ΣΧ. ΕΤΟΣ Γ.Ε.Λ. ΠΑΛΑΜΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ / ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Κ. ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΗΣ ΠΕ09

Transcript

1 ΣΧ. ΕΤΟΣ Γ.Ε.Λ. ΠΑΛΑΜΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ / ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Κ. ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΗΣ ΠΕ09

2 Περιεχόμενα Πρόλογος... 1 Κεφάλαιο 1 Αρχές Οικονομικής Θεωρίας Εισαγωγή Το Αντικείμενο της Οικονομικής Επιστήμης Ο Ρόλος της Οικονομικής Θεωρίας Η Χρησιμότητα της Οικονομικής Θεωρίας Η Διάκριση μεταξύ του «τι Γίνεται» και του «τι Πρέπει να Γίνεται» Η Οικονομική Επιστήμη και η Σχέση της με άλλες Επιστήμες Οι Πατέρες της Οικονομικής Επιστήμης... 6 Κεφάλαιο 2 Οικονομική Ανάπτυξη Εισαγωγή Το Οικονομικό Πρόβλημα Η Παραγωγική Διαδικασία Η Στενότητα των Παραγωγικών Συντελεστών Ο Μόνιμος Χαρακτήρας του Οικονομικού Προβλήματος Κεφάλαιο 3 Η καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων Εισαγωγή Οι Παραγωγικές Δυνατότητες της Οικονομίας Η Καμπύλη των Παραγωγικών Δυνατοτήτων ή Καμπύλη Μετασχηματισμού Κεφάλαιο 4 Το οικονομικό κύκλωμα και οι Λειτουργίες του οικονομικού συστήματος Εισαγωγή Το Χρήμα Το Οικονομικό Κύκλωμα Το Τραπεζικό Σύστημα Η δημιουργία χρήματος από τις Εμπορικές τράπεζες Η Εκδοτική Τράπεζα Οικονομικές διακυμάνσεις Σχόλια Βιβλιογραφία... 22

3 Πρόλογος Η Οικονομική επιστήμη είναι Κοινωνική επιστήμη. Στην ανάπτυξη και την εξέλιξή της βοήθησαν σημαντικά τα Μαθηματικά και η Στατιστική. Με τη βοήθεια των μαθηματικών η οικονομική θεωρία απέκτησε ακρίβεια και σαφήνεια στη διατύπωση των προτάσεών της. Η διδασκαλία και ο συντονισμός των ομάδων εργασίας στο πλαίσιο του συγκεκριμένου project ήταν η κατανόηση των εννοιών οικονομική θεωρία και οικονομική ανάπτυξη μιας κοινωνίας. Επειδή η θεματολογία που αφορούσε τις παραπάνω έννοιες ήταν μεγάλη και ξεπερνούσε την εμπειρία των μαθητών, έχοντας τη γνώση που διδάχτηκαν οι μαθητές στην Α' Λυκείου στο μάθημα Αρχές Οικονομικής Θεωρίας, επικεντρωθήκαμε σε θέματα όπως το αντικείμενο της Οικονομικής Θεωρίας, τα χαρακτηριστικά της οικονομικής δραστηριότητας κάθε καπιταλιστικής οικονομίας που βασίζεται στο σύστημα της ελεύθερης αγοράς και των τιμών, τα είδη αγορών, το τραπεζικό σύστημα και επιμέρους θέματα (επειδή το μεγαλύτερο ποσοστό των νοικοκυριών της ευρύτερης περιοχής ασχολούνται στον πρωτογενή τομέα), όπως η γεωργική ανάπτυξη στις νέες οικονομικές συνθήκες της χώρας στα νέα οικονομικά δεδομένα της Ελλάδας ως ισότιμο μέλος της Ε.Ε. Στα κεφάλαια που ακολουθούν περιλαμβάνονται βασικές οικονομικές έννοιες που αφορούν την οικονομική επιστήμη και την οικονομική ανάπτυξη της κοινωνίας. Τα θέματα που προτάθηκαν στους μαθητές ήταν επί παραδείγματι πως σχετίζονται το χρήμα, το τραπεζικό σύστημα και η οικονομική ανάπτυξη, δηλαδή η αύξηση της παραγωγής και κατανάλωσης υλικών αγαθών και υπηρεσιών. Δημιουργήθηκαν σε σύνολο 17 μαθητών οι εξής ομάδες: 1η ομάδα Κυριακοπούλου Βούλα (συντονίστρια) Καρακώστα Βούλα Φαλάγγα Αικατερίνη Βάλαρη Ευαγγελία 1

4 2η ομάδα Παπαδόπουλος Εμμανουήλ (συντονιστής) Ψύχας Κων/νος Τσιρώνης Γιάννης Τσιτώνας Θωμάς 3η ομάδα Καραμίτζιος Αθανάσιος (συντονιστής) Σκουλαράκος Αιμίλιος Μαντές Γεώργιος Παπαντίνας Κωνσταντίνος 4η ομάδα Βαρδάκας Ηλίας (συντονιστής) Γκόβαρης Παναγιώτης Εφρεμίδης Κωνσταντίνος Σωτηρόπουλος Σωτήρης Καραΐσκος Βάϊος Συντονιστής Κ.Καραμανώλης ΠΕ09 2

5 Κεφάλαιο 1 Αρχές Οικονομικής Θεωρίας 1.1. Εισαγωγή Το βασικό στοιχείο που προσδιορίζει το χαρακτήρα κάθε κοινωνίας είναι ο τρόπος, με τον οποίο είναι οργανωμένη η οικονομική της ζωή. Η οργάνωση της οικονομικής ζωής περιλαμβάνει τους θεσμούς και τους μηχανισμούς, στους οποίους στηρίζεται και μέσα από τους οποίους γίνεται η παραγωγή των προϊόντων, η ανταλλαγή και η κατανάλωση τους. Σε πρωτόγονες κοινωνικές μορφές, όπου η παραγωγή, ανταλλαγή και κατανάλωση των προϊόντων είναι αποτέλεσμα συνήθειας και παραδόσεως, η μελέτη της οικονομικής ζωής δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την οικονομική επιστήμη. Η επιστημονική μελέτη π.χ. μιας κοινωνίας, όπου για αιώνες παρατηρείται ο ίδιος οικονομικός κύκλος σποράς-συγκομιδής, βασισμένος στην περιοδικότητα των καιρικών συνθηκών, δεν πρόκειται να μας οδηγήσει σε σημαντικά συμπεράσματα, εκτός ίσως από το ότι το φυσικό περιβάλλον αποτελεί έναν αξεπέραστο παράγοντα (να τονίσει το αξεπέραστο του φυσικού περιβάλλοντος), κάτω από τον οποίο οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να ενεργούν. Στις σύγχρονες όμως οικονομίες ο βαθμός οργανώσεως της οικονομικής ζωής είναι συχνά τόσο αναπτυγμένος, ώστε η κατανόηση του δεν είναι δυνατή χωρίς ειδική επιστημονική μελέτη. Μελετώντας εξάλλου την οικονομική ζωή μιας σύγχρονης κοινωνίας μπορούμε να προσδιορίσουμε τις κινητήριες δυνάμεις της και, κατά συνέπεια, να επιδράσουμε κατά βούληση πάνω στη λειτουργία των μηχανισμών της ή να μεταβάλλουμε τους θεσμούς, στους οποίους στηρίζεται Το Αντικείμενο της Οικονομικής Επιστήμης Η οικονομική επιστήμη έχει ως αντικείμενο τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως εκφράζεται στην προσπάθεια να ικανοποιηθούν απεριόριστες ανάγκες με περιορισμένα μέσα. Τώρα πρέπει να είναι σαφής η έννοια των «απεριόριστων αναγκών» και των «περιορισμένων μέσων». Η Πολιτική Οικονομία έχει ως αντικείμενο μελέτης την ιστορική εξέλιξη των θεσμών - μηχανισμών που αποτελούν την οργάνωση της οικονομικής ζωής μιας κοινωνίας. Σύμφωνα με τους ορισμούς αυτούς το αντικείμενο της Οικονομικής Επιστήμης είναι πολύ πιο στενό από το αντικείμενο της Πολιτικής Οικονομίας. Στα επόμενα κεφάλαια θα μελετήσουμε την Οικονομική Επιστήμη, δηλαδή θα αγνοήσουμε την ιστορική εξέλιξη και θα ασχοληθούμε με τη λειτουργία των μηχανισμών, με τους οποίους επιδιώκεται η λύση του οικονομικού προβλήματος στο σύγχρονο στάδιο αναπτύξεως. Αυτό δε σημαίνει ότι απορρίπτουμε το ευρύτερο περιεχόμενο της Πολιτικής Οικονομίας, αλλά ότι απλούστατα θεωρούμε πως είναι σκοπιμότερο, στο εισαγωγικό αυτό βιβλίο, να περιορισθούμε στην ανάλυση των προβλημάτων που απορρέουν από την ύπαρξη του οικονομικού προβλήματος. 3

