ΔΛΕΕΥΝΘΣΘ ΤΟΥ ΒΑΚΜΟΥ ΥΛΟΚΕΤΘΣΘΣ ΚΑΛΝΟΤΟΜΛΩΝ ΣΤΘ ΓΕΩΓΛΑ: Θ ΡΕΛΡΤΩΣΘ ΤΩΝ ΑΓΟΤΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΡΕΛΛΑΣ

Transcript

1 ΑΛΣΤΟΤΕΛΕΛΟ ΡΑΝΕΡΛΣΤΘΜΛΟ ΚΕΣΣΑΛΟΝΛΚΘΣ ΓΕΩΡΟΝΛΚΘ ΣΧΟΛΘ ΜΕΤΑΡΤΥΧΛΑΚΟ ΡΟΓΑΜΜΑ ΣΡΟΥΔΩΝ ΕΛΔΛΚΕΥΣΘ «ΑΓΟΤΛΚΘ ΟΛΚΟΝΟΜΛΑ» ΔΛΕΕΥΝΘΣΘ ΤΟΥ ΒΑΚΜΟΥ ΥΛΟΚΕΤΘΣΘΣ ΚΑΛΝΟΤΟΜΛΩΝ ΣΤΘ ΓΕΩΓΛΑ: Θ ΡΕΛΡΤΩΣΘ ΤΩΝ ΑΓΟΤΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΡΕΛΛΑΣ ΑΝΑΤΟΛΘ ΜΑΑΝΤΛΔΟΥ ΕΡΛΒΛΕΡΟΥΣΑ ΚΑΚΘΓΘΤΛΑ: ΑΦΟΔΛΤΘ ΡΑΡΑΔΑΚΘ-ΚΛΑΥΔΛΑΝΟΥ ΚΕΣΣΑΛΟΝΛΚΘ, 2010

2 ΣΡΙΜΕΛΘ ΕΠΙΣΡΟΠΘ: ΑΦΟΔΛΤΘ ΡΑΡΑΔΑΚΘ-ΚΛΑΥΔΛΑΝΟΥ, Κακθγιτρια Α.Ρ.Κ., Γεωπονικι Σχολι, Τομζασ Αγροτικισ Οικονομίασ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΡΑΡΑΝΑΓΛΩΤΟΥ, Κακθγθτισ Α.Ρ.Κ., Γεωπονικι Σχολι, Τομζασ Αγροτικισ Οικονομίασ ΑΝΑΣΤΑΣΛΟΣ ΜΛΧΑΘΛΛΔΘΣ, Λζκτορασ Α.Ρ.Κ., Γεωπονικι Σχολι, Τομζασ Αγροτικισ Οικονομίασ 1

3 ΕΤΧΑΡΙΣΙΕ Στθν κακθγιτριά μου κ. Αφροδίτθ Ραπαδάκθ-Κλαυδιανοφ, επιβλζπουςα τθσ παροφςασ διατριβισ, κακθγιτρια τθσ Γεωπονικισ Σχολισ του Α.Ρ.Κ. με επιςτθμονικι κατεφκυνςθ τθ Γεωργικι Εκπαίδευςθ, εκφράηω τισ κερμζσ μου ευχαριςτίεσ για τθ ςυμπαράςταςθ, τθν υπομονι, τθ βοικεια και τισ πολφτιμεσ υποδείξεισ τθσ ςε όλθ τθ διάρκεια τθσ διατριβισ μου. Ευχαριςτϊ κερμά τον κ. Ραπαναγιϊτου Ευάγγελο, κακθγθτι τθσ Γεωπονικισ Σχολισ του Α.Ρ.Κ. με επιςτθμονικι κατεφκυνςθ τθν Οικονομικι Γεωργικισ Ραραγωγισ/Γεωργικι Μακροοικονομία και μζλοσ τθσ τριμελοφσ εξεταςτικισ μου επιτροπισ, που με τα ςχόλια και τισ εφςτοχεσ παρατθριςεισ του κατά τθ διάρκεια τθσ προπτυχιακισ και μεταπτυχιακισ μου φοίτθςθσ ςυνζβαλε ςτθν αρτιότερθ παρουςίαςθ τθσ παροφςασ διατριβισ. Επίςθσ, ευχαριςτϊ κερμά τον κ. Αναςτάςιο Μιχαθλίδθ, λζκτορα τθσ Γεωπονικισ Σχολισ του Α.Ρ.Κ. με επιςτθμονικι κατεφκυνςθ τισ Γεωργικζσ Εφαρμογζσ και μζλοσ τθσ τριμελοφσ εξεταςτικισ μου επιτροπισ, ο οποίοσ μου ζδωςε πολφτιμεσ γνϊςεισ όςον αφορά ςτθ μεκοδολογία ζρευνασ και κατά τθ διάρκεια τθσ παροφςασ εργαςίασ μου παρείχε απαραίτθτα ςτθν ζρευνα ςτοιχεία. Ευχαριςτϊ, επίςθσ, τουσ γεωργοφσ του Νομοφ Ρζλλασ που πρόκυμα ανταποκρίκθκαν ςτο αίτθμά μου και πρόςφεραν πλθροφορίεσ απαραίτθτεσ για τθν εκπόνθςθ τθσ ζρευνασ, μζςω τθσ ςυμπλιρωςθσ των ερωτθματολογίων. Τζλοσ, κα ικελα να ευχαριςτιςω τθν οικογζνειά μου για τθν πολφτιμθ ςυμπαράςταςθ και υπομονι τθσ ςε όλα τα χρόνια των ςπουδϊν μου. ΠΕΡΙΛΘΨΘ Ο αγροτικόσ τομζασ του Νομοφ Ρζλλασ, επί ςειρά ετϊν, αντιμετωπίηει ςθμαντικά διαρκρωτικά προβλιματα. Λδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, θ εφαρμογι τθσ νζασ 2

4 Κοινισ Αγροτικισ Ρολιτικισ ζχει προκαλζςει ιδιαίτερεσ ανθςυχίεσ κακϊσ ζχει αναδείξει το ζλλειμμα ενθμζρωςθσ για τισ νζεσ καλλιζργειεσ και τουσ ςφγχρονουσ τρόπουσ παραγωγισ και γενικότερα υπάρχει διάχυτοσ προβλθματιςμόσ και αβεβαιότθτα. Για το ςκοπό αυτό, με δειγματολθπτικι ζρευνα και χριςθ 303 κατάλλθλα διαμορφωμζνων ερωτθματολογίων, ζγινε προςπάκεια ςτατιςτικισ διερεφνθςθσ των ατομικϊν χαρακτθριςτικϊν και ςτάςεων-απόψεων των γεωργϊν του Νομοφ Ρζλλασ ωσ προσ το βακμό υιοκζτθςθσ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ ςτισ γεωργικζσ τουσ εκμεταλλεφςεισ, με παράλλθλθ τμθματοποίθςθ αυτϊν ςε δεδομζνεσ διακριτζσ ομάδεσ (ςυςτάδεσ). Θ μζκοδοσ που επιλζχκθκε ωσ καταλλθλότερθ, προκειμζνου να εξυπθρετθκεί ο κφριοσ ςτόχοσ τθσ εργαςίασ που είναι θ διερεφνθςθ των πικανϊν ςχζςεων μεταξφ των χαρακτθριςτικϊν των γεωργϊν κάκε ςυςτάδασ και τθσ πρόκεςθσ υιοκζτθςθσ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ (ΤΡΕ) είναι θ διβθματικι ανάλυςθ ςε ςυςτάδεσ ςε ςυνδυαςμό με τθν τεχνικι τθσ κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ. Θ προκυμία ενόσ/μιασ γεωργοφ να υιοκετιςει ΤΡΕ εξαρτάται ςε κφριο βακμό από το επίπεδο του ςυνολικοφ του/τθσ ειςοδιματοσ και ακολουκοφν, κατά ςειρά, το κφριο επάγγελμα, τα επιμορφωτικά ςεμινάρια ςτα οποία χρθςιμοποιοφνται ΤΡΕ, θ παρακολοφκθςθ ςεμιναρίων με διδακτικό αντικείμενο τισ αναφερόμενεσ τεχνολογίεσ αλλά και ο αρικμόσ των μελϊν του νοικοκυριοφ. Αναμφίβολα, θ ςταδιακι μετατροπι του γεωργικοφ τομζα του Νομοφ ςε μία ςφγχρονθ και περιςςότερο επιχειρθματικι μορφι, με τθν υιοκζτθςθ καινοτομιϊν και τθν υλοποίθςθ εκπαιδευτικϊν δραςτθριοτιτων, κα ςυνιςτοφςε μία ςπουδαία παράμετρο τόνωςθσ τθσ οικονομικισ και κοινωνικισ δραςτθριότθτασ τθσ περιοχισ και παράλλθλα κα ςυνζβαλε αποφαςιςτικά ςτθν επίλυςθ ςθμαντικϊν προβλθμάτων. ABSTRACT The rural area of the prefecture of Pella for many years, is facing major structural problems. Particularly in recent years, the new Common Agricultural Policy has caused particular concern as it has highlighted the lack of information on new crops and modern production methods and generally there is concern and uncertainty. For this purpose, a survey was carried out, using 303 configured questionnaires. This constituted, an attempt to statistically investigate individual characteristics and 3

5 attitudes of farmers views in the Prefecture of Pella, in relation to the extent of information and communication technologies adoption in agricultural holdings. Parallel to this, it would also allow for the categorization of the farmers, into discrete groups (clusters) according to their characteristics and attitudes. The method chosen as the most suitable in order to achieve the main objective of this study which is to investigate the possible relationship between the characteristics of the farmers clusters and the farmer's intention to adopt information and communication technologies (ICTs) is the two step cluster analysis combined with the technique of categorical regression. A farmer s willingness to adopt ICTs depends much on his/her total income and in order of priority come the main occupation, training seminars which make use of ICTs, follow-up seminars on the subject of teaching ICTs and the number of household members. Undoubtedly, the gradual transformation of the agricultural law in a more modern form of business by adopting and implementing innovative educational activities, would constitute an important factor in boosting economic and social activity in the region and will contribute decisively in resolving major problems. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΠΙΝΑΚΑ ΠΙΝΑΚΩΝ 10 ΠΙΝΑΚΑ ΓΡΑΦΘΜΑΣΩΝ 14 ΠΙΝΑΚΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ 20 ΕΛΣΑΓΩΓΘ Γενικά 20 4

6 1.2 Ρροβλθματιςμόσ Αντικειμενικόσ ςκοπόσ/ςτόχοι Διάρκρωςθ τθσ διατριβισ 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ 27 ΤΕΧΝΟΛΟΓΛΕΣ ΡΛΘΟΦΟΘΣΘΣ ΚΑΛ ΕΡΛΚΟΛΝΩΝΛΛΑΣ (ΤΡΕ) Ειςαγωγι Βαςικζσ Ζννοιεσ Καινοτομία Τεχνολογίεσ Ρλθροφόρθςθσ και Επικοινωνίασ (ΤΡΕ) Θλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce) Θλεκτρονικζσ τραπεηικζσ ςυναλλαγζσ (e-banking) Ραλαιότερεσ και νεότερεσ ΤΡΕ Ρολιτικό πλαίςιο Ευρωπαϊκό πολιτικό πλαίςιο Εκνικό πολιτικό πλαίςιο 39 Σελίδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ 45 ΑΝΑΣΚΟΡΘΣΘ ΒΛΒΛΛΟΓΑΦΛΑΣ ΣΤΛΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΛΕΣ ΡΛΘΟΦΟΘΣΘΣ ΚΑΛ ΕΡΛΚΟΛΝΩΝΛΑΣ (ΤΡΕ) Ειςαγωγι Γεωργία Θ ςθμαςία των ΤΡΕ ςτθ γεωργία Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Οικονομία 60 5

7 3.3.1 Θ ςθμαςία των ΤΡΕ ςτθν οικονομία Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Κοινωνία Θ ςθμαςία των ΤΡΕ ςτθν κοινωνία Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Εκπαίδευςθ/Κατάρτιςθ Θ ςθμαςία των ΤΡΕ ςτθν εκπαίδευςθ/κατάρτιςθ Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Κριτικι του ρόλου που διαδραματίηουν οι ΤΡΕ ςτθ γεωργία Ρλεονεκτιματα των ΤΡΕ ςτθ γεωργία 87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΕΣΑΡΣΟ 90 ΜΕΚΟΔΟΛΟΓΛΑ ΔΕΛΓΜΑΤΟΛΘΡΤΛΚΘΣ ΕΕΥΝΑΣ Ειςαγωγι Ρεριοχι ζρευνασ Ρεριγραφι μεκοδολογίασ 97 Σελίδα 4.4 Δειγματολθψία και ςυγκζντρωςθ αρχείων Δειγματολθψία Μζγεκοσ δείγματοσ Συγκζντρωςθ ςτοιχείων Σφνταξθ Ερωτθματολογίου Είδθ και μζτρθςθ μεταβλθτϊν Συμπλιρωςθ Ερωτθματολογίου Αξιοπιςτία και Εγκυρότθτα 111 6

