοπικό ιδίωµα. Λόγω και της (επίσηµης) γαλλικής γλώσσας βρίσκουµε πολλές κυπριακές λέξεις που έχουν γαλλική προέλευση. Η µεγαλύτερη όµως συνεισφορά της κυπριακής διαλέκτου στον κόσµο του βιβλίου έγινε από το Λεόντιο Μαχαιρά ( ) στην "Εξήγησιν της γλυκειάς χώρας Κύπρου", η οποία λέγεται Κρόνακα, τουτέστιν χρονικό. Παρόµοιο χρονικό έγραψε και ο Γεώργιος Βουστρώνιος ( ). Γνωστά είναι και τα 156 ερωτικά ποιήµατα (Ρίµες της Αγάπης) που γράφτηκαν µεταξύ Όλα αυτά, όµως, δεν αντικατοπτρίζουν πλήρως την κυπριακή διάλεκτο, καθώς είναι ένα µείγµα της λόγιας και της κυπριακής γλώσσας. Η πραγµατική κυπριακή διάλεκτος διαφαίνεται για πρώτη φορά στα δηµοτικά τραγούδια (το Τραούιν του ιγενή, η Αροδαφνούσα, ο Πραµατευτής, η Τριανταφυλλένη, η Πέρτικα, κ.λπ.) τα οποία δεν είναι γνωστό ποιοί τα εµπνεύστηκαν, ούτε πότε ακριβώς συντέθηκαν. Υπολογίζεται ότι αποκρυσταλλώθηκαν από τα µέσα της βυζαντινής περιόδου µέχρι τα τέλη της Βενετοκρατίας. Η δε περίοδος της Τουρκοκρατίας δεν έχει να µας δώσει αξιόλογο διαλεκτικό έργο, καθώς οι γράφοντες τα χρόνια εκείνα έκαναν παρατεταµένη χρήση της λόγιας ελληνικής, χρησιµοποιώντας ελάχιστες κυπριακές λέξεις. Σε αυτό το θέµα µεγάλο ρόλο διαδραµάτισε η Εκκλησία, καθώς εδώ είχε και ρόλο εθναρχικό και πολλά προνόµια και χαλαρώσεις εκ µέρους της τουρκικής αυτοδιοίκησης, αλλά και του ίδιου του εκάστοτε Σουλτάνου, µε τον οποίο πολλοί Κύπριοι ιεράρχες προσπαθούσαν να κρατούν καλές σχέσεις. Η Εκκλησία, βασιζόµενη στην κοινή ελληνική (τη γλώσσα του Ευαγγελίου και της Καινής ιαθήκης) διαµόρφωσε µια δική της γραπτή και προφορική απόδοση της ελληνικής γλώσσας, αγνοώντας τις αλλαγές που είχαν συµβεί στη γλώσσα του λαού εδώ και 1700 χρόνια. Έτσι, ενώ ο κόσµος µιλούσε τη σύγχρονη γλώσσα, είτε αυτή λεγόταν µεσαιωνική, νεοελληνική, ή δηµοτική, οι πατέρες της Εκκλησίας συνέχισαν να µιλούν µια παραλλαγή της ελληνιστικής κοινής, η οποία µε τη συντηρητική της ανανέωση µετατράπηκε στη γνωστή µας καθαρεύουσα. Την άποψη της Εκκλησίας ασπάστηκαν πολλοί λόγιοι, ωθούµενοι από το κίνηµα του αττικισµού (τη χρήση αρχαΐζουσας γλώσσας όµοιας µε την αττική διάλεκτο), µε αποτέλεσµα να υπάρχει µια άδικη καταπίεση της γλώσσας του λαού, της δηµοτικής, µία κατάχρηση και πολλές φορές διαστρέβλωση της αρχαιοελληνικής γλώσσας. Ας σηµειωθεί ότι οι αττικιστές καταδίκαζαν λέξεις ή τύπους που βρίσκονται στην Καινή ιαθήκη, γεγονός το οποίο δεν αποθάρρυνε µεγάλους πατέρες της Εκκλησίας να κάνουν χρήση της αττικίζουσας διαλέκτου, µε σκοπό να προσεγγίσουν τους λόγιους και µορφωµένους ελληνόφωνους. Έτσι για περίπου 16 αιώνες καθιερώνεται µία διγλωσσία που ευτυχώς δεν επηρέασε τόσο πολύ την Κύπρο η οποία διατήρησε, µε εξαίρεση την Εκκλησία, τη γλώσσα του λαού, όπως αυτή µιλιόταν και εξελισσόταν, χωρίς να θέτει γλωσσικά όρια. Αξιόλογος και αξιοπρόσεκτος ποιητής της Κύπρου είναι ο Βασίλης Μιχαηλίδης ( ) ο οποίος χρησιµοποιεί την κυπριακή διάλεκτο στα ποιήµατά του, γράφοντας ταυτόχρονα στη δηµοτική και στην καθαρεύουσα. Τα γνωστότερα του έργα είναι : "9η Ιουλίου", "Η Χιώτισσα" και "Η Ανεράδα". Άλλος ένας ποιητής της Κύπρου είναι ο ηµήτρης Λιπέρτης ( ). Μέχρι το 1911 έγραφε τα ποιήµατά του στη δηµοτική και στην καθαρεύουσα και µετά στράφηκε οριστικά προς την κυπριακή διάλεκτο. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι ποιητές και πεζογράφοι που χρησιµοποιούν την κυπριακή διάλεκτο, όπως οι Γιάννης

4 Μεταφράζοντας 4 Οικονοµίδης, Χαράλαµπος Αζίνος, Παύλος Λιασίδης, Κώστας Μόντης. Η κυπριακή διάλεκτος συγκαταλέγεται στις ανατολικές ελληνικές διαλέκτους µε βάση τη διατήρηση ή µη του τελικού ν, µαζί µε το ιδίωµα της Χίου, της Ικαρίας, της Μικράς Ασίας (καππαδοκικά και ποντιακά). Είναι ουσιαστικά η αρχαιότερη ελληνική διάλεκτος που έχει επιζήσει, µαζί µε τα τσακωνικά, στο σύγχρονο κόσµο, όπου επικρατεί η νέα ελληνική γλώσσα. Όσον αφορά τη διατήρηση ή όχι όλων των φωνηέντων, η κυπριακή θεωρείται νότια διάλεκτος. Επιπρόσθετα, κάτι που δεν συµβαίνει σε άλλη βόρεια ή νότια διάλεκτο, έχει διατηρήσει τα διπλά σύµφωνα της αρχαίας ελληνικής. Η κυπριακή διάλεκτος θεωρείται πολυδύναµη και πολυδιάστατη όσο και η διάλεκτος του Quebek, εν συγκρίσει µε τη γαλλική. Άλλος ένας λόγος για την ιδιοµορφία της κυπριακής διαλέκτου είναι οι πάµπολλες ξένες προσµείξεις, αρχίζοντας από τις αραβικές επιδροµές (7ος-9ος αιώνας), τη Φραγκοκρατία ( ), την Ενετοκρατία ( ) και την Αγγλοκρατία ( ) και συνεχίζοντας µε τις διάφορες εσωτερικές επιδράσεις από τις ξεχωριστές εθνότητες που συνυπήρχαν και συνυπάρχουν στην Κύπρο (Αρµένιοι, Λατίνοι, Μαρωνίτες). Η κυπριακή διάλεκτος είναι η µόνη ζωντανή ελληνική διάλεκτος, αν εξαιρέσουµε τη νοτιοϊταλική (που φθίνει, αν και έχουν ληφθεί νοµικά µέτρα για τη διατήρησή της), την ποντιακή (που έχει γίνει κράµα ελληνικών, ρωσικών και τουρκικών) και τη βορειοελλαδική- µακεδονοβλάχικη (προφορά του λ και αποβολή µερικών φωνηέντων π.