ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Transcript

1 ANDRZEJ IWANIUK ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΡΩΤΟΠΡ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2ΟΟ5

2

3 ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

4 ANDRZEJ IWANIUK ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΡΩΤΟΠΡ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2ΟΟ5

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η «δια Χριστόν σαλότητα» αποτελεί υπερφυσικό αγώνισμα το οποίο κατορθώνεται δια της χάριτος του Θεού από ανθρώπους που έχουν μια εξαίρετη δίψα γι αυτήν. Αυτό το πνευματικό φαινόμενο εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο την πεμπτουσία και τον ηθικό πλούτο της ορθόδοξης χριστιανικής Παραδόσεως. Στο πρόσωπο του «δια Χριστόν σαλού» ο οποίος προγεύεται τη Βασιλεία του Θεού από την παρούσα ζωή βλέπουμε τη σάρκωση της ευαγγελικής διδασκαλίας. Το γεγονός αυτό καθιστά προφανή την αξία και τη σημασία της «δια Χριστόν σαλότητας» για όλο το πλήρωμα της Εκκλησίας του Χριστού. Όμως σε ευρύτερο χριστιανικό περιβάλλον, καθώς και στους επιστημονικούς κύκλους, το θέμα της «δια Χριστόν σαλότητας» δεν εκτιμούταν πάντοτε όσο έπρεπε, και συνήθως δεν εξεταζόταν με ενιαίο και διεξοδικό τρόπο. Αν και η άσκηση της «δια Χριστόν σαλότητας» έχει τεράστιες πνευματικές προεκτάσεις, δεν υπήρξε από Ορθόδοξης πλευράς μια συστηματική μελέτη περί αυτής. Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να καλύψει το κενό αυτό φωτίζοντας τις ιδιαίτερες πλευρές του θέματος. Έτσι, μέσα από τη μελέτη αγιοπατερικών κειμένων, παρουσιάζεται ο σχετικός προβληματισμός περί του εν λόγω θέματος, τα χαρακτηριστικά και το ήθος των «δια Χριστόν σαλών».

6 5 Από τη θέση αυτή θέλω να ευχαριστήσω τον Πανάγαθο Θεό για την ευλογία που μου έδωσε, δια του αείμνηστου Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Βαρσοβίας και Μητροπολίτου πάσης Πολωνίας κ. Βασιλείου, να ρθω στην Ελλάδα για τη συνέχιση της θεολογικής μου καταρτίσεως. Ερχόμενος στη Θεσσαλονίκη, είχα στο νου μου να γνωρίσω βαθύτερα τον ανεξάντλητο θησαυρό των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας μας, επιθυμία την οποία εκφράζει και η συγγραφή της παρούσας εργασίας. Τον άπειρο μου σεβασμό, τη βαθιά ευγνωμοσύνη καθώς και θερμές ευχαριστίες οφείλω να εκφράσω προς τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Τυρολόης και Σερεντίου ομ. καθηγητή κ. Παντελεήμονα Ροδόπουλο, ηγούμενο της Ιεράς, Σταυροπηγιακής και Πατριαρχικής Μονής Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη, για την πατρική του αγάπη με την οποία με περιέβαλε κατά τη διάρκεια της φιλοξενίας μου στο οικοτροφείο της μονής και για την επιστημονική του υποστήριξη στην κατάρτιση αυτής της διατριβής. Ολόψυχες και θερμότατες ευχαριστίες εκφράζω προς τους σύμβουλους καθηγητές π. Βασίλειο Καλλιακμάνη και κ. Ανέστη Κεσελόπουλο, για την καθοδήγηση και συμπαράσταση που έδειξαν κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στη Θεσσαλονίκη και κυρίως στο διάστημα της εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Εκφράζω επίσης την ευγνωμοσύνη μου προς τους αξιότιμους κ. καθηγητές, τα μέλη της εξεταστικής επιτροπής, τους καθηγητές μου και όλους, όσοι με τις συμβουλές, τις προσευχές, την αγάπη και τη συμπαράστασή τους, με βοήθησαν να φέρω εις πέρας την παρούσα εργασία. Θεσσαλονίκη 24 Νοεμβρίου 2005 του Οσίου Νικοδήμου του Νέου του δια Χριστόν Σαλού ΑΝΔΡΕΑΣ ΙWANIUK

7 6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΩΡΙΑ ΚΑΙ ΣΑΛΟΤΗΤΑ 1. Ο Ιησούς Χριστός το υπόδειγμα για όλους τους χριστιανούς Η «μωρία» στη βιβλικοπατερική παράδοση Η «σαλότητα» στα εκκλησιαστικά συγγράμματα Σχέση μωρίας και σαλότητας...58 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ 1. Ο χαρακτηρισμός της δια Χριστόν σαλότητας Η ταπείνωση ως το κύριο γνώρισμα του σαλού Η ταπείνωση και η σύνδεσή της με άλλες αρετές Η εξωτερική διαγωγή των σαλών Το «ιδιότροπο» εκκλησιαστικό ήθος...125

8 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΣΑΛΟΣ ΩΣ ΣΚΑΝΔΑΛΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ 1. Ο σαλός ως σκάνδαλο για τους άλλους Η αυτοταπείνωση των δια Χριστόν σαλών Ο εμπαιγμός του κόσμου ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΘΕΙΑ ΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΣΑΛΟΤΗΤΑΣ 1. Η ζωή των σαλών πριν από την κλήση τους Η κλήση των δια Χριστόν σαλών Ο σκοπός της σαλότητας Σαλότητα και άλλες μορφές άσκησης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΩΝ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΩΝ 1. Το ήθος της ταπεινοφροσύνης το θεμέλιο της σαλότητας Ο ασκητικός αγώνας των σαλών Η αποταγή του κόσμου Η μίμηση της κενώσεως και του σταυρού του Χριστού Η σαλότητα ως βίωση της αληθινής ελευθερίας Η αγάπη το αποκορύφωμα της αληθινής σαλότητας ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...336

9 8 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΕΘΣΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. ΕΠΕ: Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, έκδ. Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1972 εξ. ΓΠ: Γρηγόριος ο Παλαμάς, έκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1917 εξ. Lidell Scott: H Lidell R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, μετάφρ. Ξ. Π. Μόσχου, έκδ. Ιωάννης Σιδέρης, Αθήναι PG: Migne, J. P., Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris SC: Sources Chrétiennes, Paris 1955 εξ. χ. τ.: χωρίς τόπο. χ. χ.: χωρίς χρόνο.

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α Η «δια Χριστόν σαλότητα» αποτελεί ένα είδος άσκησης το οποίο αναπτύχθηκε και διατηρήθηκε αποκλειστικά στην ορθόδοξη χριστιανική Παράδοση. Το θέμα αυτό όσο μεγάλο και ενδιαφέρον είναι, άλλο τόσο είναι και περίπλοκο. Η κατάσταση αυτή οφείλεται σε διάφορους λόγους. Πρώτ απ όλα πρέπει να επισημανθεί, ότι το φαινόμενο αυτό στο παρελθόν δεν μελετήθηκε ενιαία αλλά αποσπασματικά, είτε περιοριζόταν σε κάποια πρόσωπα ή περιόδους είτε εξυπηρετούσε άλλα θέματα 1. Αν και οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με την άσκηση της δια Χριστόν σαλότητας θίγουν πολλά επιμέρους ζητήματα, οι αξιόλογες μελέτες τους σχετίζονται κυρίως με την ιστορική εξέταση του θέματος, με τον εμπαιγμό του κόσμου και με την ελευθερία αυτών των ασκητών. Άξιο παρατηρήσεως είναι επίσης ότι η προσοχή των μελετητών εστιαζόταν κυρίως στην εξωτερική πλευρά της άσκησης της σαλότητας. Γι αυτό το λόγο πολλές πτυχές του εν λόγω θέματος μέχρι σήμερα κατ ουσία παρέμειναν αδιευκρίνιστες, όπως λ. χ. το 1 Ο καθηγητής Χρήστος Γιανναράς, λ. χ., σ ένα από τα πολλά βιβλία του, αφιερώνει δεκατέσσερις σελίδες στους «δια Χριστόν σαλούς», προβάλλοντάς τους ως τέλειο παράδειγμα ανατροπής και αρνήσεως της ατομικής ηθικής, βλ. Η ελευθερία του ήθους, έκδ. Γρηγόρη, Αθήνα , σ Ενώ ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου και αγ. Βλασίου Ιερόθεος ασχολείται με το εν λόγω φαινόμενο, για να δείξει τις προϋποθέσεις βιώσεως της πραγματικής ελευθερίας, βλ. Το πρόσωπο στην Ορθόδοξη Παράδοση, έκδ. Ι. Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας), Λεβαδεία , σ