8 4.5.1 Αξιοπιςτία Εγκυρότθτα Ζλεγχοι αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ Αποτελζςματα ελζγχων αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ τθσ μεταβλθτισ ςτάςεισ-απόψεισ και δθλϊςεισ Συμπεράςματα ελζγχων αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ Μεκοδολογία πολυμεταβλθτισ ςτατιςτικισ ανάλυςθσ Μεκοδολογικό πλαίςιο κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ Κατθγοριοποίθςθ των μεταβλθτϊν Επιλογι κλίμακασ μεταςχθματιςμοφ Ρλαίςιο ανάλυςθσ Μεκοδολογικό πλαίςιο διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ Κεωρθτικό υπόβακρο 121 Σελίδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΣΟ 126 ΑΡΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ειςαγωγι Ρεριγραφικι ςτατιςτικι ανάλυςθ δεδομζνων Δθμογραφικά χαρακτθριςτικά-ρροςωπικζσ πλθροφορίεσ Καινοτομίεσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι Εφαρμογι καινοτομιϊν γενικότερα Θ οικονομικι άποψθ 145 7

9 5.2.5 Θ κοινωνικι άποψθ Εκπαίδευςθ/Κατάρτιςθ Γενικά Στατιςτικι διερεφνθςθ εξάρτθςθσ μεταξφ μεταβλθτϊν Αποτελζςματα κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ Μεκοδολογικό πλαίςιο διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ Αποτελζςματα διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ 167 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΣΟ 172 ΣΥΜΡΕΑΣΜΑΤΑ-ΣΥΗΘΤΘΣΘ Ειςαγωγι Σφνοψθ Συμπεράςματα Ρροτάςεισ 183 Σελίδα 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 186 ΕΛΛΘΝΛΚΘ 187 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΘ 189 ΘΛΕΚΤΟΝΛΚΘ ΠΑΡΑΡΣΘΜΑ 208 ΕΩΤΘΜΑΤΟΛΟΓΛΟ 209 8

10 9

11 ΠΙΝΑΚΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακασ ελίδα 1 Τιμι ςυντελεςτι αξιοπιςτίασ a-crombach Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το φφλο Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν θλικία Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τόπο διαμονισ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν οικογενειακι κατάςταςθ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον αρικμό μελϊν νοικοκυριοφ

12 7 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν προζλευςθ από γεωργικι οικογζνεια Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το μορφωτικό επίπεδο Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το κφριο επάγγελμα Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα 11 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα 12 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: δίνονται κίνθτρα από το κράτοσ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/νζων τεχνολογιϊν 13 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: θ επαγγελματικι επικοινωνία με το γεωπόνο ςυμπεριλαμβάνει ΤΡΕ Πίνακασ ελίδα 14 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: ςυνθκζςτεροσ τρόποσ επικοινωνίασ με τουσ επιβλζποντεσ γεωπόνουσ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν φπαρξθ Θ/Υ ςτο ςπίτι Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον χριςτθ Θ/Υ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν πρωτοβουλία αλλαγισ ςφνδεςθσ ςτακερισ τθλεφωνίασ ΟΤΕ με άλλθ εταιρεία 18 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: θ ζννοια τθσ καινοτομίασ ςυνδζεται άμεςα με αυξθμζνεσ δαπάνεσ παραγωγισ 19 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι καινοτομίεσ/τρε μποροφν να ςυμβάλουν ςτθν αφξθςθ του ειςοδιματόσ

13 20 Βακμόσ ενδιαφζροντοσ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/τρε Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: ποιεσ από τισ αναφερόμενεσ ΤΡΕ χρθςιμοποιοφνται από τουσ γεωργοφσ 22 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: προκυμία υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τρε Βακμόσ εμπιςτοςφνθσ προσ τισ καινοτομίεσ/τρε Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το βακμό επιφυλακτικότθτασ απζναντι ςτθν τεχνολογία 152 Πίνακασ ελίδα 25 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι καινοτομίεσ/τρε μποροφν να ςυμβάλουν κετικά ςτισ αναφερόμενεσ κατθγορίεσ 26 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: ςτα γενικότερα επιμορφωτικά ςεμινάρια που πραγματοποιοφνται από το Διμο, το Συνεταιριςμό, κλπ. γίνεται χριςθ ΤΡΕ 27 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: απόκτθςθ τθσ αναγκαίασ γνϊςθσ για τισ ΤΡΕ μζςω ςεμιναρίων, ενθμερωτικϊν φυλλαδίων, ςυχνισ επαφισ με γεωπόνο, διαβάηοντασ ςχετικά βιβλία και εμπειρικά 28 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι ΤΡΕ ζχουν δυςκολία εφαρμογισ, υψθλό κόςτοσ, απαιτοφν ειδικζσ γνϊςεισ και νεαρι θλικία 29 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το βακμό εξοικείωςθσ των γεωργϊν ςτθ χριςθ των ΤΡΕ 30 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το βακμό βελτίωςθσ τθσ ηωισ εξαιτίασ των καινοτομιϊν/τρε

14 31 Ανεξάρτθτεσ Μεταβλθτζσ Τυποποιθμζνοι ςυντελεςτζσ παλινδρόμθςθσ Κατανομι των παρατθριςεων ςε ςυςτάδεσ Κατανομι των κατθγοριϊν των δθμογραφικϊν χαρακτθριςτικϊν ςτισ ςυςτάδεσ Ερμθνεία των παρατθριςεων των ςυςτάδων 171 ΠΙΝΑΚΑ ΓΡΑΦΘΜΑΣΩΝ 13

15 Γράφθμα ελίδα 1 (A) Καμπφλθ υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν κατά τθ κεωρία (Rogers 1995), (B) Καμπφλθ υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν ςτθν πράξθ 28 2 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το φφλο Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν θλικία Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τόπο διαμονισ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν οικογενειακι κατάςταςθ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον αρικμό μελϊν νοικοκυριοφ 7 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν προζλευςθ από γεωργικι οικογζνεια Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το μορφωτικό επίπεδο Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το κφριο επάγγελμα Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα 11 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα

16 12 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: δίνονται κίνθτρα από το κράτοσ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/νζων τεχνολογιϊν 13 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τφπο τθλεόραςθσ ςτο ςπίτι Γράφθμα ελίδα 14 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον χριςτθ Θ/Υ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν πραγματοποίθςθ παραγγελίασ μζςω διαδικτφου και προςπάκεια πραγματοποίθςθσ 16 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθ γνϊςθ για το Θ/Ε, το e- banking και τθν εφαρμογι τουσ 17 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: ςτισ οικονομικζσ και τραπεηικζσ ςυναλλαγζσ γίνεται χριςθ πιςτωτικισ κάρτασ 18 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: θ ζννοια τθσ καινοτομίασ ςυνδζεται άμεςα με αυξθμζνεσ δαπάνεσ παραγωγισ 19 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι καινοτομίεσ/τρε μποροφν να ςυμβάλουν ςτθν αφξθςθ του ειςοδιματόσ Βακμόσ ενδιαφζροντοσ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/τρε Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: το κόςτοσ που ςυνοδεφει τισ χρθςιμοποιοφμενεσ ΤΡΕ επιβαρφνει το ειςόδθμα 22 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: με τθν υιοκζτθςθ νζασ τεχνολογίασ βελτιϊνεται θ κοινωνικι κζςθ 23 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν υιοκζτθςθ καινοτομιϊν ςτθ γεωργία από φίλουσ, ςυγγενείσ κ.λ.π., κακϊσ και από τθν

17 οικογζνεια Γράφθμα ελίδα 24 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν παρακολοφκθςθ επιμορφωτικϊν ςεμιναρίων ςχετικά με καινοτομίεσ/τρε 25 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: πραγματοποίθςθ ςτθν περιφζρεια ςεμιναρίων υποςτιριξθσ τθσ νζασ τεχνολογίασ ςχετικά με τθ γεωργία 26 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι επιβλζποντεσ γεωπόνοι είναι κατάλλθλα ενθμερωμζνοι ςχετικά με τισ ΤΡΕ 27 Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: οι ΤΡΕ είναι απαραίτθτεσ 28 Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν επικυμία των γεωργϊν τα παιδιά τουσ να διδάςκονται ΤΡΕ Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθ χριςθ των ΤΡΕ

18 ΠΙΝΑΚΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 17

19 Εικόνα ελίδα 1 Χάρτθσ Νομοφ Ρζλλασ 91 2 Το όροσ Ράικο, που μαηί με το Βόρα, περικλείουν τθν πεδιάδα τθσ Αριδαίασ 92 3 Το όροσ Βόρασ 92 4 Αρχαία λείψανα από τθν περιοχι τθσ Ρζλλασ 96 5 Εφρθμα από τθν Ρζλλα, μαρμάρινο επιτάφιο για χοίρο, των τελευταίων ρωμαϊκϊν χρόνων. Το επίγραμμα διθγείται τθν ιςτορία του ηϊου

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΣΟ ΕΙΑΓΩΓΘ 1.1 Γενικά Θ ελλθνικι οικονομία βαςίηεται καταρχιν ςτουσ τρεισ τομείσ τθσ οικονομίασ (πρωτογενισ, δευτερογενισ και τριτογενισ), θ γεωργία όμωσ αποτελεί ζναν από τουσ ςθμαντικότερουσ. Το ςφνολο των τεχνικϊν τρόπων και των μεκόδων καλλιζργειασ τθσ γθσ για τθν παραγωγι προϊόντων διατροφισ, ενδυμαςίασ και μζρουσ των πρϊτων υλϊν βιομθχανίασ μαηί με τθν κτθνοτροφία αποτελεί το κυριότερο τμιμα τθσ αγροτικισ οικονομίασ. Με τον όρο γεωργία εκφράηεται θ ςυςτθματοποιθμζνθ γνϊςθ και πράξθ που αφορά ςτο χειριςμό των φυτϊν και των ηϊων και ςτοχεφει ςτθν ικανοποίθςθ ανκρϊπινων αναγκϊν, διατροφικϊν και μθ. Επομζνωσ, θ γεωργία περιλαμβάνει τθ διαδικαςία παραγωγισ των γεωργικϊν προϊόντων και ενςωμάτωςθσ ςε αυτά άλλων υπθρεςιϊν, που αφοροφν ςτο μεταςχθματιςμό τθσ μορφισ (βιομθχανοποίθςθ), του χϊρου (μεταφορά) και του χρόνου (αποκικευςθ και διατιρθςθ), για να εξυπθρετθκοφν καλφτερα οι ανκρϊπινεσ ανάγκεσ. Συνοπτικά, ςφμφωνα με τον Ραπαναγιϊτου (2003:229), με τον όρο γεωργία μπορεί να κεωρθκεί το ςφνολο των δραςτθριοτιτων για τθν απόκτθςθ φυτικϊν και ηωικϊν προϊόντων που να ανταποκρίνονται ςτισ ανάγκεσ του ανκρϊπου. Και με μια πολφ ευρεία ζννοια, θ γεωργία περιλαμβάνει τισ καλλιζργειεσ, τθν κτθνοτροφία, τα δάςθ, τθ κιρα και τθν αλιεία (Ηιωγάνασ, 2003:74). Κατά τθ διάρκεια των αιϊνων θ γεωργία δε ςταματά να αναπτφςςεται. Οι γνϊςεισ του αγροτικοφ πλθκυςμοφ διευρφνκθκαν και διευρφνονται ςυνεχϊσ. Αυτό το ςτθρίηει ςθμαντικά θ επιςτθμονικι και τεχνολογικι εξζλιξθ. Οι εντυπωςιακοί ρυκμοί ανάπτυξθσ και τεχνικϊν ςτον αγροτικό χϊρο οδιγθςαν ςτθν εντατικοποίθςθ 19

