ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΙΑΡΚΕΙΠΟΛ ϊ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

Transcript

1

2

3

4 ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΙΑΡΚΕΙΠΟΛ ϊ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

5 Τίτλος πρωτοτύπου: L 'a venir dure longtem ps suivi de Les faits. 1992, Éditions STOCK/IMEC Γιά τήν ελληνική μετάφραση Ε κδόσεις Ο Π Ο Λ ΙΤΗ Σ ISBN Διόρθωση δοκιμίω ν: Γιάννα Κ ατσιαμπούρα Σελιδοποίηση-μοντάζ: Τάσος Ευσταθίου Ε π ιμ έ λ ε ια έκδοσης: "Α γγελος Έ λεφ άντης

6 Λ ουί Ά λτουσέρ Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ μαζί μέ Τά γεγονότα Αυτοβιογραφίες Μετάφραση: Ά γγελος Έλεφάντης, Ρούλα Κυλιντηρέα Ο Π Ο Λ ΙΤ Η Σ 1992

7

8 Παρουσίαση Ό Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ πέθανε στίς 2 2 Ο κτω βρίου Τ ά δύο αύτοβιογραφιχά κείμενα, πού δημοσιεύονται στόν άνά χείρα ς τόμο, βρέθηκαν προσεκτικά διατηρημένα ατά αρχεία τοϋ συγγρα φέα 'όταν, τόν Ιούλιο τοϋ 1991, ανατέθηκαν στό Ιν σ τιτο ύ το Α πομνη μονευμάτω ν τή ς σύγχρονης έκδοσης (IMEC) μ ε στόχο την εξασφάλιση τή ς επιστημονικής κ α ί έκδοτιχή ς αξιοποίησης τους. Δ έκ α χρόνια χω ρίζουν τη σύνταξη τω ν δύο κειμένω ν. Δ έκα χρόνια στό μέσο τών όποιων, στίς 16 Νοεμβρίου 1980, τό π ε πρω μένο τοϋ Λ ο υ ί Ά λ το υ σ έρ θά αίω ρηθεΐ ανάμεσα στό α δια νόητο κ α ί τό τρα γικό, μ έ τό φόνο τή ς γυναίκας του, Έ λ έ ν, στό διαμέρισμά τους τής Έ κ ό λ Ν ο ρμάλ Σ υπεριέρ, στην όδό Ο ΰλμ, στό Π αρίσι. Ή άνάγνω ση τώ ν δύο αυτοβιογραφιώ ν τώ ν όποιων ή ύπαρξη κα ί κυρίως Τό μέλλον διαρχεϊ πολύ είχε προσλάβει διαστάσεις μύθου οδήγησε τόν Φ ρανσουά Μ ποντάρ άνιφιό το ϋ Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ κ α ί μοναδικό του κληρονόμο, στην απόφαση νά δημοσιευθοΰν κ α ί οί δυό μ α ζ ί σ εναν ένιαϊο τόμο, τόν πρώ το τώ ν μ ε - ταθανάτιω ν εκδόσεω ν τώ ν πολυάριθμω ν άνέκδοτω ν κειμένω ν τοϋ Ά λτο υσ έρ πού βρέθηκαν στό άρχεΐο του. Ή δημοσίευση α υ τή εκτός άπό την άνά χείρα ς αυτοβιογραφία θά συμπεριλάβει τό 'Η μερολόγιο τής αιχμ αλω σίας, γρ α μμένο άνάμεσα 1940 κ α ί 1945 σ ενα στρατόπεδο αιχμαλώτων στη Γερμανία, στη συνέχεια εναν τόμο μ έ αύστηρώς φιλοσοφικά εργα, τέλος ποικίλα αδημοσίευτα κείμενα, πολιτικά, λογοτεχνικά, πού βρέθηκαν στό αρχείο του, καθώς καί την αλληλογραφία τοϋ Άλτουσέρ.

9 Γ ιά τήν προετοιμασία, τής εχδοσης συλλέξαμε πολλές μ α ρ τυ ρίες φίλων τοΰ Λ ουί Ά λτουσέρ, άποκλίνουσες κάποτε, πού είχ α ν χάποια σ τ ιγμ ή γνω ρίσει ή διασταυρω θεί μ ε τήν ιστορία τώ ν χειρογράφω ν αυτώ ν. Μ ερικοίάπό τούς φίλους του τά είχαν διαβάσει, έξ ολοκλήρου ή έν μ έρει, κα τά τό ενα ή τό ά λλο στάδιο τή ς σύνταξής τους. Σ υγκεντρώ σα με επίσης τεκμήρια πάσης φύσεως (ατζέντες, σημειώσεις, αποκόμματα εφημερίδων, επιστολές), συχνά διασκορπισμένα μέσα ατό άρχεϊο, πού μπορούν δμω ς νά χρησιμεύσουν ώ ς ένδείξεις, αποδείξεις ή αναφορές σχετικά μ έ τίς «πηγές», τις όποιες χρησιμοποίησε ό Λουί Άλτουσέρ. '.Ολόκληρος ό φάχελος τή ς προετοιμασίας τή ς εχδοσης αυτής, συμπε - ριλαμβανομένων ασφαλώς καί τών ίδιων τών χειρογράφων, διατίθεται γιά τήν ερευνά, πρά γμα πού θά έπιτρέφει στούς ειδικευμένους έρευνητές νά μελετήσουν τη γένεση τών δύο αυτοβιογραφιών. θ ά περιοριστούμε λοιπόν στήν επισήμανση τών χύριων στοιχείω ν πού άφοροϋν τήν ιστορία τώ ν δύο κειμένω ν κ α ί διαφω τίζουν τήν έκδοση τή ς αυτοβιογραφίας, θά περιγρά φουμε τά ΰλίκά χαρακτηρ ιστικά τώ ν χειρογράφω ν κ α ί τά κριτήρια πού λήφθηχαν ύπόφη γιά τή μεταγραφή τους, γνωρίζοντας δτι οίλεπ τομερείς περιστάσεις τη ς σύνταξης τους θά άναφερθοϋν έχ τενώ ςκ α ί θά αναλυθούν ατό δεύτερο τόμο τής βιογραφίας τοΰ Λ ουί Ά λτουσέρ*. Ή ανάλυση τώ ν τεκμηρίων χα ί τών μαρτυριώ ν πού συγκεντρώ θηκαν εω ς εδώ επ ιτρέπ ει νά προβάλουμε μ έ β εβαιότητα τά ακόλουθα σημεία: ή σύνταξη τοΰ κειμένου Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ ξεκίνησε, έστω κα ί αν τό σχέδιο γιά μ ιά αυτοβιογραφία είναι αρκετά π αλαιότερο, 'όταν ό συγγραφέα ς του διάβασε στή Monde τή ς 14ης Μ αρτίου ενα σημείω μα τή ς Κ λ ώ ν τ Σ α ρ ώ τ μ έ τίτλο «Μ ικρή πείνα». Τ ό δημοσίευμα εκείνο ήταν ουσιαστικά αφιερωμένο στόν ά νθρω ποφαγιχό φόνο μια ς νεαρής Ό λλα ν δ έ- ζαςάπό τόν Ιάπωνα Ίσέι Σαγχάβα χαί στην επιτυχία πού γνώ * Βλ. Yann Moulier Boutang. Louis Althusser, une biographie, τόμος I, Γκρασέ, 1992.

10 ρισε στη συνέχεια τό βιβλίο τοϋ δολοφόνου στήν Ια π ω νία δπου διη γό τα ν τό έγκ λ η μ ά του, ένώ είχε έχ δ ο θ εΐσ τη χώ ρ α του μ ε τά την απόφαση δικαστηρίου πού τόν κήρυσσε α κα τα λό γιστο κ α ί μ ε τά μ ιά σύντομη παραμονή σε γα λλικ ό φυχιατρεΐο. Τ ό άρθρο τή ς Κ λ ώ ν τ Σ α ρ ώ τ άναψερόταν εν παρόδω κ α ί σε ά λλες «περιπτώ σεις»: «[ ] Ε μείς, δταν βλέπ ο υ μ ε στά M M E ενα διάσημο δνομα ά να μ εμειγμένο σέ κάποια ζουμερή υπόθεση, Ά λτο υσ έρ, Τ ιμ π ώ ν τ Ό ρλεά ν, τά κάνουμε δλα ενα. Τ ό θύμα; Δ έν αξίζει τρεις αράδες. Γιατί βεντέτα είναι ή διασημότητα [...]». Μ ετά τό σημείω μα αυτό πο λλο ί φίλοι τοϋ Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ τόν συμβούλευσαν νά διαμαρτυρη θεΐ στήν εφημερίδα γιά αυτόν τόν υπαινιγμό περί «ζουμερής υπόθεσης». Σ υμμερίστη κε τήν άποφη ά λλω ν φ ίλω ν του, οί όποιοι, μολονότι καταδίκαζαν κι α υ το ί τή διαδικασία, εντούτοις εκτιμούσαν δτι, κατά κάποιον τρόπο, ή Κ λώ ντ Σ α ρώ τ εθιγε ενα σημείο ουσιαστικό κα ί γιά κείνον δραματικό: τό γεγο νό ς δηλα δή δτι, στήν περίπτω σή του, απούσιαζε άπό τή «δίκη» καθόσον είχε ευ εργετη θ είά π ό μ ιά ν απόφαση πού τόν κήρυσσε ακαταλόγιστο. Σ τ ις 19 Μ αρτίου 1985 γράφει ό Ά λτο υ σ έρ σ εναν άπό τούς πιό στενούς του φίλους, στόν Ν το μ ινίκ Λ εκούρ δέν τοϋ σ τ έλ νει δμω ς τό γρ ά μ μ α δτι δέν θά μπορέσει «νά ξαναεμφανισθεϊ ποτέ στη δημόσια σκηνή» αν προηγουμένως δέν εξηγηθεί γ ι αυτό πού τοϋ συνέβη, αν δηλαδή δέν γράψει προηγουμένω ς «[...] ενα είδος αυτοβιογραφίας, στήν όποία θά έχτεθοϋν οί εξηγήσεις [του] γιά τό δράμα, τόν διοικητικό, δικαστικό καί νοσοκομειακό "χειρισ μ ό τής υπόθεσης, καί φυσικά τήν κ α τα γω γή του». Ή έγνοια αυτή, νά γράφει τήν αυτοβιογραφία του, δέν είναι βέβ αια καινούργια: ήδη άπό τό 1982 γιά παράδειγμα, μ ε τά τήν έξοδό του ά πό τόν πρώ το φυχιατρικό εγκ λεισ μ ό πού άκολούθησε τό φόνο, συντάσσει ενα θεωρητικό κείμενο σχετικά μ έ τόν «υλισμό τής συνάντησης» πού άρχίζει ώς έξης: «Γράφω τό βιβλίο αυτό, Οκτώβριος τοΰ 1982, βγαίνοντας άπό μιά τρομερή δοκιμασία τριώ ν ετών τής οποίας τήν Î-ιτορία, ποιός ξέρει, θά διηγηθώ Γσως μιά μέρα. "Αμποτε νά διαφωτίσει άλλες ιστορίες, σχετικά μέ τίς περιστάσεις της καί σχετικά μ αύτό πού εχω ύποστεΐ (ψυχιατρεία κ.λπ.). Διότι στραγγάλισα τή γυναίκα μου, πού