χ. το πλί πέτσε, το πουλί πέτασε). Η κυπριακή διάλεκτος είναι η µόνη ελληνική διάλεκτος που έχει δεχτεί επιδράσεις από τη γαλλική, όπως επίσης είναι η µόνη ελληνική διάλεκτος που δεν έχει πάρει λέξεις από τα αλβανικά ή τις σλαβικές γλώσσες. Οι λέξεις της κυπριακής διαλέκτου µπορούν να διαχωριστούν σε: - λέξεις της πανάρχαιας κυπριακής διαλέκτου των Αχαιών, - λέξεις της κλασικής εποχής και του Οµήρου, - λέξεις της κοινής ελληνιστικής (Ευαγγέλια, Καινή ιαθήκη, Εκκλησία), - βυζαντινές και λατινικές λέξεις, - γαλλικές (φραγκικές, αρχαιογαλλικές, προβηγκιανές) και ιταλικές (ενετικές), - αραβικές και τουρκικές (επιδροµές και εποικισµοί), - αγγλικές. Σήµερα οι κάτοικοι της Κύπρου, είτε είναι Ελληνοκύπριοι, Αρµένιοι, Τουρκοκύπριοι, Λατίνοι είτε Μαρωνίτες, µιλούν την κυπριακή διάλεκτο µε τις τοπικές ιδιοµορφίες. Αξιόλογα είναι τα κυπριακά λεξικά και γραµµατικές που κυκλοφορούν, ξεχωρίζοντας το "Ετυµολογικό Λεξικό της Οµιλούµενης Κυπριακής ιαλέκτου", του Κ. Χατζηιωάνου, εκδόσεις Ταµασός, και το "Λεξικό ετυµολογικό και ερµηνευτικό της Κυπριακής διαλέκτου" του Κ. Γιαγκουλλή. Αν και υπάρχουν συνολικά 18 ιδιώµατα της κυπριακής διαλέκτου, τα επικρατέστερα σήµερα είναι αυτά της Πάφου (βαρετή, ελλειπτική προφορά), της Μόρφου (υπερβολικό κράτηµα της φωνής), της Λεµεσού, των Κοκκινοχωριών, το Ορεινό (πολύ γρήγορη οµιλία) και της Λευκωσίας. Σήµερα ο περισσότερος κόσµος έχει αλλοιώσει την εγγενή προφορά του λόγω της επίδρασης της κοινής νεοελληνικής από τα διάφορα µέσα εκπαίδευσης και επικοινωνίας. Έτσι, οι Κύπριοι µπορούµε να πούµε ότι στερούνται γλωσσικού αισθήµατος και πολλές φορές δεν µπορούν να διακρίνουν τι είναι διαλεκτικό, τι τοπικό και τι κοινό. Σταδιακά, λόγω της πρωτεύουσας θέσης της, το ιδίωµα της Λευκωσίας πάει να αντικαταστήσει τα επιµέρους ιδιώµατα, καθώς έχει γίνει η ανεπίσηµη γλώσσα διδασκαλίας, επικοινωνίας και ενηµέρωσης. Ένα κοινό σηµείο σε όλα τα κυπριακά ιδιώµατα είναι η διατήρηση του τελικού ν στο τέλος των λέξεων και η προφορά των διπλών συµφώνων, κατάλοιπα και τα δύο της αρχαίας ελληνικής κληρονοµιάς. Άλλο ένα κατάλοιπο της αρχαίας ελληνικής είναι η διατήρηση των αρχαίων ρηµατικών καταλήξεων, -µεθαν, -οµεν, -ουσιν και -ασιν. Άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της κυπριακής διαλέκτου είναι η χρήση των ήχων dj (για απόδοση του διαλεκτικού κ), του sh (για απόδοση του διαλεκτικού σ), zh (για απόδοση του διαλεκτικού ζ), ksh (για απόδοση του διαλεκτικού ξ). Παραδείγµατα τοπωνυµιών: Λατσιά, Αγλαντζιά, Ασσια, όπου η προφορά ερµηνεύεται µε διπλά σύµφωνα. Σε αυτό το σηµείο, να αναφέρουµε ότι το ελληνικό αλφάβητο υστερεί σε απόδοση των φθόγγων αυτών, έτσι οι Κύπριοι έχουµε προσθέσει σηµαδάκια πάνω από τα κ, σ, ξ, και ζ για να αποδώσουµε τους φθόγγους αυτούς. Κάποιοι δεν δέχονται ούτε αυτή τη λύση και έτσι παραµένει το πρόβληµα της απόδοσης της κυπριακής διαλέκτου, καθώς άλλοι χρησιµοποιούν λατινικά γράµµατα, άλλοι κανονικά και άλλοι τις τελείες πάνω από τα επηρεαζόµενα γράµµατα. Έτσι επικρατεί ένα µικρό χάος, ενώ άλλοι δεν ασχολούνται µε το θέµα, το οποίο, όντας διαλεκτικό, δεν αφορά την κοινή ελληνική γλώσσα. Το θέµα όµως είναι ότι οι ήχοι αυτοί υπάρχουν σε πάρα πολλές γλώσσες, δυσχεραίνοντας τους έλληνες χρήστες στην εκµάθησή τους. Π.χ. η λέξη 'show' δεν µπορεί να αποδοθεί µε ελληνικούς χαρακτήρες, γιατί γράφοντας σόου, θα νοµίζουµε ότι µιλάµε για την λέξη 'sow' µε εντελώς διαφορετική σηµασία... Ίσως µετά από µερικά χρόνια, όταν οι γλωσσαµύντορες καθαρευουσιάνοι θα έχουν πεθάνει και οι νεωτεριστές θα έχουν επικρατήσει, το θέµα αυτό να αποτελεί ιστορία. Ό,τι και να φέρνει η επαύριον, η κυπριακή διάλεκτος καλό θα ήταν να κρατηθεί και να µην θεωρείται ντροπή να µιλά κάποιος µε τους τοπικούς του ιδιωµατισµούς, όταν υπάρχει και τόση ιστορία, κουλτούρα και οµορφιά στην ερµηνεία αυτής. Μικρά παραδείγµατα κυπριακής διαλέκτου : Θώρε πού πιαίνειςς, έννα ππέσεις µές τις λάντες Βλέπε πού πηγαίνεις θα πέσεις µέσα στις λάσπες Εµεθύσασιν ούλλοι που το πιοτό τζαι ένι ξέρουν αν πάσιν ή αν έρκουνται Εµέθυσαν όλοι από το ποτό και δεν γνωρίζουν αν πάνε ή αν έρχονται

5 Μεταφράζοντας 5 Η καρκιά µου φακκά πισκαλούθκια όποτε ανοίεις τα σειλούθκια σου Η καρδιά µου κτυπά παλαµάκια όποτε ανοίγεις τα χείλη σου Εν τζιαί έθελα να σε λαώσω, αµµά εµάννεψες τέλλεια, τζαί έχω τις τζιεγγές µου εν ήθελα να σε τροµάξω, αλλά παλάβωσες τελείως και έχω τους ρευµατισµούς µου Πουρνό-πουρνό έπκιαεν την τταππαροκολού του θκειού του και επήεν τζαί έδοκεν πάς τες κατσέλλες Πρωί-πρωί επήρε την µοτοσικλέτα του θείου του και κτύπησε πάνω στις αγελάδες Σουζάννα Γεωργίου Βιβλιογραφία: Περιοδικό Έρευνα - Κυπριακή ιάλεκτος Άρθρο Σ. Ιωνά - Κυπριακή Γλώσσα Κ. Χατζηιωάνου - Γραµµατική της Οµιλούµενης Κυπριακής ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Περί µεταφράσεως ποιητών [ ] Σ.. Βάλβης, Αθήναιον, 7 (1878), Καίτοι πολλαί παρ' ηµίν εξεδόθησαν ποιητών µεταφράσεις, όµως ουδείς επεχείρησε να διαλάβη περί του τρόπου καθ' όν οφείλει να γίνεται η µετάφρασις έργου ποιητικού. Εγράφησαν µεν βραχέα τινά περί τούτου εν τοις προλόγοις µεταφράσεων τινών, αλλά ταύτα µάλλον προς απολογίαν ή προς αµερόληπτον εξακρίβωσιν της αληθείας. Τούτου ένεκεν επιχειρούµεν εν ταύτη τη διατριβή να πραγµατευθώµεν περί µεταφράσεως ποιητών, απτόµενοι πάντων εν γένει των ζητηµάτων των αναγοµένων εις το ηµέτερον θέµα. 1. Και πρώτον υπάρχει το ζήτηµα αν µεταφράζωνται οι ποιηταί πολλοί απεκρίθησαν εις τούτο αποφατικώς φρονούντες ότι αδύνατον είνε να µετενεχθή ακριβώς ποίηµά τι από τινος γλώσσης εις άλλην, µάλιστα δ' εκ παλαιάς εις νεωτέραν... παραθέτοµεν ενταύθα την κρίσιν του Λαµαρτίνου... «Ουδείς µεταφράζεται η ατοµικότης της γλώσσης και του ύφους είνε αµετάδοτος, ως πάσα άλλη ατοµικότης. Η έννοια το πολύ µεταγγίζεται από τινός γλώσσης εις άλλην, αλλ' η µορφή της εννοίας, το χρώµα και η αρµονία αυτής διαφεύγουσι»... (A. De Lamartine, Premières méditations poét., p. 96, Paris, 1874). Ούτως καλώς εδυνήθη ο Λαµαρτίνος να υποστηρίξη την γνώµην αυτού περί του αδυνάτου της µεταφράσεως τα επιχειρήµατα αυτού φαίνονται κατά πρώτον ισχυρά και ακράδαντα, πλην ακριβέστερον θεωρούµενα αποδείκνυνται πορίσµατα της υψηλής αλλ' απαραδέκτου ιδέας ην είχεν αυτός περί µεταφράσεως. Την µετάφρασιν εξελάµβανε, φαίνεται, ως τελειοτάτην αναπαράστασιν του προτύπου, ήτις αληθώς είνε αδύνατον να κατορθωθή δι' ους λόγους εκθέτει. Αλλά την ιδέαν ταύτην νοµίζοµεν απαράδεκτον ένεκα της υπερβολής αυτής