21 τθσ παραγωγισ και ςυνακόλουκα υποςτιριξαν το βαςικό ςτόχο τθσ γεωργίασ δθλαδι τθν κάλυψθ των αναγκϊν διατροφισ του πλθκυςμοφ. Θ ελλθνικι γεωργία του ςιμερα, ςτο πλαίςιο των ριηικϊν αλλαγϊν και μεταρρυκμίςεων ςε ευρωπαϊκό και παγκόςμιο επίπεδο, διζρχεται μία περίοδο ιδιαίτερα κακοριςτικι για το μζλλον τθσ. Θ προςαρμογι τθσ ςτο νζο παγκοςμιοποιθμζνο περιβάλλον κα εξαρτθκεί ουςιαςτικά από τουσ όρουσ ανάπτυξισ τθσ και βελτίωςθσ των δομϊν τθσ, ϊςτε να ενιςχυκεί θ ανταγωνιςτικότθτα των ελλθνικϊν προϊόντων και ςτθν εγχϊρια αλλά και ςτθ διεκνι αγορά. Τρεισ ζννοιεσ που αποκτοφν ολοζνα και μεγαλφτερθ ςθμαςία, ςτθν αγροτικι παραγωγι αλλά και γενικότερα ςτθ ςφγχρονθ γεωργία είναι θ γνϊςθ, θ πλθροφορία και θ επικοινωνία. Ρράγματι, οι τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ (ΤΡΕ) μποροφν να επιταχφνουν τθν αγροτικι ανάπτυξθ μίασ περιοχισ ςυνειςφζροντασ ςτθν αποτελεςματικότερθ διαχείριςθ και ςτθν ταχφτερθ διάδοςθ τθσ γνϊςθσ. Αναμφιςβιτθτα, οι νζεσ τεχνολογίεσ επθρεάηουν τισ ευκαιρίεσ εξζλιξθσ και ανάπτυξθσ ςτθ γεωργία και ο αντίκτυποσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ γνϊςθσ επιδρά ςτθν προςπάκεια των γεωργϊν να τθν ενςωματϊςουν ςτισ κακθμερινζσ αγροτικζσ εργαςίεσ και κατ επζκταςθ ςτθ ηωι τουσ. Θ τεχνολογικι αλλαγι είναι ζνασ από τουσ βαςικότερουσ παράγοντεσ που διαμορφϊνει τθ γεωργία τα τελευταία 100 χρόνια (Schultz, 1964 Cochrane, 1979). Θ βαςικι κεωρία υιοκζτθςθσ μιασ ελλοχεφουςασ ιδζασ είναι ότι τα πικανά άτομα που κα τθν υιοκετιςουν (adopters) δεν τθν υιοκετοφν ανεξάρτθτα, αλλά αντ' αυτοφ επθρεάηουν και άλλεσ αποφάςεισ υιοκζτθςθσ. Στο πλαίςιο τθσ γεωργικισ παραγωγισ, οι περιςςότεροι γεωργοί που ζχουν υιοκετιςει μια καινοτομία παρακινικθκαν από το ενδεχόμενο ότι κα κάνουν το ίδιο και οι υπόλοιποι γεωργοί δθλαδι όςο υψθλότερθ θ πικανότθτα τόςο πιο ιςχυρό το κίνθτρο. Θ επιρροι των πρόωρων καινοτόμων (early adopters) ςτουσ νεότερουσ/πιο πρόςφατουσ καινοτόμουσ (late majority) καλείται ςυχνά από ςτόμα ςε ςτόμα επικοινωνία (Rogers, 1995:292), ζνασ όροσ που αναφζρεται ςε ζνα πολφ ευρφτερο ςφνολο φαινομζνων από τουσ γεωργοφσ που μιλοφν απλά ο ζνασ ςτον άλλο. Για 20

22 παράδειγμα, ζνασ γεωργόσ επθρεάηεται από ζναν άλλο απλά με τθν παρατιρθςθ τθσ ςυμπεριφοράσ του (Kibwana et al., 2001). Θ γριγορθ επανάςταςθ τθσ ςφγχρονθσ γεωργίασ ζχει προκαλζςει διεξαγωγι ερευνϊν ςε πολλζσ περιοχζσ, για τισ οποίεσ γίνεται αξιολόγθςθ των τεχνολογιϊν, ανάπτυξθ των κατάλλθλων χριςεϊν τουσ, των δθμογραφικϊν ςχεδίων τθσ χριςθσ αυτϊν των τεχνολογιϊν και των οικονομικϊν και περιβαλλοντικϊν οφελϊν τουσ. Μια από αυτζσ τισ περιοχζσ είναι και ο αγροτικόσ τομζασ του Νομοφ Ρζλλασ, ο οποίοσ επί ςειρά ετϊν, αντιμετωπίηει ςθμαντικά διαρκρωτικά προβλιματα. Λδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, θ εφαρμογι τθσ νζασ Κοινισ Αγροτικισ Ρολιτικισ (ΚΑΡ) ζχει προκαλζςει ιδιαίτερεσ ανθςυχίεσ κακϊσ ζχει αναδείξει το ζλλειμμα ενθμζρωςθσ για τισ νζεσ καλλιζργειεσ και τουσ ςφγχρονουσ τρόπουσ παραγωγισ. Γενικότερα, υπάρχει διάχυτοσ προβλθματιςμόσ και αβεβαιότθτα. Θ φπαικροσ αντιμετωπίηει ςθμαντικζσ προκλιςεισ ςε ό,τι αφορά ςτισ μελλοντικζσ τθσ προοπτικζσ. Θ μετανάςτευςθ προσ τα αςτικά κζντρα, θ γιρανςθ του πλθκυςμοφ, θ αυξανόμενθ ανεργία, θ ζλλειψθ ευκαιριϊν κ.λ.π., είναι μόνο μερικά από τα προβλιματα που καλείται να επιλφςει. 1.2 Προβλθματιςμόσ Κατά τθ διάρκεια τθσ τελευταίασ δεκαετίασ, παρά τα προβλιματα, προζκυψε μια ςειρά από ευκαιρίεσ μζςα από τθν επιςτθμονικι ζρευνα και τθν τεχνολογικι πρόοδο (Baily and Lawrence, 2001 Jorgenson, 2001 Litan and Rivlin, 2001 Oliner and Sichel, 2000). Θ ςυγκεκριμζνθ πρόοδοσ είναι βαςιςμζνθ πρωτίςτωσ ςτθ βελτιωμζνθ παραγωγικότθτα και δευτερευόντωσ ςτισ αλλαγζσ ςτισ εργαςιακζσ ςχζςεισ. Ριο ςυγκεκριμζνα, θ πρόοδοσ αυτι οφείλεται εν μζρει ςτθν ζνταξθ του υλικοφ και του λογιςμικοφ υπολογιςμοφ ςτισ διαδικαςίεσ παραγωγισ, ςτθν ανάπτυξθ των νζων υπθρεςιϊν και των προϊόντων (ςυμπεριλαμβανομζνου του διαδικτφου) και ςτουσ βελτιωμζνουσ ςυνδζςμουσ μεταξφ των επιχειριςεων και των καταναλωτϊν (ςυμπεριλαμβανομζνου του θλεκτρονικοφ εμπορίου). Θ εκπόνθςθ τθσ παροφςασ ζρευνασ προζκυψε από τθν ανάγκθ να διερευνθκεί ο βακμόσ υιοκζτθςθσ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ (ΤΡΕ) ςτο χϊρο 21

23 τθσ γεωργίασ. Θ πραγματοποίθςθ τθσ ςυγκεκριμζνθσ ζρευνασ οριοκετικθκε γεωγραφικά ςε μία περιοχι τθσ Ελλάδασ που ςθμειϊνει μακροχρόνια πορεία ςτον αγροτικό χϊρο, το Νομό Ρζλλασ, επομζνωσ, είναι δυνατό να αποτελζςει χριςιμθ πθγι πλθροφοριϊν και ενθμζρωςθσ. Ωςτόςο, κα είχε ιδιαίτερο ενδιαφζρον και θ επανάλθψι τθσ ςε μεταγενζςτερο χρόνο, ςε γεωργοφσ τθσ ίδιασ ι και άλλων περιοχϊν ζρευνασ, ζτςι ϊςτε αφενόσ να εκτιμθκεί θ αποτελεςματικότθτα τθσ ςτατιςτικισ μεκοδολογίασ και αφετζρου να εντοπιςκοφν και να καταγραφοφν οι πικανζσ εξελίξεισ ςτθ διάδοςθ καινοτομιϊν, αναφορικά με τθν πλθροφόρθςθ και τθν επικοινωνία. Ωσ γεωργοί ςτθν παροφςα εργαςία νοοφνται οι αρχθγοί γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων. 1.3 Αντικειμενικόσ ςκοπόσ/ςτόχοι Αντικειμενικόσ ςκοπόσ τθσ παροφςασ διατριβισ είναι θ διερεφνθςθ του βακμοφ υιοκζτθςθσ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ ςτθ γεωργία. Ρρόκειται για τθν περίπτωςθ γεωργϊν του Νομοφ Ρζλλασ. Για τθ διερεφνθςθ του παραπάνω ςκοποφ, κα χρθςιμοποιθκοφν οι προςεγγίςεισ τθσ περιγραφικισ ςτατιςτικισ ανάλυςθσ ςε ςυνδυαςμό με τεχνικζσ πολυμεταβλθτισ ςτατιςτικισ ανάλυςθσ. Ριο ςυγκεκριμζνα, κα πραγματοποιθκοφν δφο τεχνικζσ ςυςχζτιςθσ μεταβλθτϊν: (α) κατθγορικι παλινδρόμθςθ και (β) διβθματικι ανάλυςθ ςε ςυςτάδεσ. Αναλυτικότερα, οι επιμζρουσ ςτόχοι τθσ διατριβισ μποροφν να ςυνοψιςκοφν ωσ εξισ: Συνοπτικι παρουςίαςθ τθσ ςθμαςίασ τθσ τεχνολογίασ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ ςτθ γεωργία. Αναφορά των κυριότερων χαρακτθριςτικϊν των γεωργϊν που ςυμμετζχουν ςτθν ζρευνα. Ραρουςίαςθ του μεκοδολογικοφ πλαιςίου τθσ δειγματολθπτικισ ζρευνασ και ςτθ ςυνζχεια, μελζτθ των ατομικϊν χαρακτθριςτικϊν των γεωργϊν, κακϊσ και 22

24 του τρόπου που αυτά επθρεάηουν το βακμό διείςδυςισ τουσ ςτισ εν λόγω τεχνολογίεσ. Ραροχι απάντθςθσ ςτον ερευνθτικό προβλθματιςμό. Τζλοσ, διερεφνθςθ των αποτελεςματικότερων κινιτρων των γεωργϊν και πρόταςθ οριςμζνων ιδεϊν για διάδοςθ των ΤΡΕ και για περαιτζρω ςυνζχιςθ τθσ ζρευνασ. 1.4 Διάρκρωςθ τθσ διατριβισ Θ παροφςα διατριβι αποτελείται από ζξι κεφάλαια, το περιεχόμενο των οποίων παρουςιάηεται ςυνοπτικά ωσ εξισ: Στο πρϊτο κεφάλαιο παρουςιάηονται ο προβλθματιςμόσ, ο αντικειμενικόσ ςκοπόσ/ςτόχοι και θ διάρκρωςθ τθσ διατριβισ. Στο δεφτερο κεφάλαιο που ακολουκεί αναλφονται τα ςπουδαιότερα ςθμεία τθσ κεωρίασ των τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ (ΤΡΕ). Αρχικά, γίνεται αναφορά ςτισ βαςικζσ ζννοιεσ των προαναφερόμενων τεχνολογιϊν και ζπειτα με τθ μορφι ιςτορικισ αναδρομισ παρουςιάηονται οι παλαιότερεσ και νεότερεσ ςυναφείσ τεχνολογίεσ. Τζλοσ, παρουςιάηεται ςυνοπτικά το πολιτικό πλαίςιο που αφορά ςτισ ΤΡΕ, τόςο ςε Ευρωπαϊκό, όςο και ςε Εκνικό επίπεδο. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναςκόπθςθ βιβλιογραφίασ, θ οποία αφορά ςτισ ζρευνεσ που ζχουν διεκπεραιωκεί, τόςο ςε παγκόςμιο επίπεδο, όςο και ςτον ελλαδικό χϊρο. Γίνεται αναφορά ςτον τρόπο που οι ΤΡΕ αςκοφν τθν επίδραςι τουσ ςτον τομζα τθσ γεωργίασ, τθσ οικονομίασ, τθσ κοινωνίασ και τθσ εκπαίδευςθσ. Το κεφάλαιο κλείνει με τθν παρουςίαςθ τθσ κριτικισ του ρόλου που διαδραματίηουν οι ΤΡΕ ςτθ γεωργία και τα πλεονεκτιματά τουσ προσ αυτιν. Θ μεκοδολογία που ακολουκικθκε για τθ διεξαγωγι τθσ δειγματολθπτικισ ζρευνασ παρουςιάηεται ςτο τζταρτο κεφάλαιο. Συγκεκριμζνα, περιγράφεται ο τρόποσ ςφνταξθσ και θ διάρκρωςθ του Ερωτθματολογίου, ο οριςμόσ τθσ περιοχισ ζρευνασ κακϊσ και ο τρόποσ διεξαγωγισ τθσ ζρευνασ. Επίςθσ, γίνεται παρουςίαςθ των αποτελεςμάτων που προζκυψαν από τον ζλεγχο αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ 23