11 ήταν τά πά ντα γιά μένα στόν κόσμο, κατά τή διάρκεια μιας σφοδρής καί απρόβλεπτης κρίσης συγχύσεως φρενών, τόν Νοέμβριο τοΰ 1980, στραγγάλισα εκείνην πού μέ άγαποΰσε σέ σημείο νά θέλει νά πεθάνει για τί δέν μπορούσε νά ζήσει, καί άναμφίβολα, μέσα στή σύγχυσή μου καί στήν άσυνειδησία μου. τής προσέφερα τήν ύπηρεσία αύτή άπό τήν όποία δέν προφυλάχτηκε καί από τήν όποία πέθανε». Τ ό κείμενο συνεχίζει μ έ φ ιλο σο φ ικέςχα ίπ ο λιτικές θεωρήσεις χω ρίς νά επανέρχεται πιά σέ αυτούς τούς πρώ τους αύτοβιογραφιχούς υπαινιγμούς. Τ όν Μ άρτιο τοΰ 1 985, αποφασισμένος τούτη τη φορά νά διηγη θ ε ϊα ύ τή την «ιστορία» άπό τή διχή του άποφη, ό Λ ο υ ί Ά λ τουσέρ γράφει σέ πολλούς φίλους του στό εξω τερικό γιά νά τούς ζητήσει νά τοΰ στείλουν δλα τά άπ ο χό μ μ α τα τοΰ Τύπου π ού τόν αφορούσαν χ α ί δημοσιεύτηκαν στή χώ ρ α τους μ ε τά τό Νοέμβριο τοϋ Κ άνει τό ίδιο μ έ τόν γα λλικ ό Τ ύπο κ α ί συγκεντρώ νει ή ζη τά άπό τούς φίλους του νά τοΰ προμηθεύσουν ενα άφθονο ύλικό, τό σο σχετικά μ έ τά νομικά π ρ οβλή ματα π ερί τοΰ ά χ α τα λόγιστου χ α ί μ έ τό άρθρο 64 τοΰ Π οινιχοΰ Κ ώ διχα τοΰ 1838, οσο χ α ί σχε - τικά μ έ τις φ υχιατρικές πρα γματογνω μοσύνες. Ζ η τά επιπλέον σέ κάποιους άπό τούς οικείους του νά τοϋ δώσουν τό «ημερολόγιό» τους έκείνω ν τώ ν χρόνω ν ή νά τοΰ διηγηθοϋν τά γεγονότα, πού, άπό μερικές άπόφεις, είχε χ ά σει άπό τή μ νή μ η του. Ρ ω τά τόν φ υχίατρό του κ α ί τόν φ υχα να λυτή του γιά τήν θεραπευτική ά γω γή πού άκολούθησε, τά φάρμακα πού οφείλε νά πάρει (μ ε ρικές φορές δαχτυλογραφεί «κατά λέξη» τί:ς εξηγήσεις καί ερμηνείες τους), ξεσηκώνει άπό φ έιγ βολάν ή άπό άτζέντες ένα σωρό γεγονότα, συμβάντα, παραθέματα, σκόρπια λό για, εν ό λίγοις άπό ένδείξεις, τόσο πρα γμα τικές κ α ί προσωπικές όσο κ α ί π ο λιτικές ή φυχαναλυτικές. Τ ά άρχεϊα του έχουν κ ρατήσει τά ίχνη αυτής τή ς έπεξεργασίας πού χρησίμευσε στή σύνταξη τοΰ βιβλίου Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ. Ή ίδια ή σύνταξη κ α ί ή δακτυλογρά φηση τοϋ κειμένου κατά πάσα πιθανότητα πήραν μόνο μερικές έβδομάδες, άπό τίς τελευταίες μέρες τοΰ Μ αρτίου εω ς τό τέλος Α π ρ ιλίο υ ή άρχές Μ αΐου Στίς 11 Μαΐου, δίνει ενα χειρόγραφο, άναμφισβήτητα

12 πλήρες, στήν Μ ισέλ Λ ουά νά τό διαβάσει κ α ίσ τίς 3 0 Μ αΐου δα χτυλογραφεί μιά έχδοχή ενός νέου θεωρητιχοϋ χειμένου μέ τίτλο «Τ ί νά κάνουμε;» Σ τ η δεύτερη σελίδα χιόλας υπαινίσσεται τήν αυτοβιογραφία πού μόλις έτελείωσε: «Θ ά κρατήσω μία πρώ τη θεμελιώδη άρχή τοϋ Μ ακιαβέλι τήν όποία σχολίασα έκτενώς στό μικρό μου βιβλίο: Τ ό μέλλον διαρκεΐπολύ. [...]». «Μ ιχρό» είναι σ χ ή μ α λό γο υ, διότι τό χείμενο είναι μ ε γά λ ο, τριαχοσίω ν περίπου σελίδων χαίσυνιστά, άπό δσο γνω ρίζουμε, τό εκτενέστερο χειρόγραφ ο το ϋ Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ τοϋ όποιου τό δημοσιευμένο έρ γο χω ρίζετα ι σέ μιχ ρ ά δοχίμια χ α ί σ υ λλογές άρθρων. Σ τ ίς 15 Ιουνίου, ξαναπέφτει ατό ελεος μιας βαθιάς κρίσης ύπομανίας κ α ί είσάγεται έχ νέου στό νοσοχομεϊο τοϋ Σουαζύ. 'Έ τσι φαίνεται πώ ς ήταν τό ημερολόγιο σύνταξης τοϋ χ ειμ έ νου Τ ό μέλλον διαρκεΐ πολύ ενα η μερολόγιο πού άντισ το ιχ εΐ εντελώ ς στίς χρονολογή σεις κάποιω ν συμβάντω ν ή γεγονότω ν πού άναφέρονται στό σώ μα τοϋ χειμένου ( γιά παράδειγμα: «Πριν άπό τέσσερα χρόνια, έπίχυβερνήσεω ς Μ ω ρουά», σ. 28, ή «Μ όλις πριν άπό εξι μήνες, τόν 'Ο κτώ βριο τοϋ 84», σ. 151, ή άχόμα «είμαι εξήντα επτά ετών», σ. 327). Ο ΐμεταγενέστερες επεξεργασίες φαίνεται δτι ήταν άσήμαντες. Τ ά πρόσωπα πού μπόρεσαν νά διαβάσουν ολόκληρο ή ενα σημαντικό μέρος αύτοϋ το ϋ χειρογράφου περιορίζονται σέ μερικούς οικείους, εκ τώ ν όποιω ν ό Σ τα νισλά ς Μ πρετόν, ή Μ ισέλ Λουά, ή Σ ά ντρα Σ α λα μ ό ν, ή Π ω λ έτ Τ α ϊέμ π, ό Ά ν τρ έ Τ οζέλ, ή Έ λ έ ν Τρουαζιέ, ή Κ λω ντίν Ν ορμάν. Γνω ρίζουμε εξάλλου δ τι π ολλές φορές άνέφερε τήν ύπαρξή του σέ μερικούς έκδοτες κ α ί δτι τούς έξέφρασε τήν επιθυμία του νά τό δ ει δημοσιευμένο, χ ω ρίς δμω ς εντούτοις νά τούς δείξει τό χειρόγραφ ό του, ή τουλά χισ τον π ο τέ στό σύνολό του. "Ο λα δείχνουν δτι ό Λ ο υ ί Ά λ το υ σ έρ είχε πάρει άχραΐες προφυλάξεις ώστε τό χειρόγραφό του νά μήν «κυκλοφορήσει» άν:ίθετα πρός τή συνήθειά του μέ άλλα του γραπτά. Εξάλλου δέν βρέθηκε καμιά φωτοτυπία στά άρχεϊα του. "Ε νας άπό τούς φίλους του, ό Ά ν τρ έ Τ οζέλ, δ ιηγείτα ι δτι δέν μπόρεσε νά τό διαβάσει, τόν Μ άιο τοϋ 1986, παρά μόνον παρουσία του, στό σπίτι του καί χωρίς νά κρατήσει σημειώσεις. θ ά προσθέσουμε τέλος δτι γιά τή σύνταξη τοϋ Τ ό μέλλον διαρ

13 κεΐπ ολύ, ό Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ έμπνειίσθηχε προφανώς, στά π ρώ τα χυρίω ς κεφάλαια, από την πρώ τη του αυτοβιογραφία μ έ τίτλο Τ ά γεγονότα, γιά τά όποια είχε διατηρήσει δύο εχδοχές πολύ συ γγενιχές. Τά γεγονότα, πού δημοσιεύουμε στό δεύτερο μέρος τοΰ τόμου αύτοϋ, γράφτηχαν τό 1976 (ή ενδειςη τής χρονολογίας υπάρχ ει στήν πρώ τη σελίδα) κ α ί κατά τά φαινόμενα στή διάρχεια τοΰ δεύτερου εξαμήνου. Ό Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ εδωσε Τ ά γεγονότα στον Ρ εζίς Ν τεμ π ραί, ό όποιος τά προόριζε γιά τό δεύτερο τεύχος ενός νέου περιοδιχοΰ, τοΰ Ça ira, τοΰ οποίου τό δοχιμ αστιχό τεύχος μηδέν χυχλοφόρησε τόν Ιανουάριο τοΰ 1976, χ α ί πού τελιχά δέν είδε τό φώς τή ς δημοσιότητας. Γ νω στή σέ πολλούς οίχείους τοΰ Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ, ή αυτοβιογραφία αυ τή εμεινε μ έχρ ι σήμερα έξ όλοχλήρου άνέχδοτη. Τό χειρόγραφο τοΰ βιβλίου Τ ό μέλλον διαρκεΐ πολύ εχει τή μορφή τριαχοσίων εΐχοσι τριών φύλλω ν διαστάσεων A 4, χ ρώ ματος πράσινου ή άσπρου, χ α μ ιά δεχαριά ά π αυτά μ έ τό σήμα τη ς Έ χ ό λ Ν ορμά λ Σ υπεριέρ. Τ ά περισσότερα φ ύλλα όμαδοποιήθηχαν σέ μιά σειρά «φυλλαδίων» συρραμμένων χαίάριθμημένων, πού αντιστοιχούσαν τίς ιτερισσότερες φορές σέ διάφορα κεφάλαια. Έ χτός άπό μεριχές σελίδες έξ όλοχλήρου χειρόγραφες, δλα αυτά τά φύλ - λα τά δαχτυλογράφησε χα τά τή συνήθειά του ό ίδιος ό Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ, μ έ εξαίρεση, φαίνεται, τη σελίδα τοΰ προοιμίου, τή ς όποιας τό πρώ το χ τύ π η μ α πού υπάρχει στό χειρόγραφο χ α ί ή όριστιχή επεξεργασία έγιναν άπό τήν Π ω λ έτ Τ α ϊέ μ π σέ ά λλη γραφομηχανή. Σ τ ή σελίδα τοΰ τίτλου, ό Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ είχε γράφει μ έ τό χέρι του: «Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ», χι έναν διαγραμμένο υπότιτλο: «Σύντομη ιστορία ενός φονιà», χαίεναν άλλο τίτλο: «Μιας νύχτας ή αυγή», επίσης διαγραμμένος, ό όποιος ά ν τισ το ιχ εΐσ έ μ ιά π ρώ τη άπόπειρα εισ α γω γής άπό τήν οποία διατηρούνται τά εννέα πρώ τα δαχτυλόγραφα φ ύλλα πού σταματούν στά μέσα μιας φράσης. Ά ρ χετές δαχτυλογραφημένες σελίδες του έχουν -οικίλες διορθώσεις χα ί προσθήκες άνάμεσα στίς γραμμές ή στά περιθώρια,