διότι, αν η µετάφρασις έχη αντικείµενον την αναπαράστασιν του προτύπου, έχει ταύτην κοινήν προς απάσας τας εικαστικάς τέχνας, οίον την πλαστικήν, την γραφικήν και αυτήν έτι την ποιητικήν, αν δεχθώµεν την περί µιµήσεως θεωρίαν του Πλάτωνος και Αριστοτέλους ουδεµία όµως των τεχνών τούτων δύναται ν' αναπαραστήση το πρότυπον αυτής υπό πάσαν όψιν τελείως, ουδεµία δύναται να καταστήση το αντικείµενον αυτής alter ego του προτύπου αλλά πρέπει ένεκα τούτου να αποκηρύξωµεν τας ειρηµένας τέχνας; νοµίζοµεν ότι τούτο ουδείς αποδέχεται, διότι άλλως λαµβάνεται το φύσει αδύνατον ως λόγος δικαιών την κατάργησιν του δυνατού. Ταύτα, φαίνεται, συνιδών βραδύτερον και αυτός ο Λαµαρτίνος, εµετρίασεν ολίγον την απότοµον αυτού έκφρασιν ότι ουδείς µεταφράζεται, ειπών ότι θεωρεί πάντων των έργων δυσχερέστατον την µετάφρασιν (Voyage en Orient, τόµ. Α', σελ. 109). Η δυσχέρεια της µεταφράσεως υπό πάντων οµολογείται, παράγει δ' αυτήν κυρίως η ατοµικότης των γλωσσών και του ύφους, δι' ην, ως είδοµεν, εθεωρήθη αδύνατον το µεταφραστικόν έργον. Τούτο ένεκα πρέπει ενταύθα να είπωµεν πώς οφείλει ο µεταφραστής να προσενεχθή προς τας δυσχερείας ταύτας. Την ατοµικότητα της γλώσσης διακρίνει µάλλον η διαφορά των ιδιωµάτων, ήτοι των εις πάσαν γλώσσαν ιδίων τρόπων εκφράσεως και σχηµατισµού των εννοιών. Εν τοιαύτη περιπτώσει νοµίζοµεν ότι ούτε ο µεταφραστής ούτε ο αναγνώστης οφείλει να αγνοή ότι έχει υπ' όψιν έργον ξένης διανοίας, όπερ πρέπει να αποτυπωθή δια των αυτών λέξεων, καίτοι αύται παρέχουσι ξενίζουσαν φράσιν, διότι άλλως παραχαράσσεται το πρότυπον. Οι δε φρονούντες ότι η µεταφρασις πρέπει να µη τηρή το ξένον άρωµα (le parfum étranger), ως λέγουσιν οι Γάλλοι, απαιτούσι, νοµίζω, ίνα η φωτογραφία ξένου έχη τα χαρακτηριστικά εγχωρίου, ή η απεικόνισις αγάλµατος Αιγυπτιακής τέχνης εµφαίνη τον ρυθµόν της Ελληνικής καλλιτεχνίας. (...) 2. Σπουδαιότερον υπάρχει το ζήτηµα αν η µετάφρασις πρέπει να γίνεται εν λόγω πεζώ ή έµµετρος και εννοείται µεν οίκοθεν ότι το ζήτηµα τούτο λύει δογµατικώς η περί την στιχουργίαν εµπειρία και δεινότης του µεταφάζοντος, αλλά την λύσιν αυτού γενικώς τιθεµένου παρέχει η λύσις ετέρου ζητήµατος, του εξής: αν γράφεται ποίηµα εν λόγω πεζώ. (...) Εκ των ειρηµένων ποριζόµεθα ότι και η µετάφρασις του ποιητού πρέπει να γίνεται έµµετρος τούτο δε ου µόνον η κρίσις του νοός απαιτεί, αλλά και αυτή προσέτι η αίσθησις πολλάκις δυσχεραίνει τις ότι εξασθενοί την έννοιαν του ποιήµατος αφαιρών την αρµονίαν, νοµίζει δε ότι πράττει ιεροσυλίαν και απογοητεύεται εκ της εργασίας αυτού. (Mme Belloc, Lord Byron, τόµ. Α, σελ. 41). 3. Α'. Ελεύθεραι µεταφράσεις Ουδέν υπάρχει ατοπώτερον των ελευθέρων µεταφράσεων, διότι αύται αποτυπούσιν ουχί την έννοιαν του κειµένου αλλά µάλλον την διάνοιαν του µεταφραστού. Ο µεταφράζων ποιητικόν τι έργον οµοιάζει προς τον ζωγράφον και οφείλει ν'αποδώση το πρότυπον όπως έχει, διότι άλλως ή παραχαράσσει αυτό ή περιπίπτει εις ερµηνευτικούς πλατυσµούς µέγα δε διάστηµα χωρίζει την µετάφρασιν από της ερµηνείας, ως µέγα διάστηµα χωρίζει την απεικόνισιν από της περιγραφής. (...) Β'. Μεταφράσεις κατά λέξιν Το είδος των µεταφράσεων τούτων εκ διαµέτρου ον αντίθετον προς το προγούµενον, διακρίνεται δια της εν

6 Μεταφράζοντας 6 πάσιν ακριβούς αποτυπώσεως των χαρακτήρων του προτύπου. Εννοείται δε ότι τοιαύται µεταφράσεις, ου µικράν απαιτούσαι ικανότητα, αποβαίνουσι λίαν δυσχερείς, δια τούτο δε και σπανίως αναφαίνονται. (...) Γ'. Μεταφράσεις κατ' έννοιαν Το είδος τούτο, όπερ εν µέσω κείται των δύο ειρηµένων ειδών και υπό πολλών θεωρείται κράτιστον, σκοπεί την απόδοσιν της εννοίας άνευ της αποδόσεως των λέξεων του συγγραφέως πώς δε γίνεται τούτο, µανθάνοµεν παρά των υποστηριζόντων αυτό. Υέτιος de Interpretat. σελ. 13: «Η καλλίστη µέθοδος µεταφράσεως είνε να αποδίδη τις κατά πρώτον την έννοιαν, είτα δε να προσκολλάται εις τας λέξεις, εφ' όσον τουλάχιστον επιτρέπει το πνεύµα της γλώσσης τέλος δε ν' αποδίδη όσον δύναται τον ίδιον χαρακτήρα του συγγραφέως.» (παρά τω Egger, ε.α. σελ. 127). (...) Α. Βλάχος Λαµαρτ. Ποιητ. Μελ. σελ. ζ': «Τότε µόνον αποδίδει πιστώς ο µεταφραστής τον πρωτότυπον ποιητήν, οσάκις περικαθαίρων πρότερον τας εννοίας αυτού του στιχουργικού και οµοιοκαταληκτικού κόσµου, του και εις ζυγόν πολλάκις αποβαίνοντος, εξευρίσκει την καθαράν και αδιάστροφον έννοιαν, ην εκείνος είχεν εν νω πριν ή την υποτάξη εις της εξωτερικής διατυπώσεως τας απαιτήσεις, και ταύτην διαµορφοί ελευθέρως κατά το πάτριον ιδίωµα.» (...) * * * Πολλά και άλλα εδύνατο τις να είπη περί της µεταφράσεως ποιητών, αλλά «ταύτα ίσως άλλω µελήσει». Ηµείς περαίνοµεν την µικράν ταύτην διατριβήν επιλέγοντες την εξής σοφήν ρήσιν του ανωτέρω µνηµονευθέντος Tieck: «Ο αληθής µεταφραστής πρέπει, ως ο ποιητής, να έχη έµφυτον δεξιότητα προς το έργον αυτού, αν θέλη να επιτύχη. Η δεξιότης αυτή µορφούται µεν δια της σπουδής, δι' ουδεµιάς, όµως µελέτης παράγεται» (ένθα ανωτέρω). Σ.. Βάλβης, Αθήναιον, 7 (1878), Βασίλης Κουτσιβίτης basile.koutsivitis@cec.eu.int ΟΡΟΛΟΓΙΑ [ ] ΕIΣΧΩΡΗΣΗ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΟΓΕΝΩΝ ΟΡΩΝ ΣΤΙΣ ΕΚΑ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Ανακοίνωση στο 4º Συνέδριο για την Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία - Αθήνα, 30,31 Οκτωβρίου και 1 Νοεµβρίου 2003 (Το άρθρο αυτό δηµοσιεύτηκε στα πρακτικά του Συνεδρίου από την Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας, Εκδόσεις ΤΕΕ, ISBN : ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η πυκνότητα της παρουσίας ελληνογενούς λεξιλογίου σε κείµενα οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σηµαντική. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι ο εντοπισµός αυτού του λεξιλογίου και η διατύπωση σχετικών παρατηρήσεων. Μετά από κάποια διαβήµατα τύπου "δοκιµής και σφάλµατος" και µε βάση ορισµένους κανόνες συντάχθηκε πίνακας αντιστοιχιών που επισυνάπτεται στο κείµενο της εργασίας. Ο πίνακας περιέχει πρακτικώς το σύνολο του ελληνογενούς λεξιλογίου ενός σηµαντικoύ κοινοτικού κειµένου σε δέκα επίσηµες γλώσσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στον πίνακα φαίνεται καθαρά η συνέχεια της παρουσίας των ελληνογενών λέξεων στις λατινογενείς γλώσσες, στις γερµανικές γλώσσες και στη φινλανδική. Με βάση το περιεχόµενο του πίνακα συνάγονται συµπεράσµατα και διατυπώνονται προτάσεις. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά την καθηµερινή τους λειτουργία τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης παράγουν τεράστιες ποσότητες εγγράφων και µάλιστα µεγάλο ποσοστό σε όλες τις επίσηµες κοινοτικές γλώσσες. Φυσικά ιδιαίτερη σηµασία ακόµη και ποσοτικώς ανάµεσα σε αυτά έχουν τα νοµοθετικά και συναφή έγγραφα (κανονισµοί, αποφάσεις, οδηγίες αλλά και διεθνείς συµβάσεις, ορισµένες εκθέσεις κ.λπ.). Όποιος έχει κάποια επαφή µε το περιεχόµενο των κοινοτικών κειµένων εντυπωσιάζεται από την πυκνότητα της παρουσίας σε αυτά ελληνογενών λέξεων. Με την ευκαιρία αυτού του συνεδρίου θεωρήθηκε σκόπιµο να ασχοληθούµε κάπως µε το θέµα, χωρίς στην αρχή να υπάρχει καµία ιδέα ούτε για τα όρια ούτε για το βάθος του. Εκτιµήθηκε ότι για τις ανάγκες του θέµατος που µας απασχολεί δεν είναι αναγκαία η γνώση όλων αυτών των γλωσσών ούτε από το συντάκτη του άρθρου ούτε από το ακροατήριο ενώ, όσον αφορά το κειµενικό υλικό, το ενδιαφέρον εστιάστηκε σε νοµοθετικά και συναφή κοινοτικά κείµενα που είναι τα σηµαντικότερα και πάντοτε µεταφράζονται σε όλες τις έπίσηµες κοινοτικές γλώσσες. Όταν επιλέχθηκε το θέµα αυτό δεν αναµένονταν εκπλήξεις. Καθώς λόγω επαγγελµατικής απασχόλησης έχουµε εύκολη πρόσβαση και στο σχετικό υλικό αλλά και σε κατάλληλους ανθρώπους, θεωρήθηκε ότι για την εργασία θα αρκούσαν η, σχεδόν µηχανική, αποδελτίωση µερικών κειµένων που θά βρίσκονταν εύκολα και η εξαγωγή κάποιων συµπερασµάτων από το αποτέλεσµά της. 2. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Ήδη από την πρώτη επαφή µε το θέµα φάνηκε ότι η σοβαρή προσέγγισή του δεν είναι απλή υπόθεση αλλά θα µπορούσε να αποτελέσει θαυµάσια το αντικείµενο εργασίας σηµαντικά µεγαλύτερων φιλοδοξιών. Έτσι εδώ θα ήταν απλώς δυνατό να σκιαγραφήσουµε µερικές από τις ποιοτικές παραµέτρους του, αφήνοντας τελείως κατά µέρος τις ποσοτικές, να παρουσιάσουµε ένα "στιγµιότυπο" της κατάστασης και να επιχειρήσουµε να περιγράψουµε κάπως τον τρόπο µε τον οποίο η εισχώρηση της ελληνικής γλώσσας "δικτυώνεται", ας πούµε, σε δέκα από τις κοινοτικές γλώσσες (γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά, πορτογαλικά (λατινογενείς), γερµανικά, ολλανδικά, δανικά, σουηδικά, αγγλικά (γερµανικές) και φινλανδικά (φιννοουγγρική). 3. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

7 Μεταφράζοντας 7 Ευθύς εξ αρχής τέθηκαν αυτοµάτως κάποια βασικά ερωτήµατα οι απαντήσεις στα οποία, λόγω των περιορισµένων ορίων της εργασίας, δεν ήταν δυνατόν παρά να "εκτιµηθούν": 3.1. Ποιά κοινοτική γλώσσα πρέπει να επιλεγεί σαν "γλώσσα εκκίνησης"; ηλαδή σε ποιά κοινοτική γλώσσα πρέπει να αρχίσει ο εντοπισµός ελληνογενών όρων επιλέξιµων οι αποδόσεις των οποίων στις άλλες γλώσσες θα αναζητηθούν στη συνέχεια; Η εκδοχή αυτή (µετάβαση από µία και την ίδια γλώσσα προς τις υπόλοιπες) κριθηκε ως η επικρατέστερη πρακτικά για τον τρόπο εργασίας Πού - δηλαδή σε ποιά από τα ατελείωτου πλήθους και ευρύτατης θεµατικής ποικιλίας κοινοτικά νοµοθετικά και συναφή κείµενα - να αναζητηθούν επιλέξιµοι ελληνογενείς όροι; 3.3. Ποιές είναι οι λέξεις που µπορούν να χαρακτηριστούν ως επιλέξιµοι όροι (επιλεγµένοι στη συνέχεια, όπως αναφέρεται στον τίτλο) και µε ποιά κριτήρια µπορεί να γίνει ο χαρακτηρισµός αυτός έτσι ώστε να µπορέσουµε να βγάλουµε κάποια συµπεράσµατα για τους όρους αυτούς; Για το πρώτο ερώτηµα κρίθηκε πως καλό θα ήταν η αρχική επιλογή να γίνει σε κάποια από τις γλώσσες που µπορούµε να χειριστούµε και ή οποία θα έπρεπε, επί πλέον, να είναι η γλώσσα µε - ει δυνατόν - το µέγιστο πλήθος δανείων από την ελληνική. Εκτιµώντας ότι θα ήταν δυσχερής η αναζήτηση αξιόπιστων στοιχείων, όπου και αν τυχόν υπάρχουν ή µε επί τούτου έρευνα, βασιστήκαµε στις ενδείξεις και στη διαίσθηση αλλά και σε γνώµες ειδικότερων, δηλαδή συναδέλφων µε διαφόρων ειδών γλωσσικές σπουδές. Έτσι επιλέχθηκε σαν γλώσσα εκκίνησης η γαλλική. Η συνέχεια δικαίωσε την επιλογή αυτή (χωρίς πάντως τεκµηριωµένη ποσοτική επιβεβαίωση): για το δείγµα εξετασθέντων κειµένων πλουσιότερη γλώσσα σε ελληνογενές λεξιλογικό υλικό φάνηκε - µε ελαφρά πάντως υπεροχή από κάποιες άλλες - η γαλλική. Για το δεύτερο ερώτηµα η αρχική εκτίµηση ήταν ότι τις ανάγκες της εργασίας θα µπορούσαν να καλύψουν σχεδόν όλα τα "κοινοτικά" κείµενα. Αναµενόταν πως οι ελληνογενείς όροι προς επιλογή θα ήταν άφθονοι και "οµοιοµόρφως κατανεµηµένοι". Η αρχική σκέψη ήταν ότι καταλληλότερα για αποδελτίωση θα ήταν µερικά σηµαντικά έγγραφα διάφορων τοµέων (π.