25 του Ερωτθματολογίου. Ζπειτα γίνεται λόγοσ για τθν πολυμεταβλθτι ςτατιςτικι ανάλυςθ δεδομζνων του Ερωτθματολογίου. Συγκεκριμζνα, παρουςιάηεται το κεωρθτικό υπόβακρο τθσ ανάλυςθσ κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ κακϊσ επίςθσ και τθσ διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ. Στο πζμπτο κεφάλαιο αρχικά παρουςιάηονται τα αποτελζςματα που προζκυψαν από τθν περιγραφικι ςτατιςτικι ανάλυςθ του δείγματοσ των γεωργϊν. Γίνεται αναλυτικι παρουςίαςθ των κοινωνικοοικονομικϊν χαρακτθριςτικϊν του ςυνόλου του δείγματοσ, ςτθ ςυνζχεια διερευνϊνται οι ςτάςεισ-απόψεισ των γεωργϊν ςε κζματα τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ. Ακολουκοφν τα αποτελζςματα τθσ ανάλυςθσ κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ κακϊσ επίςθσ και τθσ διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ. Το ςθμαντικό εξαγόμενο αποτζλεςμα αφορά ςτον προςδιοριςμό του ποςοςτοφ τθσ διακφμανςθσ των μεταςχθματιςμζνων τιμϊν τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ που ερμθνεφεται από τισ μεταςχθματιςμζνεσ τιμζσ των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν που ςυμμετζχουν ςτθν εξίςωςθ παλινδρόμθςθσ κακϊσ επίςθσ και ςτον προςδιοριςμό των παραμζτρων εκείνων που επιδροφν ςτο βακμό υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τρε από πλευράσ γεωργϊν. Τζλοσ, ςτο ζκτο κεφάλαιο ςυνοψίηονται τα κυριότερα ςυμπεράςματα που αφοροφν άμεςα ςτο βακμό υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τρε των γεωργϊν του Νομοφ Ρζλλασ και διατυπϊνονται προτάςεισ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν και περαιτζρω ζρευνα, κακϊσ και οριςμζνεσ ιδζεσ/ςκζψεισ για μεκόδουσ και τρόπουσ που μποροφν να βοθκιςουν ςτθ διάδοςθ των ΤΡΕ. 24

26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΤΣΕΡΟ ΣΕΧΝΟΛΟΓΙΕ ΠΛΘΡΟΦΟΡΘΘ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΣΠΕ) 2.1 Ειςαγωγι Οι Τεχνολογίεσ Ρλθροφόρθςθσ και Επικοινωνίασ (ΤΡΕ) ςυνιςτοφν τθν κινθτιρια δφναμθ τθσ καινοτομίασ και τεχνολογικισ ανάπτυξθσ. Οι περιςςότερεσ διαδικαςίεσ λιψθσ απόφαςθσ ςχετικά με τθν υιοκζτθςθ καινοτομίασ περιλαμβάνουν μια πολυβάκμια διαδικαςία οργανωτικισ αλλαγισ που ζχει επιπτϊςεισ τόςο ςτα τεχνικά όςο και ςτα κοινωνικά και οικονομικά ςυςτιματα. Το διαδίκτυο μαηί με τισ εφαρμογζσ του ςυνειςφζρουν ςτθ δραςτικι διευκόλυνςθ των επικοινωνιϊν και ιδιαίτερα ςτθ βελτίωςθ τθσ ταχφτθτασ τθσ μεταφοράσ δεδομζνων και πλθροφοριϊν διεκνϊσ. Εκτόσ από τθ διευκόλυνςθ και τθν εκπλθκτικι αφξθςθ τθσ ταχφτθτασ, θ ςυνειςφορά τθσ ανάπτυξθσ του διαδικτφου ςτθ δθμιουργία του παγκόςμιου χωριοφ ζγκειται και ςτθ μείωςθ του κόςτουσ επικοινωνίασ κακϊσ και τθσ μεταφοράσ δεδομζνων και πλθροφοριϊν από το ζνα άκρο τθσ υφθλίου ςτο άλλο ( 25

27 Στο παρόν κεφάλαιο δίνονται οι βαςικζσ ζννοιεσ των ΤΡΕ, προκειμζνου να αποδοκεί μια ολοκλθρωμζνθ εικόνα αυτϊν και να καταςτεί ςαφισ οποιαδιποτε ςχετικι αναφορά. Ραράλλθλα, πραγματοποιείται, κατά κάποιον τρόπο, μια ιςτορικι αναδρομι ςτισ ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ ξεκινϊντασ από τισ παλαιότερεσ προσ τισ νεότερεσ. Κλείνοντασ το δεφτερο κεφάλαιο, γίνεται αναφορά ςτο πολιτικό πλαίςιο που τισ ςυμπεριλαμβάνει, τόςο ςε ευρωπαϊκό όςο και ςε εκνικό επίπεδο. 2.2 Βαςικζσ ζννοιεσ Καινοτομία Καινοτομία είναι ο τρόποσ με τον οποίο μια επιχείρθςθ κερδίηει και διατθρεί ανταγωνιςτικό πλεονζκτθμα (Porter, 1990). Ρατζρασ τθσ κεωρίασ τθσ διάχυςθσ των καινοτομιϊν είναι ο Everett Μ. Rogers. Ραρά τισ πολλζσ κριτικζσ και παρατθριςεισ που ζχουν γίνει, το βαςικό νόθμα τθσ ςυγκεκριμζνθσ κεωρίασ παραμζνει ακόμα ζγκυρο. Με άλλα λόγια, αντί να εξετάηεται θ αγορά ωσ μια μεγάλθ οντότθτα, μπορεί να απεικονιςτεί με μια καμπφλθ ςε ςχιμα καμπάνασ, θ οποία χωρίηεται ςε πζντε τμιματα, ςφμφωνα με το βακμό υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν, τοποκετοφμενθ κατά μικοσ ενόσ άξονα που αντιπροςωπεφει τθν αποςτροφι κινδφνου από το άτομο και με μια αναλογία - 2.5/13.5/34/34/16% (Γράφθμα 1, Καμπφλθ (A)). Θ υιοκζτθςθ κεωρείται ωσ γραμμικι διαδικαςία που οδθγείται από μια μιμθτικι ςυμπεριφορά ι αρχι μίμθςθσ (Carter, 1998 Mahajan et al., 1995 Rogers, 1995 Crawford and Di Benedetto, 2000 Καραφφλλθ κ.ά., 2006). Αρχικά, μια καινοτομία υιοκετείται από μια μικρι ομάδα ατόμων/καινοτόμων (innovators), που ακολουκείται ςφντομα από τουσ πρόωρα υιοκετοφντεσ καινοτομιϊν (early majority), οι οποίοι αντιγράφονται ςτθ ςυνζχεια από μια λιγότερο πρόωρθ καινοτόμο πλειοψθφία (late majority) κ.λ.π. 26

28 Γράφθμα 1 - (A) Καμπφλθ υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν κατά τθ κεωρία (Rogers, 1995) (B) Καμπφλθ υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν ςτθν πράξθ Ζνα από τα επικρινόμενα ςθμεία αυτισ τθσ κεωρίασ είναι θ αιτιοκρατικι γραμμικιμθχανικι παρουςίαςι τθσ (Boullier, 1989), θ οποία δίνει τθν εντφπωςθ ότι τα διαφορετικά ςτάδια ι τα τμιματα ςτθ διαδικαςία υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν, ςχεδόν διαδζχονται αυτόματα το ζνα το άλλο. Σχετικά με ζνα άλλο ςθμείο τθσ κριτικισ, όςον αφορά ςτθν εκ των υςτζρων προςζγγιςθ τθσ διάχυςθσ τθσ καινοτομίασ μπορεί να μθν προκαλεί ζκπλθξθ το γεγονόσ ότι μπορεί να καταλιξει ςε ομαλι γραμμικά καμπφλθ, δεδομζνου ότι θ κεωρία τθσ διάχυςθσ είναι κυρίωσ βαςιςμζνθ ςτθν εκ των υςτζρων μελζτθ υιοκετοφμενων καινοτομιϊν (Boullier, 1989 Pinch and Bijker, 1987). Ρολλοί ςυγγραφείσ ακολουκοφν τθν αναλογία - 2.5/13.5/34/34/16 του Rogers (1995), θ οποία ζχει πιο ευζλικτο διάςτθμα αναλογίασ, ενϊ προςεγγίςεισ όπωσ είναι των Mahajan κ.ά. (1995) είναι ακόμα πολφ κακοριςμζνεσ, όπου το μζγεκοσ του διαςτιματοσ είναι για παράδειγμα μεταβλθτό μεταξφ 0,5% και 2,8%. Οι καινοτόμοι ι οι πρόωροι καινοτόμοι (early adopters) μπορεί να αντιπροςωπεφουν ποςοςτό 0,5% και 25%. Μθ λαμβάνοντασ αυτό υπόψθ, ο απολογιςμόσ μπορεί να οδθγιςει ςε μια λανκαςμζνθ ςτρατθγικι ςτοχοκζτθςθσ και επικοινωνίασ, ςτθν οποία είναι πικανό είτε να ερευνϊνται λάκοσ άτομα, είτε πολλά άτομα που κα ζπρεπε να ερευνθκοφν ςε μια οριςμζνθ χρονικι ςτιγμι, δεν ερευνϊνται. Ραράλλθλα, φαίνεται λογικό ότι, εκτόσ από τα παραδοςιακά πζντε ςτάδια κατάταξθσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ ςτάςθσ, χρειάηεται να υπάρξει και ζνα ζκτο ςτάδιο το οποίο κα εκπροςωπεί τα άτομα που είναι αντίκετα ςτθν καινοτομία (innovation dislikers), τα οποία 27

29 παρουςιάηουν εξίςου ενδιαφζρον και είναι γνωςτό εκ των προτζρων ότι κάκε προςπάκεια προσ αυτοφσ τουσ ανκρϊπουσ κα είναι χαμζνθ. Ζνασ ςυνοπτικόσ οριςμόσ τθσ καινοτομίασ αναφζρεται ςτισ ιδζεσ, τισ πράξεισ και τα αντικείμενα που γίνονται αντιλθπτά από τα άτομα και γενικότερα από τισ διάφορεσ μονάδεσ υιοκζτθςθσ ωσ κάτι νζο, διαφορετικό και ελπιδοφόρο. Αυτόσ ο οριςμόσ είναι βζβαια πολφ γενικόσ, δεδομζνου ότι ςχεδόν οποιαδιποτε νζα ιδζα μπορεί να κεωρθκεί από τα μζλθ ενόσ κοινωνικοφ ςυςτιματοσ ωσ καινοτομία (Rogers, 2001). Ωςτόςο, οι πλθροφορίεσ που υποβάλλονται ςε χριςθ με ςκοπό να εκτελεςκεί κάποιοσ εξειδικευμζνοσ ςτόχοσ αποτελοφν αναμφιςβιτθτα καινοτομίεσ (Eveland, 1986). Ο εκπαιδευόμενοσ μακθτισ του 21 ου αιϊνα πρζπει να είναι εφοδιαςμζνοσ με δεξιότθτεσ κατάλλθλεσ για τθ ηωι του ςτθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ, ενϊ ο εκπαιδευτισ κα πρζπει να προςφζρει ςτουσ εκπαιδευόμενουσ μακθτζσ του κατάλλθλα οργανωμζνεσ δραςτθριότθτεσ, ϊςτε να αναπτφξουν αυτζσ τισ δεξιότθτεσ. Τζτοιεσ δραςτθριότθτεσ υποςτθρίηονται από τθν χριςθ των ΤΡΕ και ςυνικωσ χαρακτθρίηονται ωσ καινοτόμεσ (Kozma and Anderson, 2002). Θ καινοτομία επθρεάηεται από το πολιτιςτικό και κοινωνικό περιβάλλον ςτο οποίο αναφζρεται, κάτι που κεωρείται καινοτόμο για μια χϊρα ςε μια δεδομζνθ χρονικι ςτιγμι, μπορεί να μθν είναι καινοτόμο ςε μια άλλθ χϊρα ι και για τθν ίδια χϊρα ςε κάποια άλλθ χρονικι ςτιγμι. Οι εκπαιδευτζσ κεωροφν ότι οι καινοτόμεσ μορφζσ μάκθςθσ μποροφν να προετοιμάςουν καλφτερα τουσ εκπαιδευόμενουσ για τισ ανάγκεσ τθσ ςφγχρονθσ εποχισ ( Σεχνολογίεσ Πλθροφόρθςθσ και Επικοινωνίασ (ΣΠΕ) Σφμφωνα με τθν Ραγκόςμια Ανακοίνωςθ τθσ UNESCO ( ), οι ΤΡΕ ορίηονται ωσ ζνα "διαφορετικό ςφνολο τεχνολογικϊν εργαλείων και πόρων που χρθςιμοποιοφνται για τθν επικοινωνία, κακϊσ και για τθ δθμιουργία, τθν επεξεργαςία, τθ διάδοςθ, τθν αποκικευςθ και τθ διαχείριςθ πλθροφοριϊν". Στισ τεχνολογίεσ αυτζσ περιλαμβάνονται οι θλεκτρονικοί υπολογιςτζσ, το διαδίκτυο, οι 28