11 10 θέμα της σχέσης «μωρίας» και «σαλότητας» στην εκκλησιαστική Παράδοση, το ζήτημα της θείας κλήσης ή του σκανδάλου στη ζωή των δια Χριστόν σαλών. Η διατριβή αυτή αποπειράται να συμπληρώσει αυτό το κενό, διεισδύοντας στο εσωτερικό κόσμο αυτών των ασκητών και παρουσιάζοντας τον πλούτο των βαθιών πνευματικών εμπειριών τους. Στην αρχή της ερευνητικής μας προσπάθειας, σε συνεργασία με τον καθηγητή π. Βασίλειο Καλλιακμάνη, θέσαμε ορισμένα ερωτήματα. Είναι σύμφωνη η ζωή των «δια Χριστόν σαλών» με την ηθική διδασκαλία του χριστιανισμού; Μπορεί η συμπεριφορά του «δια Χριστόν σαλού» να είναι σκάνδαλο και πειρασμός για τους άλλους; Είναι σύμφωνη η «σαλότητα» με την εντολή της αγάπης προς τον πλησίον; Βοηθάει η «σαλότητα» στην ηθική τελείωση του ανθρώπου και με ποιον τρόπο; Ποια μηνύματα μπορεί να δώσει στη δική μας εποχή η άσκηση της «σαλότητας»; Ο αρχικός στόχος της παρούσας εργασίας ήταν να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά κυρίως μέσα από σύγχρονες μελέτες που σχετίζονται με το θέμα. Όμως, μετά από εκτενή και λεπτομερή μελέτη των βίων των δια Χριστόν σαλών και της συμπληρωματικής βιβλιογραφίας παρατηρήσαμε ότι αυτή η τελευταία δεν προσφέρει πλήρη απάντηση στα προταθέντα ερωτήματα. Το πνεύμα ενός μέρους αυτών των μελετών απέχει κατά τη γνώμη μας αρκετά από την πραγματικότητα των βίων των σαλών, και επίσης δεν εκφράζει τις γενικά αποδεκτές γνώμες της ορθόδοξης Παραδόσεως για αυτό το είδος άσκησης. Η εικόνα αυτή μας προξένησε μια εσωτερική σύγχυση και απορίες. Μερικά συμπεράσματα αυτών των επιστημονικών μελετών, όπως η αμφισβήτηση της πραγματικής ιστορικής ύπαρξης αυτών των προσώπων, προξένησαν τη σύνταξη μιας ξεχωριστής ενότητας για τα ορθόδοξα αγιολογικά κείμενα 2. Η διέξοδος από αυτήν την κατάσταση ήταν μία: η αναζήτηση άλλων πηγών για την παρούσα εργασία, οι οποίες θα έδιναν νέα «πνοή» στην έρευνα. Δεν παρέμεινε άλλη λύση από τη στροφή προς τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας. 2 Βλ. πιο κάτω σ αυτής της Εισαγωγής.

12 11 Μελετήθηκε επομένως αρκετά μεγάλος αριθμός των εν λόγω κειμένων όλα τα έργα του Ισαάκ του Σύρου και του Συμεών του Νέου Θεολόγου (εκτός των «Ύμνων»), αρκετά μεγάλο μέρος των έργων του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, του Μεγάλου Βασιλείου, του αββά Δωροθέου, του Γρηγορίου του Παλαμά, του Νικοδήμου Αγιορείτου, αλλά και μεμονωμένα έργα άλλων Πατέρων της Εκκλησίας. Στην ερμηνεία και την παρουσίαση της πνευματικής εικόνας του δια Χριστόν σαλού μας βοήθησαν πολύ επίσης και τα διάφορα κείμενα του «Ευεργετινού», τα έργα του γέροντος Σωφρονίου Σαχάρωφ και του γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου. Την πιο μεγάλη όμως έκπληξη και χαρά νιώσαμε, όταν διαβάσαμε επανειλημμένα την «Κλίμακα» του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου. Εκεί βρήκαμε πλούσιο υλικό για την κατά βάθος κατανόηση και ερμηνεία του φαινομένου της «δια Χριστόν σαλότητας». Σε αυτό το έργο, περισσότερο από ό,τι σε άλλα κείμενα, ανακαλύψαμε πολλές πνευματικές καταστάσεις, συμπεριφορές και παραδείγματα ακραίας ταπεινώσεως, όμοιας με αυτήν της «σαλότητας». Με αυτόν τον τρόπο, με τη βοήθεια των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας, και με το υλικό που μαζέψαμε νωρίτερα, ολοκληρώθηκε η έρευνά μας που σχετιζόταν με τη συλλογή του υλικού. Το γεγονός ότι οι απαντήσεις στα τεθέντα ερωτήματα βρέθηκαν κυρίως στα κείμενα των ανθρώπων του πνεύματος της ορθόδοξης ασκητικής παραδόσεως, μας ώθησε να συντάξουμε και μια ξεχωριστή ενότητα για τους Πατέρες της Εκκλησίας και το πρωταγωνιστικό ρόλο τους στην ερμηνεία των δύσκολων θεολογικών θεμάτων 3. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι και στην κατοπινή πορεία της μελέτης αυτής αντιμετωπίστηκαν αρκετές δυσκολίες. Ο σχηματισμός της τελικής μορφής της εργασίας έγινε μετά από πολλές αλλαγές και ανακατατάξεις. Πολλά επιμέρους θέματα που ήταν αρχικά στο προσχέδιο της εργασίας τελικά δεν συμπεριλήφθηκαν σε αυτήν. Το σπουδαιότερο, εγκαταλείφθηκε η αρχική πρόθεση της τοποθέτησης στην εργασία ενός ξεχωριστού κεφαλαίου για την ιστορική 3 Βλ. πιο κάτω σ αυτής της Εισαγωγής.

13 12 επισκόπηση της σαλότητας 4. Η ενότητα αυτή, αν και σημαντική, θυσιάστηκε για να αναπτυχθεί βαθύτερα η ηθική πλευρά της άσκησης της σαλότητας. Γι αυτό, η έρευνα στο σύνολο της, χωρίς να εξαντλεί όλα τα επί μέρους θέματα, κινείται και αναφέρεται περισσότερο στο χώρο της Ηθικής, παρά της Ποιμαντικής θεολογίας. Για να αποφευχθούν όσο είναι δυνατόν τα λάθη και οι παρανοήσεις μέσα στην πορεία της εργασίας αυτής, χρειάζεται επομένως, να διευκρινισθούν εξαρχής κάποιες έννοιες και κάποια ζητήματα, χρήσιμα για την περαιτέρω μελέτη. Το πρώτο ζήτημα, το οποίο οφείλουμε να διευκρινίσουμε είναι ότι το φαινόμενο της «δια Χριστόν σαλότητας» αναπτύχθηκε, εξελίχτηκε και εξακολουθεί να υπάρχει μέσα στην ορθόδοξη Παράδοση. Η Παράδοση της ορθόδοξης Εκκλησίας είναι το Ευαγγέλιο του Χριστού, το οποίο δεν είναι άλλο, παρά ο ίδιος ο Θεάνθρωπος, που είναι πάντοτε παρών στο σώμα της Εκκλησίας ως κεφαλή και απαρχή της. Ο Χριστός αποτελεί το περιεχόμενο της Παραδόσεως στην ορθόδοξη Εκκλησία. Η χάρη και η δύναμη του Αγίου Πνεύματος μεταφυτεύει το Θεάνθρωπο Χριστό σε κάθε πιστό και σε ολόκληρη την Εκκλησία Του. Γι αυτό και η ορθόδοξη πίστη, με κέντρο τον Ιησού, δεν βασίζεται σε αφηρημένες ηθικές αρχές αλλά είναι ο αληθινός ρυθμός της ζωής τού σύμπαντος και του ανθρώπου. Ο Κύριος Ιησούς Χριστός ως Παράδοση, παραδίδεται στην Εκκλησία και φανερώνεται δια της θείας Ευχαριστίας, των αγίων μυστηρίων και των αρετών. Με άλλα λόγια, υπάρχει οργανική σύνδεση του Θεανθρώπου με την Εκκλησία, με τον κόσμο, με τις αρετές, με τον άνθρωπο, με την κοινωνία, με τη λατρεία 5. Το αντικείμενο αυτής της μελέτης δεν περιορίζεται ούτε σε κάποια χρονικά όρια ούτε σε κάποια συγκεκριμένα πρόσωπα. Αντίθετα, περιλαμβάνει ολόκληρη την περίοδο υπάρξεως της Εκκλησίας. Αυτό γίνεται για δυο βασικούς λόγους. Πρώτον, όπως σημειώθηκε προηγουμένως, η σωστή και πλήρης προσέγγιση οποιουδήποτε θεολογικού θέματος απαιτεί την πλήρη και όχι μερική μελέτη του. 4 Λόγω της πολύ πλούσιας βιβλιογραφίας και του άφθονου πηγαίου υλικού, το θέμα της ιστορικής επισκόπησης της σαλότητας θα μπορούσε άριστα να αποτελέσει μια ξεχωριστή πανεπιστημιακή εργασία. 5 Αναλυτικότερα για την Παράδοση της ορθόδοξης Εκκλησίας, βλ. Αρχιμ. Ιουστίνου Πόποβιτς, Η Ορθόδοξος Εκκλησία και ο Οικουμενισμός, μετάφρ. Ιερομ. Α. Ράντοβιτς Ιερομ. Α. Γιέβτιτς, έκδ. Ι. Μ. Αρχαγγέλων Τσέλιε, Βάλιεβο Σερβίας, χ. χ., σ