χ. ένα από κάθε τοµέα) ή κάποια πολυθεµατικά που θα επέτρεπαν τη σύνταξη ενός πίνακα αντιστοιχιών. Για τους τοµείς θα λαµβανόταν υπόψη κάποια παλαιότερη αλλά πρακτική ταξινόµηση στη µεταφραστική υπηρεσία της Επιτροπής µε βασικό κριτήριο τον κύριο θεµατικό προσανατολισµό: Α. Νοµικά και γενικού νοµικοπολιτικού χαρακτήρα, Β. Οικονοµικά, Γ. Γεωργικά,. Κοινωνικής πολιτικής, Ε. Τεχνικά, Στ. Τελωνειακά και Ζ. Εξωτερικής πολιτικής. Ξεκινήσαµε λοιπόν εξετάζοντας έγγραφα από καθένα από τους τοµείς αυτούς, σηµαντικά και ογκώδη, που καλύπτουν ευρύ φάσµα κοινοτικών δραστηριοτήτων: Ενοποιηµένες συνθήκες - Ρώµης, Άµστερνταµ, Μάαστριχτ, Νίκαιας -, Προϋπολογισµός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Γενική έκθεση της Επιτροπής (όχι νοµοθετικό αλλά οπωσδήποτε σηµαντικό έγγραφο), Κανονισµός υπηρεσιακής κατάστασης, Τελωνειακός κώδικας, ιεθνείς συµβάσεις για διάφορα θέµατα. Εδώ καραδοκούσε ένα συµπέρασµα απροσδόκητο: στα κείµενα αυτά, πολλών σελίδων και µε ευρύτατη θεµατική κάλυψη, παρά τις προσδοκίες ουσιαστικά δεν υπήρχε εξειδικευµένη ελληνική ορολογία προς επιλογή! Απαντήθηκε µόνο - πάντα µε σηµαντικότατη συχνότητα αλλά και µονοτονία - ελληνογενές λεξιλόγιο "συνήθους χρήσης" κοινό σε όλα αυτά τα κείµενα. Στη βάση αυτή η απάντηση στο θέµα µας θα ήταν "δεν µπορούµε να µιλάµε για επιλέξιµη ελληνογενή ορολογία στα κοινοτικά νοµοθετικά και συναφή κείµενα"! Συνεπώς προέκυπτε ότι για να προσδιοριστεί το πεδίο κειµένων για τις ανάγκες της εργασίας αυτής δεν αρκούσε η θεµατική κατάταξη που επιλέξαµε αλλά θα ήταν αναγκαία κάποια άλλη κατηγοριοποίηση. Για να προχωρήσουµε, εφόσον δεν πρόκειται για εµπεριστατωµένη µελέτη, πρόσφορη λύση φάνηκε η αναζήτηση - και πάλι µε εκτίµηση - αντί για πολλά ολίγων µόνο (ακόµη και ενός) αλλά επαρκώς αντιπροσωπευτικών για τις ανάγκες της εργασίας µας κειµένων. Μετά την εισαγωγική εργασία που περιγράψαµε και για να καλυφθεί η τελευταία αυτή απαίτηση, εµπειρικά στραφήκαµε στη µεγάλη µάζα κειµένων µε πιο εξειδικευµένα αντικείµενα. Σταθήκαµε σε ένα ευρέως γνωστό και σηµαντικό από αυτά, το "Έκτο πρόγραµµα πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ενέργειες έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης..." (απόφαση αριθ. 1513/2002, ΕΕ L 232/ ). Εξαρχής φάνηκε ότι δεν ήταν ανάγκη να συνεχιστεί πλέον η αναζήτηση αλλά ότι η αποδελτίωση αυτού και µόνο του εγγράφου µε κριτήριο τη σχέση λέξεων του γαλλικού κειµένου µε την ελληνική γλώσσα θα αρκούσε για να διαµορφωθεί µία πρώτη απάντηση στο θέµα που µας απασχολεί. Για το τρίτο ερώτηµα, ο χαρακτηρισµός "επιλεγµένοι όροι" αρχικά προοριζόταν για λέξεις που σαφώς αποτελούν "ορολογία". Όταν όµως αποδείχθηκε άγονη η επίπονη επεξεργασία σηµαντικής µάζας κειµένων στο πρώτο, το διερευνητικό στάδιο της εργασίας, το να ληφθεί υπόψη το γεγονός της πυκνότατης παρουσίας συνήθους χρήσης ελληνογενούς λεξιλογίου σε διάφορους τύπους κοινοτικών κειµένων εκλήφθηκε σαν ανάγκη και πρόκληση. Θα ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον να καλυφθούν, παράλληλα µε την εξειδικευµένη ορολογία, και οι λέξεις αυτές. Η µε τον τρόπο αυτό διεύρυνση του πεδίου της έρευνας θα έλυνε και το ακανθώδες πρόβληµα των διαχωριστικών γραµµών που ορίζουν το χώρο της εξειδικευµένης ορολογίας. Ο "κύβος ερρίφθη" λοιπόν ζητείται όµως η σχετική κατανόηση γιατί η εργασία δεν ανταποκρίνεται πια ακριβώς στον τίτλο της. 4. ΠΙΝΑΚΑΣ Μετά τον προβληµατισµό που αναπτύχθηκε και µε γλώσσα αφετηρίας τη γαλλική δηµιουργήθηκε ο "Πίνακας ληµµάτων" που παρατίθεται στο τέλος. Πρόκειται για πόνηµα "εντάσεως εργασίας" ενδιαφέρουσας αλλά και απαιτητικής σε χρόνο και υποµονή. Οι εµπλεκόµενοι ήσαν αρκετοί: συνολικά δεκατέσσερις µεταφραστές και ορολόγοι διαφόρων εθνικοτήτων 1. 1 µε ιδιαίτερα σηµαντική συµβολή του κ. Νίκου Παπαδηµητρίου, υπευθύνου τεκµηρίωσης του ελληνικού τµήµατος της µεταφραστικής υπηρεσίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

8 Μεταφράζοντας 8 Στον πίνακα έχουν αποδελτιωθεί πρακτικώς όλες οι ελληνογενείς λέξεις του "Προγράµµατος πλαισίου" που αναφέραµε πιο πάνω και για την κατάρτισή του ακολουθήθηκαν οι εξής κανόνες: 4.1.Επειδή τα αντίστοιχα κάθε γαλλικού λήµµατος στις υπόλοιπες γλώσσες είναι προϊόντα µετάφρασης και όχι ορολογικής εργασίας, δεν υπάρχουν αξιώσεις πιστής αντιστοίχισης. Στον πίνακα οι αποδόσεις των αρχικών (γαλλικών) ληµµάτων παρατίθενται όπως απαντώνται στα κείµενα στις αντίστοιχες γλώσσες εκτός από περιπτώσεις όπου υπήρχε πλήρης αναντιστοιχία, οπότε η θέση της απόδοσης µένει κενή. 4.2.Όταν σε κάποια γλώσσα η απόδοση του κειµένου δεν περιλαµβάνει ελληνογενές µέρος αλλά ήταν δυνατόν να εντοπιστεί εναλλακτική ελληνογενής λέξη, η λέξη αυτή δίδεται σε παρένθεση (βλ. π.χ. λήµµα αριθ. 42 "programmation"). 4.3.Σε µερικές περιπτώσεις τα αρχικά, συνήθως, λήµµατα δεν επιλέχθηκαν µονολεκτικά. Η λύση αυτή δόθηκε για να παρακολουθηθεί η πορεία ελληνογενών λέξεων ως συνθετικών στις αποδόσεις σε γερµανικές συνήθως γλώσσες (π.χ. λήµµα αριθ. 53 "recherche post-génomique"). 4.4.Στον πίνακα απαντώνται τρεις κατηγορίες ελληνογενούς λεκτικού υλικού: εξειδικευµένοι όροι (π.χ. λήµµα αριθ. 13 "biotechnologie"), λεξιλόγιο "συνήθους χρήσης", δηλαδή που δεν εντάσσεται στους εξειδικευµένους όρους (π.χ. λήµµα αριθ. 1 το επίθετο "européen"), προθέµατα και επιθέµατα που αποτελούν συνθετικά άλλων λέξεων (π.χ. λήµµα αριθ. 26 το πρόθεµα "micro-"). 4.5.Σε κάποιες περιπτώσεις οι αποδόσεις του γαλλικού δεν έχουν αυτόνοµο αντίστοιχο σε κάποιες γλώσσες αλλά αντίστοιχο που µπορεί να αποτελέσει µόνο συνθετικό µέρος άλλων λέξεων. Τότε το συνθετικό αυτό ακολουθείται από " - " (π.χ. λήµµα αριθ. 36 "basé sur la connaissance"). 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παρά την ποσοτικά περιορισµένη στατιστικώς αντιπροσωπευτικότητά του από άποψη αποδελτιωθέντων εγγράφων, ο πίνακας αυτός θα µπορούσε να θεωρηθεί ως αρκετά ενδεικτικός µε κριτήριο την πληρότητα κάλυψης επί µέρους καταστάσεων που µπορεί να εµφανίζονται σε διάφορες κατηγορίες κειµένων, όπως κατάσταση όπου επικρατεί το συνήθους χρήσης λεξιλόγιο, κατάσταση όπου επικρατούν εξειδικευµένοι - π.χ. επιστηµονικοί - όροι, διάφορα µείγµατα των καταστάσεων αυτών κ.