6 1.3. Ο Ρόλος της Οικονομικής Θεωρίας Η πραγματική οικονομική ζωή μιας κοινωνίας παρουσιάζεται στον παρατηρητή - οικονομολόγο με χιλιάδες ξεχωριστές πράξεις παραγωγής, ανταλλαγής και καταναλώσεως. Η ανάλυση όλων αυτών των πράξεων είναι όχι μόνο αδύνατη, αλλά ίσως και χωρίς σημασία. Σκοπός της Οικονομικής Αναλύσεως ή Θεωρίας δεν είναι να περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια τις αμέτρητες καθημερινές οικονομικές ενέργειες των ατόμων. Αντίθετα, σκοπός της Οικονομικής Θεωρίας είναι να προσδιορίσει τα κίνητρα και τους τρόπους, με τους οποίους συμπεριφέρονται τα άτομα, ώστε να μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα οικονομικά φαινόμενα που είναι αποτέλεσμα της συμπεριφοράς των ατόμων. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι, όταν η τιμή ενός προϊόντος μειώνεται, η ποσότητα του προϊόντος που καταναλίσκεται αυξάνει (ή τουλάχιστον δε μειώνεται). Πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτό το φαινόμενο; Πώς συμπεριφέρονται οι καταναλωτές, ώστε να παρατηρείται η αρνητική σχέση ανάμεσα στην τιμή και στη ζητούμενη ποσότητα; Μ' άλλα λόγια, ποια είναι η θεωρία της ζήτησης; Οι οικονομικές θεωρίες (οικονομικοί νόμοι) χαρακτηρίζονται από δύο στοιχεία: i) γενικότητα, και ii) αφαίρεση. Το στοιχείο της γενικότητας έχει την έννοια, ότι οι οικονομικές θεωρίες επιδιώκουν να διατυπώσουν γενικές σχέσεις, δηλαδή σχέσεις που να ισχύουν κατά κανόνα, χωρίς βέβαια και να αποκλείεται η εμφάνιση αποκλίσεων. Η πρόταση που διατυπώθηκε πιο πάνω, πως όταν η τιμή ενός προϊόντος μειώνεται, η κατανάλωση του αυξάνεται, αποτελεί γενίκευση. Δεν μπορεί όμως να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο ενός καταναλωτή που θα καταναλώσει για διάφορους λόγους μικρότερη ποσότητα, παρ' όλο που η τιμή μειώθηκε. Τέτοιες εξαιρέσεις στις γενικές σχέσεις που διατυπώνει η θεωρία μειώνουν βέβαια την ακρίβεια με την οποία η θεωρία ερμηνεύει τα γεγονότα, αλλά δε μειώνουν τη χρησιμότητα της θεωρίας, όσο εξακολουθεί να εξηγεί ικανοποιητικά τις γενικές τάσεις που παρατηρούνται στην οικονομία. Το στοιχείο της αφαιρέσεως, εξάλλου, βρίσκεται στο ότι κάθε οικονομική θεωρία επιδιώκει να ερμηνεύσει ορισμένες μόνο πλευρές της πραγματικότητας και να αγνοήσει άλλες. Πέρα από το ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο, και ίσως αδύνατο, να κατασκευασθεί θεωρία, που να ερμηνεύει το σύνολο των οικονομικών φαινομένων, η αφαίρεση είναι απαραίτητη, γιατί έτσι μπορούν να απομονωθούν ορισμένα οικονομικά φαινόμενα και να μελετηθούν στην έκταση που είναι αναγκαίο για την πλήρη κατανόηση τους. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο ρόλος της Οικονομικής Θεωρίας είναι η διατύπωση γενικών νόμων, που να μπορούν να ερμηνεύουν την πραγματική οικονομική ζωή Η Χρησιμότητα της Οικονομικής Θεωρίας Η ικανότητα που μας παρέχει η Οικονομική Θεωρία, να μπορούμε να κατανοήσουμε τους οικονομικούς νόμους κινήσεως μιας κοινωνίας, μας δίνει τη γνώση, που έχει τεράστια σημασία, δηλαδή πώς να μεταβάλλουμε την οικονομική δομή της κοινωνίας ή να επιφέρουμε τις αλλαγές που επιθυμούμε. Έχει επανειλημμένα διατυπωθεί η άποψη, ότι το πρωταρχικό ζήτημα δεν είναι να μπορούμε να ερμηνεύσουμε μια κατάσταση, αλλά να μπορούμε να τη μεταβάλλουμε σύμφωνα με τη θέληση μας. Βέβαια, η δυνατότητα μεταβολής προϋποθέτει γνώση των οικονομικών νόμων, κι εδώ 4

7 ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη σημασία και χρησιμότητα της Οικονομικής Θεωρίας. Στο ότι, δηλαδή, μας δίνει τη δυνατότητα να επιδρούμε πάνω στο οικονομικό σύστημα, νια να βελτιώνονται οι όροι ζωής των ανθρώπων. Ο μεγάλος μαθηματικός και φιλόσοφος Bertrand Russel γράφει, ότι η χρησιμότητα της επιστήμης βρίσκεται στη δυνατότητα που μας δίνει να προβλέπουμε τις αλλαγές, που θα επιφέρουν διάφορα γεγονότα ή πράξεις, και να χρησιμοποιούμε τις προβλέψεις αυτές για το καλό της ανθρωπότητας. Παίρνοντας το παράδειγμα της ζητήσεως προϊόντος, που αναφέραμε στα προηγούμενα, ας υποθέσουμε ότι η κατανάλωση του πετρελαίου έχει βλαβερές συνέπειες για το περιβάλλον και η κρατική πολιτική (δηλαδή η κυβέρνηση) θεωρεί ότι είναι σκόπιμο να μειωθεί η κατανάλωση πετρελαίου. Αν ο νόμος της ζητήσεως δεν είχε διατυπωθεί, η μείωση της καταναλώσεως θα μπορούσε να επιτευχθεί με αστυνομικά μέτρα. Τώρα όμως ξέρουμε, ότι δε χρειάζονται τα δαπανηρά αστυνομικά μέτρα. Ο νόμος της ζητήσεως μας λέει, ότι η ζήτηση πετρελαίου θα μειωθεί, αν αυξηθεί η τιμή του. Αυτό μπορεί να το κάνει η κρατική πολιτική επιβάλλοντας φόρο στην κατανάλωση του πετρελαίου και αυξάνοντας έτσι την τιμή του για τους καταναλωτές Η Διάκριση μεταξύ του «τι Γίνεται» και του «τι Πρέπει να Γίνεται» Η οικονομική ανάλυση μας επιτρέπει να γνωρίζουμε πώς θα μεταβληθεί μια κατάσταση, αν αλλάξουν τα δεδομένα που την προσδιορίζουν. Μ' άλλα λόγια, μας λέει «τι γίνεται» κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Για παράδειγμα, ας υποτεθεί ότι οι μισθοί των δημοσίων υπαλλήλων αυξάνονται κατά 10%. Η οικονομική ανάλυση μας δίνει την ικανότητα να γνωρίζουμε, ότι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες αυτή η μεταβολή θα έχει ως αποτέλεσμα αύξηση των τιμών των αγαθών, έστω, κατά 5%. Αυτό είναι το τι πραγματικά θα γίνει. Δεν υπάρχει θέμα αξιολογικής κρίσεως αυτής της καταστάσεως. Η λειτουργία του οικονομικού συστήματος μας δίνει την παραπάνω σχέση μεταξύ μεταβολών των μισθών και μεταβολών των τιμών, ανεξάρτητα από τη θέληση ή την επιθυμία μας. Είναι όμως εύλογο να αναρωτηθεί κανείς: Πρέπει η κρατική πολιτική να αυξήσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα είναι αποτέλεσμα κάποιας αξιολογήσεως της συγκεκριμένης καταστάσεως. Π.χ. πρέπει να ερευνηθεί σε ποια σχέση βρίσκονται οι μισθοί των δημοσίων υπαλλήλων συγκριτικά με τους μισθούς άλλων υπαλλήλων, και συγκριτικά με το κόστος ζωής, ή ακόμη πρέπει να ερευνηθεί αν η οικονομία διανύει περίοδο πληθωρισμού, κ.λπ. Με βάση αυτή την αξιολόγηση θα αποφασισθεί, αν πρέπει να δοθεί η αύξηση των μισθών. Είναι φανερό, ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο τι γίνεται και στο τι πρέπει να γίνει. Το «τι γίνεται» απορρέει από την αντικειμενική ανάλυση, ενώ το «τι πρέπει να γίνει» είναι αποτέλεσμα ορθολογικής κρίσης. Ίσως περιττεύει να τονισθεί, ότι είναι σημαντικό να γίνεται η διάκριση ανάμεσα στην αντικειμενική κατάσταση που εκφράζεται με το τι πραγματικά συμβαίνει και στην αξιολογική κρίση που μας υποδεικνύει τι πρέπει να κάνουμε. Η τήρηση αυτής της διακρίσεως βοηθάει να αποφεύγονται συγχύσεις σχετικά με τις λύσεις διάφορων οικονομικών προβλημάτων Η Οικονομική Επιστήμη και η Σχέση της με άλλες Επιστήμες Η οικονομική συμπεριφορά των ανθρώπων αποτελεί μια μόνο πλευρά της όλης συμπεριφοράς τους, που, παρά το γεγονός ότι είναι τελικά και η καθοριστική, δεν είναι ανεξάρτητη από τη συμπεριφορά 5