14 μερικές φορές χαί στό πίσω μέρος τής σελίδας. "Οταν οί τροποποιήσεις αύτές καθιστούσαν τό χειρόγραφο ιδιαίτερα δυσανάγνωστο, ό Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ τό ξαναδαχτυλογραφοΰσε προσθέτοντας νέες διορθώσεις. Ε ίχε φυλάξει, σέ ξεχωριστό φάκελο, τήν πρώ τη διορθω μένη έχδοχή τώ ν εβδομήντα εννέα άρχιχώ ν σελίδω ν, μ έ εξαίρεση τό προοίμιο χ α ί τίς δύο π ροεισαγω γικές σελίδες μ έ τη δ ιήγη ση τοΰ φόνου (κεφάλαιο I ). Ε κ τό ς δ μ ω ςά π ό τήν εξαίρεση αυτή, ή όποία επιτρέπει τήν εξέταση τώ ν παραλλαγώ ν (ελά χισ τω ν έν προκειμένω ) τοΰ ενός δαχτυλόγραφ ου άπό τό ά λλο, τά άρχεϊα το ϋ Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ δέν περιλάμβαναν παρά μ ία κ α ί μόνη έκδοχή τοΰ κειμένου. Οφείλουμε νά προσθέσουμε δτι ό Λουί Άλτουσέρ μεριχές φορές, ανάμεσα στίς σελίδες τοϋ χειρογράφου του, είχε παρεμβάλει λευκά φύλλα μικροΰ σχήματος μ έ τό σήμα τής Έ κόλ Ν ορμάλ Συπεριέρ μ έ αναφορά στή σχετική σελίδα καί μ έ ενα έρώτημα η μιά παρατήρηση, λίγο εως πολύ επιγραμματική ενδειξη τής θέλησης του νά ξαναδουλέφει αργότερα τη φράση ή τήν έν λ ό γω σύνταξη. Σ έ π ο λλά ά λλα σημεία επίσης, μ ιά γραφική ενδειξη στό περιθώριο, τό συχνότερο μ έ μαρκαδόρο, μ α ρ τυρ εί δτι τό κείμενο δέν τόν ικανοποιούσε πλήρως καί δτι σκόπευε νά προσθέσει κάποιες διορθώσεις. Ά π ό τό χειρόγραφο αύτό β λέπουμε επίσης δτι ό σ υγγραφ έα ς είχε φ α ντα σ τεί π ολλές διαφορετικές συναρθρώσεις τοΰ κειμένου του, μ έχρι κα ί τέσσερα σχεδιάσματα σελιδοποίησης πού προορίζονταν γιά τό δεύτερο κυρίως μέρος, χ ω ρίς νά μ ά ς είναι δυνατόν νά άνασυνθέσουμε πλήρω ς τίς διαφορετικές εκδοχές αυτώ ν τώ ν διαφορετικώ ν σελιδοποιήσεω ν. Τ ό χειρόγραφ ο δμω ς, αύτό πού βρέθηκε χ α ί δημοσιεύεται εδώ, ή ταν δ ια τετα γμ ένο σ έ μ ιά σειρά κεφαλαίων, άριθμημένων μ έ λατινικούς άριθμούς άπό τό συγγραφέα (μ έ ενα λάθος χω ρίς συνέπεια στην ά ρχή πού μάς οδήγησε νά αριθμήσουμε είκοσι δύο κεφά λαια ά ντί γιά είκοσι ενα. Α ντισ το ιχο ύ ν, στήν τελευτα ία κατάστα ση τοΰ χειρογράφου, σέ μ ιά σελιδοποίηση άπό 1 εως 276, δέν υπολογίζει κάποιες άντιμεταθέσεις σελίδων καί πολλές προσθήκες γιά τίς όποιες ό συγγραφέας άφησε οδηγίες συχνά άκριβεϊς). Λ ύ τη είναι ή εκ δοχή πού κρατήθηκε στήν άνά χείρας έκδοση

15 Θ ά σημειώ σουμε τέλος δτι δέν εμ περιέχονται σέ ετούτη έδώ την έκδοση δύο κεφά λαια μ έ τόν τίτλ ο «Μ ακια βέλι» χ α ί «Σ πινόζα» πού ό Λουί Ά λτουσέρ άπέσυρε τελικά καί τά αντικατέστησε μ έ την «περίληφη» πού εμφανίζεται έδώ στίς σελίδες 255 έως 260 *.Τό ίδιο συμβαίνει μέ τό τελευταίο μέρος * * τοϋ κεφαλαίου πού αφιερώνεται σέ πολιτικές άναλύσεις σχετικά μ έ τό μ έ λ - λον τής Α ριστερός στη Γ αλλία κα ί μ έ την κατάσταση τοϋ Κ ο μ μουνιστικού Κ ό μ μ α το ς (έδώ τό κεφάλαιο X IX ). Φ αίνεται δτι ό Λ ο υ ί Ά λ το υ σ έρ ή θελε νά χρησιμοποιήσει τίς σελίδες αυτές γιά μ ιά ά λ λ η εργασία μ έ τίτλο Ή πρα γμ ατική υλιστική παράδοση. Ε κτό ς δμω ς άπ α ύτά τά τρία κεφά λαια πού αντιπροσω πεύουν εβδομήντα ενα φύλλα άφημένα σέ έναν φάκελο πού έφερε τόν τ ί τλο αύτό, δέν υπάρχουν άλλα πιό ακριβή πληροφοριακά στοιχ εία σχετικά μ έ τό σχέδιο αύτοϋ τοϋ ατέλειω του βιβλίου. Ο ί σε - λίδες τώ ν δύο κεφαλαίω ν γιά τόν Μ ακια βέλι κ α ί τόν Σπινόζα θά γίνουν μάλλον αντικείμενο μιας ύστερότερης δημοσίευσης. Τελικά, έπιλέξαμε νά δημοσιεύσουμε τό κείμενο αύτό, Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ, σχεδόν χω ρίς ενδείξεις π α ραλλαγώ ν, μ έ εξαίρεση κάποιες σπάνιες χειρόγραφ ες προσθήκες στό περιθώριο, γιά τίς όποιες ό συγγραφέας δέν είχε κάνει τίς απαραίτητες συνδέσεις χ α ί τίς όποιες δίνουμε σέ υποσημείω ση, παραπέμποντας τούς ερευνητές στόν προπαρασκευαστικό φάκελο καί στό χειρόγραφο. Γιά τό υπόλοιπο, οί ιδιαίτερα ακριβείς οδηγίες γιά τήν έκδοση (υπογραμμίσεις, α λλα γές παραγράφω ν, προσθήκες κ.λ π.) πού άφησε ό Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ, ακολουθήθηκαν δλες κ α ί μόνον ελασσόνες διορθώσεις έχουν γίνει, π.χ. αντιστοιχία τών χρόνων, στίξη καίδιευκρινήσεις γιά ονόματα προσώπων πού παρατίθενται. Λ ά θη ώς πρός τά γεγο νό τα ή τίς χρονολογίες άφέθηκαν έτσι δπω ς ήταν: γιά πιθανή «επαλήθευσή» τους, ό αναγνώ στη ς θά μπορέσει νά άνατρέξει στή βιογραφία τοϋ συγγραφέα, πού έκδί- * Ά π ό «αλλά πρίν φτάσουμε στόν ίδιο τόν Μάρξ [...]» μέχρι «[...] Ν ο μίζω δτι δέν αντλήσαμε αρκετά απ αύτή την χωρίς προηγούμενο χαί δυστυχώς δίχως συνέχεια σκέψη». ** Μετά άπό τό «[...] πού δέν θά γινόταν νά παραμερισθεϊ» σελ

16 δεται ταυτοχρόνως. Σέ χάποια σημεία, μερικές φορές, ή προσθήκη μια ς λέξης ή μ ια ς φράσης, έπιοημασμένη ανάμεσα σέ α γκ ύ λες, θεωρήθηκε απα ραίτη τη γιά τη σω στή ανάγνω ση το ΰ κ ειμ έ νου. Τό χειρόγραφο τώ ν Γεγονότω ν είναι δακτυλογρα φημένο μ έ πολύ λ ίγες διορθώσεις κ α ί προσθήκες οΐ π α ρ α λλα γές είναι έλάχ ισ τες κ α ί άφοροΰν κυρίω ς τή σειρά τώ ν π ρώ τω ν παραγράφω ν. Ό Λ ο υ ί Ά λτο υσ έρ δέν είχε διατηρήσει στά αρχεία του παρά μ ό νον δύο φω τοτυπίες το ΰ χειρογράφου αύτοΰ, πού άντιστοιχοΰν σέ δύο διαδοχικές εκδοχές πολύ κοντά ή μία στην άλλη. Ε δώ δημοσιεύεται ή δεύτερη εκ δοχή, είναι δμω ς προφανές οτι τό κείμενο θά πρέπει νά γνώρισε προηγουμένως μία ή περισσότερες γραφές έφ οσον σέ ενα γρ ά μ μ α πρός τή Σ ά ντρα Σ α λομόν, στή διάρκεια το ΰ καλοκαιριού τοΰ 1976, ό Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ τής γράφει: «θ ά μπορέσω [...] νά ξαναγράψω τήν αυτοβιογραφία μου, που θά τήν διογκώ σω μέ πρα γμ ατικές αναμνήσεις καί άλλες φανταστικές (οΐ συναντήσεις μου μέ τόν Ιω ά ν ν η X X III καί μέ τόν Ν τέ Γ κώ λ) καί κυρίως μέ άναλύσεις πραγμ άτω ν που διηγούμαι, καί μετά θά βγά λω παράρτημα μέ δλα τά κομμάτια. Συμφωνείς; Θ ά είναι ή πολιτική άπό τά μέσα καί τά εξω ταυτονά παρεμβάλω πράγματα είπωμέ- Ή εκδοτική επιλογή, νά μήν εξαφανίσουμε τις δύο αυτοβιογραφίες κάτω άπό τό βάρος υποσημειώσεων, τώ ν ονομαζόμενων διαφωτιστικών, εκτός άπό κάποια σπάνια σημεία, δπου ή κατανόηση άκόμα κα ί τοΰ γράμματος τοΰ κειμένου θά υπονομευόταν, στη ρίζεται ουσιαστικά στόν ίδιο τό χαρακτήρα τους. "Οπως οί Ε ξομολογήσεις τοΰ Ζ ά ν Ζ ά κ Ρουσώ κ α ί τά Απομνημονεύματα τοΰ Κ αρδινάλιου Ρ έτζ, πρέπει νά διαβαστούν ώς μ ία βιογραφία. Σ έ ενα αρχικό σχεδία σμα προλόγου στό κείμενο Τ ό μέλλον δ'.αρκεΐ πολύ, μ έ τίτλο «Δύο λέξεις», ό Λ ο υ ί Ά λ το υ σ έρ διευκρίνησε δτι δέν ήθελε νά περιγράφει τήν παιδική του ηλικία ετσι 'όπως π ρ α γ μα τικ ά ήταν, οΰτε τά μ έ λ η τής οίκογενείας του στή δική τους πρα γματικότητα, ά λλά νά άποκαταστήσει τήν εικόνα πού προοδευτικά ό ίδιος συνέθετε γιά τούς οικείους του: «Δέν μιλώ γιά