λπ. Στον πίνακα απαντώνται αρκετά ισόρροπα και οι τρεις κατηγορίες λεξιλογικού υλικού που αναφέρθηκαν παραπάνω. Το χαρακτηριστικό αυτό του πίνακα οφείλεται στην επιτυχή, µε το κριτήριο που µας ενδιαφέρει και που είναι η εισχώρηση των ελληνογενών όρων σε διάφορες γλώσσες, επιλογή του κειµένου που αποδελτιώθηκε, σαν το οποίο πάντως υπάρχει σηµαντικό πλήθος. Στοιχείο που αποσπά αµέσως την προσοχή είναι η εντυπωσιακή οριζόντια - κατά τον άξονα των γλωσσών - συνέχεια της ελληνογενούς ρίζας για υψηλότατο ποσοστό ληµµάτων και για τις τρεις κατηγορίες που ορίστηκαν. Η οριζόντια αυτή συνέχεια φαίνεται ακόµη εντονότερα στην περίπτωση των πιο "τεχνικών" ληµµάτων και των προθεµάτων. Εντυπωσιακή είναι η οµοιογένεια στην οµάδα των λατινογενών γλωσσών καθώς και στην οµάδα των γερµανικών γλωσσών µε ξεχωριστό υποσύνολο τις οµάδες γλωσσών των σκανδιναβικών χωρών. Μεταξύ οµάδων παρατηρείται µείωση της παρουσίας ελληνογενών λέξεων από τις λατινικές προς τις γερµανικές γλώσσες µε περαιτέρω και µάλιστα σηµαντική µείωση στην περίπτωση της φινλανδικής. Ακόµη, θα µπορούσε να διακρίνει κανείς διαφορά µεταξύ γερµανικής και ολλανδικής µε εντονότερη την παρουσία ελληνογενών λέξεων στη δεύτερη. εδοµένου ότι τα πρωτότυπα των εγγράφων συντάσσονται κατά πολύ µεγάλο ποσοστό στην αγγλική και στη γαλλική γλώσσα, θα µπορούσε να παρατηρήσει κανείς τη χρήση µε κάποια συχνότητα σε πρωτότυπα στις γλώσσες αυτές συνήθους ελληνογενούς λεξιλογίου που δεν ακολουθεί σε άλλες γλώσσες (π.χ. λήµµα αριθ. 16 "critère"). Στον πίνακα δίδεται ως λήµµα µεταξύ των άλλων και το όνοµα του προγράµµατος "Eureka" το οποίο απαντάται µία µόνο φορά στο κείµενο που αποδελτιώθηκε. Το όνοµα αυτό αναφέρθηκε µόνο για να υπενθυµιστεί ότι σε πολλά ονόµατα κοινοτικών προγραµµάτων αλλά και µεγάλων ηλεκτρονικών υπολογιστών και συστηµάτων έχουν δοθεί ελληνικά ονόµατα (άλλα παραδείγµατα: Phare, Arion, Icone, Pluton κ.λπ.). Στο πλαίσιο της εργασίας αυτής υπογραµµίστηκαν πολλές ελληνογενείς λέξεις σε σελίδες κοινοτικών εγγράφων. Η υπογράµµιση η οποία στα έγγραφα σήµαινε την παρουσία ελληνογενούς λεξιλογίου συχνά είχε σηµαντικό οπτικό βάρος στη σελίδα! Κατά την άποψή µας τα συµπεράσµατα είναι γενικώς θετικά για την ελληνική γλώσσα και την αντιπροσώπευσή της µέσω του ελληνογενούς λεξιλογίου στις 10 περί ου ο λόγος ευρωπαϊκές γλώσσες, αν λάβει κανείς υπόψη τόσο το πλήθος λέξεων όσο και τη διείσδυση στο πλήθος των γλωσσών. 6. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Συνέχεια στην εργασία αυτή θα µπορούσε να δοθεί προς διάφορες κατευθύνσεις µε ποιοτικό, ποσοτικό ή και µικτό προσανατολισµό. Θα µπορούσε παραδείγµατος χάρη να τυπολογηθούν τα κείµενα κοινοτικών οργάνων µε βάση το είδος ελληνογενούς λεξιλογίου που περιέχουν να εξεταστεί ο βαθµός παρουσίας κάθε τύπου ελληνογενούς λεξιλογίου στις διάφορες γλώσσες και ανά είδος εγγράφου µε σύγκριση σε επίπεδο γλωσσών να διερευνηθούν τα αίτια των αποκλίσεων κ.λπ. Ίσως όχι αµελητέο θα ήταν να εξεταστεί το ενδεχόµενο προσδιορισµού δράσεων σχετικών µε το θέµα, µε σκοπό τη διατήρηση αλλά και την τόνωση της ολοφάνερης δυναµικής που υπάρχει ακόµη στις µέρες µας και ποιός ξέρει επί πόσο χρόνο ακόµη θα συνεχίσει να υπάρχει. Μιχάλης Καλλέργης michael.kallergis@cec.eu.int [ ]

9 Μεταφράζοντας 9 FR ES IT PT DE NL DA SV EN FI 1 européen (επίθ.) europeo europeo europeu europäisch europees europæisk europa- (europeisk) european eurooppalainen 2 programme programa programma programa Programm programma program program programme ohjelma 3 technologique tecnológico tecnologico tecnológico technologisch technologisch teknologisk teknisk technological teknologia 4 paragraphe apartado (párrafo) paragrafo (parágrafo) Absatz lid (paragraaf) stykke. (punkt) (paragraph) kohta 5 économique económico economico económico wirtschaftlich economisch økonomisk ekonomisk economic taloudellinen 6 base base base base Grundlage grondslag (basis) grundlag (basis) grund basis perusta 7 politique (ουσ.) política politica política Politik beleid (politiek) politik politik policy politiikka 8 période período periodo período Zeitraum (Periode) (periode) (periode) (period) (period) kausi/jakso 9 économie economía economia economia Wirtschaft (Ökonomie) economie økonomi ekonomi economy talous 10 dynamique (επίθ.) dinámico dinamico dinâmico dynamisch dynamisch dynamisk dynamisk dynamic dynaaminen 11 stratégie estrategia strategia estratégia Strategie strategie strategi strategi strategy strategia 12 technologie tecnología tecnologia tecnologia Technologie technologie teknologi teknik (teknologi) technology teknologia 13 biotechnologie biotecnología biotecnologia biotecnologia Biotechnologie biotechnologie bioteknologi bioteknik biotechnology biotekniikka 14 charte carta carta carta Charta handvest charter stadga charter peruskirja 15 technique (επίθ.) técnico tecnico técnico technisch technisch teknisk teknisk technical tekninen 16 critère (criterio) (critério) (Kriterium) (criterium) (kriterie) (kriterium) (criterion) (kriteeri) 17 ultra-périphérique ultraperiférico ultraperiferico ultraperiférico in äußerste Randlage ultraperifeer i den yderste periferi yttersta randområdenas outermost syrjäisin 18 mécanisme mecanismo meccanismo mecanismo Mechanismus mechanisme ordning (mekanisme) 19 organisation organización organizzazione organização internationale internationale international internationale internacional internazionale internacional Organisation organisatie organisation mekanism mechanism järjestelmä internationell organisation international organisation kansainvälinen järjestö 20 centre centro centro centro Zentrum centrum center center centre keskus 21 sphère (esfera) (sfera) (esphera) Sphäre (sfeer) (sfære) (sfär) (sphere) 22 éthique (επίθ.) ético eticο ético ethisch ethisch etisk etisk ethical eettinen 23 thème tema tema tema Thema thema (tema) fråga theme aihe 24 périodiquement periódicamente (periodicamente) regularmente (periodicamente) regelmäßig regelmatig (periodiek) regelmæssig (periodisk) regelbundet regularly (periodically) säännöllisesti 25 de façon systématique (systématiquement) sistemáticamente sistematicamente sistematicamente systematisch systematisch systematisk systematiskt systematically järjestelmällisesti mikrovirksomhed micro entreprise 26 micro-entreprise microempresa microimpresa microempresa Kleinstunternehme n zeer kleine onderneming små företag (mikroföretag) erittäin pieni yritys (mikroyritys) 27 domaine campo temático area tematica domínio temático Themenbereich thematisch gebied temaområde tematiskt område thematic area aihealue thématique 28 biomédecine biomedicina biomedicina biomedicina Biomedizin biogeneeskunde biomedicin biomedicin biomedicine biolääketiede 29 protocole protocolo protocollo protocolo Protokoll protocol protokol protokoll protocol pöytäkirja 30 clonage clonación clonazione clonagem Klonen klone kloning kloning cloning kloonaus 31 génome genoma genoma genoma Genom genoom genom genom genome geeniperimä 32 thématique temático tematico temático thematisch thematisch tematisk tematisk thematic (temaattinen) 33 génomique (ουσ.) genómica genomica genómica Genomik genomica genomforskning genomik genomics genomi- 34 nanotechnologie nanotecnología nanotecnologia nanotecnologia Nanotechnologie nanotechnologie nanoteknologi nanoteknik nanotechnology nanoteknologia 35 nanoscience nanociencia nanoscienza nanociência Nanowissenschaft nanowetenschap nanovidenskab nanovetenskap nanoscience nanotiede 36 basé sur la connaissance basado en el conocimiento basato sulla conoscenza baseado no conhecimento wissensbasiert op kennis gebaseerd videnbaseret kunskapsbaserad knowledge-based (osaarnis-) 37 aéronautique (ουσ.) aeronáutico aeronautica aeronáutica Luftfahrt luchtvaart luftfart flygteknik aeronautics ilmailu 38 planétaire planetario (planetario) global (planetário) global werelwijd global global global (planetary) gloobaali- (planetair) 39 écosystème ecosistema ecosistema ecossistema Ökosystem ecosysteem økosystem ekosystem ecosystem ekosysteemi 40 horizontal horizontal orizzontale horizontal horizontal horizontaal horisontal (övergripande, horisontell) horizontal horisontaalinen/hor isontaalι 41 chimique químico chimico químico chemisch chemisch kemisk kemisk chemical kemiallinen 42 programmation planificación planificazione (programmazione) programação Planung plannen (programmatie) planlægning (programmering) planering planning (programplanering) (programming) suunnittelu 43 harmonieux armonioso armonioso harmonioso (harmonisch) harmonieus harmonisk harmonisk harmonious harmoninen 44 dialogue diálogo dialogo diálogo Dialog dialoog dialog dialog dialogue vuoropuhelu 45 masse critique masa crítica massa crítica massa crítica kritische Masse kritische massa kritisk masse tillräcklig (kritisk critical mass kriittinen massa massa) 46 phase (fase) (fase) (fase) (fase) (fas) (phase) 47 socio-économique socioeconómico socioeconomico sócio-económico sozioökonomisch sociaal-economisch socioøkonomisk samhållsekonomisk socio-economic sosioekonominen (socioekonomisk) 48 décryptage descodificación decodificazione decifração (decriptagem) Entzifferung ontcijfering kortlægning (dekryptering) (dekryptering) decoding selvittäminen 49 organisme organismo organismo organismo Organismus organisme organisme organism organism organismi 50 (ênfase) (betoning) emphasis 51 connaissance fondamentale conocimiento básico conoscenza di base conhecimentos fundamentais Grundlagenwissen fundamentele kennis grundlæggende viden grundkunskap basic knowledge perustietämys 52 stade fase fase (estádio) Stadium fase stade stadium 53 recherche postgénomique investigación postgenómica ricerca postgenomica Postgenomikforsch ung post - genoomonterzoek investigação pósgenómica post-genomforskning postgenomisk forskning post-genomic research postgenominen tutkinus

10 Μεταφράζοντας 10 FR ES IT PT DE NL DA SV EN FI 54 basé basado basato baseado beruhend op basis van (gebaseerd op...) bygget (baseret) på grundval based perustuva 55 analyse análisis analisi análise Analyse analyse kortlægning analys analysis analyysi 56 outil de diagnostic instrumento de diagnóstico strumento diagnostico ferramenta de diagnóstico Diagnoseinstrumen t diagnostisch instrument diagnoseredskab diagnosverktyg diagnostic tool diagnoosiväline 57 pratique clinique práctica clínica prassi clinica prática clínica klinische Praxis klinische praktijk klinisk praksis klinisk praxis clinical practice kliininen käytäntö 58 outil de base instrumento básico strumento di base ferramenta básica Basisinstrument basisinstrument basisredskab grundverktyg basic tool perusväline 59 gène gene gene gene Gen geen gen gen gene geeni 60 protéomique (ουσ.) proteómica proteomica proteómica Proteomik proteomica proteomforskning proteomik proteomics proteomiikka 61 génétique (ουσ.) genética genetica genética Genetik genetica genetik genetik genetics genetiikka 62 bio-informatique bioinformática bioinformatica bioinformática Bioinformatik bio-informatica bioinformatik bioinformatik bio-informatics bioinformatiikka (ουσ.) 63 biologique biológico biologico biologico biologisch biologisch biologisk biologisk biological biologinen 64 outil de thérapie (outil thérapeutique) 65 pharmacogénomiqu