14 13 Δεύτερον, η Παράδοση της Εκκλησίας δεν περιορίζεται ούτε στο χώρο όσων περιλαμβάνονται στο Αγιολόγιό της ούτε στα επώνυμα πρόσωπά της. Σε αυτή την περίπτωση, το κριτήριο είναι ένα πρέπει να είναι κανείς ζωντανό μέλος της Εκκλησίας του Χριστού. Και ο τελευταίος ορθόδοξος χριστιανός, όπου και αν βρίσκεται, εφόσον ζει δια των αγίων μυστηρίων και των αγίων αρετών μέσα στο χώρο της Εκκλησίας, είναι εν σμικρώ Εκκλησία και ποτέ δεν είναι μόνος του. Γι αυτό το λόγο, όλοι οι «δια Χριστόν σαλοί», ακόμη και αν είναι άγνωστοι όσο ζουν, ακόμη και αν παραμένουν άγνωστοι μετά την κοίμησή τους, δεν παύουν να αποτελούν ενεργά μέλη της Εκκλησίας, με τη ζωή και το παράδειγμά τους. Στους εκκλησιαστικούς κύκλους, αλλά και έξω από αυτούς, είναι δεδομένη η αντίληψη περί του ιδιότροπου ήθους των «δια Χριστόν σαλών». Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς, συναντώντας κάποιο «σαλό», ή μελετώντας το βίο του, είναι η ιδιόμορφη και παράξενη συμπεριφορά του. «Ὁ τρόπος τῆς ζωῆς του, τά φερσίματά του καί τά καμώματά του καί γενικά ἡ ὅλη εἰκόνα του, φαίνεται νά ταιριάζει μέ τήν εἰκόνα κάποιου ἀνθρώπου, πού ἔχει, σέ μικρό ἤ μεγάλο βαθμό, σαλεμένα τά μυαλά του!» 6. Όμως αυτός ο χαρακτηρισμός ταιριάζει μόνο στην εξωτερική εικόνα του «δια Χριστόν σαλού», η οποία ριζικά διαφέρει από την εσωτερική ζωή του. Αυτό δεν πρέπει να ξαφνιάζει κανένα, γιατί το κύριο μέλημα του «σαλού» είναι η απόκρυψη της εσωτερικής εργασίας και η ταπείνωσή του μέχρι το θάνατο. Οι «δια Χριστόν σαλοί», με την άβυσσο της ταπεινώσεως που απέκτησαν, κατάφεραν να πείσουν τους άλλους ανθρώπους ότι είναι όντως σαλοί. Στην πραγματικότητα όμως, αυτοί οι ασκητές μπορούν να ονομαστούν οι «άρχοντες του πνεύματος», οι οποίοι αφού κυριάρχησαν πρώτα επί των παθών τους, κατάφεραν στη συνέχεια να αφοσιωθούν στο έργο της σωτηρίας των συνανθρώπων τους. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω λεχθέντα, μπορεί κάποιος να παραδεχθεί, ότι το ήθος των «δια Χριστόν σαλών» είναι ιδιάζον. Όμως η ιδιομορφία αυτή αφορά όχι μόνο την εξωτερική διάσταση της «σαλότητας», αλλά πρωτίστως την ακραία άσκηση και την απόλυτη ανταπόκριση στην κλήση του 6 Ιωάννου Κ. Κορναράκη, Ταρσώ η δια Χριστόν σαλή, έκδ. Ιερού Κελλίου Αγίου Νικολάου Μπουραζέρη, Άγιον Όρος 2003, σ. 85.

15 14 Θεού, που επέδειξαν οι σαλοί. Δεν είναι σωστό να κρίνεται κάτι μόνο ή πρωτίστως με βάση τα εξωτερικά γνωρίσματα, και αυτό συμβαίνει μερικές φορές με τους «δια Χριστόν σαλούς». Γι αυτό, δεν μπορεί επίσης να διαχωρίσει κανείς τη «σαλότητα» από το σώμα της Εκκλησίας, από την Παράδοσή της, επειδή αυτή έχει ορισμένες παραδοξότητες. Β Τη βάση για τη μελέτη του φαινομένου της «δια Χριστόν σαλότητας» αποτελούν τα αγιολογικά κείμενα. Από αυτά τα πνευματικά μνημεία της Εκκλησίας, σε αυτή την εργασία χρησιμοποιήθηκαν κυρίως οι βίοι των αγίων και των ενάρετων ασκητών. Ωστόσο, για τον ακέραιο χειρισμό αυτού του θέματος, βοηθητικά στάθηκαν επίσης και τα αποφθέγματα και οι διηγήσεις των πατέρων της ερήμου, συναξάρια και μηνολόγια, καθώς και αγιολογικές συλλογές. Στη μελέτη αυτή, για τους παραπάνω αναφερθέντες λόγους, χρησιμοποιήθηκαν επίσης, όσο είναι δυνατό, όλοι οι δημοσιευμένοι βίοι των «δια Χριστόν σαλών», είτε αυτοί είναι αναγνωρισμένοι ως άγιοι είτε όχι. Οι ερευνητές, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το ζήτημα της «σαλότητας», επισημαίνουν ότι τα στοιχεία τα οποία θα βοηθούσαν στο χειρισμό του θέματος αυτού, όπως και οι βίοι των αυτών ασκητών, είναι λιγοστά. Το ίδιο λένε και για τους ίδιους τους «δια Χριστόν σαλούς», ότι είναι και αυτοί ελάχιστοι 7. Αυτές οι παλαιές γνώμες «περί σαλότητας», ομιλώντας γενικώς, δεν ισχύουν πια. Σήμερα όποιος θέλει να μελετήσει αυτό το θέμα, δεν είναι αναγκασμένος να περιοριστεί στους δύο πιο γνωστούς αγίους, Ανδρέα και Συμεών. Τώρα ο διερευνητής του φαινομένου της «σαλότητας» έχει στη διάθεσή του πλείστα κείμενα των βίων των «δια Χριστόν σαλών», μερικά εκ των οποίων είναι ισάξια των βίων του Ανδρέα και του Συμεών. Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλά από αυτά τα κείμενα είναι έργα ανθρώπων, οι οποίοι 7 Λ. χ. στην αρχή της Εισαγωγής στο βίο του αγίου Συμεών του δια Χριστόν σαλού αναφέρονται τα εξής: «Τὸ νὰ ἀσχοληθεῖ κανεὶς μὲ τὸ θέμα τῶν διὰ Χριστὸν σαλῶν, δὲν εἶναι οὔτε εὔκολο, οὔτε ἀνώδυνο. Εὔκολο δὲν εἶναι, γιατὶ τὰ στοιχεῖα ποὺ θὰ βοηθοῦσαν σὲ κάτι τέτοιο εἶναι λιγοστά, ὅπως ἄλλωστε λιγοστοὶ εἶναι κι αὐτοὶ στὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο», Λεοντίου Νεαπόλεως, Ο Άγιος Συμεών ο δια Χριστόν Σαλός, έκδ. Το Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη , σ. 7.

16 15 ήταν αυτόπτες μάρτυρες των περιγραφομένων γεγονότων. Σε αυτά τα κείμενα δεν συγκαταλέγονται μόνο όσα είναι στα ελληνικά αλλά και σε άλλες γλώσσες πρωτίστως στα ρωσικά. Με την ευκαιρία πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι σήμερα υπάρχουν πολλές καλές μεταφράσεις των ξενόγλωσσων βίων των «δια Χριστόν σαλών» και στα ελληνικά, οι οποίες είναι πολύ χρήσιμες τόσο για τον ερευνητή, όσο και για τον απλό αναγνώστη 8. Εκτός από τα κείμενα των βίων των σαλών, τα οποία έχουν αξιόπιστους συντάκτες, υπάρχουν επίσης και κείμενα, τα οποία σε κάποιο βαθμό διακρίνονται για τις ιστορικές τους ανακρίβειες δηλαδή για την έλλειψη ή παράλειψη των ιστορικών στοιχείων είτε για την ασύνδετη χρήση τους. Και αυτό γινόταν επειδή τα κείμενα αυτά πρωτίστως φρόντιζαν για την ποιμαντική χρήση τους, παρά για την ακριβή και ιστορική έκθεση των γεγονότων. Αυτό έχει να κάνει περισσότερο με τους ρώσους σαλούς του 14 ου 17 ου αιώνα (αλλά όχι αποκλειστικά και μόνο αυτούς), οι βιογραφίες των οποίων έχουν γραφτεί ένα ή δύο αιώνες μετά από το θάνατό τους, σύμφωνα με τις σύντομες πληροφορίες των χρονικών ή σύμφωνα με την ανάμνηση των θαυμάτων, που διατηρήθηκαν στους τόπους, όπου είχαν συμβεί 9. Ο μεγάλος ιστορικός της ρωσικής διασποράς του περασμένου αιώνα ο G. Fedοtov, μελέτησε αυτό το θέμα με μεγάλη προσοχή και επιδεξιότητα. Λέει ότι σπάνια μπορεί κάποιος να βρει τις βιογραφίες των Ρώσων σαλών αυτής της περιόδου, και ακόμα σπανιότερα τις σύγχρονες βιογραφίες τους. Επιπλέον, σχεδόν παντού άτεχνο, συνηθισμένο με τους λογοτεχνικούς κανόνες χέρι, έσβησε την ιδιορρυθμία της προσωπικότητας αυτών των ασκητών. Όπως φαίνεται, η θρησκευτική ευλάβεια εμπόδιζε τους αγιογράφους να αναπαραστήσουν την παραδοξότητα της δια Χριστόν σαλότητας. Πολλοί σαλοί στην αρχαία Ρωσία περιφέρονταν γυμνοί, αλλά οι αγιογράφοι επιδίωκαν να ρίχνουν σε αυτή τη γυμνότητα το κάλυμμα της εκκλησιαστικής λαμπρότητας. Μόνο οι λαϊκές 8 Βλ. λ. χ.: Οσία Πελαγία Ιβάνοβνα η δια Χριστόν σαλή, μετάφρ. επιμέλ. Π. Μπότση, Αθήνα 1996, Ο στάρετς Θεόφιλος. Ο δια Χριστόν σαλός ασκητής της Λαύρας των Σπηλαίων του Κιέβου, έκδ. Ιεράς Μονής «Παναγία του Έβρου», Αλεξανδρούπολη Βλ. Ειρήνη Γκοραΐνωφ, Οι δια Χριστόν σαλοί, μετάφρ. Μ. Λαγουρού Κουμπέτσου, Α. Σ. Λαγουρός, έκδ. Τήνος, 2 Αθήναι, χ. χ., σ. 87.