17 αυτούς παρά μόνον ετσι όπως τούς προσέλαβα, δπως τούς ένιωσα, γνωρίζοντας πολύ καλά δτι, δπως σέ κάθε ψυχική πρόσληψη, ή πραγματική τους ύπαρξη, άπό πάντα καί τώρα άκόμη, ήταν έπενδεδυμένη στίς φαντασιωσικές προβολές τοΰ άγχους μου». Τ ή ν ιστορία λοιπόν τοϋ συναισθηματιχοϋ του κόσμου κ α ί τώ ν φαντασιώ σεώ ν του έπεξεργάσθηκε. Β ρισκόμαστε στό χώ ρ ο τής φαντασίας, με τή σκληρή έννοια πού ή λέξη είχε άκόμα στόν καιρό τοϋ Μ ονταίνι, την έννοια μ ια ς φευδαίσθησης, μ ια ς παραίσθησης δηλα δή. «Π ροσπαθώ πραγμ ατικά δσο κρατοΰν οί συνειρμοί τώ ν άναμνήσεών μου», γράφει στό Μ έλλον διαρκεΐ πολύ, «νά κρατηθώ μόνο στά γεγονότα: οί παραισθήσεις δμ ω ς είναι κι αύ τές γεγονότα». Καί τό σημείο αύτό μάς οδηγεί στήν εξαιρετική μοναδικότητα τών κειμένων αύτών. Τοποθετούνται σέ δύο διαφορετικές κατηγορίες: Τά γεγονότα στήν κατηγορία τοϋ κωμικοϋ, Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ στήν κ α τηγο ρία τοϋ τρα γικού, μ ακ ριά άπό τά πολω τικά κριτήρια το ΰ αληθινού κ α ί τοΰ φεύτικου, στά όποια ή βιογρα φία έχει ακριβώ ς υποχρέω ση νά καθορίσει τά δρια *. Π ε ράσαμε άραγε δίπλα άπό τή μυθοπλασία, άπό έναν φαντασιακό κόσμο δηλα δή, έλισσόμενου μέσα στό συμβολικό σύστημα τοϋ κειμένου, ώ ς ένδειξη το ϋ έα υτοΰ του; Κ α τά κάποια έννοια ναι, κ α ί ό ιδιαίτερα δουλεμένος χα ρακτήρ α ς τώ ν χ ειρογράφ ω ν πού διαθέτουμε, μ έ τίς διαφορετικές φάσεις τους, θά οδηγήσει προφανώς άργότερα νφ δοθεί προτεραιότητα στήν έσω τερική κριτι - κή τοϋ κειμένου, δπως σέ κάθε λο γο τεχνική δημιουργία. Ε ν το ύ τοις, δέν μ π ο ρ ε ί κανείς νά διαβάσει τό β ιβλίο αύτό σάν ένα μυθι - στόρημα το ΰ Σ ελίν ή μ ιά νουβέλα τοΰμ πόρχες, γιά νά παραθέσουμε δύο σ υγγραφείς στούς όποιους ό Ά λτο υ σ έρ άρεσκόταν νά άνα φέρεται. "Αν, μ α υτά τά δυό κείμενα, εισερχόμαστε στή γραφή τοΰ φανταστικού, τής παραίσθησης, αύτό σημαίνει δτι τό υλικό τους * Γιά μιά συζήτηση πά νω στίς διαφορές, τίς παραδρομές, ~ά χενά τώ ν δύο αυτοβιογραφιών σέ σχέση μέ τήν πραγματική ζω ή, βλέπε Yann Moulier Boutang. Luis Althusser, une biographie, τόμος I, op. cil

18 είναι ή τρέλα, δηλα δή ή μόνη δ υνατότητα γιά τό υποκείμενο νά π ε ι τ όνομά του ώς τρελός, μ ετά ώς φονιάς, όντας εντούτοις πάντα φιλόσοφος καί κομμουνιστής. Βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά συγκλονιστική μαρτυρία τρέλας, μ έ τήν έννοια δτι, άντίθετα πρός τά «νοσογραφικά ντοκουμέντα» δπω ςτό Αναμνήσεις τοϋ Προέδρου Σρέμπερ πού μελέτησε ό Φ ρόυντ ή τοϋ Π ιέρ Ριβιέρ ( «Έ γ ώ, ό Πιέρ Ριβιέρ, έχοντας στραγγαλίσει τή μητέρα μου, τήν αδελφή μου, τή γυναίκα μου») πού παρουσίασε ό Μ ισέλ Φ ουκώ, κ α ταλαβαίνουμε πώς ενας διανοούμενος, ιδιαίτερα ευφυής, φιλόσοφος τό επ ά γγελ μ α, ένοικ εΐτή ν τρέλα του, τήν ίατρικοποίησή του μέσα στήν φ υχική νόσο έξαιτίας τοΰ φυχιατρικοϋ θεσμοϋ κ α ί τώ ν ψυχαναλυτικών ένδυμάτων μέ τά όποια ή νόσος στολίζεται. Μ έ αυτήν τήν έννοια, αύτό τό συμπαγές αύτοβιογραφικό μπλόκ, μ έ τόν συστατικό του πυρήνα ήδη παρόντα στά Γεγονότα, συνιστά τό ά παραίτητο σύστοιχο τή ς 'Ιστορίας τής τρέλας τοΰ Μ ισέλ Φουκώ. «Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ», γραμμένο άπό ενα ά τομο στό όποιο τό άκα τα λόγιστο τοΰ άφήρεσε εκ τώ ν π ρ α γ μ ά τω ν τήν ιδιότητά του ώ ς φιλοσόφου, κ α ί όντας τό ίδιο ενα άξεδιάλυτο μ ε ίγ μ α «γεγονότω ν» κ α ί «φαντασιώ σεω ν», γιά ενα δν μ έ σάρκα κ α ί οστά, φέρνει στό φώς πειραματικά τή θέση πού τοϋ είχε υποδείξει ό Φ ουκώ: τήν αιώ ρηση άνάμεσα στήν τρέλα κ α ί στή λογική. Πώς μπορεί ή σκέφη νά άκουμπάει στήν τρέλα χω ρίς νά γίνεται άπλά δμηρός της ή τερατώ δες ερέθισμα. Π ώ ς μπορεί ή ιστορία μ ια ς ζω ής νά γλιστρήσει στήν τρέλα, κ α ί ό άφ η γη τή ς της νά τό έχει συνειδητοποιήσει σέ τέτοιο σημείο; Μ έ ποιό τρόπο νά σκεφ τεΐκανείς τόν συγγραφ έα ενός τέτοιου έργου; Μ π ο ρεί «ή περίπτω ση Άλτουσέρ» νά άφεθεϊστούς γιατρούς, ατούς δικαστικούς, στους καλοπροαίρετους σχολιαστές τοΰ διχασμοΰ άνάμεσα στή δημόσια σκέφη κ α ί στήν ιδιω τική έπιθυμία; Μ έ τά δύο κείμενα τής ιστορίας τής ζωής του, δσον αφορά τό μ ε τά θάνατον πεπρωμένο του, εκείνος τούς διέφυγε. Μ έ αυτή τήν έννοια, τά αύτοβιογραφικά αυτά κείμενα έρχονται εντελώ ς φυσιολογικά καί, άς.τοϋμε τή λέξη, αύτοδίκαια νά πάρουν θέση, κ α ί θέση ουσιαστική, μέσα στό ερ γο το ΰ Λ ο υ ί Ά λ τουσέρ. Κ α ί μόνο ή άνάγνω αη (άναπόφευκτα π ολυεπίπεδη, άντιφατική) θά μάς πεϊποιές άνατροπές θά προκαλέσουν μέσα στό

19 ίδιο τό ερ γο χ α ί τή μ α τιά πού στό έξης θά πέφτει πάνω του χω ρίς νά είναι άχόμα δυνατόν νά προδικάσουμε τό νόημα χ α ί τό εύρος τών ανατροπών αυτών. Ό λ ιβ ιέ Κ ορπέ Γιάν Μουλιέ Μ πουτάνγχ Θ ά θ έλαμε νά ευχαριστήσουμε ολους εκείνους πού έπέτρεφαν νά π ρ α γματοποιηθ εί ή έκδοση τοΰ τόμου αύτοϋ, κ α ί κ α τ άρχάς τόν Φ ρανσουά Μ ποντάρ, κληρονόμο τοΰ Λ ο υ ί Ά λτο υ σ έρ, πού πήρε τήν άπόφαση νά δημοσιεύσει τά κείμενα α υτά κα ί μ ά ς τίμησε μ έ τήν εμπιστοσύνη του. Ε π ίση ς: τόν Ρεζίς Ν τεμ π ρα ί, τή Σ ά ντρα Σ ολομ όν, τή ν Π ω λ ετ Τ α ϊέμπ, τήν Μ ισέλ Λ ουά, τόν Ν το μ ινίκ Λ εκούρ, τόν Ά ν τ ρ έ Τοζέλ, τόν Σ τα νισ λά ς Μ πρετόν, τήν Έ λ έ ν Τρουαζιέ, τήν Φ ερνάντα Ν αβάρο, τόνγ κ αμπριέλ Ά λμ π ιά κ, τόν Ζάν-Πιέρ Σαλγχάς... γιά τά ντοκουμέντα χαί τις πολύτιμες μαρτυρίες πού μ ά ς διέθεσαν έπιτρέποντας ετσι νά έχδοθοΰν τά κείμε - να αυτά μ έσα στις καλύτερ ες δυνατές συνθήκες. Δ έν θά επρεπε εντούτοις νά θεωρηθοΰν υπεύθυνοι γιά τήν εχδοση αύτη της όποιας τήν ευθύνη επω μιζόμαστε πλήρω ς. Ε υχαρισ τούμε έτζίσης τούς συνεργάτες το ΰ IMEC πού μ ά ς προσέφεραν τή βοήθειά τους, κ α ί ιδιαιτέρω ς τή Σ α ντρίν Σ α μσόν πού κατέτα ξε κατά ενα μ ε γά λ ο μέρος τό Αρχείο Άλτουσέρ

20 Τό μέλλον διαρκεΐ πολύ 1985

21

22 Πιθανόν πολλοί θά βρουν προκλητικό πού δέν άρκοϋμαι στη σιωπή, μετά τήν πράξη πού διέπραξα, μετά τήν απόφαση γιά τό ακαταλόγιστο πού τήν εκρινε, ακαταλόγιστο χάρη στό όποιο, σύμφωνα με τήν τρέχουσα έκφραση, εύνοήθηκα. Αν δέν απολάμβανα αύτοϋ τοϋ προνομίου, θά υπήρχε εις βάρος μου ποινική δίωξη εάν δμως είχε υπάρξει παραπομπή θά είχα τήν ύποχρέωση νά απαντήσω. Τό βιβλίο αύτό είναι ή απάντηση πού θά ήμουν υποχρεωμένος νά δώσω αν είχε υπάρξει εις βάρος μου ποινική δίωξη. Κ αί τό μόνο πού τώρα έπιζητώ είναι νά μοΰ αναγνωρίσουν αύτό πού διαφορετικά θά ήταν υποχρέωσή μου. Εννοείται εχω πλήρη επίγνωση δτι ή απάντηση, πού έδώ έπιχειρώ νά δώσω, δέν είναι σύμφωνη μέ τούς κανόνες τής ποινικής διαδικασίας, πού δμως δέν υπήρξε, οΰτε εχει τή μορφή πού θά επαιρνε κανονικά σέ μιά τέτοια περίπτωση. Αναρωτιέμαι, ώστόσο, μήπως ή οριστική καί διά παντός απουσία παραπομπής, τών κανόνων της καί τής μορφής της, δέν εκθέτει ακόμη περισσότερο στή δημόσια κριτική καί στήν ελεύθερη έκφρασή της δσα θά προσπαθήσω νά π ώ. Έ ν όλίγοις αύτό επιθυμώ. Είναι μοίρα μου: δέν μπορώ νά διανοηθώ δτι θά καταπραΰνω μιά ανησυχία μου παρά μόνο διατρέχοντας τόν κίνδυνο νά προκαλέσω άπειρες άλλες