8 τους σε άλλες εκδηλώσεις της συλλογικής τους ζωής. Π.χ. οι άνθρωποι είναι οργανωμένοι σε κοινωνίες με πολιτική εξουσία, με νόμους, με έθιμα κ.λπ. Η Οικονομική επιστήμη, επομένως, στην προσπάθεια της να εξηγήσει την οικονομική ζωή δεν μπορεί να αγνοήσει τα συμπεράσματα των άλλων επιστημών, αλλά αντίθετα πρέπει να πλουτίζεται από αυτά και έτσι να αυξάνει την ερμηνευτική δυνατότητα. Σαν παράδειγμα μπορούμε ν' αναφέρουμε τα εξής: i) Η ανάλυση των μεταβολών των ημερομισθίων δεν μπορεί να αγνοήσει τις μεταβολές στα ελάχιστα ημερομίσθια, που επιβάλλονται με νόμο για ορισμένα επαγγέλματα, ii) Η ανάλυση της οικονομικής αναπτύξεως της Ινδίας δεν μπορεί να μη λάβει υπόψη ότι η αγελάδα είναι ζώο ιερό, πράγμα που επηρεάζει την κτηνοτροφική της παραγωγή, iii) Στη μελέτη της ζητήσεως χρυσού και αργυρού στην αρχαία Ελλάδα πρέπει να ληφθεί υπόψη η συνήθεια να θάβονται μαζί με το νεκρό τα προσφιλή του αντικείμενα (κτερίσματα), πολλά από τα οποία ήταν χρυσά ή ασημένια. Είναι εύκολο ν' αναφερθούν πολλά τέτοια παραδείγματα. Τα παραπάνω όμως είναι αρκετά για να δώσουν μια έστω μικρή εντύπωση της σημασίας που έχουν οι άλλες επιστήμες, όπως η Κοινωνιολογία, η Ανθρωπολογία (και κυρίως η Οικονομική Ανθρωπολογία), η Πολιτική Επιστήμη, η Ιστορία, η Ψυχολογία κ.λπ., για την πλήρη και σωστή κατανόηση των οικονομικών φαινομένων. Στο σύγχρονο στάδιο αναπτύξεως της οικονομικής επιστήμης σημαντικό ρόλο παίζουν τα Μαθηματικά και η Στατιστική. Τα Μαθηματικά βοηθούν στην ακριβή και αυστηρή διατύπωση των οικονομικών θεωριών και επιτρέπουν να ελέγχεται πιο εύκολα η εσωτερική συνοχή και λογική τους. Οι μέθοδοι της Στατιστικής, εξάλλου, μας επιτρέπουν να συστηματοποιούμε και να δίνουμε νόημα στα αριθμητικά στοιχεία και τις πληροφορίες που αναφέρονται στην οικονομική ζωή. Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται ραγδαία η Οικονομετρία, που είναι μια ενδιαφέρουσα σύζευξη Οικονομικής Θεωρίας, Μαθηματικών και Στατιστικής. Ο οικονομολόγος δε ζει στο κενό, αλλά μέσα σε μια εξαιρετικά πολύπλοκη πραγματικότητα και, συνεπώς, στις αναλύσεις του πρέπει να λαβαίνει υπόψη τις γνώσεις που του προσφέρουν οι άλλες επιστήμες. Εδώ βέβαια υπάρχει μια αντικειμενική δυσκολία. Με τη σημερινή ανάπτυξη των επιστημών είναι εξαιρετικά δύσκολο για τον οικονομολόγο να παρακολουθεί όχι μόνο τις εξελίξεις των άλλων επιστημών, αλλά ακόμα και τις εξελίξεις στους διάφορους κλάδους της Οικονομικής Επιστήμης. Πάντως, η ικανότητα να διατηρεί κανείς την επαφή με τις συναφείς επιστήμες είναι ένα από τα στοιχεία που τον καθιερώνουν ως επιστήμονα και τον ξεχωρίζουν από τον απλό επαγγελματία Οι Πατέρες της Οικονομικής Επιστήμης Σκέψεις πάνω σε οικονομικά θέματα έχουν διατυπωθεί από τότε που υπάρχουν γραπτά κείμενα. Πιο οργανωμένες οικονομικές σκέψεις βρίσκονται στα έργα των αρχαίων Ελλήνων ανάμεσα τους διακρίνονται ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης και πιο πολύ ο Ξενοφώντας με την πραγματεία του Οικονομικός. Αναλύσεις οικονομικού χαρακτήρα μπορούν επίσης να βρεθούν στα κείμενα των Λατίνων συγγραφέων. Μέχρι περίπου το 1500 μ.χ., οπότε κάνουν την εμφάνιση τους οι εμποριοκράτες (ή μερκαντιλιστές), δεν υπάρχουν οικονομικές αναλύσεις με ιδιαίτερη σημασία, εκτός 6

9 από το έργο του Θωμά Ακινάτη ( ) που ασχολήθηκε και με το θέμα της δίκαιης διανομής των αγαθών και τον τόκο στο πολύτομο έργο του Summa Theologica. Μερικοί από τους πιο σημαντικούς εμποριοκράτες είναι: ο Jean Bodin ( ) με το έργο του «Απάντηση στα Παράδοξα του Malestroit σχετικά με την Ακρίβεια όλων των Πραγμάτων και τα Μέσα για τη Θεραπεία της», ο Antonio Serra ( ) με το έργο του «Μια πραγματεία πάνω στις αιτίες που μπορούν να κάνουν το Χρυσό και τον Άργυρο άφθονο σε Βασίλεια όπου δεν υπάρχουν Μεταλλεία», ο Thomas Mun ( ) με το έργο του «Ο θησαυρός της Αγγλίας από το Διεθνές Εμπόριο», που δημοσιεύθηκε μετά το θάνατο του, και ο Jean Baptiste Colbert ( ), υπουργός των οικονομικών του Λουδοβίκου XIV. Η βασική ιδέα των εμποριοκρατών είναι ότι ο πλούτος των κρατών προέρχεται από την ικανότητα τους να αυξάνουν τις εξαγωγές, να μειώνουν τις εισαγωγές και, συνεπώς, να συσσωρεύουν πολύτιμα μέταλλα. Χρονολογικά τους εμποριοκράτες ακολουθούν οι φυσιοκράτες, υποστηρικτές της «φυσικής τάξης» των πραγμάτων. Ο σημαντικότερος είναι ο Francois Quesnay ( ), γιατρός του Λουδοβίκου XV και ευνοούμενος της Μαντάμ Πομπαντούρ, που ασχολήθηκε με τα οικονομικά προς το τέλος της ζωής του και έγραψε το γνωστό έργο του «Tableau Economique» σε ηλικία 62 ετών. Το έργο αυτό συνήθως αναφέρεται ως το πρώτο υπόδειγμα μακροοικονομικής αναλύσεως. Ιδρυτής της Οικονομικής Επιστήμης θεωρείται ο Adam Smith ( ), καθηγητής της Λογικής και της Φιλοσοφίας, με το έργο του «Έρευνα πάνω στη Φύση και στις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών», που δημοσιεύθηκε το Το έργο αυτό, που ο Smith έγραψε σε δέκα χρόνια στο κτήμα της μητέρας του στη Σκωτία, θεωρείται το θεμέλιο, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε η αγγλική κλασική σχολή της Πολιτικής Οικονομίας. Μετά τη δημοσίευση του «Πλούτου των Εθνών» η εξέλιξη ήταν εντυπωσιακή. Τα συγγράμματα, Traite d Econimie politique (1803) του Jean Baptiste Say ( ), Principles of Political Economy (1820) του Thomas Robert Malthus ( ), Principles of Political Economy and Taxation (1817) του David Ricardo ( ) και Principles of Political Economy (1848) του John Stuart Mill ( ), αποτελούν τα βασικά έργα, τα οποία θεμελίωσαν την Οικονομική Επιστήμη. Σ' αυτά στηρίχθηκε η παραπέρα ανάπτυξη της Πολιτικής Οικονομίας. Ειδικότερα το έργο του Ricardo εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να έχει επίδραση στα έργα των οικονομολόγων. Παράλληλα με την ανάπτυξη της αγγλικής κλασικής σχολής, που διατυπώθηκε στα παραπάνω έργα, αναπτύσσεται και η αντίδραση προς αυτή, που βρίσκει την τελειότερη και πληρέστερη έκφραση της στα έργα του Karl Heinrich Marx ( ). Το Κεφάλαιο και Θεωρίες της Υπεραξίας, που δημοσιεύθηκαν μετά το θάνατο του, εκτός από τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου (1867). Για πολλούς οικονομολόγους της Δύσης, ο Marx είναι ένας μάλλον ασήμαντος μεταρικαρντιανός (γνώμη του Paul Samuelson), ενώ γι' άλλους ο μεγαλύτερος κοινωνικός επιστήμονας όλων των εποχών (γνώμη Martin Bronfenbrenner). Ανεξάρτητα από τις παραπάνω γνώμες, φαίνεται να είναι γενικά παραδεκτό, ότι κανένα άτομο ξεχωριστά δεν άσκησε τόση επίδραση στις κοινωνικές επιστήμες όση ο Karl Marx. Προς το τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου εμφανίζονται πολλοί σπουδαίοι οικονομολόγοι, που είχαν αποφασιστική επίδραση στην εξέλιξη της Οικονομικής Επιστήμης. Ανάμεσα τους διακρίνονται: ο Alfred Marshall ( ) με το έργο του Principles of Economics (1890), ο Leon Walras ( ) με το έργο του Elements d Economie Politique Pure (1874), ο Kunt Wickell 7