17 16 προφορικές παραδόσεις για το μακάριο Βασίλη της Μόσχας και οι φτωχές μνείες των χρονικών δείχνουν, ότι και για τους Ρώσους δια Χριστόν σαλούς της εν λόγω περιόδου δεν ήταν ξένη η αποδοχή της ανηθικότητας. Όμως οι βίοι των Ρώσων σαλών σεμνά σκεπάζουν αυτή την πλευρά του άθλου, επειδή οι Ρώσοι αγιογράφοι προτιμούν να χρησιμοποιούν το υλικό από το οποίο λείπει το ανήθικο στοιχείο. 10 Σ αυτό το σημείο πρέπει να υπογραμμιστεί ότι, τα αγιολογικά κείμενα και ειδικώς οι βίοι των αγίων αφηγούνται και προβάλλουν πρόσωπα που διακρίθηκαν για τις αρετές και την αγιότητά τους. Τα κείμενα αυτά δε διακρίνονται πάντα για τον καθαρά ιστορικό χαρακτήρα τους. Αυτό είναι αυτονόητο, καθώς η αγιολογία δεν έχει ως σκοπό την ακριβή εξιστόρηση των γεγονότων, αλλά την πνευματική οικοδόμηση των πιστών. Ακόμα κι αν δεν υπάρχουν ακριβή ιστορικά στοιχεία σε κάποιο κείμενο, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι παραχαράσσεται ο βίος του αγίου, γιατί στην απόδοση ενός πνευματικού συμβάντος δεν συμβάλλει κατά αναγκαίο τρόπο η ποσότητα των ιστορικών στοιχείων που παρατίθενται. Γι αυτό οι συγγραφείς των έργων αυτών «δέν διστάζουν νά δανειστοῦν στοιχεῖα ἀπό ἄλλα ἁγιολογικά ἔργα καί νά παρουσιάσουν τά ἱστορικά γεγονότα κατά τέτοιο τρόπο, ὥστε νά ἐξυπηρετοῦν τόν ἐποικοδομητικό τους σκοπό» 11. Οι βίοι των αγίων δεν διηγούνται απλώς γεγονότα της ζωής των συγκεκριμένων προσώπων, αλλά τα εκφράζουν και τα ερμηνεύουν. Δεν προσπαθούν να περιγράψουν την ιστορική συμβατικότητά τους, αλλά να προσεγγίσουν την αλήθεια που κρύβεται πίσω από αυτήν. Γι αυτό προβάλλουν τα εκλεκτά μέλη της Εκκλησίας ως σύμβολα «τοῦ καινοῦ ἐν Χριστῷ ἀνθρώπου». Αυτό επιζητείται ιδιαιτέρως με «τὸν τονισμὸ τοῦ παραδόξου καὶ τὴν ἔξαρση τοῦ θαυμαστοῦ στοιχείου» στη ζωή τους 12. Αυτό το στοιχείο της «υπερβολής» δεν πρέπει να ξενίζει τους χριστιανούς αναγνώστες, γιατί αυτός ο τρόπος της μεταδόσεως του μηνύματος είναι απαραίτητος για την προβολή και αποδοχή του ιδεώδους της αγιότητας. Το υπερφυσικό και το παράδοξο, για τα συνηθισμένα 10 Βλ. G. P. Fedotov, Sviatiye Drevniey Rusi, έκδ. YMCA PRESS, Paris , σ Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Αγιολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, έκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ Βλ. Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική, έκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη , σ. 273.

18 17 ανθρώπινα μέτρα, είναι παράγοντες δημιουργίας του κατάλληλου πλαισίου για την αναγνώριση και αποδοχή της αλήθειας. Η επέμβαση του συγγραφέα των αγιολογικών έργων πραγματοποιείται επομένως στο επίπεδο της μορφής και όχι του περιεχομένου 13. Με αυτόν τον τρόπο οι βίοι των αγίων «ἀποσκοποῦν νὰ δώσουν κάποια ἔννοια τῆς καινῆς κτίσεως, ποὺ βρίσκεται πέρα ἀπὸ τὴν προσκαιρότητα καὶ τὴ ματαιότητα τῆς ἀμεσότητας» 14. Η σωστή παρουσίαση των αγίων χωρίς άμεση αναφορά τους στο Θεό είναι αδύνατη, γι αυτό η υπεριστορική και υπερχρονική ερμηνεία της ζωής τους, όχι μόνο δεν αλλοιώνει την αλήθεια γι αυτούς, αλλά και την «τοποθετεῖ στὶς πραγματικές της διαστάσεις, ἀποκαλύπτοντας τὴν καθολικὴ ἀλήθεια γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ ζωή του» 15. Υπάρχει όμως και άλλη πλευρά του εν λόγω θέματος. Η ιστορία και ο μύθος αυθόρμητα συνδέονται στην πορεία του χρόνου. Ο μεγάλος θρησκειολόγος του δευτέρου μισού του 20 ου αιώνα ο Μιρτσέα Ελιάντε επισημαίνει ότι στη λογοτεχνία συχνά συναντιέται το φαινόμενο της μεταμόρφωσης μιας ιστορικής μορφής σε μυθολογικό ήρωα. Αυτή η μυθοποίηση των ιστορικών πρωτοτύπων, λαμβάνει χώρα σύμφωνα με ένα υποδειγματικό πρότυπο. «Ὁ ἱστορικὸς χαρακτήρας τῶν προσώπων, ποὺ ἐξυμνοῦνται, δὲν συζητεῖται. Ἀλλὰ ἡ ἱστορικότητά τους δὲν προβάλλει ἀντιστάσεις στὴ διαβρωτικὴ δράση τῆς μυθοποίησης. Τὸ ἱστορικό γεγονὸς καθ ἑαυτό, ὅσο σημαντικὸ κι ἄν εἶναι, δὲν διατηρεῖται στὴ λαϊκὴ μνήμη, οὔτε ἡ ἀνάμνησή του ἐξάπτει τὴν ποιητικὴ φαντασία, παρὰ μόνο στὸ μέτρο ποὺ τὸ ἰδιαίτερο ἱστορικὸ γεγονὸς πλησιάζει στενὰ ἕνα μυθικὸ πρότυπο» 16. «Ἡ ἀνάμνηση τῶν ἱστορικῶν γεγονότων τροποποιεῖται, μετὰ ἀπὸ δυὸ ἤ τρεῖς αἰῶνες, μὲ ἕναν τέτοιο τρόπο, ποὺ μπορεῖ νὰ μπεῖ στὸ καλούπι τῆς ἀρχαϊκῆς νοοτροπίας, ποὺ δὲν δέχεται ὅ,τι εἶναι ἀτομικὸ καὶ διατηρεῖ μόνο ὅ,τι εἶναι παραδειγματικό» 17. Τα παραπάνω αποσπάσματα δείχνουν ότι μόνη η ιστορία ως απλό γεγονός δεν έχει τη 13 Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Αγιολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σ Γεωργίου Ι. Μαντζαρίδη, Χριστιανική ηθική, σ Βλ. ό. π., σ Μιρτσέα Ελιάντε, Κόσμος και Ιστορία. Ο Μύθος της Αιώνιας Επιστροφής, μετάφρ. Σ. Ψάλτου, έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σ Ό. π., σ. 70.

19 18 δύναμη να εισχωρήσει στην ευρύτερη κοινωνία και για αυτό το λόγο δεν μπορεί να της προσφέρει τις αναμενόμενες από το αληθινό περιστατικό ωφέλειες. Για να διεισδύσει επομένως η ιστορία στις συνειδήσεις των ανθρώπων χρειάζεται ένα μεσολαβητή, ο οποίος τη μεταμορφώνει και τη μεταδίδει με πιο προσιτό τρόπο σε όλους τους αποδέκτες της. Βεβαίως, η ιστορική ακρίβεια των γεγονότων σε όλα τα αγιολογικά κείμενα είναι ωφέλιμη, αλλά δεν πρέπει να υπερτονίζεται και να καθίσταται αυτοσκοπός 18. Άλλωστε, οι αναγνώστες αυτών των κειμένων κυρίως αποβλέπουν και περιμένουν να βρουν σε αυτά πνευματική ανακούφιση και παραδείγματα συμπεριφοράς και όχι να συσσωρεύσουν ιστορικές γνώσεις. Με αυτόν τον τρόπο καταξιώνεται η αγιολογική έρευνα η οποία κατά την ορθόδοξη άποψη συνίσταται στη προσέγγιση των αγιολογικών πηγών με ευσέβεια και επιστημονική γνώση, με απώτερο σκοπό την προβολή των αγίων και τον εξαγιασμό των πιστών. Γι αυτό η πρακτική αγιολογία, η οποία αναφέρεται σε έργα περιστασιακά, και η επιστημονική αγιολογία, η οποία μελετά και ερευνά με κριτική μέθοδο το υλικό της πρακτικής αγιολογίας, πρέπει να περιχωρούνται και αλληλοσυμπληρώνονται 19. Γ Για να είναι σωστή και να έχει κύρος, κάθε θεολογική έρευνα πρέπει να στηρίζεται στη μακραίωνη βιβλικοπατερική παράδοση. Γι αυτό το λόγο, η παρούσα εργασία οφείλει να αξιοποιήσει αυτόν τον πλούτο της ορθόδοξης Εκκλησίας. Αυτό ιδιαιτέρως ισχύει για το θέμα της δια Χριστόν σαλότητας, το οποίο είναι δύσκολο και δυσεξερεύνητο και υπάρχει ενδεχόμενο να το παρερμηνεύσει κάποιος. Μόνο η Αγία Γραφή και οι Πατέρες της Εκκλησίας, ως «φύλακες τῶν Ἀποστολικῶν 18 Σε αυτό το σημείο πρέπει να ειπωθεί, ότι το θέμα των ιστορικών ανακριβειών στα εκκλησιαστικά κείμενα δεν συναντάται για πρώτη φορά στους βίους των «δια Χριστόν σαλών». Αυτό το φαινόμενο μπορεί κάποιος ήδη να προσέξει και στην Αγία Γραφή, τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι από τα τέσσερα Ευαγγέλια, μόνο ο Λουκάς προσπαθεί να διατηρήσει με κάποιο τρόπο την ιστορική συνέχεια στην αφήγησή του, βλ. Ιωάν. Δ. Καραβιδοπούλου, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, έκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 149, 151, και ειδικά Βλ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Αγιολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, σ