23

24 I θ ά πώ τώρα τό πότε καί τό πώ ς, δπως τά διατήρησα στήν ανάμνησή μου, αναλλοίωτη καί ακριβέστατη ώς τίς ελάχιστες λεπτομέρειες της, χαραγμένη γιά πάντα στό είναι μου μέσα α π δλες τίς δοκιμασίες μου ανάμεσα σέ δύο νύχτες, τή μία άπό τήν όποία έβγαινα χωρίς νά ξέρω ποιά είναι καί τήν άλλη δπου έμπαινα. Νά ή σκηνή τοΰ φόνου, δπως τήν εζησα. Ξαφνικά, δρθιος, ντυμένος τή ρόμπα μου, στά πόδια τοϋ κρεβατιού μου, στό διαμέρισμά μου τής Έ κ όλ Ν ορμάλγηταν Κυριακή 16 Νοεμβρίου, γύρω στίς εννιά τό πρωί. 'Έ να γκρίζο φώς ερχεται άπό τ αριστερά γιά νά φωτίσει τά πόδια τοϋ κρεβατιού μου, άπό τή μεριά τοϋ μεγάλου παράθυρου πού τό πλαισίωναν, χρόνια τώρα, παμπάλαιες κουρτίνες, ξεθωριασμένες άπό τό χρόνο, καμένες άπό τόν ήλιο, χρώ μα κόκκινο αύτοκρατορικό. Εμπρός μου: ή Έλέν ξαπλωμένη ανάσκελα,κι αυτή μέ τή ρόμπα της. Ή μέση της αναπαύεται στό ξύλο τοϋ κρεβατιού, οί γάμπες της αφημένες στή μοκέτα τοΰ πατώματος. Γονατιστός σιμά της, σκυμμένος πάνω της, τής κάνω μασάζ στό λαιμό. Τύχαινε συχνά νά τής κάνω μασάζ σιωπηλά, στό σβέρκο, στήν πλάτη, στή μέση. Ε ίχα μάθει τήν τεχνική άπό ενα σύντροφο τής αιχμαλωσίας, τόν μικρό Κλέρκ, εναν έπαγγελματία ποδοσφαιριστή, πολυμήχανο. Αυτή τή φορά τής κάνω μασάζ στό μπροστινό μέρος τοΰ λαιμοΰ. Πιέζω τούς δυό άντίχειρες στό πάνω μέρος τοϋ στέρνου καί, συνεχίζοντας τήν πίεση, πλησιάζω άργά τήν πιό σκληρή ζώνη κάτω ά π τ αυτιά, μετατοπίζοντας λοξά τόν ενα άντίχειρα πρός τά δεξιά, τόν άλλο πρός τά άριστερά. Σχηματίζω ενα V. Αισθάνομαι μεγάλη κούραση στά χέρια. Τ ό ξέρω, νά κάνω μασάζ μοΰ κουράζει τούς πήχεις τών χεριών

25 Τό πρόσωπο τής Έ λ έν είναι ακίνητο, γαλήνιο, τ ανοιχτά της μάτια καρφωμένα στό ταβάνι. Καί ξαφνικά μέ πιάνει τρόμος. Τ ά μάτια της δέν λένε νά ξεκαρφωθούν ά π τό ταβάνι καί, κυρίως, νά ενα μικρό κομμάτι γλώσσας πού έξέχει ανάμεσα στά δόντια καί τά χείλη. ΕΓχα δει νεκρούς, άλλά δέν είχα δει στραγγαλισμένους στή ζωή μου. Κι ωστόσο νιώθω δτι είναι στραγγαλισμένη. Ά λ λ ά πώ ς εγινε; Άνασηκώνομαι καί ουρλιάζω: στραγγάλισα τήν Έλέν! Όρμώ πανικόβλητος, τρέχοντας μ δλη μου τή δύναμη, διασχίζω τό διαμέρισμα, κατεβαίνω τή σκαλίτσα μέ τό σιδερένιο κ ιγκλίδωμα πού οδηγεί στήν αυλή καί κατευθύνομαι, τρέχοντας πάντα, πρός τό ιατρείο τής Σχολής γιά νά βρώ τόν δρ Έ τιέν, πού μένει στό πρώτο πάτω μα. Στό δρόμο μου κανέναν δέν συνάντησα, είναι Κυριακή, ή Σ χολή μισόκλειστη, κοιμάται άκόμη. Ούρλιάζοντας πάντα, ανεβαίνω τέσσερα τέσσερα τά σκαλιά τοΰ γιατρού: «"Επνιξα τήν Έ λέν!». Χτυπάω δυνατά τήν πόρτα τοΰ γιατρού, πού μοΰ άνοίγει κατάπληκτος, ντυμένος κι έκεΐνος τή ρόμπα του. Ούρλιάζω, έπνιξα τήν Έ λ έν, τραβάω τόν γιατρό ά π τό γιακά τής ρόμπας του νά ρθει αμέσως νά δει, εΐδάλλως θά βάλω φωτιά στή Σ χολή. Ό Έ τιέν δέν μέ πιστεύει, «είναι αδύνατον» λέει. Κατεβαίνουμε βιαστικά τή σκάλα, νά μαστέ κι οΐ δυό μπροστά στήν Έ λέν. Τ ά μάτια της είναι πάντοτε καρφωμένα στό ταβάνι, έκεΐνο τό μικρό κομματάκι γλώσσας προβάλλει πάντα άνάμεσα στά δόντια καί τά χείλη. Ό Έτ.ί*< τήν ακροάζεται. Δέν γίνεται τίποτε, λέει, είναι πολύ άργά. Μά δέν μπορούμε νά τής κάνουμε τεχνητή αναπνοή; Ο χι; Ό Έ τιέν μοΰ ζητάει δυό λεπτά καί μ αφήνει μόνο. Αργότερα θά καταλάβω δτι πήγε νά τηλεφωνήσει στό διευθυντή, στό νοσοκομείο, στήν αστυνομία, δέν ξέρω ποϋ. Περιμένω τρέμοντας ασταμάτητα. Οί μακριές, κόκκινες, κουρελιασμένες κουρτίνες κρέμονται στίς δυό πλευρές τοΰ παραθύρου, ή μιά, άπό τά δεξιά, φτάνει ώς τό κάτω μέρος τοΰ κρεβατιοΰ. Ξαναβλέπω τόν φίλο μας Ζάκ Μαρτέν, πού μιά μέρα τοΰ Αΰγούστου τοΰ 1964 βρέθηκε νεκρός στήν καμαρούλα του, στό 16ο Διάμερισμα, ξαπλωμένος άπό μέρες στό κρεβάτι του, μ ενα μακρύ κοτσάνι ένός κόκκινου τριαντάφυλλου στό

26 στήθος. ΤΗταν ενα σιωπηλό μήνυμα γιά μάς τούς δυό τό τριαντάφυλλο εκείνο, έμάς πού τόν αγαπούσαμε από είκοσι χρόνια, σέ άνάμνηση τοΰ Μ πελογιάννη, ενα χαϊρε πέρα ά π τόν τάφο. "Αρπαξα τότε τή μιάν άκρη τής κόκκινης κουρτίνας καί χωρίς νά τήν σκίσω τήν φέρνω ως τό στήθος τής Έ λ έν, τήν απλώ νω πάνω της, άπό τήν άκρη τοΰ δεξιοΰ της ώμου ως τ άριστερό της στήθος. Ό Έ τιέν έπιστρέφει. 'Ό λ α μπερδεύονται έδώ. Φαίνεται δτι μοϋ εκανε μιά ενεση, πέρασα μαζί του ά π τό γραφείο μου καί βλέπω κάποιον (δέν ξέρω ποιόν) νά άνασηκώνει βιβλία δανεισμένα ά π τή βιβλιοθήκη τής Σ χολής. Ό Έ τιέν μιλάει γιά νοσοκομείο. Καί πέφτω στή νύχτα. Πρέπει νά «ξύπνησα», δέν ξέρω πότε, στή Σαίντ Αν

27

28 II Ας μέ συγχωρήσουν οί άναγνώστες μου. Γράφω αύτό τό μικρό βιβλίο κα τ άρχήν γιά τούς φίλους μου, καί, αν θά ήταν δυνατόν, γιά μένα τόν ίδιον. Οί λόγοι μου θά γίνουν σέ λίγο κατανοητοί. Πολύ καιρό μετά τό δράμα πληροφορήθηκα δτι 8υό κοντινοί μου άνθρωποι (σίγουρα δέν ήταν οΐ μόνοι) είχαν ευχηθεί νά μήν θεωρηθώ άκαταλόγιστος, δπως άποφάνθηκαν τελικά τρεις ιατροδικαστικές πραγματογνωμοσύνες, πού έγιναν στό νοσοκομείο τής Σαίντ Αν τήν έβδομάδα πού άκολούθησε τό θάνατο της Έ λ έν. Κάποιοι είχαν υποβάλει τή γνώ μη νά παραπεμφθώ κανονικά στό κακουργοδικεΐο. Δυστυχώς δέν ήταν παρά ευσεβείς πόθοι. Σοβαρά άρρωστος (διανοητική σύγχυση, ονειρικό παραλήρημα), δέν ήμουν σέ θέση νά υποστηρίξω τήν παραπομπή μου σέ κάποιο δικαστήριο. Ό ανακριτής πού μέ έπισκέφθηκε δέν μπόρεσε νά μοϋ βγάλει λέξη. Ε πιπλέον, εχοντάς με θέσει αύτεπαγγέλτω ς ύπό κηδεμονία μέ άπόφαση τοϋ άστυνομικοΰ διευθυντή, δέν ήμουν πλέον αυτεξούσιος ουτε κύριος τών άστικών μου δικαιωμάτων. Στερημένος άπό κάθε επιλογή, ήμουν στήν πραγματικότητα παγιδευμένος σέ μιά επίσημη διαδικασία πού δέν είχα καμιά δυνατότητα νά τήν άποφύγω καί στήν όποία δέν μπορούσα παρά νά υποταχθώ. Αύτή ή διαδικασία εχει ολοφάνερα πλεονεκτήματα: προστατεύει τόν υπόδικο πού κρίνεται άκαταλόγιστος γιά τίς πράξεις του. Συνάμα δμως άποκρύπτει άτοπα άκατανόμαστα, πού είναι λιγότερο γνωστά. Βέβαια, μετά τήν εμπειρία μιας τόσο μακράς δοκιμασίας, δυσκολεύομαι νά καταλάβω τούς φίλους μου. "Οταν μιλώ γιά δοκιμασίες, έννοώ δχι μόνο τά δσα εζησα τόν καιρό πού ήμουν κλεισμένος στό φρενοκομείο άλλά καί δσα εκτοτε ζώ καί επίσης, τό βλέπω καθαρά, μιλώ γι αΰτά πού είμαι καταδικασμένος νά ζήσω ως τό τέρ