10 ( ) με το έργο του Interest and Prices (1898) και Lectures on Political Economy ( ), ο Arthur C. Pigou ( ) με το έργο του The Economics of Welfare (1920). Τελειώνοντας το σύντομο αυτό κατάλογο πρέπει ν' αναφέρουμε τον John M. Keynes ( ) που το έργο του Η Γενική Θεωρία της Απασχολήσεως, του Τόκου και του Χρήματος, που δημοσιεύθηκε το 1936, άνοιξε νέους ορίζοντες στην Οικονομική Επιστήμη. Πολλοί υποστηρίζουν ότι, αν οι σημερινοί οικονομολόγοι ερωτηθούν ν' αναφέρουν τα τρία σπουδαιότερα βιβλία στην ιστορία της πολιτικής οικονομίας, θα σταθούν στα έργα Πλούτος των Εθνών του Smith, Κεφάλαιο του Μαρξ και Γενική Θεωρία του Keynes. 8

11 Κεφάλαιο 2 Οικονομική Ανάπτυξη 2.1. Εισαγωγή Στο κεφάλαιο αυτό εξετάζουμε τη σχέση ανάμεσα στις ανθρώπινες ανάγκες και στα μέσα που διαθέτουμε για την ικανοποίηση τους. Η συσχέτιση αυτή οδηγεί στη διατύπωση του βασικού οικονομικού προβλήματος, που αντιμετωπίζει κάθε κοινωνία, και κάνει πιο συγκεκριμένο το περιεχόμενο της Οικονομικής Επιστήμης. Εισαγωγικά, μπορούμε να πούμε ότι το βασικό αυτό οικονομικό πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός ότι, ενώ οι ανθρώπινες ανάγκες είναι ουσιαστικά απεριόριστες, τα μέσα που έχουμε για την ικανοποίηση τους είναι περιορισμένα. Έτσι, προκύπτει το πρόβλημα, ποιες ανάγκες και σε ποιο βαθμό θα ικανοποιηθούν, προκύπτει δηλαδή το πρόβλημα πώς θα περιορισθούν οι ανάγκες στο επίπεδο των διαθέσιμων μέσων και ταυτόχρονα πώς θα αυξηθούν τα μέσα για την ικανοποίηση περισσότερων αναγκών Το Οικονομικό Πρόβλημα Από την παραπάνω ανάλυση των αναγκών και των αγαθών, το περιεχόμενο του οικονομικού προβλήματος γίνεται σαφέστερο. Είναι τώρα φανερό, ότι, οι ανάγκες, παρά τον προσωρινό κορεσμό τους, είναι γενικά απεριόριστες γιατί αυξάνονται και εξελίσσονται, ενώ, αντίθετα, τα μέσα ικανοποιήσεως των αναγκών, τα οικονομικά αγαθά, είναι περιορισμένα. Η προσπάθεια να ξεπερασθεί η σχετική έλλειψη των αγαθών, να λυθεί δηλαδή το οικονομικό πρόβλημα, είναι η βάση της οικονομικής δραστηριότητας των ανθρώπων. Αν η ικανοποίηση μιας ανάγκης δεν αντιμετωπίζει έλλειψη του κατάλληλου μέσου, η ενέργεια για την απόκτηση του μέσου αυτού δε χαρακτηρίζεται ως οικονομική. Η προσπάθεια π.χ. για την εισπνοή αέρα δε χαρακτηρίζεται οικονομική ενέργεια, γιατί ο αέρας βρίσκεται σε αφθονία. Τα οικονομικά αγαθά, βέβαια, δε δημιουργούνται μόνα τους. Είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας των ανθρώπων, οι οποίοι χρησιμοποιούν ότι βρίσκεται στη διάθεση τους, για να δημιουργήσουν τα μέσα ικανοποιήσεως των αναγκών, δηλαδή τα αγαθά. Π.χ. για τη δημιουργία ενός τραπεζιού χρειάζονται ξύλα, καρφιά, ανθρώπινη εργασία κ.λπ. Τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για τη δημιουργία των αγαθών ονομάζονται στην οικονομική ορολογία παραγωγικοί συντελεστές. Κατά συνέπεια, όταν λέμε ότι τα οικονομικά αγαθά βρίσκονται σε σχετική έλλειψη ή στενότητα, στην ουσία εννοούμε ότι έχουμε στενότητα των παραγωγικών συντελεστών. Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να μελετήσουμε στη συνέχεια τους παραγωγικούς συντελεστές και τη διαδικασία, με την οποία αυτοί μετατρέπονται σε αγαθά. 9

12 2.3. Η Παραγωγική Διαδικασία Με τον όρο «παραγωγική διαδικασία» εννοούμε τη διαδικασία εκείνη με την οποία οι διάφοροι παραγωγικοί συντελεστές μετασχηματίζονται και παίρνουν τη μορφή αγαθών, που έχουν την ιδιότητα να ικανοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες. Η παραγωγική διαδικασία, συνεπώς, είναι η ενσυνείδητη προσπάθεια των ανθρώπων να μεταμορφώσουν την ύλη και να της δώσουν μορφές τέτοιες, που να είναι χρήσιμες για τον άνθρωπο, να ικανοποιούν δηλαδή τις ανάγκες του. Το αποτέλεσμα της παραγωγικής διαδικασίας είναι το προϊόν, δηλαδή η παραγωγή των οικονομικών αγαθών. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία της παραγωγικής διαδικασίας είναι τα εξής: i) αποτελεί ενσυνείδητη προσπάθεια για την επίτευξη κάποιου τελικού σκοπού, ii) απαιτεί την πάροδο χρόνου από τη στιγμή της χρησιμοποιήσεως των παραγωγικών συντελεστών μέχρι τη λήψη του προϊόντος και iii) είναι μια καθαρά τεχνολογική σχέση ανάμεσα στις ποσότητες των παραγωγικών συντελεστών και στην ποσότητα του παραγόμενου προϊόντος. Τα παραπάνω στοιχεία γίνονται φανερά στην περίπτωση της γεωργικής παραγωγής, π.χ. του σιταριού. Είναι φανερό ότι, η παραγωγή του σιταριού είναι ενσυνείδητη προσπάθεια, δηλαδή επιθυμούμε να παράγουμε σιτάρι, επειδή μας είναι χρήσιμο. Είναι επίσης γνωστό ότι από το χρόνο της προετοιμασίας του εδάφους και της σποράς, ως τη συγκομιδή του σιταριού μεσολαβούν αρκετοί μήνες. Τέλος, είναι φανερό ότι η ποσότητα του παραγόμενου σιταριού είναι συνάρτηση της εκτάσεως του εδάφους που καλλιεργείται, της ποσότητας του σπόρου, της εργασίας που αφιερώνεται στη φροντίδα της παραγωγής κ.λπ. Με την πλατιά έννοια, η παραγωγική διαδικασία περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες των ανθρώπων μέχρι τη στιγμή που το αγαθό έρχεται στη διάθεση του καταναλωτή και του δίνεται έτσι η ευκαιρία να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Μ' αυτή την έννοια η παραγωγική διαδικασία περιλαμβάνει και τη μεταφορά των προϊόντων, δηλαδή το εμπόριο. Πράγματι, τα πορτοκάλια της Κρήτης δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των κατοίκων της Αθήνας, παρά μόνο αν μεταφερθούν από την Κρήτη στην Αθήνα Η Στενότητα των Παραγωγικών Συντελεστών Τονίσαμε στα προηγούμενα, ότι στενότητα των μέσων ικανοποιήσεως των αναγκών σημαίνει στην πραγματικότητα στενότητα των παραγωγικών συντελεστών. Μετά την παραπάνω παρουσίαση των παραγωγικών συντελεστών και των χαρακτηριστικών τους είναι εύκολο να αντιληφθούμε πού οφείλεται η στενότητα τους. Η στενότητα του συντελεστή φύση ή έδαφος είναι φανερό ότι οφείλεται στο γεγονός, ότι η γη είναι περιορισμένη σε έκταση και παραγωγικές δυνάμεις. Παρά το ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας μάς επιτρέπει τη χρησιμοποίηση νέων στοιχείων της φύσεως στην παραγωγική διαδικασία, εντούτοις η εδαφική έκταση και το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων της φύσεως, που βρίσκεται στη διάθεση 10