20 19 Παραδόσεων» 20, μπορούν να εγγυηθούν τον ορθό και ενδεδειγμένο τρόπο της πραγμάτευσης αυτού του ζητήματος. Άλλωστε τα πατερικά κείμενα αποτελούν για τους ορθοδόξους πιστούς στήριγμα και οδηγό στην ερμηνεία δύσκολων ζητημάτων. Ο τρόπος, λοιπόν, με τον οποίο πρέπει να σκέφτεται και να γράφει ο ορθόδοξος, οφείλει να είναι όσο το δυνατό όμοιος με το τρόπο που σκέφτονταν και έγραφαν οι άγιοι Πατέρες. Μέσα στο χώρο της Εκκλησίας, πρέπει να σκέφτεται το πιστό μέλος της με τον καθολικό νου της Εκκλησίας, και ο καθολικός νους της Εκκλησίας είναι ο ίδιος ο Χριστός. Γι αυτό το λόγο ο χριστιανός πρέπει να ζητάει από το Θεό το νου Χριστού, ο οποίος αποκτάται μέσα στο Σώμα του Χριστού δια των αγίων μυστηρίων και των αγίων αρετών. Ο πατήρ Ιουστίνος Πόποβιτς γράφει: «Η θεανθρωπίνη καθολικότης τῆς Ἐκκλησίας εἶναι εἰς τὴν πραγματικότητα μία διαρκὴς κατὰ χάριν καὶ ἀρετὴν χριστοποίησις τοῦ ἀνθρώπου: τὰ πάντα καὶ οἱ πάντες συνάγονται καὶ συγκεφαλαιοῦνται εἰς τὸν Θεάνθρωπον Χριστόν, καὶ τὰ πάντα βιοῦνται ἐν Αὐτῷ ὡς ἰδικά μας καὶ οἰκεῖα, ὅπως ζῇ ἕνας ἀδιαίρετος θεανθρώπινος ὀργανισμός.» 21. Ο Χριστός επομένως κάνει προσιτή σε όλους τους χριστιανούς τη δυνατότητα να μεταμορφωθούν, να χριστοποιηθούν, και αυτή είναι η μοναδική οδός σωτηρίας. Ακολουθώντας αυτήν την απλανή οδό, ο αγωνιζόμενος πιστός μπορεί να βλέπει σωστά τον εαυτό του και τους άλλους, τόσο μέσα στην Εκκλησία όσο και εκτός Αυτής. Ο Υιός του Θεού ήταν και θα είναι πάντα για τους ορθοδόξους χριστιανούς «ἡ ὑψίστη ἀξία καὶ τὸ ἔσχατον παν κριτήριον» 22, γιατί Αυτός είναι «ἐχθὲς καὶ σήμερον ὁ αὐτός καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας» 23. Η χριστομίμητη ζωή στην οποία καλεί όλους ο Χριστός είναι και η βάση της θεολογίας, όχι μόνο της εμπειρικής θεολογίας αλλά και της ακαδημαϊκής. Ο Ιωάννης Σιναΐτης γράφει: «τέλος δὲ ἁγνείας ὑπόθεσις θεολογίας. Ὁ Θεῷ τελείως τὰς αἰσθήσεις ἑνώσας τοὺς λόγους αὐτοῦ μυσταγωγεῖται ὑπ αὐτοῦ τούτων γὰρ μὴ συναφθέντων, χαλεπὸν περὶ Θεοῦ διαλέγεσθαι» Αρχιμ. Ιουστίνου Πόποβιτς, Η Ορθόδοξος Εκκλησία και ο Οικουμενισμός, σ Ό. π., σ Ό. π., σ Εβρ. 13, Κλίμαξ 30, PG 88, 1157C.

21 20 Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να επισημανθεί ότι, ο αναφερόμενος παραπάνω τρόπος δεν τηρήθηκε πάντοτε στην ιστορία της Εκκλησίας. Ο κοσμικός τρόπος σκέψεως ο οποίος είναι ριζικά διαφορετικός από τον πατερικό συλλογισμό, επηρεάζει εντούτοις τους χριστιανούς. Ο κοσμικός άνθρωπος προσεγγίζει τα πράγματα επιδερμικά, θέλει να ακούσει όλες τις απόψεις και γνώμες και κάποιες φορές ακόμα και να τις συνταιριάσει μεταξύ τους. Αλλά ακολούθως, οι ποικίλες απόψεις και θέσεις και η ιδιαίτερη προσπάθεια εναρμονίσεως αυτών μεταξύ τους και όταν ακόμα είναι αντίθετες ή ασυμβίβαστες η μία προς την άλλη, δημιουργούν αναπόφευκτα σύγχυση και διάσπαση του νου και μοιραία μπορούν να ακολουθήσουν ακόμα και σχίσματα και αιρέσεις στο Σώμα της Εκκλησίας. Από την άλλη πλευρά, ο πατερικά σκεπτόμενος τα βλέπει και αντιμετωπίζει όλα «ἐν Κυρίῳ». Γι αυτό, όταν ο ορθόδοξος θεολόγος επιδιώκει να ασχοληθεί και να ερμηνεύσει κάποιο θεολογικό ή πνευματικό θέμα, όπως αυτό της σαλότητας, πρέπει να παραδώσει τον εαυτό του στα χέρια του Θεού, την μόνη πηγή της αληθινής θεολογίας 25. Αυτός, είτε απευθείας είτε μέσω άλλων ανθρώπων, θα φωτίσει και θα κατευθύνει τον πιστό στην όλη πορεία της μελέτης του 26. Μόνο αυτό το γεγονός δίνει την εγγύηση, ότι το πόρισμα και το τελικό συμπέρασμα της οποιασδήποτε θεολογικής εργασίας είναι ορθό. Αν όμως οποιαδήποτε θεολογική ενασχόληση δεν τηρεί τον παραπάνω συγκεκριμένο κανόνα, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να περιπέσει σε κίνδυνο πλάνης και εκτροχιασμού και να 25 «Ὦ θεὲ τοῦ παντός, ὁ μόνος δοτὴρ καὶ φύλαξ τῆς ἀληθινῆς θεολογίας καὶ τῶν κατ αὐτὴν δογμάτων καὶ ῥημάτων». Γρηγορίου Παλαμά, Λόγος αποδεικτικός περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος 1, Ευχή, έκδ. Π. Χρήστου, Γρηγορίου του Παλαμά, Συγγράμματα, τόμ. Α, Θεσσαλονίκη 1962, σ Αυτό επιβάλλεται να γίνει, γιατί η προσέγγιση και η ερμηνεία των ζητημάτων της πνευματικής ζωής και γενικώς της θεολογίας, είναι πάρα πολύ δύσκολη. Και «ἡ μόνη ὁδὸς πρὸς κατανόησιν τῆς ἀληθείας διέρχεται διὰ τῆς πίστεως καὶ τῆς ζώσης πείρας». Η αυθεντική αυτή πείρα «δὲν ἐξαρτᾶται ἐκ μόνης τῆς προαιρέσεως τοῦ άνθρώπου, ἀλλὰ δίδεται εἰς αὐτὸν ἄνωθεν, ὡς δῶρον εὐδοκίας». Και αυτό επιτυγχάνεται επειδή «ἡ χριστιανική ζωὴ εἶναι συμφωνία δύο θελήσεων, τῆς Θείας ἀκτίστου καὶ τῆς κτιστῆς ἀνθρωπίνης. Ὁ Θεὸς δύναται νὰ ἐμφανισθῇ εἰς τὸν ἄνθρωπον ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς, ἀνὰ πᾶσαν στιγμὴν χρόνου καὶ ἐν παντὶ πνευματικῷ ἢ φυσικῷ τόπῳ, ἀλλ ὁ Ἴδιος, ἐπέκεινα ὢν παντὸς ἐξαναγκασμοῦ, οὐδέποτε παραβιάζει τὸ αὐτεξούσιον τῆς εἰκόνος Αὐτοῦ. Ἐὰν ἡ κτιστὴ ἐλευθερία στρέφηται αὐτοερωτικῶς πρὸς ἑαυτήν, ἢ θεωρεῖ ἑαυτὴν ὡς ἄκτιστον θείαν ἀρχήν, ὁ ἄνθρωπος μένει κλειστὸς εἰς τὴν ἐνέργειαν τῆς Θείας χάριτος», βλ. Αρχιμ. Σωφρονίου (Σαχάρωφ), Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης, μετάφρ. του ιδίου του συγγραφέως και του Ιερομ. Ζαχαρίου, έκδ. Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας , σ