29 μα τών ημερών μου, αν δέν παρουσιασθώ δημόσια χαίπροσω πιχά γιά νά άκουσθεΐ ή μαρτυρία μου. Τ όσα πρόσωπα, μέ τήν καλύτερη ή τή χειρότερη προαίρεση, διακινδύνευσαν μέχρι στιγμής νά μιλήσουν ή νά σιωπήσουν άντί γιά μένα! Μοίρα τοϋ ακαταλόγιστου, είναι ή ταφόπλακα τής σιωπής. Αυτή ή απόφαση περί τοΰ άκαταλόγιστου, πού έξεδόθη υπέρ μου τόν Φεβρουάριο τοϋ 1981, προβλέπεται στό περιβόητο άρθρο 64 τοΰ Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, στήν εκδοχή τοΰ 1838: άρθρο πάντοτε έν ΐσχύι, παρά τίς τριάντα δύο άπόπειρες άναθεώρησης πού δέν κατέστη δυνατόν νά τελεσφορήσουν. Πρίν τέσσερα χρόνια, έπί κυβερνήσεως Μωρουά, μιά επιτροπή καταπιάστηκε άλλη μιά φορά μ αύτό τό λεπτό ζήτημα, πού άνατρέπει εναν ολόκληρο μηχανισμό δικαστικών, διοικητικών, ποινικών έξουσιών, συνδεδεμένων μέ τήν επιστημονική γνώση, μέ συγκεκριμένες πρακτικές καί μέ τήν ψυχιατρική ιδεολογία τοΰ έγκλεισμοϋ. Ή επιτροπή αΰτή δέν λειτουργεί πιά. Προφανώς δέν βρήκε τίποτε καλύτερο νά πει. Π ράγματι, ό Ποινικός Κώδικας άντιπαραβάλλει άπό τό 1838 τήν χατάσταση τής μ ή ύπευθυνότητας ένός εγκληματία πού διέπραξε αδίκημα σέ κατάσταση «φρενοβλάβειας» ή «ύπό τήν επήρειά της» πρός τήν καθαρή καί ευθεία ύττευθυνότητα, πού «φυσιολογικά» άναγνωρίζεται σέ κάθε άνθρωπο. Ή κατάσταση τής υπευθυνότητας άνοίγει τό δρόμο τής κλασικής διαδικασίας: παραπομπή σέ κακουργοδικεϊο, δημόσια επ άκροατηρίω διεξαγωγή δίκης, δπου έρχονται άντιμέτωπες οί παρεμβάσεις τοϋ δημόσιου χατηγόρου πού μιλάει έξ ονόματος τών συμφερόντων τής κοινωνίας, τών μαρτύρων, τών δικηγόρων τής υπεράσπισης καί τής πολιτικής άγω γής πού έπίσης εκφράζονται δημόσια, τέλος τοΰ ίδιου τοϋ κατηγορουμένου πού παρουσιάζει αύτοπροσώπω ς τή δική του έρμηνεία τών πράξεών του. "Ο λη αύτή ή διαδικασία, σημαδεμένη άπό τή δημοσιότητα, κλείνει μέ τή μυστική διαβούλευση τών δικαστών, πού δμως κι αυτοί άποφαίνονται δημόσια, είτε άθωώνοντας τόν κατηγορούμενο είτε καταλογίζοντας κάποια ποινή καθείρξεως. Ό εγκληματίας, έχοντας κριθεΐ ένοχος, τιμωρείται μέ μιά συγκεκριμένη ποινή, μέ τήν όποία «ύποχρεοϋται» νά πληρώσει τό χρέος του στήν κοινωνία καί, έπομένως, νά «ξεπλύνει» τό κρίμα του. Ή κατάσταση της διχαστιχονομιχής μή υπευθυνότητας, άντί

30 θετα, σταματάει τή διαδικασία τής δημόσιας καί επ άκροατηρίω παραπομπής. Επιβάλλει έξ ύπαρχής καί ευθέως στόν δολοφόνο εγκλεισμό σέ ψυχιατρικό ίδρυμα. Ώ ς έκ τούτου ό εγκληματίας τίθεται «σέ κατάσταση αδυναμίας νά μήν βλάψει» τήν κοινωνία, άλλά γιά χρόνο απροσδιόριστο, καί ύποχρεοΰται νά δέχεται τίς ψυχιατρικές φροντίδες πού απαιτεί ή κατάστασή του ώς «διανοητικού ασθενούς». Αν ό φονιάς, μετά τή δημόσια δίκη, αθωωθεί, μπορεί νά γυρίσει σπίτι του μέ τό κεφάλι ψηλά (κατ αρχήν τουλάχιστον: διότι ή κοινή γνώ μη μπορεί νά αγανακτήσει βλέποντάς τον άθωωμένο καί μπορεί νά τόν κάνει νά τό αισθανθεί. Πάντοτε βρίσκονται φωνές σ αύτοΰ τοϋ είδους τά σκάνδαλα πού παίρνουν τή σκυτάλη τής δημόσιας ένοχης συνείδησης). Αν καταδικασθεΐ σέ κάθειρξη ή σέ ψυχιατρικό εγκλεισμό, ό εγ κληματίας ή ό δολοφόνος εξαφανίζεται άπό τή δημόσια ζωή γιά ενα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, οριζόμενο άπό τό νόμο σέ π ε ρίπτωση κάθειρξης (οί περιορισμοί τής ποινής μπορεί νά μειώσουν τό χρόνο) γιά χρόνο απροσδιόριστο σέ περίπτωση ψυχιατρικής κράτησης, καί μέ τούτη τήν έπιβαρυντική περίπτωση: θεωρούμενος δτι στερείται τής ύγιοϋς δυνατότητας νά κρίνει, καί επομένως στερούμενος τής ελευθερίας νά άποφασίζει, ό εγκλειστος σέ ψυχιατρείο δολοφόνος μπορεί νά χάσει τή νομική του προσωπικότητα, θ ά τεθεί λοιπόν υπό κηδεμόνα, κι αύτός ό τελευταίος πιά θά διαθέτει τήν υπογραφή του, θά πράττει έξ ονόματος του καί άντ αύτοϋ ενώ ενας κοινός κατάδικος δέν τήν χάνει παρά μόνο άπό «έγκληματολογική άποψη». Ό έγκληματίας ή ό δολοφόνος, επειδή θεωρείται έπιχίνδυνος άπέναντι στόν εαυτό του (αυτοκτονία) καί άπέναντι στήν κοινωνία (υποτροπή), τίθεται σέ κατάσταση άδυναμίας νά βλάψει είτε μέ τήν κάθειρξη είτε μέ τόν ψυχιατρικό εγκλεισμό. Γιά νά βάλουμε τά πράγματα στή θέση τους, ας σημειώσουμε δτι πολλά ψυχιατρεία, παρά τίς πρόσφατες προόδους, παρέμειναν φυλακές. Έ τσι, γιά τούς «επικίνδυνους» άσθενεΐς (βίαιοι χαί κινητικοί), λειτουργούν σ αυτά υπηρεσίες άσφαλείας καί μέσα δπως συρματοπλέγματα, κελιά άσφαλείας, ζουρλομανδύες, χημικοφαρμακευτική α γω γή, πού φέρνουν στό νοϋ δυσάρεστες άναμνήσεις. Οί υπηρεσίες άσφαλείας είναι συ-, χνά χειρότερες κι άπό φυλακές

31 Κάθειρξη άπό τή μιά μεοιά, εγκλεισμός άπό τήν άλλη. Δέν είναι παράξενο νά βλέπει κανείς πώ ς έπιβάλλεται στήν κοινή γνώ μη ενα είδος έξομοίωσης μ αύτόν τόν συμπλησιασμό τών δύο καταστάσεων. Σέ κάθε περίπτωση, κάθειρξη ή εγκλεισμός είναι ή φυσιολογική κύρωση γιά τό φόνο. Ε κ τό ς άπό επείγουσες περιπτώσεις, τίς ονομαζόμενες οξείες, πού δέν άποτελοΰν πρόβλημα, ό νοσοκομειακός εγκλεισμός δέν περνά χωρίς βλαβερές συνέπειες τόσο γιά τόν άσθενή, τόν όποιο συχνά μετατρέπει σέ χρόνιο, δσο καί γιά τόν γιατρό, πού κι αύτός είναι άναγκασμένος νά ζεϊ σ έναν κόσμο κλειστό, δπου υποτίθεται δτι «γνωρίζει τά πάντα» γιά τόν άσθενή καί πού συχνά ζεΐ μέσα σ ενα άγχώδες πρόσωπο-μέ-πρόσωπο μαζί του, ένώ συνάμα τιθασσεύει τόν άρρωστο μέ έπιτηδευμένη αναισθησία καί αυξανόμενη επιθετικότητα. Ά λ λ ά τό πράγμα δέν σταματάει εδώ. 'Η κοινή γνώ μη θεωρεί δτι ό εγκληματίας ή ό δολοφόνος, δυνάμει «υπότροπος» καί κατά συνέπεια «επικίνδυνος» διαρκώς, πρέπει ή θά επρεπε νά παραμείνει έπ άόριστον άποκομμένος άπό τήν κοινωνική ζωή οριακά ως τό τέλος τής ζωής του. Γ ι αυτό άκούγονται συχνά τόσες φωνές ιερής αγανάκτησης, μερικές μάλιστα, καλλιεργώντας τό άγχος καί τήν κοινωνική ένοχή γιά ίδιοτελεΐς σκοπούς, στό δνομα τής άσφάλειας τών άνθρώπων καί τών περιουσιών τους, άποκτοϋν ειδικότητα στήν κατακραυγή εναντίον τών άδειών γιά κρατούμενους ή έναντίον της άποφυλάκισης πρίν άπό τήν εκτιση τής ποινής, έφ δσον ό φυλακισμένος επιδεικνύει «καλή διαγω γή». Γ ι αύτό τό λόγο, τό θέμα τών «ισοβίων δεσμών» ερχεται καί έπανέρχεται στούς σχολιασμούς δχι μόνο ώς υποκατάστατο τής ποινής τοΰ θανάτου άλλά καί ώς «φυσική» κύρωση ολόκληρης σειράς άδικημάτων πού θεωρούνται ιδιαιτέρως ειδεχθή, έγκλημάτων κατά τής άσφάλειας «άνηλίκων, ήλικιωμένων καί άστυνομικών». Σ αύτές τίς συνθήκες ό «τρελός», πού τελικά κρίνεται πιό «επικίνδυνος» γιατί είναι πολύ πιό «άπρόβλεπτος» άπό τόν κοινό εγκληματία, πώ ς θά μπορούσε τάχα νά ξεφύγει άπό τήν άντίληψη αυτή, δεδομένου δτι ή μοίρα του ώς έκ φύσεως έγκλειστου τόν συνδέει μέ τή μοίρα τοΰ ενόχου εγκλήματος «καθοσιώσεως» ; 'Ωστόσο, πρέπει νά προχωρήσουμε πιό πέρα. Ή συνθήκη τοΰ ακαταλόγιστου εκθέτει στήν πραγματικότητα τόν εγκλειστο τρελό σέ πολλά άλλα προληπτικά μέτρα έκ μέρους τής κοινής γνώμης