30 τεχνολογίεσ ραδιοτθλεοπτικϊν εκπομπϊν (ραδιόφωνο και τθλεόραςθ), θ δορυφορικι τθλεφωνία (ςτακερι και κινθτι) ( Ο Heeks (1999) κακόριςε τισ ΤΡΕ ωσ θλεκτρονικά μζςα καταγραφισ, επεξεργαςίασ, αποκικευςθσ και κοινοποίθςθσ πλθροφοριϊν. Οι ΤΡΕ είναι βαςιςμζνεσ ςτισ ψθφιακζσ πλθροφορίεσ και περιλαμβάνουν το υλικό υπολογιςτϊν, λογιςμικό και δίκτυα τονίηοντασ επίςθσ ότι, δεν είναι θ μόνθ τεχνολογία που ςχετίηεται με πλθροφορίεσ. Άλλεσ περιλαμβάνουν: τθν ενδιάμεςθ τεχνολογία (intermediate technology), θ οποία βαςίηεται ακόμα, κατά ζνα μεγάλο μζροσ, ςτισ αναλογικζσ πλθροφορίεσ που φυλάςςονται ωσ θλεκτρομαγνθτικά κφματα, όπωσ το ραδιόφωνο, θ τθλεόραςθ και το τθλζφωνο. Είναι θ γραπτι τεχνολογία (literate technology), βαςιςμζνθ ςτισ πλθροφορίεσ που φυλάςςονται ωσ γραπτι λζξθ, όπωσ τα βιβλία και οι εφθμερίδεσ. Θ οργανικι τεχνολογία (organic technology), βαςιςμζνθ μόνο ςτο ανκρϊπινο ςϊμα, όπωσ ο εγκζφαλοσ και τα θχθτικά κφματα. Οι ΤΡΕ κατθγοριοποιοφνται γενικά ωσ αςφγχρονεσ ι ςφγχρονεσ. Οι αςφγχρονεσ δραςτθριότθτεσ χρθςιμοποιοφν τεχνολογίεσ όπωσ blogs 1, wikis 2, κακϊσ και πίνακεσ ςυηθτιςεων. Οι ςυμμετζχοντεσ μποροφν να ανταλλάςουν ιδζεσ και πλθροφορίεσ χωρίσ τθν εξάρτθςθ τθσ εμπλοκισ και άλλων ςυμμετεχόντων ςτο ίδιο χρονικό διάςτθμα. Το θλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ), είναι επίςθσ μια αςφγχρονθ τεχνολογία με τθν οποία μπορεί να αποςταλεί ι να λθφκεί αλλθλογραφία χωρίσ τθ ςυμμετοχι των ςυμμετεχόντων ςτθν ίδια χρονικι ςτιγμι. Οι ςφγχρονεσ δραςτθριότθτεσ περιλαμβάνουν τθν ανταλλαγι ιδεϊν και πλθροφοριϊν με ζναν ι περιςςότερουσ ςυμμετζχοντεσ κατά τθν ίδια χρονικι περίοδο. Μια πρόςωπο με πρόςωπο ςυηιτθςθ είναι ζνα παράδειγμα των ςφγχρονων επικοινωνιϊν. Σε αίκουςεσ ςυνεδριάςεων ςυχνά χρθςιμοποιοφν ζνα μείγμα τεχνολογιϊν (en.wikipedia.org). 1 Είναι μορφι ιςτοχϊρου, ζχει τθ μορφι λίςτασ καταχωριςεων. Το περιεχόμενο των καταχωριςεων μπορεί είναι οτιδιποτε, όπωσ νζα, πολιτικοκοινωνικόσ ςχολιαςμόσ, προςωπικά θμερολόγια, ειδικά κζματα όπωσ τεχνολογία κ.λ.π. (el.wikipedia.org/wiki/λςτολόγιο). 2 Είναι ζνασ τφποσ ιςτοτόπου που επιτρζπει ςε οποιονδιποτε να δθμιουργιςει και να επεξεργαςτεί τισ ςελίδεσ του. Σε ζνα wiki, διάφορα άτομα μποροφν να γράφουν μαηί. Ζτςι, διευκολφνεται θ ςυνεργαςία πολλϊν ατόμων για τθ ςυγγραφι ενόσ ζργου (el.wikipedia.org/wiki/wiki). 29

31 2.2.3 Θλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce) Το θλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce) αποτελείται από τθν αγορά και τθν πϊλθςθ προϊόντων ι υπθρεςιϊν μζςω θλεκτρονικϊν ςυςτθμάτων, όπωσ το διαδίκτυο και άλλα δίκτυα υπολογιςτϊν. Το φψοσ των ςυναλλαγϊν που πραγματοποιοφνται θλεκτρονικά αναπτφχκθκε με τθν εξαιρετικά ευρεία χριςθ του διαδικτφου. Θ χριςθ του θλεκτρονικοφ εμπορίου διεξάγεται τονϊνοντασ και ςτθρίηοντασ τισ καινοτομίεσ ςτθν θλεκτρονικι μεταφορά κεφαλαίων, τθ διαχείριςθ τθσ εφοδιαςτικισ αλυςίδασ, το μάρκετινγκ ςτο διαδίκτυο, τθν επεξεργαςία των ςυναλλαγϊν ςε απευκείασ ςφνδεςθ, τθν θλεκτρονικι ανταλλαγι δεδομζνων, τα ςυςτιματα διαχείριςθσ αποκεμάτων, κακϊσ και τα αυτοματοποιθμζνα ςυςτιματα ςυλλογισ δεδομζνων. Το θλεκτρονικό εμπόριο αποτελείται επίςθσ από τθν ανταλλαγι δεδομζνων για τθ διευκόλυνςθ τθσ χρθματοδότθςθσ και πλθρωμισ πτυχϊν επιχειρθματικϊν ςυναλλαγϊν (el.wikipedia.org/wiki/electronic_ commerce) Θλεκτρονικζσ τραπεηικζσ ςυναλλαγζσ (e-banking) Με το e-banking οι τραπεηικζσ υπθρεςίεσ προςφζρονται ανά πάςα ςτιγμι, ο δε καταναλωτισ μπορεί να ενθμερωκεί για κάκε προϊόν ι υπθρεςία ανζξοδα και χωρίσ χρόνουσ αναμονισ. Συχνό είναι και το φαινόμενο των προςφορϊν ι τθσ εφαρμογισ ευνοϊκότερων όρων ςτθν παροχι προϊόντων μζςω διαδικτφου, γεγονόσ που από μόνο του είναι ικανό να προςελκφςει ςθμαντικι μερίδα καταναλωτϊν που αναηθτοφν προςφορζσ. Οι βαςικότερεσ υπθρεςίεσ που παρζχουν μζςω διαδικτφου οι ελλθνικζσ τράπεηεσ είναι οι εξισ: Ρλθροφορίεσ υπολοίπων για τουσ τθροφμενουσ λογαριαςμοφσ. Μεταφορζσ ποςϊν μεταξφ των τθροφμενων λογαριαςμϊν του ιδίου νομίςματοσ. 30

32 Ρλθροφορίεσ ςχετικά με τισ πρόςφατεσ κινιςεισ των τθροφμενων λογαριαςμϊν. Δυνατότθτα ζκδοςθσ και αποςτολισ παλαιότερων κινιςεων των τθροφμενων λογαριαςμϊν. Ραραγγελία μπλοκ επιταγϊν. Δυνατότθτα υποβολισ αίτθςθσ για ανάκλθςθ επιταγϊν ι ολόκλθρου του μπλοκ επιταγϊν. Εντολζσ αγοραπωλθςίασ μετοχϊν. Ενθμζρωςθ για τθν κίνθςθ των προςωπικϊν αμοιβαίων κεφαλαίων. Δυνατότθτα υποβολισ αιτιςεων εμβαςμάτων. Αλλαγι του απορριτου κωδικοφ PIN. Ρροςωπικά μθνφματα ( 2.3 Παλαιότερεσ και νεότερεσ ΣΠΕ Θ εμφάνιςθ των ΤΡΕ ζγινε με τθν αποκαλοφμενθ επανάςταςθ πλθροφοριϊν (Jankowski and Van Selm, 200:217) ι τεχνολογικι επανάςταςθ (Sheth, 1994:11), με τθν εξζλιξθ από τθν εκβιομθχάνιςθ ςτθ μετά εκβιομθχάνιςθ (postindustrialism) (Lyon, 1995 Burgelman, 1993:64), ι από μια βιομθχανικι κοινωνία προσ μια κοινωνία πλθροφοριϊν (Toffler, 1980 Servaes and Heinderyckx, 2002 Ricci, 2000). Από τθν πλευρά τθσ προςφοράσ, κακϊσ επίςθσ και τθν πλευρά τθσ ηιτθςθσ, τα πράγματα ςυνζχιςαν να εξελίςςονται. Οι εφαρμοςμζνεσ επιςτιμεσ παίηουν μετά το β' παγκόςμιο πόλεμο ζνα διαρκϊσ αυξανόμενο ρόλο και θ ενοποίθςθ επιςτιμθσ και τεχνολογίασ διευρφνεται όλο και περιςςότερο. Θγετικι δφναμθ ςτα επιςτθμονικά και τεχνολογικά επιτεφγματα αναδεικνφονται οι ΘΡΑ 3, θ οποία ακολουκείται μόνον από τθν τότε Σοβιετικι Ζνωςθ ςτο ςτρατιωτικό τομζα και άλλουσ ςυναφείσ με αυτόν τομείσ (διαςτθμικι τεχνολογία, θλεκτρονικζσ εφαρμογζσ κ.λ.π.) Διατίκενται ςθμαντικοφ φψουσ κονδφλια για εφαρμοςμζνθ ζρευνα και τα αποτελζςματα αξιοποιοφνται με εντατικοφσ ρυκμοφσ. Οι τεχνολογικζσ εφαρμογζσ με τισ μεγαλφτερεσ επιτυχίεσ ιταν 3 Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 31