22 21 προβάλλονται μόνο ανθρώπινες απόψεις, οι οποίες είναι ως επί το πλείστον επισφαλείς 27. Οποιαδήποτε πνευματική εργασία, πρέπει πάντοτε να είναι σύμφωνη με το θέλημα του Θεού. Κατά τον όσιο Ιωάννη Σιναΐτη, ασφαλές κριτήριο για την πραγμάτωση του θείου θελήματος, όταν επιχειρεί κάποιος οποιοδήποτε πνευματικό έργο, είναι η απόκτηση στη ψυχή του περισσότερης ταπείνωσης από εκείνη που είχε 28. Σε άλλο σημείο ο ίδιος συγγραφέας γράφει: «κἂν ὁποίας ἂν ἡμῶν τὰς πολιτείας μεγάλας μετερχώμεθα, τὴν δὲ καρδίαν ἐνώδυνον οὐ κεκτήμεθα, νόθοι αὗται καὶ ἕωλοι καθεστήκασι» 29. Ο Ιωάννης της Κλίμακος θέλει να πει ότι εάν κάποιος επιδίδεται σε οποιαδήποτε πνευματική εργασία και δεν έχει την καρδιά του γεμάτη από πόνο και παράλληλα δεν αυξάνεται η δική του εισαγωγική ταπείνωση, αυτή η εργασία απορρίπτεται. Αξιοποιώντας την παραπάνω τοποθέτηση του συγγραφέα της Κλίμακος, και προσαρμόζοντάς την προς την ιδιομορφία αυτής της εργασίας, μπορούμε να καταλήξουμε σε ουσιώδη συμπεράσματα. Η ευσεβής ενασχόληση με το θέμα της δια Χριστόν σαλότητας, μπορεί να αυξήσει τη ταπεινοφροσύνη του ασχολουμένου με δύο βασικούς τρόπους. Πρώτον, όταν μιμείται κατά το δυνατόν τα πνευματικά κατορθώματα των αγίων 30 που μελετάει, και δεύτερον, εφόσον οι άγιοι έχουν παρρησία στο Θεό, όταν ζητάει τις πρεσβείες τους. Αυτά άλλωστε αποσκοπούν και συντελούν στη 27 Ο γέροντας Σωφρόνιος λέει σχετικά ότι, «ἡ πραγματικὴ θεολογία δὲν εἶναι επινόησις τοῦ ἀνθρωπίνου λογικοῦ ἢ ἀποτέλεσμα κριτικῶν μελετῶν, ἀλλ ἐκμυστήρευσις περὶ τῆς κρείττονος ἐκείνης ὑπάρξεως, εἰς τὴν ὁποίαν εἰσήχθη ὁ ἄνθρωπος τῇ ἐπενεργείᾳ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος». «Αἱ θεωρίαι, αἱ βιαίως κατακτώμεναι διὰ τοῦ λογικοῦ, δὲν εἶναι ἀληθιναί, ἤγουν θείας προελεύσεως, ἀλλὰ κατὰ τὸ δοκοῦν. Καὶ ὅταν τὸ δοκοῦν τοῦτο ἐκλαμβάνηται ὡς ἡ ἀλήθεια, τότε ἐν τῇ ψυχῇ τοῦ ἀνθρώπου δημιουργεῖται κατάστασις παρακωλύουσα καὶ αὐτὴν τὴν δυνατότητα ἐνέργείας τῆς χάριτος, τουτέστι τῆς ἀληθοῦς θεωρίας». Όταν όμως η χάρη ενεργεί εις τον άνθρωπο, τότε εκείνος και «ἐν ἄλλῃ λεκτικῇ μορφῇ δύναται νὰ διακρίνῃ τὴν αὐθεντικὴν θεωρίαν ἀπὸ τῆς ἀπατηλῆς θεωρίας τοῦ λογικοῦ στοχασμοῦ, ὅσον καὶ ἂν ὁ στοχασμὸς οὗτος τυγχάνῃ μεγαλοφυής», βλ. ό. π., σ Βλ. Κλίμαξ 26, PG 88, 1033A. Η παραπάνω εξήγηση αφορά μόνο τους πνευματικά αρχάριους χριστιανούς. Ο συγγραφέας της Κλίμακος συμπληρώνοντας το συλλογισμό του, λέει ότι οι μεσαίοι θα πληροφορηθούν μάλλον το θέλημα του Κυρίου με το σταμάτημα των πολέμων του διαβόλου, ενώ οι τέλειοι πνευματικά με την αύξηση και την αφθονία μέσα τους του θείου φωτός, βλ. ό. π., 1033Β. 29 Ό. π., 7, PG 88, 816A. 30 Η λέξη «άγιος» σε αυτό το σημείο αναφέρεται σε όλους τους χριστιανούς, οι οποίοι με τη ζωή τους απέδειξαν ότι είναι αληθινοί μαθητές του Χριστού.

23 22 διατήρηση της πνευματικής υγείας και ισορροπίας, στην οποία τόσο μεγάλη σημασία δίνουν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Με άριστο τρόπο αυτό το θέμα εξηγεί ο αββάς Δωρόθεος. Λέει ότι, σε όποια υπόθεση κι αν ευρεθεί κανείς, δεν πρέπει να την κάνει με φιλονικία ή ταραχή. Γιατί κάθε έργο που εκτελείται, είτε μεγάλο είναι είτε μικρό, είναι το ένα όγδοο του ζητουμένου. Το να φυλάξει όμως κάποιος την ηρεμία του, και αν ακόμη αποτύχει στο έργο του, είναι το μισό ή τέσσερα όγδοα 31. Η παραπάνω τοποθέτηση του αββά Δωροθέου, επιβεβαιώνει τη λεχθείσα νωρίτερα άποψη που υποστηρίζει, ότι στη ζωή της ορθόδοξης Εκκλησίας την ύψιστη θέση κατέχει η εμπειρική ζωή και σε αυτόν τον πνευματικό πλούτο της εσωτερικής εμπειρικής ζωής πρέπει να αποβλέπει πρωτίστως κάθε χριστιανός. Γι αυτόν το λόγο, και κάθε επιστημονική εργασία που μελετά τα πνευματικά φαινόμενα είναι αναγκαίο από τη μια πλευρά να προκαλεί το επιστημονικό ενδιαφέρον, αλλά παράλληλα πρέπει να αποβλέπει και στην πνευματική ωφέλεια των αναγνωστών της. Τα θεολογικά έργα πρέπει να βοηθούν πνευματικά τους πιστούς που τα διαβάζουν, στον αγώνα για τη σωτηρία τους. Άλλωστε, τα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας, που πρέπει να αποτελούν το πρότυπο για όλους τους ορθοδόξους συγγραφείς, επιδιώκουν ακριβώς αυτόν το σκοπό. Ο πιστός άνθρωπος δεν είναι αυτόνομο δημιούργημα, ανήκει στο Σώμα της Εκκλησίας και ως μέλος της οφείλει να ακολουθεί τα ρήματα και τις προτροπές της, αν θέλει να ζει πνευματικά. Εάν όμως κάποιος δεν ακούει τη φωνή της Εκκλησίας και ως συνέπεια αυτού εμμένει στις αμαρτίες και στα πάθη, θα συναντήσει εμπόδια για τη σωτηρία του. Η ζωή χωρίς αγωνιστική διάθεση και χωρίς αγαθή προαίρεση, δεν βοηθά όχι μόνο στην πνευματική πρόοδο, αλλά γίνεται και εμπόδιο για να κατανοήσει κάποιος τις διάφορες πνευματικές καταστάσεις και, συνεπώς, το βαθύτερο νόημα των εκκλησιαστικών κειμένων. Αυτό αφορά ιδιαίτερα τους βίους των δια Χριστόν σαλών, όπου είναι πολύ εύκολο κάποιος να επικεντρώνεται σε εξωτερικά σημεία και φαινομενικά «ανήθικες» πράξεις. Στην πορεία αυτής της εργασίας, θα γίνει συχνά λόγος για διάφορες πνευματικές καταστάσεις, τις οποίες μπορεί εύκολα κανείς να παρερμηνεύσει. Για να μη συμβεί αυτό, θα πρέπει να 31 Βλ. Διδασκαλία 4, 10, PG 88, 1672CD.

24 23 κατανοηθεί ότι τα λόγια της Αγίας Γραφής δεν μπορεί να τα εξηγήσει κάποιος, χρησιμοποιώντας μόνο τα ανθρώπινα κριτήρια. Με αυτόν τον τρόπο, η λέξη φόβος, λόγου χάρη, μπορεί να ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως, γιατί κάθε άνθρωπος αισθάνεται διαφορετικά το φόβο στην καθημερινή του ζωή. Γι αυτό και δεν είναι σωστό, να αποδίδει κάποιος στις λέξεις της Αγίας Γραφής τη σημασία, την οποία έχουν στις ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις. Κατά τον Ιωάννη Σιναΐτη, ο φόβος του Θεού, η αγάπη, η ταπεινοφροσύνη, η αγνεία, δεν μπορούν να περιγραφούν ανθρωπίνως. Αν κάποιος θέλει να καταλάβει την σημασία αυτών των πνευματικών καταστάσεων, πρέπει πρώτα να τις γευθεί εμπειρικά στη ζωή του. Ο συγγραφέας της Κλίμακος λέει, ότι όπως αυτός που δεν γεύθηκε ποτέ στη ζωή του το μέλι, δεν μπορεί να καταλάβει με τα ανθρώπινα λόγια τη γεύση του, με το ίδιο τρόπο, αυτός που δεν έζησε εμπειρικά τις πνευματικές καταστάσεις, δεν μπορεί να τις καταλάβει με τις διανοητικές εξηγήσεις 32. Τέτοιες καταστάσεις χορηγεί μόνο ο Θεός, και μόνο εκείνος που τις έχει λάβει από το Θεό, μπορεί να μιλήσει για αυτές. Γι αυτό το λόγο ο ορθόδοξος χριστιανός πρέπει να παρακαλεί το Θεό: «, πνεῦμα ἀργίας, περιεργίας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογὶας μή μοι δῷς. Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ.» 33. Είναι αδύνατο χωρίς τη βοήθεια του Θεού και χωρίς το φωτισμό Του, να ενεργεί σωστά κάποιος, γι αυτό και ο Χριστός λέει: «χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» 34. Κάθε χριστιανός επομένως πρέπει να ζητά από το Θεό να του δώσει πνεύμα ταπεινώσεως, γιατί «Ὁ θεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσιν χάριν» 35. Εάν ο Θεός δεν δώσει στον άνθρωπο αυτήν τη δωρεά, δεν μπορεί αυτός να καταλάβει ούτε το Ευαγγέλιο ούτε αυτά που λένε οι Πατέρες να τα αντιληφθεί καλώς ούτε να κατανοήσει τους βίους των αγίων, και πιο πολύ να τους αξιολογήσει 36. Ο συγγραφέας, ο βιογράφος, ο θεολόγος που εργάζεται στον 32 Βλ. Κλίμαξ 25, PG 88, 988AB. 33 Ευχή του αγίου Εφραίμ, Τριώδιον, έκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 1960, σ Ιω. 15, Ιακ. 4, Για τις αιτίες, οι οποίες οδηγούν τους ανθρώπους σε παρερμηνείες των θείων κειμένων, μιλάει και ο άγιος Ιωάννης Σιναΐτης. Αυτός ο πατέρας λέει, ότι υπάρχουν κάποιοι ακάθαρτοι δαίμονες, οι