32 Πράγματι, στή συντριπτική πλειοψηφία τών περιπτώσεων ό καταλογιστός ένοχος πού παραπέμπεται στό ποινικό δικαστήριο ξεμπερδεύει με μιά χρονικά προσδιορισμένη ποινή δύο, πέντε, είκοσι χρόνων καί ξέρουμε δτι ή ποινή τών ισόβιων δεσμών, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, είναι δυνατόν νά έλαττωθεΐ κι ό κατάδικος νά άποφυλακισθεϊ μετά άπό ενα ορισμένο χρονικό διάστημα. Στή διάρκεια τής φυλάκισής του ύποχρεοΰται νά «ξεπληρώσει τό χρέος του άπέναντι στήν κοινωνία». "Απαξ καί τό χρέος πληρώθηκε, μπορεί νά επιστρέφει φυσιολογικά στή ζωή μήν έχοντας, κατ άρχήν, άνάγκη νά δώσει λογαριασμό σέ κανένα. Λέω «κατ άρχήν», γιατί ή πραγματικότητα δέν είναι τόσο άπλή, δέν άντιστοιχεΐστό νόμο τό μαρτυρεί, γιά παράδειγμα, ή τόσο διαδεδομένη σύγχυση άνάμεσα στόνχατηγορούμενο (θεωρούμενο άθώο μέχρις άποδείξεως τής ενοχής του) καί τόν ένοχο, τό μαρτυρούν επίσης τά ίχνη τοΰ σκανδάλου πού παραμένουν αισθητά γιά καιρό σέ τοπική ή εθνική κλίμακα, οί θόρυβοι έξαιτίας τής κατηγορίας πού γιά καιρό άντανακλώνται στόν Τύπο καί τά MME μέ τή δικαιολογία τής πληροφόρησης, τό μαρτυροΰν οί φήμες πού συνοδεύουν μέ τή φθοροποιό δράση τους δχι μόνο τόν άθώο κατηγορηθέντα πού άθωώθηκε άλλά καί τόν καταδικασθέντα ένοχο πού «έντιμα» έξέτισε τήν ποινή του. Μολαταύτα, πρέπει επίσης νά ποΰμε δτι ή ιδεολογία τοΰ «χρέους» καί τοΰ «έξοφληθέντος χρέους» λειτουργεί ΰπέρ τοΰ καταδικασμένου πού έξέτισε τήν ποινή του καί, μέχρις ενα ορισμένο σημείο, προστατεύει τόν άποφυλακισμένο εγκληματία. Επιπλέον, ό νόμος τοΰ δίνει δυνατότητες προσφυγής εναντίον κάθε κατηγορίας πού δέν εμπεριέχεται στήν «κριθεΐσα υπόθεση». 'Ο εγκληματίας πού τακτοποίησε τήν οφειλή του πρός τήν κοινωνία ή ό άμνηστευόμενος μπορεί νά προσφύγει στή δικαιοσύνη γιά δυσφήμηση δταν τοΰ άποδίδουν παρελθόν δυσφημηστικό. 'Υπάρχουν χίλια παραδείγματα. Ή ποινή «σβήνει» τό έγκλημα μέ τή σιωπή, τήν άπομόνωση, τό πέρασμα τοΰ χρόνου, ό παλαιός εγκληματίας μπορεί νά ξαναρχίσει τή ζωή. Κι εδώ τά παραδείγματα άφθονοΰν, δόξα τώ θεώ. Ω στόσο δέν συμβαίνει τό ίδιο στήν περίπτωση τοΰ δολοφόνου «τρελού». 'Όταν τόν βάζουν στό ψυχιατρείο, τό κάνουν χωρίς προβ λεπτό χρονιχό δριο, άκόμη κι δταν ξέρουν ή θά επρεπε νά ξέρουν δτι χατ άρχήν χάθε οξεία κατάσταση είναι προσωρινή. Είναι βέβαια άλήθεια δτι οί γιατροί πολύ συχνά, αν δχι πάντα, δέν είναι

33 σέ θέση νά προσδιορίσουν εστω κατά προσέγγιση, άκόμη καί γιά τίς όξεϊες περιπτώσεις, να χρονικό διάστημα στό όποιο προβλέπεται δτι θά υπάρξει αποθεραπεία. Ά κόμ η καλύτερα: ή αρχική διάγνωση δέν σταματάει σύν τώ χρόνω νά διαφοροποιείται, διότι στήν ψυχιατρική κάθε διάγνωση είναι έξελιχτιχή. Μόνο μέ τήν έξέλιξη τής κατάστασης τοϋ άσθενοΰς έπιτρέπεται νά προσδιοριστεί ενα π ι θανό χρονικό δριο αποθεραπείας, μέ τή διάγνωση νά όρισθεΐή αγωγή καί φυσικά νά αλλάξουν οί προοπτικές τής πρόγνωσης. 'Όμως, γιά τήν κοινή γνώμη, ό τρελός θεωρείται διαμιάς διανοητικά άρρωστος, άποψη πού ενας ορισμένος Τύπος καλλιεργεί, χωρίς ποτέ νά διακρίνει τήν «τρέλα» τών οξέων αλλά παροδικών περιπτώσεων άπό τίς «διανοητικές διαταραχές» πού είναι μοίρα. Κι δποιος λέει «διανοητικά άσθενής», εννοείάσθενής διά βίου, καί κατά συνέπεια έγκλειστέος καί εγκλειστος διά βίου, «Lebenstod», δπως τό είπε τόσο καλά ό γερμανικός Τύπος. Ό διανοητικά άσθενής, δσο καιρό είναι εγκλειστος, έκτός κι άν καταφέρει νά σκοτωθεί, συνεχίζει βεβαίως νά ζεϊ άλλά στή σιωπή καί τήν άπομόνωση τοϋ άσύλου. Κάτω άπό τήν ταφόπλακά του μοιάζει πεθαμένος γιά δσους δέν τόν επισκέπτονται. Ά λ λ ά ποιός τόν επισκέπτεται; Ε πειδή δμως δέν είναι πραγματικά νεκρός, επειδή δέν υπήρξε άναγγελία (άν είναι γνωστός) τοΰ θανάτου του, σιγά σιγά γίνεται ζωντανός νεκρός ή μάλλον ουτε νεκρός ουτε ζωντανός μήν μπορώντας νά δώσει σημεία ζωής, μήν μπορώντας νά δει παρά τούς συγγενείς του ή εκείνους πού ένδιαφέρονται γ ι αύτόν (περίπτωση σπανιότατη, πόσοι καί πόσοι εγκλειστοι δέν δέχονται ποτέ έπισχέφεις τό διαπίστωσα μέ τά μάτια μου καί στή Σαίντ "Αν καί άλλοϋ), μήν μπορώντας επιπλέον νά έκφρασθεΐ πρός τά εξω δημόσια, εμφανίζεται στήν πραγματικότητα διακινδυνεύω τόν δρο μέ τήν ίδια ετικέτα πού χρησιμοποιήθηκε στούς φρικτούς άπολογισμούς δλων τών πολέμων καί δλων τών καταστροφών τοΰ κόσμου: τοϋ αγνοουμένου. "Αν μιλώ γι αύτή τήν παράδοξη συνθήκη είναι γιατί τήν γνώρισα καί, κατά κάποιο τρόπο, τήν ζώ άκόμη σήμερα. Π αρ δλο πού βγήκα άπό τό ψυχιατρείο έδώ καί δυό χρόνια, γιά μιά ορισμένη κοινή γνώ μη πού ξέρει τό δνομά μου είμαι αγνοούμενος. Ουτε νεκρός ουτε ζωντανός, ουτε προσώρας θαμμένος, δμως «χωρίς εργο» φέρομαι μέ τή θαυμάσια λέξη τοΰ Φουκώ πού χρησιμοποίησε - 32-

34 γιά νά έπισημάνει τήν τρέλα: αγνοούμενος. 'Ό μ ω ς, άντίθετα άπό εναν νεκρό, τοΰ οποίου ό θάνατος βάζει μιά τελεία στή ζωή τοΰ άτόμου καί ό όποιος θάβεται στή γή, ενας αγνοούμενος επισείει στήν κοινή γνώ μη τόν κίνδυνο (δπως σήμερα μέ την περίπτωσή μου) επανεμφάνισής του στή ζωή (γράφει ό Φουκώ γ ι αυτόν: δταν αισθάνεται θεραπευμένος, επανεμφανίζεται στόν μεγάλο ήλιο τής «πολωνέζικης ελευθερίας» ). Πρέπει δμως νά ξέρουμε καλά καί διαπιστώνεται καθημερινά δτι αύτό τό εξαιρετικό καθεστώς τοΰ αγνοουμένου πού μπορεί νά έπανεμφανισϋεΐ διατηρεί άπέναντι στόν εγκλειστο εγκληματία ενα είδος δυσθυμίας καί ένοχης συνείδησης, διότι ή κοινή γνώμη άντιλαμβάνεται δτι πρόκειται γιά μιά εξαφάνιση πού δέν είναι σέ θέση νά βάλει οριστικά τέρμα στήν κοινωνική ύπαρξη ενός εγκληματία ή ενός εγκλείστου φονιά. Στήν πραγματικότητα, αύτή ή στάση προσομοιάζεται μέ τό άγχος τοΰ θανάτου καί τήν άπειλή πού ενέχει, μοιάζει μ αυτήν τήν άναντίστρεπτη ένόρμηση. Γιά τήν κοινή γνώ μη ή υπόθεση θά επρεπε νά είχε διευθετηθεί οριστικά μέ τόν εγκλεισμό. Ά λ λά ή ένοχη συνείδηση, πού συνοδεύει τό γεγονός μέ άλογους συναισθηματισμούς, κωφή καί διάχυτη, πάει μαζί μέ τό φόβο δτι ή υπόθεση δέν τέλειωσε γιά πάντα. Ά ν συμβεί καί ό εγκλειστος «τρελός» ξαναβγεϊ στό φώς τής ζωής, άκόμη κι αν διαθέτει τήν εγγύηση τών αρμόδιων γιατρών, ή κοινή γνώμη είναι υποχρεωμένη νά άναζητήσει καί νά επινοήσει εναν συμβιβασμό άνάμεσα σ αύτή τήν άπροσδόκητη άλλά τόσο οχληρή επανεμφάνιση καί τό άρχικό σκάνδαλο τοΰ φόνου, ενα σκάνδαλο πού υπαινίσσεται τήν επιστροφή τοΰ έγκληματία, πού θεωρείται «γιατρεμένος», δπως κι ό ίδιος θεωρεί τόν έαυτό του ύγιή. Μάλιστα κάτι τέτοιο είναι πολύ συνηθισμένο στίς περιπτώσεις οξείας κρίσης. Τ ί θά κάνει; θ ά υποτροπιάσει; Υ πάρχουν τόσα καί τόσα παραδείγματα! Είναι δυνατόν τρελός νά ξανάγινε «φυσιολογικός»; Αν δμως ξανάγινε φυσιολογικός, μήπω ς τά χα δέν ήταν υγιής χ α ί τή στιγμή τοΰ έγχλήμα τος; Γ ιά τήν κουφή καί τυφλή συνείδηση τής κοινής γνώμης τυφλωμένη άπό τήν αύθόρμητη, καί καλλιεργούμενη επίσης, ιδεολογία περί εγκλήματος, θανάτου, «χρέους στή ζωή», επικίνδυνου καί αστάθμητου τρελοϋ ή δίκη πού ποτέ δέν εγινε είναι έτοιμη νά ξαναρχίσει, νά γίνει επιτέλους δημοσίως, χω ρίς ωστόσο ό τρελός δολοφόνος νά εχει τό δικαίωμα νά εξηγηθεί. Πρέπει νά έπιμείνω σ αύτό τό παράδοξο σημείο. Ό άνθρωπος - 33-