33 θ Θλεκτρονικι και θ Ρλθροφορικι ςτισ δεκαετίεσ μετά το 1950, με τισ πολφ ςθμαντικζσ καταςκευζσ θλεκτρονικϊν ςυςτθμάτων ψυχαγωγίασ, αυτόματου ελζγχου, τθλεπικοινωνιϊν και υπολογιςμοφ, ςυχνά ωσ παραπροϊόντα του ςτρατιωτικοφ τομζα. Αυτζσ οι καταςκευζσ επθρζαςαν όλουσ τουσ άλλουσ επιςτθμονικοφσ, τεχνολογικοφσ και παραγωγικοφσ τομείσ, ςτουσ οποίουσ βελτιϊκθκαν επίςθσ ςθμαντικά οι επιδόςεισ (sfrang.com). Από τισ παλαιότερεσ τεχνολογίεσ είναι το τθλζφωνο, το ραδιόφωνο και θ τθλεόραςθ. Ειδικότερα θ πλθροφορικι αναπτφχκθκε ραγδαία, αφενόσ λόγω τθσ βελτίωςθσ των λειτουργιϊν των θλεκτρονικϊν κυκλωμάτων και αφετζρου, λόγω τθσ ανάπτυξθσ του λογιςμικοφ, ϊςτε μζςα ςε 50 περίπου χρόνια ζφταςε, από ζναν ογκϊδθ υπολογιςτι 40 τόνων (ENIAC 4 ) ςε ζνα επιπαλάμιο υπολογιςτι τςζπθσ (palmtop). Οι υπολογιςτζσ είναι, ςτα τζλθ του 20 ου αιϊνα, ςε κζςθ να ελζγχουν πολφπλοκεσ παραγωγικζσ και άλλεσ διεργαςίεσ, να διαχειρίηονται βάςεισ δεδομζνων μεγάλθσ κλίμακασ και να εκτελοφν ζνα πολφ μεγάλο όγκο αρικμθτικϊν πράξεων που απαιτοφνται ςτθ διαςτθμικι τεχνολογία, ςε εγκαταςτάςεισ πυρθνικισ ενζργειασ, μετεωρολογικζσ υπθρεςίεσ, ερευνθτικά κζντρα, κ.ά. (sfrang.com). Θ ςθμαντικότερθ ανακάλυψθ ςτισ ΤΡΕ ιρκε κατά τθ διάρκεια του δεφτερου μιςοφ τθσ δεκαετίασ του '90, με το κφμα τθσ δθμοτικότθτασ των προςωπικϊν Θ/Υ, τθ χριςθ του διαδικτφου, τθσ αςφρματθσ τεχνολογίασ και τθν υιοκζτθςθ των κινθτϊν τθλεφϊνων. Δεδομζνου ότι θ διάχυςθ των ΤΡΕ αυξικθκε υπερπθδϊντασ τα όρια ςε πολλζσ χϊρεσ, θ εφαρμογι τουσ ςτθ γεωργικι ανάπτυξθ άρχιςε να προςελκφει τθν προςοχι των ερευνθτϊν και των πολιτικϊν αναλυτϊν (Lio and Liu, 2006). Οι ΤΡΕ αιχμαλωτίηουν όλεσ τισ τελευταίεσ τεχνολογίεσ που χρθςιμοποιοφνται για τθν επικοινωνία, τθν επεξεργαςία και τθν αποκικευςθ δεδομζνων. Τα νζα δεδομζνα που εμφανίηονται, κάνουν επιτακτικι τθν ανάγκθ χρθςιμοποίθςθσ εξελιγμζνων ςυςτθμάτων πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ από τισ ελλθνικζσ αγροτικζσ επιχειριςεισ. Οι τεχνολογικζσ εξελίξεισ ζχουν μειϊςει ςθμαντικά τθ μονοδιάςτατθ προςζγγιςθ ςτθν θλεκτρονικι πλθροφορία. Ρλζον οι επιτραπζηιοι 4 ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer): Θλεκτρονικόσ αρικμθτικόσ ολοκλθρωτισ και υπολογιςτισ, ιταν ο πρϊτοσ μεγάλθσ κλίμακασ επαναπρογραμματιηόμενοσ θλεκτρονικόσ ψθφιακόσ υπολογιςτισ (el.wikipedia.org/wiki/eniac). 32

34 υπολογιςτζσ είναι μόνον ζνα από τα πολλά διακζςιμα μζςα για τθν ανάκτθςθ και επεξεργαςία τθσ πλθροφορίασ. Οι ςθμερινοί χριςτεσ ζχουν ςτθν κατοχι τουσ ζνα πλικοσ τεχνολογιϊν, από πολφ ςφνκετεσ, όπωσ για παράδειγμα φορθτοί υπολογιςτζσ, κινθτζσ ςυςκευζσ τφπου PDA 5, ζωσ πολφ απλζσ, όπωσ φορθτοί αποκθκευτικοί δίςκοι τφπου USB, όλεσ διακζςιμεσ για τθ διευκόλυνςθ των εργαςιϊν μεταφοράσ και αποκικευςθσ πλθροφοριϊν (Bills et al., 2006). Τα τελευταία είκοςι χρόνια οι ΤΡΕ ζχουν αναπτυχκεί εντυπωςιακά επθρεάηοντασ κάκε κοινωνικι, οικονομικι και πολιτιςτικι δραςτθριότθτα. Συμπεριλαμβάνουν: τον πλθροφορικό εξοπλιςμό (Θ/Υ, τερματικά, εκτυπωτζσ, εξαρτιματα θλεκτρονικισ αποκικευςθσ κ.λ.π.), τον επικοινωνιακό εξοπλιςμό και λογιςμικό. Από πλευράσ προςφοράσ, δεν αμφιςβθτείται το γεγονόσ ότι θ προςφορά των ΤΡΕ ζχει αυξθκεί εκκετικά κατά τθ διάρκεια των τελευταίων ετϊν (πολλζσ από τισ οποίεσ είναι ςτοιχειϊδεισ καινοτομίεσ, ι προϊόντα τθσ τρζχουςασ εποχισ) (McBurney et al., 2002:225 Choi et al., 2003:161 Van Cuilenburg, 1998:7 De Bens, 2002:3). WAP, θ ψθφιακι και διαλογικι τθλεόραςθ, mp3, X-box, GPRS, UMTS, i-mode, wifi, επίπεδθ τθλεόραςθ κ.λ.π., είναι μερικζσ από τισ τρζχουςεσ καινοτομίεσ. 2.4 Πολιτικό πλαίςιο Ευρωπαϊκό πολιτικό πλαίςιο Ραγκόςμιεσ είναι οι οικονομικζσ και κοινωνικζσ εξελίξεισ που αφοροφν ςτισ ΤΡΕ όπωσ, θ ςφγκλιςθ των εκπαιδευτικϊν ςυςτθμάτων, το κζμα τθσ ανταγωνιςτικότθτασ ςτθν εκπαίδευςθ, όπωσ αυτό τζκθκε ςτθ ςυνάντθςθ τθσ Λιςςαβόνασ, το Μάρτιο του 2000, θ αναγκαία μετάβαςθ από τθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ ςτθν κοινωνία τθσ γνϊςθσ, όπωσ ςθματοδοτικθκε ςτο Ραρίςι, τον Οκτϊβριο του 2003, ςτθ ςφνοδο των χωρϊν τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ (ΕΕ) κ.λ.π. Συγκεκριμζνα, θ Στρατθγικι τθσ Λιςςαβόνασ αποτελεί μία δζςμευςθ ςυμφωνία των Ευρωπαϊκϊν Κυβερνιςεων με ςκοπό να επικεντρϊςουν τισ προςπάκειζσ τουσ ςε 5 Είναι υπολογιςτισ παλάμθσ, χρθςιμοποιείται κατά κφριο λόγο για τθν αναπαράςταςθ γεωγραφικϊν πλθροφοριϊν, όπωσ για παράδειγμα τθσ κζςθσ των οχθμάτων πάνω ςε μία ειδικι ζκδοςθ χάρτθ, θ οποία είναι εγκατεςτθμζνθ ςτον υπολογιςτι παλάμθσ. Ραράλλθλα, μπορεί να πραγματοποιιςει και μία ςειρά άλλων ςφνκετων υπολογιςμϊν για τθν εξαγωγι χριςιμων ςτατιςτικϊν ςυμπεραςμάτων ι άλλων ςτοιχείων ( 33

35 ζνα ενιαίο ςτόχο. Ο ςτόχοσ αυτόσ είναι να γίνει θ ΕΕ θ ανταγωνιςτικότερθ και δυναμικότερθ οικονομία τθσ γνϊςθσ παγκοςμίωσ, μια οικονομία που κα χαρακτθρίηεται από ανάπτυξθ, κοινωνικι ςυνοχι, ςεβαςμό προσ το περιβάλλον και πλιρθ απαςχόλθςθ. Το Μάρτιο του 2000 το Ευρωπαϊκό Συμβοφλιο τθσ Λιςςαβόνασ ενζκρινε μια δεκαετι ςτρατθγικι, ϊςτε να υλοποιθκεί ο προαναφερόμενοσ ςτόχοσ. Θ Στρατθγικι τθσ Λιςςαβόνασ δίνει ιδιαίτερθ ζμφαςθ ςτο ρόλο των ΤΡΕ, τθν εκπαίδευςθ του ανκρϊπινου κεφαλαίου, ςτθν χριςθ τουσ κακϊσ και ςτθν επιχειρθματικότθτα. Συνεπϊσ, οι ςτρατθγικζσ ΤΡΕ που αναπτφςςονται αποτελοφν βαςικά εργαλεία για τθν επίτευξθ των ςτόχων τθσ Λιςςαβόνασ για ανάπτυξθ και απαςχόλθςθ ( Για να επιτευχκοφν οι ανωτζρω ςτόχοι, θ Επιτροπι ενζκρινε τον Μάιο του 2000 το ςχζδιο δράςθσ eeurope Οι βαςικζσ ενζργειεσ αποςκοποφςαν ςτθν ανάπτυξθ φκθνότερου, ταχφτερου και αςφαλοφσ διαδικτφου, ςτθν προϊκθςθ των επενδφςεων κεφαλαίων και ανκρϊπινου δυναμικοφ και ςτθν τόνωςθ τθσ χριςθσ του διαδικτφου (europa.eu/scadplus/glossary/eeurope_el.htm). Θ ανακοίνωςθ που εκδόκθκε τότε φζρει τον τίτλο eeurope-κοινωνία τθσ πλθροφορίασ για όλουσ. Το ςχζδιο δράςθσ eeurope 2005 είναι ο διάδοχοσ του eeurope 2002 (europa.eu/scadplus/glossary/eeurope_el.htm). Τρεισ γενικοί ςτόχοι αναγνωρίηονται ςτο τελικό κείμενο τθσ ζκκεςθσ του εκπαιδευτικοφ ςυμβουλίου τθσ Ευρϊπθσ, οι οποίοι ςυνοψίηονται ςτα εξισ ςθμεία: α) αφξθςθ τθσ ποιότθτασ και τθσ αποτελεςματικότθτασ τθσ παρεχόμενθσ εκπαίδευςθσ και των ςυςτθμάτων κατάρτιςθσ ςτθν ΕΕ, β) διευκόλυνςθ τθσ πρόςβαςθσ ςε όλα τα ςυςτιματα εκπαίδευςθσ και κατάρτιςθσ και γ) άνοιγμα των ςυςτθμάτων εκπαίδευςθσ και κατάρτιςθ ςε όλουσ τουσ πολίτεσ (European Commission, 2001). Το 2005, θ Επιτροπι των Ευρωπαϊκϊν Κοινοτιτων πρότεινε ζνα νζο ξεκίνθμα για τθ ςτρατθγικι τθσ Λιςςαβόνασ, επικεντρϊνοντασ τισ προςπάκειεσ τθσ ΕΕ ςε δφο κφριουσ ςτόχουσ: επίτευξθ ιςχυρότερθσ, βιϊςιμθσ, οικονομικισ μεγζκυνςθσ, και δθμιουργία περιςςότερων και καλφτερων κζςεων απαςχόλθςθσ. Το επίτευγμα γνϊςθσ και μιασ βαςιςμζνθσ ςτθν καινοτομία κοινωνίασ είναι μια από τισ ςθμαντικότερεσ προτεραιότθτεσ τθσ ΕΕ και ο ρόλοσ τθσ αγροτικισ ανάπτυξθσ ςτθν 34