e (επίθ.) instrumento terapéutico strumento terapeutico ferramenta terapêutica Therapieinstrument therapeutisch instrument farmacogenómico farmacogenomicο farmacogenómico pharmakogenomisc h forebyggelse og behandling (terapi) behandlingsmetod therapeutic tool hoitoväline farmacogenomisch farmakogenomisk farmakogenomisk pharmacogenomic farmakogenominen 66 méthode método (metodo) método Verfahren methode (metode) metod method menetelmä 67 diabète diabetes diabete diabetes Diabetes suikerziekte diabetes diabetes diabetes diabetes 68 système nerveux sistema nervioso sistema nervoso sistema nervoso Nervensystem zenuwstelsel nervesystem nervsjukdomar (nervsystem) nervous system hermostollinen enfermedad cardiovascular malattia cardiovascolare doença cardiovascular 69 maladie cardiovasculaire Herz-Kreislauf- Erkrankung hart-en vaatziekte hjertekarsygdom hjärt- och kärlsjukdom cardiovascular disease sydän- ja verisuonitauti 70 antibiotique (ουσ) antibiótico antibiotico antibiótico Antibiotikum antibioticum antibiotikum antibiotikum antibiotic antibiootti 71 diagnostic (ουσ.) diagnóstica (diagnostica) diagnose Diagnose diagnose diagnose diagnos diagnosis diagnoosi 72 clinique (επίθ.) clínico clinico clínico klinisch klinisch klinisk klinisk clinical kliininen 73 technologie des logiciels tecnología del sistéma lógico tecnologia del software tecnologia do software Softwaretechnologi e programmeertechnologie hardware-teknologi informationssamhäl software lets teknik technology (programvaruteknik ) tietoyhteiskunnan teknologia 74 organiser guiar (organizar) (organizzare) organizar organisieren organiseren lede (organisere) (organisera) organize johtaa (organisoida) 75 caractére carácter carattere carácter charakter (karakter) (karaktär) (caracter) 76 électronique (επίθ.) electrónico elettronico electrónico elektronisch elektronisch elektronisk elektronisk electronic sähköinen (elektroninen) 77 problème problema problema problema Problem probleem problem (problem) problem ongelma 78 énergie energía energia energia Energie energie energi energi energy energia 79 tout-optique totalmente óptico integralmente ottico integralmente óptica volloptisch zuiver optisch hel-optisk heloptisk all-optical täysoptinen 80 architecture arquitectura de los configurazione di arquitectura de Software- programmeertechn softwareteknologis programvaruarkitek software ohjelmistotekniikat logicielle sistémas lógicos software sistemas de Technologie- ologische k arkitektur tur technologies ja -arkkitehtuurit software Architektur architectuur architecture 81 microsytème microsistema microsistema microssistema Mikrosystem microsysteem mikrosystem mikrosystem microsystem mikrojärjestelmä 82 nano-électronique (επίθ.) nanoelectrónico nanoelettronico nanoelectrónico nanoelektronisch nano-elektronisch nano-elektronisk nanokomponent (nanoelektronisk) nano-electronic nanoelektroniikka 83 micro-électronique (επίθ.) microelectrónico microelettronico microelectrónico mikroelektronisch micro-elektronisch mikro-elektronisk mikrokomponent (mikroelektronisk) micro-electronic mikroelektroniikka 84 opto-électronique (επίθ.) optoelectrónico optoelettronico optoelectrónico optoelektronisch opto-elektronisch opto-elektronisk optronisk komponent (optoelektronisk) opto-electronic optoelektroniikka 85 photonique (επίθ.) fotónico fotonico fotónico fotonisch fotonisch fotonik foton- photonic fotoniikka 86 microtechnologie microtecnologίa microtecnologia microtecnologia Mikrotechnik microtechnologie mikroteknologi mikroteknik microtechnology mikrotekniikka 87 sémantique (ουσ.) semántica semantica semântica Semantik semantiek semantik semantik semantics merkitys 88 organisation organización organizzazione organização Organisation organiseren organisering organisering organising 89 écoefficacité eficacia ecológica eco-efficienza eco-eficiência Ökoeffizienz eco-efficiëntie miljøeffektivitet eco-efficiency ekotehokkuus 90 nanochimie nanoquímica nanochimica nanoquímica Nanochemie nanochemie nanokemi nanokemi nanochemistry nanokemia 91 nanofabrication nanofabricación nanofabbricazione nanofabrico Nanofertigungstech nanofabricage nanofabrikation nanotillverkning nanomanufacturing nanovalmistus nik 92 électronique (ουσ.) electrónica elettronica electrónica Elektronik elektronica elektronik elektronik electronics elektroniikka 93 biomédical biomédico biomedico biomédico biomedizinisch biomedisch biomedicinsk biomedicinsk biomedical biolääketiede 94 phénomène fenómeno fenomeno fenómeno Phänomen verschijnseel (fænomen) fenomen phenomenon ilmiö 95 macromolécule macromolécula macromolecola macromolécula Makromolekül macromolecuul makromolekyle makromolekyl macromolecule makromolekyyli 96 nanobiotechnologie nanobiotecnología nanobiotecnologia nanobiotecnologia Nanobiotechnologi e nanobiotechnologie nanobioteknologi nanobioteknik nano-biotechnology nanobioteknologia 97 technique à l' échèle du nanomètre (technique nanométrique) técnica nanométrica nanoingegneria técnica nanométrica Nanotechnik techniek op nanometerschaal teknik i nanometerskala (nanometrisk teknik) teknik på nanonivå (nanoteknik) nanometre-scale technique nanometriluokka 98 chimie química chimica química Chemie chemie kemi kemi chemistry kemia 99 biomatériau biomaterial biomateriale biomaterial Biowerkstoff biomateriaal biomateriale biomaterial biomaterial biomateriaali 100 recherche systémique investigación sistémica ricerca sistemica investigação sistémica Systemforschung systemisch onderzoek systemforskning systemforskning systems research järjestelmätutkimus