13 μας σε κάθε χρονική περίοδο, δεν ξεπερνάει ένα ορισμένο μέγεθος. Η στενότητα του συντελεστή εργασία οφείλεται στον περιορισμένο αριθμό ατόμων ικανών για εργασία και στο γεγονός ότι, κάθε άτομο δεν μπορεί να εργασθεί παρά σε ένα ορισμένο αριθμό ωρών την ημέρα. Πρέπει να σημειώσουμε ότι η στενότητα της εργασίας δεν είναι εύκολο να ξεπερασθεί με αύξηση του πληθυσμού. Και αυτό γιατί αύξηση του πληθυσμού σημαίνει ταυτόχρονα αύξηση των ανθρώπινων αναγκών που είναι δυνατό να οξύνουν το οικονομικό πρόβλημα, αφού η αύξηση των αναγκών σημαίνει μεγαλύτερες ανάγκες όχι μόνο σε εργασία, αλλά και στους άλλους παραγωγικούς συντελεστές. Ο συντελεστής κεφάλαιο είναι αποτέλεσμα εργασίας και φύσεως, και αν αυτές βρίσκονται σε στενότητα, το κεφάλαιο θα βρίσκεται επίσης σε στενότητα Ο Μόνιμος Χαρακτήρας του Οικονομικού Προβλήματος Το οικονομικό πρόβλημα εμφανίζεται ως μόνιμο πρόβλημα των ανθρώπινων κοινωνιών. Στο άμεσο μέλλον δεν προβλέπεται ούτε περιορισμός των αναγκών ούτε σημαντική αύξηση των μέσων ικανοποιηθεί των αναγκών. Αντίθετα, μάλιστα, όπως υποστηρίζουν οι απαισιόδοξοι προφήτες του μέλλοντος, το οικονομικό πρόβλημα τείνει να γίνει πιο έντονο. Η πρόβλεψη αυτή βασίζεται σε τρία στοιχεία: I) στη συνεχή αύξηση του πληθυσμού της γης, ii) στην εξάντληση των πηγών ενέργειας που έχει η φύση, π.χ. των αποθεμάτων πετρελαίου, λιγνήτη, διάφορων μετάλλων κ.λπ. και iii) στα αρνητικά αποτελέσματα που έχει η παραγωγή πολλών προϊόντων στο φυσικό περιβάλλον, όπως π.χ. η μόλυνση των ποταμών, λιμνών και θαλασσών από τα υπολείμματα των εργοστασίων, που καταστρέφουν το θαλάσσιο πλούτο. Μαζί όμως με τις δυσοίωνες αυτές προοπτικές υπάρχει η εξέλιξη ς τεχνολογίας και η δυνατότητα να βρεθούν νέες πηγές ενέργειας, που τείνουν να αμβλύνουν την ένταση του οικονομικού προβλήματος. Σκοπός μας δεν είναι να κάνουμε προβλέψεις για το οικονομικό μέλλον της ανθρωπότητας. Μπορούμε όμως να κλείσουμε το κεφάλαιο αυτό συμπεραίνοντας ότι, στο βαθμό που μπορούμε να προβλέψουμε τις μελλοντικές εξελίξεις, το βασικό οικονομικό πρόβλημα φαίνεται να είναι μόνιμο. 11

14 Κεφάλαιο 3 Η καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων 3.1. Εισαγωγή Η καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων, που θα αναπτύξουμε στο κεφάλαιο αυτό, είναι ένα χρήσιμο όργανο για την παρουσίαση ορισμένων βασικών εννοιών και δίνει παραστατικά τους τρόπους, με τους οποίους επιδιώκεται το ξεπέρασμα του οικονομικού προβλήματος από την πλευρά της αυξήσεως των μέσων ικανοποιήσεως των αναγκών Οι Παραγωγικές Δυνατότητες της Οικονομίας Με δεδομένες ποσότητες παραγωγικών συντελεστών και με την τεχνολογία της παραγωγής, η οικονομία μπορεί να παράγει διάφορες ποσότητες από διάφορα αγαθά μέσα σε κάθε χρονική περίοδο. Είναι φανερό ότι, εφόσον οι συντελεστές της παραγωγής δεν αυξάνουν, αν θέλουμε να αυξήσουμε την παραγωγή κάποιου αγαθού, πρέπει να μειώσουμε την παραγωγή κάποιου άλλου ή άλλων αγαθών. Υπάρχουν συνεπώς πολλοί συνδυασμοί αγαθών που μπορούν να παραχθούν με τους δεδομένους παραγωγικούς συντελεστές. Το σύνολο των συνδυασμών αυτών είναι οι παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας. Η έννοια των παραγωγικών δυνατοτήτων γίνεται εύκολα κατανοητή με το παρακάτω παράδειγμα του Πίνακα (3.1). Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει μια οικονομία που παράγονται δύο μόνο προϊόντα, ψωμί και τανκς. Ο Πίνακας (3.1) δείχνει ότι, όταν παράγεται μόνο ψωμί, η παραγόμενη ποσότητα είναι 100 μονάδες. Αν μειώσουμε την παραγωγή ψωμιού κατά 20 μονάδες, τότε ελευθερώνονται παραγωγικοί συντελεστές, με τους οποίους παράγονται 40 τανκς κ.ο.κ., ως τον έκτο συνδυασμό, όπου παράγονται μόνο τανκς. ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1 Παράδειγμα Καμπύλης Παραγωγικών Δυνατοτήτων Συνδυασμοί Παραγωγή Ψωμί (χιλ. κιλά) Τανκς Ο Πίνακας (3.1) μπορεί εύκολα να επεκταθεί και να συμπεριλάβει πιο πολλούς συνδυασμούς ή και πιο πολλά προϊόντα. Το σημαντικό όμως στοιχείο που μπορεί να φανεί και από το απλό παράδειγμα του Πίνακα (3.1), είναι ότι με δεδομένους παραγωγικούς συντελεστές, με δεδομένη τεχνολογία και με πλήρη απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών μια οικονομία πρέπει, για να αποκτήσει μια παραπάνω μονάδα από ένα αγαθό, να μειώσει την παραγωγή κάποιου άλλου ή άλλων αγαθών. 12

15 3.3. Η Καμπύλη των Παραγωγικών Δυνατοτήτων ή Καμπύλη Μετασχηματισμού Οι παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας μπορούν να εκφρασθούν πολύ παραστατικά με την καμπύλη των παραγωγικών δυνατοτήτων, που λέγεται και καμπύλη μετασχηματισμού, επειδή δείχνει πως το ένα προϊόν μπορεί να μετασχηματισθεί σε άλλο. Οι συνδυασμοί του Πίνακα (3.1) έχουν μεταφερθεί στο Διάγραμμα (3.1) με τα γράμματα Α έως Ζ. Η καμπύλη που ενώνει τα σημεία ΑΒΓΔΕΖ είναι η καμπύλη του μετασχηματισμού ή των παραγωγικών δυνατοτήτων. Κάθε σημείο της καμπύλης αυτής μας δείχνει τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα του ενός αγαθού που μπορεί να παράγει η οικονομία για δεδομένες ποσότητες του άλλου αγαθού. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 3.1 Η καμπύλη των Παραγωγικών Δυνατοτήτων Αν μια οικονομία παράγει τις ποσότητες που αντιστοιχούν σε κάποιο σημείο της καμπύλης μετασχηματισμού, τότε η οικονομία εξαντλεί τις παραγωγικές της δυνατότητες. Αντίθετα, αν η οικονομία παράγει ποσότητες που αντιστοιχούν σε σημείο το οποίο βρίσκεται μέσα στην καμπύλη και τους άξονες, τότε η οικονομία σπαταλά παραγωγικούς συντελεστές. Π.χ., αν η υποθετική οικονομία του παραδείγματος παράγει τις ποσότητες που αντιστοιχούν στο σημείο Κ, δηλαδή 40 μονάδες ψωμιού και 52 τανκς, ενώ θα μπορούσε να παράγει τις ίδιες μονάδες ψωμιού και 90 τανκς ή τις ίδιες μονάδες τανκς και 70 μονάδες ψωμιού (όπως φαίνεται από την καμπύλη μετασχηματισμού), τότε γίνεται σπατάλη παραγωγικών δυνάμεων, είτε γιατί ορισμένοι παραγωγικοί συντελεστές είναι αναπασχόλητοι (π.χ. άνεργοι εργάτες, αναπασχόλητο κεφάλαιο), είτε γιατί η χρησιμοποίηση των συντελεστών δε γίνεται με αποδοτικό τρόπο. Ποσότητες που αντιστοιχούν σε σημεία προς τα δεξιά της καμπύλης μετασχηματισμού δεν είναι δυνατό να παραχθούν. Π.χ. το σημείο Α δείχνει ποσότητες που βρίσκονται έξω από τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας, γιατί σύμφωνα με την καμπύλη, όταν παράγονται 60 μονάδες ψωμιού, η μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα τανκς είναι 70, ενώ το Α αντιστοιχεί σε περισσότερες. Μ' άλλα λόγια, η οικονομία δεν είναι αρκετά πλούσια σε παραγωγικούς συντελεστές, για να μπορεί να παράγει τις ποσότητες που αντιστοιχούν σε σημεία προς τα δεξιά της καμπύλης μετασχηματισμού. 13

16 Πρέπει να σημειωθεί ότι, η καμπύλη μετασχηματισμού δείχνει τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας, δηλαδή τους δυνατούς συνδυασμούς, όχι όμως και το συνδυασμό των αγαθών που πραγματικά θα παραχθούν. Η επιλογή του συνδυασμού, μεταξύ των δυνατών, που θα πραγματοποιηθεί, εξαρτάται όχι από τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας, αλλά από τις προτιμήσεις των ανθρώπων. Το πώς γίνεται η επιλογή του συνδυασμού, θα γίνει αντιληπτό από τα επόμενα κεφάλαια. 14