36 ενίςχυςθ τθσ λιψθσ ΤΡΕ ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ ιταν αναγνωριςμζνοσ ςτθν ανανεωμζνθ ατηζντα τθσ Λιςςαβόνασ (COM, 2005). Θ ΕΕ προχϊρθςε ςτθ Στρατθγικι i2010 για τθν προϊκθςθ των ΤΡΕ. Το i2010 είναι το νζο ςτρατθγικό πλαίςιο τθσ Ευρωπαϊκισ Επιτροπισ που κακορίηει τισ γενικζσ πολιτικζσ κατευκφνςεισ για τθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ και τα μζςα ενθμζρωςθσ. Αυτι θ νζα ενοποιθμζνθ πολιτικι αποςκοπεί κυρίωσ να ενκαρρφνει τθ γνϊςθ και τθν καινοτομία, ϊςτε να ενιςχυκεί θ ανάπτυξθ κακϊσ και θ δθμιουργία περιςςότερων και καλφτερθσ ποιότθτασ κζςεων απαςχόλθςθσ. Εντάςςεται ςτο πλαίςιο τθσ ανακεωρθμζνθσ ςτρατθγικισ τθσ Λιςςαβόνασ. Με το i2010, θ Επιτροπι αντιμετωπίηει κατά ενοποιθμζνο τρόπο τθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ και τισ πολιτικζσ ςτον οπτικοακουςτικό τομζα ςτθν ΕΕ. Αποςκοπεί ςτο ςυντονιςμό τθσ δράςθσ των κρατϊν μελϊν για να διευκολυνκοφν θ ψθφιακι ςφγκλιςθ και θ αντιμετϊπιςθ των προκλιςεων που ςυνδζονται με τθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ. Για τθ διαμόρφωςθ αυτοφ του ςτρατθγικοφ πλαιςίου, θ Επιτροπι εμπνεφςτθκε από μια ευρεία διαβοφλευςθ των εμπλεκόμενων φορζων ςχετικά με τισ παλαιότερεσ πρωτοβουλίεσ και μζςα όπωσ θ eeurope και θ ανακοίνωςθ για το μζλλον τθσ ευρωπαϊκισ κανονιςτικισ πολιτικισ ςτον οπτικοακουςτικό τομζα (europa.eu). Ειδικότερα, θ ςτρατθγικι που απορρζει από τθν Στρατθγικι i2010 προςανατολίηεται ςε τρεισ προτεραιότθτεσ: 1. Δθμιουργία ενιαίου ευρωπαϊκοφ χϊρου τθσ πλθροφορίασ. 2. Επενδφςεισ ςε ζρευνα και τεχνολογικι καινοτομία για βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ ΕΕ. 3. Δθμιουργία μιασ κοινωνίασ τθσ πλθροφορίασ χωρίσ αποκλειςμοφσ που προάγει τθν ποιότθτα ηωισ. Στο πλαίςιο τθσ πολιτικισ για τθν κοινωνία τθσ πλθροφορίασ θ Ευρωπαϊκι Επιτροπι ςτθρίηει και προωκεί τθν ενίςχυςθ τθσ καινοτομίασ και των επενδφςεων ςτθν ζρευνα των ΤΡΕ μζςω ενόσ ςυνόλου ςχετικϊν πρωτοβουλιϊν και δράςεων, οι οποίεσ ςυνιςτοφν το γενικό πλαίςιο υπό το οποίο πραγματοποιοφνται και αναπτφςςονται οι ςυγκεκριμζνεσ ανά τεχνολογικό τομζα, ερευνθτικζσ και 35

37 τεχνολογικζσ δραςτθριότθτεσ. Χαρακτθριςτικζσ πρωτοβουλίεσ αποτελοφν οι Ευρωπαϊκζσ Τεχνολογικζσ Ρλατφόρμεσ (European Technology Platforms - ETPs), το 7 ο Ρρόγραμμα Ρλαίςιο (Seventh Framework Program FP7), κακϊσ και το πρόγραμμα πλαίςιο για τθν ανταγωνιςτικότθτα και τθν καινοτομία (Competitiveness and Innovation Framework Programme - CIP) ( Θ πολιτικι αγροτικισ ανάπτυξθσ είναι βαςικό κομμάτι τθσ Κοινισ Αγροτικισ Ρολιτικισ (ΚΑΡ) και εςτιάηει ςτισ εργαςίεσ, ςτθν αφξθςθ, ςτθν ανταγωνιςτικότθτα και τθν ικανότθτα υποςτιριξθσ τθσ γεωργίασ, τθσ βιομθχανίασ τροφίμων και των αγροτικϊν περιοχϊν, ςτθ βελτίωςθ του ανκρϊπινου κεφαλαίου, ςτθ διατιρθςθ και ενίςχυςθ του περιβάλλοντοσ, ςτθν ποιότθτα ηωισ. Μζςα ςε αυτό το πλαίςιο, θ ενκάρρυνςθ τθσ λιψθσ και τθσ διάχυςθσ των ΤΡΕ ςτουσ/ςτισ γεωργοφσ και ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ γενικά, προςδιορίηονται ωσ κεντρικζσ δράςεισ ςτισ κοινοτικζσ ςτρατθγικζσ οδθγίεσ για τθν αγροτικι ανάπτυξθ (Council Decision, 2006). Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Αγροτικισ Ανάπτυξθσ, ζνα νζο ςθμαντικό ςτοιχείο τθσ πολιτικισ αγροτικισ ανάπτυξθσ, παρζχει το φόρουμ για τον κακοριςμό των αναγκϊν και τθν ανταλλαγι των ορκϊν πρακτικϊν. Θ ζρευνα και θ καινοτομία ςυμβάλλουν άμεςα ςτθν ατομικι και ςυλλογικι ευθμερία και ποιότθτα ηωισ. Ο κφριοσ ςτόχοσ τθσ πολιτικισ ςτον τομζα τθσ ζρευνασ και τεχνολογικισ ανάπτυξθσ είναι να καταςτεί θ ΕΕ εξζχουςα οικονομία τθσ γνϊςθσ. Από τθν άποψθ αυτι, θ πραγμάτωςθ κοινοφ χϊρου ζρευνασ αναμζνεται ότι, τελικά, κα βελτιςτοποιιςει τθ ςυνεργαςία ςτα διάφορα επίπεδα δράςθσ, κα βελτιϊςει το ςυντονιςμό των ευρωπαϊκϊν και των εκνικϊν πολιτικϊν, κα ενιςχφςει τθ διαρκρωτικι δυναμικότθτα και τθ δικτφωςθ των ερευνθτικϊν ομάδων και, τζλοσ, κα βελτιϊςει τθν κινθτικότθτα προςϊπων και ιδεϊν (europa.eu/legislation_summaries/research_innovation/index_el.htm) Εκνικό πολιτικό πλαίςιο Οι ΤΡΕ αποτελοφν κφριο μοχλό οικονομικισ και επιχειρθματικισ ανάπτυξθσ. Θ ανάπτυξθ των ΤΡΕ ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ τθσ χϊρασ απαιτεί μια ιςχυρι ςτρατθγικι προςζγγιςθ με ςυμπλθρωματικότθτα και ςυμπράξεισ μεταξφ των 36

38 κοινοτικϊν, εκνικϊν και περιφερειακϊν κεφαλαίων και πολιτικζσ, που ςυμβάλλουν ςτθν αγροτικι ανάπτυξθ. Θ Ψθφιακι Στρατθγικι αποτελεί μια ςυνεκτικι και ολοκλθρωμζνθ ςτρατθγικι για τθν αξιοποίθςθ των νζων τεχνολογιϊν ςτθ χϊρα. Ζχει ωσ ςτόχο να ενεργοποιιςει πολίτεσ και επιχειριςεισ και να απελευκερϊςει το δυναμικό κακενόσ εξ αυτϊν, προσ όφελοσ όλων, ςε ορατό χρονικό ορίηοντα. Θ Ψθφιακι Στρατθγικι επικυμεί να αλλάξει το χαρακτιρα του κράτουσ από κακοδθγθτι, ςε κράτοσ που προςφζρει πολλαπλζσ δυνατότθτεσ και ευκαιρίεσ, αφινοντασ τθ δφναμθ τθσ επιλογισ ςε πολίτεσ και επιχειριςεισ. Θ Ψθφιακι Στρατθγικι αποςκοπεί ςτθ δυναμικι ςυμμετοχι τθσ Ελλάδασ ςε αυτζσ τισ εξελίξεισ, προκειμζνου να ανακτιςει το χαμζνο ζδαφοσ και να καρπωκεί τα οφζλθ που προκφπτουν από τθ χριςθ των νζων τεχνολογιϊν. Κατανοϊντασ ςε βάκοσ τισ δυνατότθτεσ των ΤΡΕ και αξιοποιϊντασ αυτζσ με δυναμικό τρόπο ωσ εργαλείο, θ Ψθφιακι Στρατθγικι επικυμεί να δϊςει τθ ςκυτάλθ τθσ κοινωνικισ και οικονομικισ ανάπτυξθσ ςε κάκε πολίτθ και ςε κάκε επιχείρθςθ, εν ολίγοισ ςε αυτοφσ που ζχουν τθ δφναμθ και τθ δυνατότθτα να ωκιςουν τθν Ελλάδα μπροςτά. Σφμφωνα με τισ ενοποιθμζνεσ κατευκυντιριεσ γραμμζσ για τθν ανάπτυξθ και τθν απαςχόλθςθ του ανανεωμζνου κεματολογίου τθσ Λιςςαβόνασ, τα προγράμματα που υποςτθρίηονται από τθν πολιτικι ςυνοχισ κα πρζπει να επιδιϊκουν τθ διάκεςθ πόρων για τρεισ προτεραιότθτεσ. Οι Κοινοτικζσ Στρατθγικζσ Κατευκφνςεισ για Συνοχι αφοροφν ςτισ ΤΡΕ, αναφζρονται ςτθ βελτίωςθ των γνϊςεων και τθσ καινοτομίασ με ςτόχο τθν ανάπτυξθ, α. ςτθν αφξθςθ και βελτίωςθ των επενδφςεων ςτθν Ζρευνα και Τεχνολογικι Ανάπτυξθ, β. ςτθ διευκόλυνςθ τθσ καινοτομίασ και προϊκθςθ τθσ επιχειρθματικότθτασ, γ. ςτθν προϊκθςθ τθσ κοινωνίασ των πλθροφοριϊν για όλουσ και δ. βελτίωςθ τθσ πρόςβαςθσ ςτθ χρθματοδότθςθ. ( Το Εκνικό Στρατθγικό Ρλαίςιο Αναφοράσ (ΕΣΡΑ) αποτελεί τθν αναπτυξιακι ςτρατθγικι τθσ χϊρασ για τθ νζα προγραμματικι περίοδο. Εςτιάηεται ςτθ διεφρυνςθ των αναπτυξιακϊν δυνατοτιτων τθσ χϊρασ, ςτθν επιτάχυνςθ του ρυκμοφ οικονομικισ μεγζκυνςθσ και ςτθν αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ ςε επίπεδα υψθλότερα του μζςου κοινοτικοφ όρου, για τθν επίτευξθ τθσ πραγματικισ 37

39 ςφγκλιςθσ και τθ βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ ηωισ όλων των πολιτϊν χωρίσ αποκλειςμοφσ ( Θ αναπτυξιακι ςτρατθγικι τθσ χϊρασ ζχει ζντονθ περιφερειακι διάςταςθ και αποβλζπει ςτθν ενδυνάμωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ των περιφερειϊν τθσ χϊρασ. Για τθν επίτευξθ του ςτόχου αυτοφ θ ςτρατθγικι ανάπτυξθσ για τθν περίοδο εςτιάηει ςτουσ ακόλουκουσ ςτρατθγικοφσ ςτόχουσ: Στθν προϊκθςθ τθσ καινοτομίασ, τθσ ζρευνασ και τθσ επιχειρθματικότθτασ κακϊσ και ςτθ διαςφνδεςι τουσ. Στθν επζνδυςθ ςε βιϊςιμεσ υποδομζσ. Στθν επζνδυςθ ςτο ανκρϊπινο κεφάλαιο. Με βάςθ τουσ ανωτζρω ςτρατθγικοφσ ςτόχουσ, τθν ανάλυςθ τθσ υφιςτάμενθσ κατάςταςθσ και τθν ευρφτερθ διαβοφλευςθ προκφπτουν πζντε κεματικζσ προτεραιότθτεσ: 1. Επζνδυςθ ςτον παραγωγικό τομζα τθσ οικονομίασ. 2. Κοινωνία τθσ γνϊςθσ και καινοτομίασ. 3. Απαςχόλθςθ και Κοινωνικι Συνοχι. 4. Κεςμικό Ρεριβάλλον. 5. Ελκυςτικότθτα τθσ Ελλάδασ και των Ρεριφερειϊν, ωσ τόπου επενδφςεων, εργαςίασ και διαβίωςθσ. Στθν προγραμματικι περίοδο κα υλοποιθκοφν οκτϊ Τομεακά Επιχειρθςιακά Ρρογράμματα, ζνα από αυτά είναι θ ψθφιακι ςφγκλθςθ. Ο Γενικόσ Στόχοσ 7 τθσ ςτρατθγικισ πολιτικισ για τθν περίοδο εςτιάηει ςτθν ψθφιακι ςφγκλιςθ και φζρει τον τίτλο: «Θ ψθφιακι ςφγκλιςθ τθσ χϊρασ με τθν ενςωμάτωςθ και τθ ςυςτθματικι χριςθ των τεχνολογιϊν πλθροφορικισ και επικοινωνιϊν (ΤΡΕ) ςτουσ τομείσ κοινωνικισ και οικονομικισ δραςτθριοποίθςθσ». Ο γενικόσ αυτόσ ςτόχοσ εξειδικεφεται περαιτζρω ςτα ακόλουκα: 38