25 24 αμπελώνα της Εκκλησίας και δεν βαδίζει το δρόμο της ταπεινώσεως, έστω και στοιχειωδώς, δεν μπορεί να ασχοληθεί με τα προαναφερθέντα ζητήματα. Αν κάποιος, επομένως, θέλει να μελετήσει τα πνευματέμφορα εκκλησιαστικά κείμενα χρειάζεται να έχει ταπεινή καρδία και «νοῦν Χριστοῦ» 37. Ως καλό παράδειγμα, στο σημείο αυτό είναι πολύ επωφελές να δει κανείς τον τρόπο με τον οποίο ο άγιος Φιλόθεος ο Κόκκινος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, συνέτασσε το βίο του αγίου Σάββα του Βατοπαιδινού, του δια Χριστόν σαλού. Ο άγιος Φιλόθεος γράφει: Τελικά υπερίσχυσε ο δυνατός πόθος μου για τον Σάββα και δεν υπήρξε καμία αντίρρηση από μέρους μου. Παρέβλεψα όλα τ άλλα, και αρχίζω το έργο, προβάλλοντας τις πρεσβείες εκείνου, και ζητώντας καθημερινά και θερμά τη βοήθειά του, για να αποτελειώσει η ιστορία, χωρίς να διακοπεί από τους ενδιαμέσους θορύβους. Προσευχόμουν να προχωρήσει ο λόγος, σύμφωνα με το θέλημα της μεγάλης εκείνης ψυχής, και να μου υποδείξει μήπως τυχόν αστοχήσω στο σκοπό μου 38. Αυτό το απόσπασμα επιβεβαιώνει τα λεχθέντα παραπάνω και είναι καλό υπόδειγμα προς μίμηση για όσους ασχολούνται με τα θεολογικά κείμενα. Δ Στην εργασία αυτή κατεβλήθη προσπάθεια εκθέσεως, κατά το δυνατόν, μιας ολοκληρωμένης εικόνας του φαινομένου της δια Χριστόν σαλότητας. Βεβαίως, δεν εξαντλούνται όλες οι πτυχές του θέματος. Τούτο δεν ήταν δυνατό να γίνει λόγω οποίοι υπαγορεύουν την ερμηνεία των θείων Γραφών σε αυτούς που αρχίζουν να τις μελετάνε. Αυτό αφορά κυρίως τους κενοδόξους και ανθρώπους που είναι μορφωμένοι με την κατά κόσμο παιδεία. Τέτοιες ψυχές μπορούν οι δαίμονες να τις εξαπατήσουν σιγά σιγά και να τις οδηγήσουν σε αιρέσεις και βλασφημίες. Για αυτό το θέμα βλ. Κλίμαξ 26, PG 88, 1065D 1068A. 37 Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής σχετικά με αυτό το θέμα λέει ότι ο καθαρός νους βλέπει ορθά τα πράγματα, ο γυμνασμένος λόγος τα αξιοποιεί, ενώ η καθαρή ακοή τα δέχεται. Εκείνος που στερείται αυτά τα τρία, κακολογεί εκείνον που λέγει αυτά, βλ. Κεφάλαια περί αγάπης 2, 97, PG 90, 1016D. 38 «Ἐπεὶ δ ὁ περὶ τὸν μέγαν περιφανὴς πόθος ἔσχε τὸ κράτος καὶ οὐκ ἦν ἀντιλέγειν, τἄλλα παρ οὐδὲν θέμενος, ἐπιβάλλω τῷ πράγματι, τὰς ἐκείνου πρεσβείας τῆς ὑποθέσεως προστησάμενος καὶ τὴν ἐκεῖθεν καθ ἑκάστην θερμῶς ἐπικεκλημένος ἐπικουρίαν, ὥστε καὶ πρὸς τέλος τὴν ἱστορίαν ἐλθεῖν, μή τινι τῶν μεταξὺ θορυβούντων διακοπεῖσαν, καὶ εἰ κατὰ γνώμην τῆς μεγάλης ἐκείνης ψυχῆς ὁ λόγος προβαίνοι, καὶ μὴ τοῦ σκοποῦ διαπίπτομεν ἀμωσγέπως καθυποδεῖξαι», βλ. Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος αγίου Σάβα του νέου, 84, ΕΕΘΣΠΘ 27 (1982), έκδ. Δημητρίου Γ. Τσάμη, Θεσσαλονίκη 1983, σ

26 25 των πολύπλευρων ζητημάτων που ανακύπτουν κατά τη διερεύνηση και ανάλυσή του. Η εργασία αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζει εισαγωγικά τους «μακαρισμούς» της επί του όρους ομιλίας του Ιησού, ως το πρότυπο της ηθικής συμπεριφοράς των «δια Χριστόν σαλών». Εδώ αναλύονται επίσης οι έννοιες «μωρία» και «σαλότητα» και η μεταξύ τους σχέση και εξέλιξη στη ζωή και την Παράδοση της Εκκλησίας. Το δεύτερο κεφάλαιο, ασχολείται με την οριοθέτηση των χαρακτηριστικών των «δια Χριστόν σαλών» και με το σημαντικότερο γνώρισμα αυτών των ασκητών, τη χριστομίμητη ταπείνωσή τους. Παρουσιάζονται επίσης τα εσωτερικά χαρακτηριστικά των «σαλών» και η επίδρασή τους στην εξωτερική συμπεριφορά τους. Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται το θέμα του σκανδάλου, της αυτοταπείνωσης και του εμπαιγμού του κόσμου στη ζωή των «δια Χριστόν σαλών». Το τέταρτο ασχολείται με την κλήση στην άσκηση της «σαλότητας», όπως επίσης και με το σκοπό στον οποίο απέβλεπαν αυτοί οι ασκητές. Εδώ προσδιορίζεται και η θέση, η αξία και η χρησιμότητα της «δια Χριστόν σαλότητας» στη ζωή ολόκληρης της Εκκλησίας του Χριστού. Τέλος, το πέμπτο κεφάλαιο εξετάζει αναλυτικά το ήθος των «δια Χριστόν σαλών», οι οποίοι δια της σκληρής άσκησης και της τέλειας αποταγής του κόσμου αξιώθηκαν να γευθούν την εσωτερική εν Χριστώ ελευθερία και την άπειρη αγάπη του Θεού. Αυτή η διάρθρωση της εργασίας υπαγορεύτηκε από την εσωτερική συνάφεια των αναπτυσσόμενων εν την εργασία αυτή ζητημάτων. Πάντως πρέπει να επισημανθεί επίσης ότι τα επιμέρους θέματα αυτής της εργασίας, αν και χωρίζονται σε συγκεκριμένες ενότητες, είναι διαποτισμένα, συναρτούνται και στρέφονται όλα γύρω από τον ίδιο άξονα, δηλαδή τη δεσπόζουσα στη ζωή των «δια Χριστόν σαλών» αρετή της ταπεινώσεως. Γι αυτό δεν θα έκανε κάποιος λάθος, αν έλεγε ότι η διατριβή αυτή κατά βάθος ασχολείται με το θέμα της ταπεινώσεως στην ορθόδοξη χριστιανική Παράδοση, σε μια ακραία εκδοχή της. Η συμβολή αυτής της εργασίας στην επιστημονική έρευνα πιστεύουμε πως εστιάζεται σε δύο επίπεδα. Πρώτα απ όλα, συνίσταται στη συστηματική έκθεση

27 26 και παρουσίαση της εικόνας του δια Χριστόν σαλού ασκητή, στον εκτεταμένο χαρακτηρισμό της άσκησης της δια Χριστόν σαλότητας, όπως και στην πατερική θεμελίωση και το σχολιασμό αυτού του τύπου άσκησης. Η άλλη συνεισφορά αυτής της εργασίας συνίσταται στην απόπειρα υπέρβασης του τεχνητού διαχωρισμού μεταξύ του θεωρητικού επιστημονικού και του εμπειρικού πνευματικού στοιχείου που εμφανίζεται συνήθως στις ακαδημαϊκές σπουδές. Γι αυτό και η παρούσα εργασία ως ακαδημαϊκή έρευνα δεν προσπάθησε να περιοριστεί και να διατηρήσει μόνο το λεγόμενο διανοητικό χαρακτήρα της. Στην πραγματική ζωή της Εκκλησίας η θεολογία νοείται, κυρίως, ως «διαμονή εν τω Θεώ». Η ύπαρξη αφηρημένης θεολογίας όπως παρατήρησε ένας αληθινός ορθόδοξος επιστήμονας και θεολόγος ως ακαδημαϊκής επιστήμης, αν και εμφανίζεται αναπόφευκτα εντός των ιστορικών συνθηκών του κόσμου τούτου, περικλείει ωστόσο πάντοτε μέσα της τον κίνδυνο αποκοπής εκ της αυθεντικής εν Πνεύματι ζωής και δύναται εύκολα να οδηγήσει σε φιλοσοφικές θεωρίες νόθου πίστεως ή και άνευ πίστεως ακόμη, στις οποίες δεν υπάρχει η σώζουσα και ανακαινίζουσα δύναμη. Αν και είναι αναπόφευκτο σε μερικά σημεία να αξιολογηθούν κάποιες απόψεις περί «σαλότητας», ωστόσο ο σκοπός της μελέτης αυτής δεν είναι η κριτική άλλων, αντίστοιχων αντιλήψεων για το φαινόμενο αυτό. Η εργασία αυτή πάνω απ όλα επιδιώκει να δώσει θετικό και εποικοδομητικό έργο. Γι αυτό, ο στόχος της είναι διττός και κατά το δυνατόν ισοβαρής, τόσο επιστημονικός όσο και πνευματικός. Ταυτόχρονα, αποσκοπεί να προβάλλει τη ζωή και τα πνευματικά κατορθώματα των σαλών ασκητών του Κυρίου, οι οποίοι αποτελούν γνήσιους και υποδειγματικούς φορείς του ορθόδοξου ήθους. Πιστεύουμε ότι αυτό μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά το σύγχρονο άνθρωπο, που είναι εγκλωβισμένος και εξαρτημένος από τα διάφορα πνευματικά ρεύματα, αλλά και από το δυνατό νομικό πνεύμα της εποχής μας, να ξαναανακαλύψει τις σώζουσες χριστιανικές αξίες και συγχρόνως να γευθεί την αλήθεια και τη χαρά της εν Χριστώ ζωής.