17 Κεφάλαιο 4 Το οικονομικό κύκλωμα και οι Λειτουργίες του οικονομικού συστήματος 4.1. Εισαγωγή H συζήτηση του προηγούμενου κεφαλαίου έγινε σε πολύ γενικό επίπεδο γιατί ήθελε να δείξει τις παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας γενικά, χωρίς αναφορά σε ειδικότερες διαδικασίες που συμβαίνουν στο οικονομικό σύστημα. Για την ανάλυση του οικονομικού κυκλώματος, που θα γίνει στο κεφάλαιο αυτό, είναι αναγκαίο να εισαχθούν δύο νέα στοιχεία: ο καταμερισμός των έργων και το χρήμα Το Χρήμα Για να φανούν οι δυσκολίες της ανταλλαγής, είναι αρκετό, να μελετηθεί το παρακάτω παράδειγμα, που δείχνει τι παράγει και τι ζητά καθένα από τα τρία άτομα μιας ομάδας. Λάμπρος : προσφέρει κρέας, ζητάει ψωμί Ζέπος : προσφέρει ψάρια, ζητάει κρέας Μηνάς : προσφέρει ψωμί, ζητάει ψάρια Σε μια περίπτωση σαν κι αυτή, η ανταλλαγή είναι αδύνατη. Ο Λάμπρος προσφέρει κρέας και ζητάει ψωμί. Αλλά ο Μηνάς που προσφέρει ψωμί, ζητάει ψάρια και όχι κρέας. Συνεπώς, ανταλλαγή μεταξύ Λάμπρου και Μηνά είναι αδύνατη. Το ίδιο ισχύει και στις άλλες περιπτώσεις. Το πρόβλημα λύνεται εύκολα, αν χρησιμοποιηθεί ένα από τα τρία αγαθά, ή κάποιο άλλο οποιοδήποτε (π.χ. τα φτερά των πουλιών) ως μέσο ανταλλαγής, που να γίνεται δεκτό από όλους. Στις σύγχρονες κοινωνίες το ρόλο του κοινού μέσου ανταλλαγής παίζει το χρήμα στη μορφή που το ξέρουμε, δηλαδή σε νομισματικές μονάδες, π.χ. ευρώ. Αυτή η λειτουργία προσδιορίζει και το χαρακτήρα του χρήματος. Χρήμα δηλαδή είναι οτιδήποτε γίνεται δεκτό ως μέσο ανταλλαγής αγαθών. Μόλις το χρήμα γίνει δεκτό στο οικονομικό σύστημα, η ανταλλαγή χωρίζεται σε δυο διαφορετικές πράξεις: μια πώληση και μια αγορά. Έτσι όλα τα άτομα, αντί να αναζητούν το κατάλληλο πρόσωπο για να ανταλλάξουν αγαθά, πωλούν με χρήμα και αγοράζουν με χρήμα. Από τη βασική λειτουργία του χρήματος, ως του γενικά αποδεκτού μέσου ανταλλαγής, πηγάζουν και άλλες λειτουργίες, που θα τις εξετάσουμε σε επόμενο κεφάλαιο. Εκείνο που πρέπει να κατανοηθεί τώρα είναι, ότι η χρησιμοποίηση του χρήματος διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τις ανταλλαγές και επιταχύνει την κυκλοφορία των εμπορευμάτων ανάμεσα στα άτομα. 15

18 4.3. Το Οικονομικό Κύκλωμα Η προηγούμενη, έστω και σύντομη, ανάλυση των αγορών των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών είναι αρκετή για να κάνει σαφή τη συνεχή κίνηση του οικονομικού συστήματος, που συνήθως χαρακτηρίζεται με τον όρο οικονομικό κύκλωμα. Το οικονομικό κύκλωμα εμφανίζεται στο απλό Διάγραμμα (4.1). Αρχίζοντας από τα νοικοκυριά, βλέπει κανείς μια συνεχή ροή υπηρεσιών παραγωγικών συντελεστών από τα νοικοκυριά προς τις επιχειρήσεις και μια αντίθετη ροή αγαθών από τις επιχειρήσεις προς τα νοικοκυριά. Το ρεύμα αυτό θα ήταν αρκετό για να περιγράψει το οικονομικό κύκλωμα, αν ανάμεσα στις ανταλλαγές δε μεσολαβούσε το χρήμα. Στην εγχρήματη όμως οικονομία παρατηρούμε, ότι σε κάθε συναλλαγή υπάρχει μια ροή χρήματος με κατεύθυνση αντίθετη προς την κίνηση των αγαθών. Όταν τα νοικοκυριά αγοράζουν αγαθά, προσφέρουν χρήμα. Επομένως, στη ροή των αγαθών από τις επιχειρήσεις προς τα νοικοκυριά υπάρχει η αντίθετη ροή χρήματος από τα νοικοκυριά προς τις επιχειρήσεις. Οι δύο αυτές ροές πραγματοποιούνται μέσα από την αγορά αγαθών. Παρόμοιο χρηματικό ρεύμα παρατηρείται και στην αγορά των παραγωγικών συντελεστών. Οι συνεχείς ροές αγαθών, συντελεστών και χρήματος, που εμφανίζονται στο Διάγραμμα(4.1), αποτελούν το οικονομικό κύκλωμα ή, όπως λέγεται επίσης κάποτε, τον τροχό του πλούτου. Το Διάγραμμα (4.1) αποτελεί μια πολύ γενικευμένη εικόνα των πραγματικών ροών της οικονομίας. Στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές αγορές αγαθών, πολλά νοικοκυριά κ.λπ. Η χρησιμότητά του όμως βρίσκεται ακριβώς στη γενικότητα που έχει. Επίσης, έγιναν, για την παρουσίαση του κυκλώματος, ορισμένες αφαιρέσεις - π.χ. δεν εμφανίζεται το γεγονός, ότι τα νοικοκυριά δεν καταναλίσκουν όλο το εισόδημα, αλλά αποταμιεύουν ένα μέρος για μελλοντικές ανάγκες. Χωρίς όμως γενίκευση και αφαίρεση η παρουσίαση του κυκλώματος θα ήταν αδύνατη ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 4.1 Το Οικονομικό Κύκλωμα 16

19 4.4. Το Τραπεζικό Σύστημα Οι Εμπορικές Τράπεζες Οι τράπεζες είναι επιχειρήσεις με κύρια δραστηριότητα τη μεσολάβηση τους στην αγορά χρήματος, εκεί, δηλαδή, όπου το χρήμα ζητείται και προσφέρεται. Οι εμπορικές τράπεζες, που ονομάζονται και πιστωτικά ιδρύματα, δέχονται καταθέσεις χρηματικών ποσών και ταυτόχρονα χορηγούν χρηματικά ποσά με τη μορφή δανείων. Οι καταθέσεις στις εμπορικές τράπεζες προέρχονται από ιδιώτες, ιδιωτικές επιχειρήσεις, δημόσιους οργανισμούς κτλ. και διακρίνονται σε καταθέσεις όψεως, καταθέσεις ταμιευτηρίου και καταθέσεις επί προθεσμία. Οι καταθέσεις όψεως γίνονται από επιχειρήσεις και διακινούνται συχνά με επιταγές. Οι καταθέσεις ταμιευτηρίου είναι η συνηθέστερη μορφή κατάθεσης. Στις καταθέσεις όψεως και ταμιευτηρίου ο καταθέτης έχει το δικαίωμα να κάνει κατάθεση ή ανάληψη χρηματικού ποσού οποιαδήποτε χρονική στιγμή το επιθυμεί. Στην περίπτωση των καταθέσεων επί προθεσμία, ο καταθέτης δεν έχει το δικαίωμα να αποσύρει τα χρήματα του ούτε μέρος αυτών, πριν παρέλθει η συμφωνημένη προθεσμία. Αν όμως θελήσει να αποσύρει τα χρήματα του νωρίτερα από την προθεσμία, πληρώνει ένα προκαθορισμένο πρόστιμο στην τράπεζα. Το επιτόκιο καταθέσεων δεν είναι πάντοτε το ίδιο, αλλά διαφέρει για κάθε τράπεζα και οπωσδήποτε εξαρτάται από το είδος της κατάθεσης. Στις καταθέσεις επί προθεσμία το επιτόκιο είναι μεγαλύτερο από αυτό των καταθέσεων όψεως και ταμιευτηρίου και μάλιστα όσο μεγαλύτερη είναι η προθεσμία κατάθεσης, τόσο μεγαλύτερο είναι το επιτόκιο. Αυτό συμβαίνει, γιατί η τράπεζα γνωρίζει το χρονικό διάστημα που έχει στη διάθεση της το χρηματικό ποσό και μπορεί να το εκμεταλλεύεται καλύτερα και με λιγότερους κινδύνους. Οι εμπορικές τράπεζες, για να καλύψουν το κόστος λειτουργίας τους (μισθούς υπαλλήλων, ενοίκια, ηλεκτρικό ρεύμα, τόκους καταθέσεων κτλ.) και να έχουν κέρδος, χορηγούν δάνεια με μεγαλύτερο επιτόκιο από αυτό των καταθέσεων. Η χορήγηση δανείων γίνεται σε ιδιώτες, σε επιχειρήσεις και στο κράτος. Όπως κάθε επιχείρηση, έτσι και η εμπορική τράπεζα έχει ως αντικειμενικό στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Όσο αυξάνονται τα δάνεια που χορηγεί, τόσο αυξάνονται οι τόκοι που εισπράττει και, επομένως, και τα κέρδη της. Συνεπώς, μεγιστοποίηση του κέρδους θα σήμαινε ουσιαστικά μεγιστοποίηση των χρηματικών ποσών που χορηγεί η τράπεζα. Υπάρχουν όμως δύο σοβαροί περιορισμοί στις δανειοδοτήσεις. Ο ένας προέρχεται από την πολιτική και τους κανονισμούς που επιβάλλει η Κεντρική Τράπεζα, όπως ο καθορισμός του ποσοστού των ρευστών διαθεσίμων. Τα ρευστά διαθέσιμα είναι ένα απόθεμα χρημάτων που οφείλει να κρατάει η εμπορική τράπεζα στο ταμείο της. Για παράδειγμα, όταν η Κεντρική Τράπεζα καθορίσει το ποσοστό των ρευστών διαθεσίμων στο 20%, τότε οι εμπορικές τράπεζες είναι υποχρεωμένες για κάθε 100 ευρώ που καταθέτουν οι πελάτες τους, να κρατούν στο ταμείο τους 20 ευρώ και έχουν δυνατότητα να δανείσουν τα υπόλοιπα 80 ευρώ. Ο άλλος περιορισμός προέρχεται από τις ίδιες τις εμπορικές τράπεζες, που επιδιώκουν να εξασφαλίσουν την επιστροφή των χρηματικών κεφαλαίων που δανείζουν μαζί με τους τόκους. Για το λόγο αυτό, όταν μια τράπεζα χορηγεί κάποιο δάνειο, φροντίζει να ερευνά την οικονομική κατάσταση του δανειοδοτούμενου και τη δυνατότητα της αποδοτικής χρησιμοποίησης του δανείου, δηλαδή επιδιώκει την εξασφάλιση των κεφαλαίων της. 17