35 πού κατηγορεΐται γιά ενα έγκλημα καί δέν κρίθηκε ακαταλόγιστος ύπέστη βεβαίως τή σκληρή δοκιμασία τής δημόσιας παραπομπής στό κακουργοδικεΐο. 'Ωστόσο έκεϊ, τά πάντα, κατηγορία, υπεράσπιση, προσωπικές εξηγήσεις, ξετυλίγονται μέ δημόσιο τρόπο. Σ αύτήν τήν έπ άχροατηρίω αντιπαράθεση ό κατηγορούμενος γιά ανθρωποκτονία εχει τήν αναγνωρισμένη άπό τό νόμο δυνατότητα νά υπολογίζει σέ δημόσιες μαρτυρικές καταθέσεις, στή δημόσια υπεράσπιση τοΰ δικηγόρου του, στό δημόσιο κατηγορητήριο τοΰ εισαγγελέα. Κ αί επιπλέον εχει τό δικαίω μα καί τό ανεκτίμητο προνόμιο νά έκφρασθεϊ καί νά εξηγηθεί δημόσια, αυτοπροσώπως χ α ί έπ όνόμ α τ ί του γιά τή ζωή του, τό φόνο, τό μέλλον του. ΕΓτε αθωωθεί είτε καταδικασθεΐ, μπορεί πάντως νά εξηγηθεί δημοσίως, ό Τύπος ύποχρεοΰται νά καταγράψει τίς εξηγήσεις του, δπως καί τό συμπέρασμα τής δίκης πού περατώνει νομίμως καί δημοσίως τήν υπόθεση. "Αν θεωρεΐδτι άδικα καταδικάσθηκε, μπορεί νά διακηρύξει τήν άθωότητά του, καί ξέρουμε δτι αύτή ή δημόσια διακήρυξη τής άθωότητας σέ σημαντικές περιπτώσεις οδήγησε στήν άναψηλάφηση της δίκης καί τήν άθώωση τοΰ κατηγορουμένου. Συμβαίνει άκόμη ν άναλάβουν τήν υπεράσπισή τους επιτροπές πολιτών. Χάρη σέ δλα αύτά τά μέσα δέν είναι ούτε μόνος ούτε χωρίς δημόσια άρωγή. Έ δ ώ βρίσκεται ή ουσία τοΰ θεσμοΰ της δημοσιότητας τής ποινικής διαδικασίας, πού ό Ιταλός νομομαθής Μ πεκάρια καί μετά ά π αύτόν ό Κάντ τήν θεωροΰσε, ήδη τόν 18ο αιώνα, ώς τήν υπέρτατη εγγύηση γιά κάθε κατηγορούμενο. 'Όμως, λυπάμαι, αύτά δέν συμβαίνουν στήν περίπτωση ένός άκαταλόγιστου έγκλημα:ία. Δύο στοιχεία, εγγεγραμμένα μέ άκραία αυστηρότητα στήν πρακτική καί τή νομοθεσία, τοΰ άφαιροΰν κάθε δικαίωμα στή δημόσια έξήγηση: ό εγκλεισμός καί ή σύστοιχη άκύοωση τής νομικής του προσωπικότητας άπό τή μιά μεριά, τό ιατρικό άπόρρητο άπό τήν άλλη. Τί πληροφορείται τό κοινό; "Οτι διαπράχθηκε ενα έγκλημα. Μαθαίνει άκόμη άπό τόν Τύπο τό άποτέλεσμα τής αύτοψίας τοΰ πτώ ματος (τό θύμα άπεβίωσε έκ «στραγγαλισμού», ούτε λέξη παραπάνω), στή συνέχεια, μερικούς μήνες άργότερα, πληροφορείται δτι ό δράστης κηρύχθηκε άκαταλόγιστος κ α τ εφαρμογήν τοΰ άρθρου 64 τής Ποινικής Δικονομίας, χωρίς σχόλια. Ά λλά τό κοινό θά άγνοεΐ κάθε λεπτομέρεια, τίς ακροάσεις καί 3 4 -

36 τά άποτελέσματα τών άπόρρητων ιατρικοδικαστικών γνωματεύσεων, στίς όποιες προέβησαν έν τώ μεταξύ πραγματογνώμονες οριζόμενοι άπό τίς διοικητικές άρχές. Τό κοινό άγνοεϊ τά πάντα γιά τή διάγνωση (προσωρινή), τίς γνωματεύσεις καί τίς πρώτες κλινικές παρατηρήσεις τών γιατρών. Τίποτε δέν θά μάθει άπό τίς εκτιμήσεις τους, τή διάγνωση καί τήν πρόγνωση στή διάρκεια τοϋ εγκλεισμού τού πάσχοντος, τίποτε γιά τή θεραπευτική άγω γή πού επιβάλλεται στόν εγκλειστο άσθενή, τίποτε γιά τίς δυσκολίες, φοβερές μερικές φορές, πού οί γιατροί καλούνται ν άντιμετωπίσουν καί γιά τά άγωνιώδη άδιέξοδα, στά όποια τυχαίνει νά οδηγηθούν μερικές φορές. Καί φυσικά, τό κοινό θά άγνοεϊ τά πάντα γιά τίς άντιδράσεις τοϋ «μή ένοχου» δολοφόνου, γιά τίς άπεγνωσμένες προσπάθειες πού καταβάλλει πασχίζοντας νά καταλάβει καί νά εξηγήσει στόν έαυτό του τά βαθύτερα ή τά κοντινά αίτια ένός δράματος, στό όποιο κυριολεκτικά ρίχτηκε άσυνείδητα καί μέσα σέ παραλήρημα. Κι δταν θά βγει άπό τό νοσοκομείο (άν β γ ίϊ), τό κοινό θά άγνοεϊ τά πάντα γιά τή νέα του κατάσταση, γιά τούς λόγους τής συγκαλυμμένης ελευθερίας του, γιά τήν τρομερή «μεταβατική» περίοδο πού πρέπει ν άντιμετωπίσει, μόνος τίς πιό πολλές φορές άκόμη κι άν δέν είναι άπομονωμένος, γιά τή σιγανή καί έπώδυνη πρόοδο πού βήμα τό βήμα θά τόν οδηγήσει στό κατώφλι τής επιβίωσης, τής ζωής. Μ ιλώ γιά τήν κοινή γνώ μη (δηλαδή γιά τήν ιδεολογία της) καί γιά τό κοινό: οί δύο δροι δέν καλύπτουν τό ίδιο άκριβώς περιεχόμενο. Ά λ λ ά ελάχιστα ενδιαφέρει έδώ. Διότι σπανίως τό κοινό δέν μολύνεται άπό τήν κοινή γνώ μη, δηλαδή άπό μιά ιδεολογία πού δεσπόζει σ αυτές τίς υποθέσεις εγκλήματος, θανάτου, εξαφάνισης καί, παραδόξως, νεκρανάστασης: πρόκειται γιά μιά ιδεολογία πού τόν θέτει σέ λειτουργία ενας ολόκληρος ΐατρονομικός καί ποινικός μηχανισμός, μέ τούς θεσμούς του καί τίς άρχές του. θ ά ήθελα επίσης νά μιλήσω γιά τούς συγγενείς, τίς οικογένειες καί τούς φίλους, καί, πέρα ά π αυτούς, γιά τούς γνωστούς δταν ύπάρχουν. Ο ί συγγενείς, άφοϋ εζησαν μέ τόν τρόπο τους ενα δράμα άνεξήγητο γ ι αυτούς, άπό τή μιά μέρα στήν άλλη σπαράσσονται άνάμεσα σ ενα φρικαλέο γεγονός, πού ενας ορισμένος Τύπος τό εκμεταλλεύεται πουλώντας σκάνδαλο, καί, άπό τήν άλλη μεριά, στή συγκίνησή τους γιά τόν δολοφόνο πού τόν γνωρίζουν καλά καί συ

37 χνά τόν άγαποΰν (όχι πάντα ). Διχασμένοι, δέν καταφέρνουν νά βάλουν δίπλα δίπλα τήν εικόνα τοΰ συγγενούς τους ή φίλου τους καί τήν εικόνα αύτοΰ τοΰ ίδιου ανθρώπου πού εγινε δολοφόνος. Κι αυτοί, πελαγωμένοι, άναζητοΰν μιάν έξήγηση πού δέν τούς τήν δίνουν ή πού τούς φαίνεται άξιοθρήνητη δταν, γιά παράδειγμα, ό γιατρός άποτολμά νά τούς έμπιστευθεΐ μιάν υπόθεση. «Λόγια, λ όγια». Καί σέ ποιόν άλλο θά μπορούσαν νά άπευθυνθοΰν άν όχι στούς θεράποντες ιατρούς γιά νά μορφώσουν μιά κάποια ιδέα γιά τό άκατανόητο; Γονατίζουν λοιπόν μπροστά στήν περιωπή τής «ψυχιατρικής γνώ σης», πού τήν συνοδεύει τό επαγγελματικό άπόρρητο, πέφτουν επάνω σέ άνθρώπους πού ώς πρός τό κύριο οχυρώνονται πίσω άπό τή σιωπή τής δεοντολογίας τους καί πού συχνά δέν έχουν άλλη βεβαιότητα γιά τήν περίπτωση παρά εκείνη πού ξεπερνά τή δική τους αβεβαιότητα, άκόμη καί τήν άγωνία τους, καί πού παροχετεύει στούς άλλους τίς επιπτώσεις της δικής τους εσωτερικής άπόγνωσης (είναι συνηθισμένη ή περίπτωση). Πολύ συχνά, μιά παράδοξη «διαλεκτική» άρχίζει νά λειτουργεί άνάμεσα στήν άγωνία τών συγγενών καί τήν άγωνία τού άσθενούς, άγωνία πού στίς πιό βαριές περιπτώσεις καί τίς πιό εντονες, αύτές μέ τίς βαρύτερες άπειλές καί συνέπειες (δπως ήταν στήν περίπτωσή μου), πολύ γρήγορα μεταδίδεται στούς γιατρούς καί τούς νοσοκόμους. Ό γιατρός πρέπει νά «κρατήσει» χ α ί εναντίον τής δικής του άγωνίας καί εναντίον τής άγωνίας τοΰ θεράποντος προσωπικού χα ί εναντίον τής άγωνίας τών συγγενών. Ά λ λ ά τό νά «κρατάς» δέν κρύβεται εύκολα, τίποτε δέν είναι λιγότερο καθησυχαστικό γιά τόν άσθενή καί τούς δικούς του ά π αύτόν τόν τόσο αισθητό καί άντιληπτό ά γώ να πού διεξάγει ό γιατρός αύτός ενάντια σέ κάτι πού, πολύ συχνά, μπορεί αύτός ό ίδιος νά τό θεωρεί άναπότρεπτη μοίρα. Ναί, στόν ορίζοντα τής σκέψης τοΰ γιατρού καί στήν προσμονή τών συγγενών διαγράφεται επίσης ή μοίρα ενός ισόβιου έγχλεισμ οϋ τοΰ ασθενούς. Κι άν άκόμη ό άρρωστος ξαναβγεΐ στή ζωή, άν άναστηλωθεΐ υστέρα άπό γιγαντιαϊες προσπάθειες γιά ν άντιμετωπίσει τόν έαυτό του και δλα τά πραγματικά ή φανταστικά εμπόδια πού τόν παραλύουν, άκόμη κι άν οί δικοί του τοΰ συμπαρίστανται πραγματικά, σταθερά, άδιάλειπτα (συνέβη στήν.περίπτωσή μου), παρά ταΰτα όλοι ζούν μέσα στήν ίδια άγωνία: θά μπορέσει άραγε νά τά βγάλει πέ