28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΜΩΡΙΑ ΚΑΙ ΣΑΛΟΤΗΤΑ 1. Ο Ιησούς Χριστός το υπόδειγμα για όλους τους χριστιανούς Το φαινόμενο της «δια Χριστόν σαλότητας» δεν είναι κάτι που γεννήθηκε και υπάρχει έξω από το χώρο της Εκκλησίας. Αντίθετα, όπως θα αποδειχθεί στην πορεία της μελέτης αυτής, είναι στενά συνδεδεμένο με τη διδασκαλία του Χριστού και της Εκκλησίας Του. Γι αυτό το λόγο, αρχίζοντας τη συστηματική σπουδή του θέματος, πρέπει αναγκαία να ανατρέξουμε στις βασικές αρχές του Ευαγγελίου, για να τις αντιπαραθέσουμε ύστερα με τα χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες των «δια Χριστόν σαλών». Ο Χριστός είπε: «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή» 1. Αυτά τα λόγια του Θεανθρώπου απευθύνονται σε όλους τους χριστιανούς και τους καλούν να ακολουθήσουν το δρόμο του Χριστού. Οι απόστολοι ως οι πρώτοι μαθητές του Χριστού και οι πρώτοι διδάσκαλοι της Εκκλησίας, πιστά ακολουθούν αυτή την παραγγελία. Ο απόστολος Παύλος λέει: «μιμηταί μου γίνεσθε καθὼς κἀγὼ Χριστοῦ» 2, ενώ ο απόστολος Πέτρος απαγγέλλει: «ὅτι καὶ Χριστὸς ἔπαθεν ὑπὲρ ὑμῶν ὑμῖν ὑπολιμπάνων ὑπογραμμὸν ἵνα ἐπακολουθήσητε τοῖς ἴχνεσιν αὐτοῦ» 3. 1 Ιω. 14, 6. 2 A Κορ. 11, 1. 3 A Πε. 2, 21.

29 28 Με άλλα λόγια, η ζωή των χριστιανών πρέπει να είναι χριστομίμητη. Ποια είναι όμως τα αχνάρια του Χριστού τα οποία πρέπει να αναζητούν οι ακολουθούντες Αυτόν; Την απάντηση τη δίνει ο ίδιος ο Χριστός: «μάθετε ἀπ ἐμοῦ, ὅτι πραΰς εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ» 4, σε άλλο σημείο λέει: «εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθείτω μοι» 5. Ο Χριστός για τους ανθρώπους που έχουν αγαθή προαίρεση και θέλουν να γίνουν μαθητές Του, έχει πει, να εισέρχονται δια της στενής πύλης 6 και να αγαπάει ο ένας τον άλλο 7. Ο Ίδιος έχει εκθέσει τα πάντα στους «μακαρισμούς» Του, που αποτελούν εν περιλήψει, το πρότυπο της ηθικής συμπεριφοράς του πιστού και το ιδανικό του χριστιανικού χαρακτήρα. Οι «δια Χριστόν σαλοί» με τη ζωή και τη συμπεριφορά τους έδειξαν ότι, είναι τα κατ εξοχήν «πτωχά τῷ πνεύματι» μέλη της Εκκλησίας του Χριστού. Γι αυτό, και το πλήρωμα της Εκκλησίας τους αποδίδει και τον τίτλο «Μακάριοι». Ποια ακριβώς όμως είναι η γενική έννοια και σημασία του μακαρισμού; Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης λέει ότι η μακαριότητα είναι μια περίληψη όλων όσων νοούμε με την έννοια του αγαθού, από την οποία δεν λείπει τίποτε και από όσα συντελούν στην επιθυμία του αγαθού. Η μακαριότητα είναι η αθάνατη εκείνη ζωή, το ανείπωτο και ακατανόητο αγαθό, η σοφία και δύναμη, το αληθινό φως, η πηγή κάθε αγαθότητας, η αδιάκοπη χαρά και πολλά άλλα πράγματα για τα οποία κανένας δεν μπορεί να πει, όσο αυτά αξίζουν. Γιατί ο άξιος για μακαρισμό είναι αληθινά ο ίδιος ο Θεός, τον οποίο ο δικός μας νους δεν ενδέχεται να αγγίξει και να χαρακτηρίσει με καμμία λέξη. Ο άνθρωπος, επειδή είναι πλασμένος σύμφωνα με την εικόνα του Θεού, μπορεί να καταστεί άξιος για μακαρισμό, όταν ανάγεται στο «καθ ὁμοίωσιν» και μετέχει της θείας μακαριότητας 8. Τη διδασκαλία του Χριστού περί των μακαρισμών παρουσιάζουν οι δύο ευαγγελιστές, ο Ματθαίος και ο Λουκάς. Ο Ματθαίος κάνει τη συστηματική έκθεση 4 Μτ. 11, Μτ. 16, Βλ. Μτ. 7, και Λκ. 13, Βλ. Ιω. 13, 34 και 15, Βλ. Εις τους Μακαρισμούς 1, PG 44, 1196D 1197B.

30 29 των λόγων του Κυρίου αναφέροντας οχτώ μακαρισμούς 9, ενώ ο Λουκάς περιορίζεται στους τέσσερις 10. Και οι δύο ευαγγελιστές αρχίζουν τους μακαρισμούς με τον ίδιο τρόπο: «Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Οι Πατέρες της Εκκλησίας λένε ότι, όπως υπάρχει ο πλούτος των αρετών που επιδιώκεται και ο υλικός πλούτος και γήινος που κατακρίνεται, κατά το ίδιο τρόπο υπάρχουν και δύο είδη φτωχείας. Υπάρχει πενία απορρίψιμη και πενία αξιομακάριστη. Εκείνος που είναι φτωχός από σωφροσύνη, από το αγαθό της δικαιοσύνης και από τις υπόλοιπες αρετές, είναι αξιολύπητος για την πενία του. Ενώ αυτός που είναι φτωχός με το θέλημά του σε κακές πράξεις και συνήθειες, και παράλληλα το ζέον πνεύμα του αποταμιεύει το θησαυρό της πενίας των κακών, δηλαδή των αγίων αρετών, αυτός είναι άξιος της μακαριστής φτωχείας 11. Ο απόστολος Παύλος έχοντας υπόψη άνθρωπο που ζει με τρόπο αντάξιο του Κυρίου, λέει ότι τέτοιος χριστιανός μπορεί να φθάσει στην τελειότητα που μέτρο της είναι ο Χριστός 12. Αυτό επιβεβαιώνει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης, λέγοντας ότι «τέλος τοῦ κατ ἀρετὴν βίου ἐστὶν ἡ πρὸς τὸ Θεῖον ὁμοίωσις» 13, με άλλα λόγια η μακαριότητα. Ο ίδιος πατέρας όμως λέει ότι το απαθές και άφθαρτο, το οποίο χαρακτηρίζει το Θεό, είναι τελείως αδύνατο προς μίμηση από τους ανθρώπους. Αν μόνο η θεότητα είναι μακάρια, τότε η μακαριότητα είναι απραγματοποίητη για την ανθρώπινη ζωή. Όμως αυτό που εκ πρώτης όψεως φαίνεται αδύνατο ανθρωπίνως, μπορεί να πραγματοποιηθεί «χάριτι Θεοῦ». Υπάρχουν κάποια ιδιώματα της θεότητας που προσφέρονται προς μίμηση από τους ανθρώπους. Τέτοιο κατά τον 9 Βλ. Μτ. 5, Υπάρχουν διάφορες γνώμες ως προς τον ακριβή αριθμό των μακαρισμών στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Οι περισσότεροι σχολιαστές συμφωνούν, ότι στους στίχους 3 9 υπάρχουν επτά μακαρισμοί. Κάποιοι όμως θεωρούν, ότι και ο στίχος 10 αποτελεί ένα διακεκριμένο, όγδοο μακαρισμό. Αυτή η γνώμη είναι ορθή, γιατί αυτός ο μακαρισμός περιλαμβάνεται και στους τέσσερις του Λουκά. Ως προς το στίχο 11 «Μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσι», επαναλαμβάνεται σε αυτό η λέξη «Μακάριοι», αλλά τα επακολουθούντα αποτελούν εφαρμογή του προηγουμένου μακαρισμού στους παρόντες μαθητές. Ομοίως δεν πρέπει να θεωρηθεί ως ειδικός μακαρισμός το «Χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε», εφόσον σε αυτό το σημείο δεν χρησιμοποιείται η λέξη «Μακάριοι», και όλος ο στίχος αποτελεί το συμπλήρωμα του προηγουμένου. Γι αυτό το θέμα βλ. Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον ευαγγέλιον, έκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι , σ Βλ. Λκ. 6, Βλ. Γρηγορίου Νύσσης, Εις τους Μακαρισμούς 1, PG 44, 1200AB. 12 Βλ. Εφ. 4, Εις τους Μακαρισμούς 1, PG 44, 1200C.