20 Γενικά, οι εμπορικές τράπεζες επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση των κερδών και ταυτόχρονα την ελαχιστοποίηση του κινδύνου τον οποίο αναλαμβάνουν. Οι δυο αυτές επιδιώξεις είναι σε κάποιο βαθμό αντίθετες. Όσο μεγαλύτερος είναι ο όγκος των δανείων που δίνει μια τράπεζα, τόσο πιο πολλά είναι τα έσοδα της και, συνεπώς, τα κέρδη της, αλλά τόσο πιο μεγάλος και ο κίνδυνος απώλειας χρηματικών κεφαλαίων. Τελικά η πολιτική των δανειοδοτήσεων είναι τέτοια, ώστε να επιτυγχάνονται υψηλά κέρδη, χωρίς υπερβολικούς κινδύνους. Η ποσότητα του χρήματος σε κυκλοφορία Η ποσότητα του χρήματος ορίζεται ως το σύνολο των νομισματικών μονάδων κάθε είδους, δηλαδή κερμάτων, χαρτονομισμάτων και καταθέσεων, οι οποίες βρίσκονται στην κατοχή των οικονομούντων ατόμων, δηλαδή των ιδιωτών, των επιχειρήσεων και των δημοσίων οργανισμών σε μια χρονική περίοδο. Τα χρήματα αυτά χρησιμοποιούνται για διάφορους σκοπούς, π.χ. για τις συναλλαγές, σύμφωνα με τις ανάγκες αυτών των ατόμων. Η ποσότητα χρήματος είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό μέγεθος για τη λειτουργία της οικονομίας και την εξέλιξη των τιμών των αγαθών Η δημιουργία χρήματος από τις Εμπορικές τράπεζες Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι οι εμπορικές τράπεζες, για να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, πρέπει να χορηγούν για δάνεια τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα χρήματος. Οι εμπορικές τράπεζες όμως πρέπει να ανταποκριθούν και στις καθημερινές αναλήψεις χρημάτων που κάνουν οι πελάτες τους. Για το σκοπό αυτό οι τράπεζες χρησιμοποιούν τα ρευστά διαθέσιμα που διατηρούν στα ταμεία τους καθώς και ένα μέρος των καθημερινών καταθέσεων που δέχονται από άλλους πελάτες. Η πείρα από τη λειτουργία των εμπορικών τραπεζών δείχνει ότι σε κανονικές (συνηθισμένες) συνθήκες η τράπεζα μπορεί να δανείζει, χωρίς να αντιμετωπίζει πρόβλημα, το μεγαλύτερο μέρος των καταθέσεων. Για παράδειγμα, από μια κατάθεση 100 ευρώ μπορεί να δανείσει τα 75 ευρώ και να κρατήσει ένα ποσό ρευστών διαθεσίμων αξίας 25 ευρώ, που μαζί με τις καθημερινές καταθέσεις μπορεί να ικανοποιήσει τις καθημερινές αναλήψεις των πελατών της. Το πρόβλημα ρευστότητας ισχύει μόνο για τις καταθέσεις όψεως και ταμιευτηρίου. Οι καταθέσεις επί προθεσμία δε δημιουργούν πρόβλημα, αφού ο καταθέτης δεν μπορεί να κάνει ανάληψη των χρημάτων του, πριν παρέλθει η προθεσμία κατάθεσης, αρκεί βέβαια η τράπεζα να συνδυάζει σωστά τις προθεσμίες των καταθέσεων με τις προθεσμίες των δανείων που χορηγεί. Ευνόητο είναι ότι σε περιπτώσεις ασυνήθιστων καταστάσεων, για παράδειγμα, γενικού πανικού η τράπεζα δε μπορεί να επιστρέψει σε όλους τους καταθέτες ολόκληρο το ποσό των καταθέσεων, αφού στην περίπτωση αυτή θα ήταν αναγκασμένη να κρατάει στο ταμείο της το 100% των καταθέσεων και, συνεπώς να μη χορηγεί δάνεια. Τέτοιες περιπτώσεις πανικού σπάνια εμφανίζονται. Ας δούμε τώρα πώς από μια κατάθεση όψεως, η εμπορική τράπεζα μπορεί να δημιουργήσει χρήμα ή ακριβέστερα πώς μπορεί να αυξήσει την ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί. Ας υποθέσουμε ότι ένα άτομο Α κάνει κατάθεση όψεως σε μια τράπεζα ευρώ. Η τράπεζα δίνει το 18

21 δικαίωμα στο άτομο Α να πληρώνει στις συναλλαγές του με επιταγές μέχρι του ποσού της κατάθεσης του, δηλαδή μέχρι ευρώ. Το άτομο Α μπορεί να χρησιμοποιήσει το ποσό των ευρώ από την επόμενη μέρα της κατάθεσης με τη μορφή επιταγών, διατηρώντας έτσι την αγοραστική δύναμη των ευρώ. Η τράπεζα από την κατάθεση αυτή είναι υποχρεωμένη να κρατήσει στο ταμείο της ευρώ, αν, για παράδειγμα, το ποσοστό ρευστών διαθεσίμων είναι 20%. Τις υπόλοιπες ευρώ μπορεί να της χορηγήσει δάνειο σε ένα άλλο άτομο Β. Το άτομο Β διαθέτει τώρα αγοραστική δύναμη ευρώ σε μετρητά, δηλαδή μπορεί να κάνει αγορές αυτής της αξίας. Με τη λειτουργία αυτή η τράπεζα από μία κατάθεση όψεως ευρώ έδωσε τη δυνατότητα στα δύο άτομα να διακινήσουν συνολικά ποσό ευρώ. Η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί αυξήθηκε κατά ευρώ. Με ανάλογο τρόπο, αν και το άτομο Β κάνει κατάθεση όψεως σε μία άλλη τράπεζα τα ευρώ, η τράπεζα θα κρατήσει ρευστά διαθέσιμα ευρώ (ποσοστό 20%) και θα δανείσει σε ένα άτομο Γ τα υπόλοιπα ευρώ, αυξάνοντας πάλι την ποσότητα χρήματος που κυκλοφορεί κατά ευρώ. Η ίδια διαδικασία μπορεί να γίνει και με κατάθεση ταμιευτηρίου, αφού ο καταθέτης έχει τη δυνατότητα να κάνει αναλήψεις, όποτε θελήσει, μέχρι του ποσού που κατάθεσε. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι το ποσοστό ρευστών διαθεσίμων 20%, που υποθέσαμε στο παράδειγμα, μπορεί να μεταβληθεί Η Εκδοτική Τράπεζα Η Εκδοτική Τράπεζα ή Κεντρική Τράπεζα είναι αυτή που δημιουργείται από το κράτος με στόχο την παρέμβαση του στην οικονομία (νομισματική και πιστωτική πολιτική). Στη χώρα μας το ρόλο αυτό έχει η Τράπεζα της Ελλάδος. Οι ουσιαστικές λειτουργίες της είναι οι εξής: α) Έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να εκδίδει χαρτονομίσματα. β) Παρότι είναι ανεξάρτητη ως προς την διαμόρφωση της νομισματικής πολιτικής, είναι η τράπεζα μέσω της οποίας ο δημόσιος τομέας διεκπεραιώνει σημαντικές οικονομικές συναλλαγές του. γ) Ασκεί έλεγχο στη γενική λειτουργία των εμπορικών τραπεζών. δ) Ασκεί τη νομισματική και πιστωτική πολιτική και προσδιορίζει την ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί στην οικονομία Οικονομικές διακυμάνσεις Αν παρατηρήσουμε τα στοιχεία μιας οικονομίας για μεγάλες χρονικές περιόδους, θα δούμε ότι η παραγωγή, το εισόδημα και η απασχόληση, δηλ. γενικά η οικονομική δραστηριότητα άλλοτε αυξάνεται γρήγορα, άλλοτε αργά και άλλοτε μειώνεται. Οι μεταβολές αυτές ονομάζονται οικονομικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι και παρουσιάζουν μια συστηματική κυκλικότητα. Βέβαια, παρότι οι οικονομικοί κύκλοι επαναλαμβάνονται, δεν είναι ίδιοι ως προς την ένταση και τη διάρκεια τους. Τα στάδια από τα οποία περνάει η οικονομία στη διάρκεια του κύκλου έχουν κοινά 19

22 χαρακτηριστικά και ονομάζονται συνήθως φάσεις του οικονομικού κύκλου. Οι φάσεις του κύκλου και τα χαρακτηριστικά τους Μια απλοποιημένη εικόνα του οικονομικού κύκλου δίνεται στο διάγραμμα 9.1. Στον κάθετο άξονα μετρούμε το επίπεδο της οικονομικής δραστηριότητας, για παράδειγμα, το επίπεδο του εισοδήματος, και στον οριζόντιο το χρόνο (έτη). Η γραμμή ΑΒ παριστάνει τη μακροχρόνια ανοδική τάση της οικονομίας και κάνει πιο φανερή την έννοια των διακυμάνσεων που παριστάνει η γραμμή ΚΓΔΕΖΚ'. Υπάρχουν δύο κύριες φάσεις από τις οποίες διέρχεται η οικονομία στη διάρκεια ενός οικονομικού κύκλου: η φάση της ανόδου ή της άνθησης και η φάση της καθόδου ή της ύφεσης. Η μετάβαση από την άνοδο στην κάθοδο και αντίστροφα δε γίνεται αμέσως ή απότομα, αλλά απαιτεί χρόνο. Επίσης περνάει από τη φάση της κρίσης που είναι η κορυφή του κύκλου. Στο διάγραμμα 9.1 η φάση της κρίσης είναι η περιοχή γύρω από το ανώτατο σημείο Γ ή Ε. Η μετάβαση από την κάθοδο στην άνοδο περνάει από τη φάση της ύφεσης, που είναι απλά ο "πυθμένας" του κύκλου και είναι η περιοχή γύρω από το κατώτερο σημείο Δ ή Ζ. Ας δούμε τώρα τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά κάθε φάσης. α) Η φάση της ύφεσης Η φάση της ύφεσης χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη ανεργία, έλλειψη επενδύσεων και ανεπαρκή ζήτηση καταναλωτικών αγαθών. Αυτό σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις που παράγουν τόσο καταναλωτικά όσο και κεφαλαιουχικά αγαθά έχουν αχρησιμοποίητη ή πλεονάζουσα παραγωγική δυναμικότητα. Η παραγωγή και τα εισόδημα βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο τους. Οι τιμές, αν δε μειώνονται, τουλάχιστον δεν αυξάνονται ή αυξάνονται ελάχιστα και τα κέρδη των επιχειρήσεων είναι χαμηλά. Μάλιστα, πολλές επιχειρήσεις μπορεί να έχουν ζημιές αντί για κέρδη. Το γενικό επιχειρηματικό κλίμα δεν είναι ευνοϊκό για την ανάληψη επενδύσεων και επικρατεί απαισιοδοξία για το μέλλον. Η ένταση των παραπάνω φαινομένων διαφέρει από κύκλο σε κύκλο. Όσο πιο έντονα είναι τα 20

23 συμπτώματα αυτά, τόσο πιο βαθιά είναι η ύφεση. Τέτοια ήταν η μεγάλη ύφεση του 1930 που συντάραξε τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες και κυρίως τις ΗΠΑ. β) Η φάση της ανόδου ή άνθησης Η φάση της ύφεσης θα τελειώσει κάποτε. Ανεξάρτητα από την αιτία που την ανακόπτει, κατά τη φάση της άνθησης παρατηρούμε αύξηση της παραγωγής, του εισοδήματος και της απασχόλησης. Η αύξηση της παραγωγής είναι εύκολη, γιατί υπάρχει πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα και γενικά υποαπασχολούμενοι παραγωγικοί συντελεστές. Καθώς αυξάνεται η συνολική ζήτηση και η παραγωγή, αυξάνονται και τα κέρδη και αυτό δημιουργεί ευνοϊκό κλίμα για επενδύσεις. Στην αρχή η αύξηση της παραγωγής δε συνοδεύεται από την αύξηση των τιμών, γιατί, όπως είπαμε και πιο πάνω, υπάρχουν αχρησιμοποίητοι ή αργούντες παραγωγικοί συντελεστές. Καθώς όμως αυξάνεται η συνολική ζήτηση και αυξάνεται η απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών αρχίζουν να εμφανίζονται και οι πρώτες αυξήσεις των τιμών. γ) Η φάση της κρίσης Η τάση για αύξηση των τιμών είναι πιο έντονη, καθώς η οικονομία πλησιάζει το επίπεδο της πλήρους απασχόλησης. Αρχίζουν τώρα να εμφανίζονται "στενότητες", δηλ. ελλείψεις, αρχικά σε ορισμένες κατηγορίες εξειδικευμένης εργασίας και αργότερα σε εργατικό δυναμικό γενικά. Η αύξηση της παραγωγής γίνεται δυσκολότερη, το κόστος αυξάνεται και η αύξηση των τιμών γενικεύεται. Η οικονομία βρίσκεται στην κορυφή του κύκλου, δηλαδή στο τελευταίο στάδιο της ανοδικής της πορείας. Σε αυτό το στάδιο η οικονομία είναι πιο ευαίσθητη και περισσότερο ευάλωτη στους διάφορους παράγοντες που μπορούν να ανακόψουν την ανοδική πορεία της. Αν αυτό συμβεί, τότε επέρχεται κρίση, η οικονομία έχει ξεπεράσει το ανώτατο σημείο και εισέρχεται στη φάση της καθόδου. δ) Η φάση της καθόδου Τα φαινόμενα που παρατηρούνται στη φάση της καθόδου είναι τα αντίθετα απ' αυτά που συναντάμε στην ανοδική πορεία της οικονομίας: μείωση της κατανάλωσης, στασιμότητα ή μείωση των επενδύσεων, μείωση του εισοδήματος και της απασχόλησης. Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, οι κύκλοι διαφέρουν τόσο ως προς τη διάρκεια τους όσο και ως προς την έκταση των φαινομένων που παρατηρούνται. Έτσι, άλλες φορές η φάση της καθόδου τελειώνει γρήγορα, οπότε η οικονομία ξαναρχίζει την ανοδική πορεία σχετικά ανώδυνα, και άλλες φορές οδηγεί σε παρατεταμένη ύφεση με όλα τα συμπτώματα που περιγράψαμε πιο πάνω. 21

24 Σχόλια Με τους μαθητές παρακολουθήσαμε διάφορες παραγωγικές διαδικασίες που αφορούσαν νέους αγρότες. Παρατηρήσαμε μια στροφή από τις παραδοσιακές καλλιέργειες σε νέες, όπως το ιπποφαές και το γκότζι μπέρι. Συνειδητοποιήθηκε ότι η ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα παραγωγής είναι επιβεβλημένη. Σε ένα μεγάλο μέρος ο ιδιωτικός και ο δημόσιος τομέας μέσα από τα διάφορα επενδυτικά και εκπαιδευτικά προγράμματα, με επιχορηγήσεις και επιβραβεύσεις, ενισχύουν τις νέες επιλογές στην γεωργία και την κτηνοτροφία. Έγινε έρευνα αγοράς σε μεγάλα καταστήματα και εντοπίσαμε δεκάδες νέων προϊόντων που προέρχονταν από τοπικές οικοτεχνίες. Οργανώσαμε την παραπάνω εμπειρία που θα αποτελέσει ένα νέο μελλοντικό project που θα αφορά την ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας στην περιοχή μας. Βιβλιογραφία Η βιβλιογραφία στην οποία κυρίως στηρίχθηκε η παραπάνω εργασία, είναι το πόνημα «Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία» των Μπένου Θ., Γεωργακόπουλου Θ., Τσεκούρα Γ., Χατζηπροκοπίου Μ., Χρήστου Γ. και Λιανού Θ., ο έσχατος των οποίων υπήρξε και καθηγητής του συντονιστή του project στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (πρώην Α.Σ.Ο.Ε.Ε.). Ο συντονιστής καθηγητής, Καραμανώλης Κων/νος ΠΕ09 Παλαμάς, Ιούνιος