40 Βελτίωςθ τθσ παραγωγικότθτασ μζςω τθσ χριςθσ των ΤΡΕ και νζων δεξιοτιτων, και Βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ ηωισ με τθ χριςθ των ΤΡΕ ( Οι ςτρατθγικζσ οδθγίεσ για τθν αγροτικι ανάπτυξθ για το ενκαρρφνουν τθ ςφμπραξθ και ςυμπλθρωματικότθτα μεταξφ τθσ αγροτικισ ανάπτυξθσ, απαςχόλθςθσ και διαρκρωτικισ πολιτικισ. Στθν περίπτωςθ των ΤΡΕ, τζτοια ςφμπραξθ μπορεί να αξιοποιθκεί πιο γόνιμα από τθν ενςωμάτωςθ των δράςεων για τθν ανάπτυξθ τθσ κοινωνίασ τθσ πλθροφορίασ ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ μζςα ςτισ ευρφτερεσ περιφερειακζσ ι εκνικζσ ςτρατθγικζσ ΤΡΕ. Αυτι θ ςτρατθγικι προςζγγιςθ πρζπει να εξαςφαλίςει τθ ςυμβατότθτα και τθ ςυμπλθρωματικότθτα με τισ περιφερειακζσ και εκνικζσ πολιτικζσ ΤΡΕ ( Το Υπουργείο Ραιδείασ, Δια Βίου Μάκθςθσ και Κρθςκευμάτων (ΥΡΕΡΚ) ζχει προγραμματίςει για τθν περίοδο που ξεκινά από το 2007 ζωσ το 2013 ςειρά δράςεων, που περιγράφονται ςτο Επιχειρθςιακό Ρρόγραμμα του ΥΡΕΡΚ, και αποςκοποφν ςε μια εκπαίδευςθ και δια βίου μάκθςθ που κα δίνει εφόδια για τθν ενεργό ςυμμετοχι ςτθν κοινωνία, τθν απρόςκοπτθ ζνταξθ ςτθν αγορά εργαςίασ και κα καταπολεμά τθ ςχολικι διαρροι, ιδιαίτερα για τισ ευπακείσ ομάδεσ, κακϊσ και κα προωκεί τθ μείωςθ των περιφερειακϊν και τοπικϊν ανιςοτιτων. Μια από τισ τρζχουςεσ πολιτικζσ του ΥΡΕΡΚ επικεντρϊνεται ςτθν ψθφιακι ςφγκλιςθ (ιςότθτα πρόςβαςθσ, καταπολζμθςθ ψθφιακοφ αναλφαβθτιςμοφ, ανάπτυξθ τθλεκπαίδευςθσ κ.τ.λ.) και ςθμειϊνεται ςχετικά θ πρωτοβουλία του ΥΡΕΡΚ με τθν ζναρξθ του ςχολικοφ ζτουσ να αποκτιςουν δωρεάν όλοι οι μακθτζσ τθσ Α' τάξθσ Γυμναςίου φορθτό θλεκτρονικό υπολογιςτι (eacea.ec.europa.eu). Θ δυνατότθτα τθσ Δθμόςιασ Διοίκθςθσ να βελτιϊςει το επίπεδο εξυπθρζτθςθσ επιχειριςεων και πολιτϊν με το ςυνδυαςμό τθσ αξιοποίθςθσ των νζων τεχνολογικϊν μζςων και των απαραίτθτων διαρκρωτικϊν αλλαγϊν, αποτελεί παράγοντα αποφαςιςτικισ ςθμαςίασ για τθν πορεία τθσ χϊρασ προσ μια «Ψθφιακι Ελλάδα». Για τθν επίτευξθ του ςτόχου αυτοφ, θ Ελλάδα ζχει ςχεδιάςει μια ολοκλθρωμζνθ και ςυνεκτικι «Ψθφιακι Στρατθγικι» ζωσ το Θ ςτρατθγικι αυτι εςτιάηει ςε μια ολοκλθρωμζνθ προςζγγιςθ και αντιμετϊπιςθ με παρεμβάςεισ 39

41 για τθν πλθροφορικι και τισ θλεκτρονικζσ επικοινωνίεσ που κα εφαρμοςκοφν ςε όλο το εφροσ τθσ οικονομίασ και τθσ κοινωνίασ. Θ ςτρατθγικι αυτι αποςκοπεί ςτο να πραγματοποιθκεί ζνα «Ψθφιακό Άλμα ςτθν Ραραγωγικότθτα και ζνα Ψθφιακό Άλμα ςτθν Ροιότθτα Ηωισ» και ζχει ςχεδιαςκεί ζτςι ϊςτε να είναι ςυμβατι με το ςχζδιο δράςθσ τθσ Ε.Ε. αλλά και με τθ νζα Ευρωπαϊκι πολιτικι για τισ νζεσ τεχνολογίεσ i2010 ( Με βάςθ το Σφμφωνο Στακερότθτασ και Ανάπτυξθσ, το κάκε κράτοσ-μζλοσ προχϊρθςε ςτθν προςαρμογι των γενικϊν κατευκφνςεων ςτα εκνικά δεδομζνα με βάςθ τισ ιδιαιτερότθτεσ και τισ επικρατοφςεσ ςυνκικεσ ςε κάκε κράτοσ-μζλοσ. Με αυτόν τον τρόπο εκπονικθκαν τα Εκνικά Ρρογράμματα Μεταρρυκμίςεων, τα οποία εγκρίκθκαν και δθμοςιεφκθκαν ςαν Ολοκλθρωμζνεσ Κατευκυντιριεσ Γραμμζσ (COM 2005) που ςυμφωνικθκαν και εγκρίκθκαν ςτο Ευρωπαϊκό Συμβοφλιο. Στόχοσ του ελλθνικοφ Εκνικοφ Ρρογράμματοσ Μεταρρυκμίςεων είναι θ ενίςχυςθ τθσ Απαςχόλθςθσ, τθσ Ανάπτυξθσ και τθσ Κοινωνικισ Συνοχισ. Σχετικά με τον ρόλο των ΤΡΕ ςτο ΕΡΜ, όπωσ αποτυπϊνεται και ςτθν πρόςφατθ Ζκκεςθ Ρροόδου που υποβλικθκε ςτθν ΕΕ (Οκτϊβριοσ 2006), θ Ψθφιακι Στρατθγικι αποτελεί διακριτό και αυτοτελζσ τμιμα του ελλθνικοφ Εκνικοφ Ρρογράμματοσ Μεταρρυκμίςεων. Το 7 ο Ρρόγραμμα Ρλαίςιο Ζρευνασ και Τεχνολογικισ Ανάπτυξθσ και Σφνδεςθ του με ΤΡΕ. Οι ΤΡΕ αποτελοφν ζναν από τουσ εννιά κεματικοφσ τομείσ του ςκζλουσ «ςυνεργαςία» του 7 ου Ρρογράμματοσ Ρλαιςίου Ζρευνασ & Τεχνολογικισ Ανάπτυξθσ τθσ ΕΕ. Το 7 ο ΡΡ είναι ζνα φιλόδοξο ςχζδιο για τθν επίτευξθ των ςτόχων τθσ Λιςςαβόνασ με βαςικζσ αρχζσ του τθ διεξαγωγι ζρευνασ αιχμισ, τθν παραγωγι καινοτόμων ερευνθτικϊν αποτελεςμάτων κακϊσ και τθν ανάδειξθ τθσ αριςτείασ που διακζτουν τα πανεπιςτιμια και τα ερευνθτικά κζντρα. Στόχοσ του κεματικοφ τομζα ΤΡΕ είναι θ ανάπτυξθ τθσ ευρωπαϊκισ ικανότθτασ ελζγχου και διαμόρφωςθσ των μελλοντικϊν εξελίξεων ςτον τομζα ΤΡΕ προσ ικανοποίθςθ των αναγκϊν και αιτθμάτων τθσ ευρωπαϊκισ κοινωνίασ και οικονομίασ. 40

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ ΑΝΑΚΟΠΘΘ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΙ ΣΕΧΝΟΛΟΓΙΕ ΠΛΘΡΟΦΟΡΘΘ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ (ΣΠΕ) 3.1 Ειςαγωγι Στο μζλλον, κατά τουσ Akca κ.ά. (2007) θ γνϊςθ κα διαχειριςτεί τον κόςμο, δεδομζνου ότι δίνει δφναμθ ςτουσ ανκρϊπουσ, ςτα κράτθ, ςτισ άμεςεσ κυβερνθτικζσ και μθ κυβερνθτικζσ οργανϊςεισ. Από το τελευταίο τζταρτο του 20 ου αιϊνα, θγζτεσ, γραφειοκράτεσ, φορείσ χάραξθσ πολιτικισ, εμπειρογνϊμονεσ εκπαίδευςθσ, επιςτιμονεσ, τοπικοί διευκυντζσ και άνκρωποι που ζχουν ςυνειδθτοποιιςει αυτιν τθν πραγματικότθτα ζχουν προςπακιςει να ςτθρίξουν 41

43 αυτό το όραμα για τισ χϊρεσ τουσ και να μειϊςουν κάκε χάςμα νζασ τεχνολογίασ. Συγκεκριμζνα, οι τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ είναι ζνασ από τουσ μελλοντικοφσ βαςικοφσ τομείσ τθσ τεχνολογίασ που κάνουν ζντονα αιςκθτι τθν παρουςία τουσ ςτισ αρχζσ του 21 ου αιϊνα (Ege, 2002 Μιχαθλίδθσ και Ραπαδάκθ- Κλαυδιανοφ, 2010). Επομζνωσ, οι χϊρεσ πρζπει να χρθςιμοποιιςουν τισ ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ ςε κάκε τομζα τθσ οικονομίασ προκειμζνου να γίνουν περιςςότερο ανταγωνιςτικζσ (Gul et al., 2004). Τα ςφγχρονα ςυςτιματα παρεχόμενθσ γνϊςθσ και πλθροφόρθςθσ μεγάλθσ κλίμακασ υποβάλλονται ςε ραγδαία αλλαγι, που οφείλεται κυρίωσ ςτθν ευρεία αποδοχι του διαδικτφου και των μθχανϊν αναηιτθςισ του (Skuce, 2000). Θ πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο μπορεί να αποτελζςει γζφυρα μεταξφ των γεωργικϊν και αςτικϊν πλθκυςμϊν από τθν άποψθ του μάρκετινγκ, των γεωργικϊν ειςαγωγϊν και εξαγωγϊν, των παρεχόμενων υπθρεςιϊν ςτουσ γεωργοφσ, τθσ ανάπτυξθσ του ανκρϊπινου δυναμικοφ, τθσ διαφιμιςθσ κ.λ.π. (Akca et al., 2007). Πςον αφορά ςτο ςφνολο του γεωργικοφ πλθκυςμοφ, αυτοί ςτρζφονται με αργό ρυκμό προσ τθ νζα τεχνολογία. Θ μειωμζνθ ανταγωνιςτικότθτα του αγροτικοφ τομζα τθσ χϊρασ ζχει μελετθκεί και αναγνωριςκεί από πλειάδα ερευνθτϊν. Διάφοροι παράγοντεσ, οικονομικοί, κοινωνικοί και δθμογραφικοί, όπωσ για παράδειγμα το μικρό μζγεκοσ του γεωργικοφ κλιρου, θ χριςθ παρωχθμζνθσ τεχνολογίασ, το υψθλό κόςτοσ παραγωγισ, θ θλικιακι και μορφωτικι ςφνκεςθ των απαςχολουμζνων ςτθ γεωργία κ.ά., ςυνζτειναν ςτθ διαρκι επιδείνωςθ των ςυνκθκϊν λειτουργίασ και εμπορίασ των ελλθνικϊν γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων και τελικά ςτθ μείωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτάσ τουσ. Είναι ενδεικτικό ότι από το ςφνολο των περίπου γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων ςτθν Ελλάδα, εκτιμάται ότι λιγότερο από το 40% ( ) είναι ειςοδθματικά βιϊςιμεσ ( Ανεξάρτθτα από τθν κρατικι πολιτικι αναγκαία προχπόκεςθ για τθν ανάπτυξθ τθσ κοινωνίασ τθσ πλθροφορίασ είναι θ φπαρξθ ψθφιακά εγγράμματων πολιτϊν, που κα ζχουν πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο και κα είναι ςε κζςθ να αξιοποιιςουν τισ νζεσ τεχνολογίεσ. Θ εκπαίδευςθ/κατάρτιςθ αποτελεί προνομιακό χϊρο για τθ διάδοςθ των τεχνολογιϊν διαδικτφου ςτθν κοινωνία, λόγω του ρόλου τθσ, αλλά και τθσ δεκτικότθτασ των νζων ςτισ νζεσ τεχνολογίεσ. Οι διακζςιμεσ υποδομζσ 42

44 πλθροφορικισ και επικοινωνιϊν ςε όλεσ τισ βακμίδεσ τθσ εκπαίδευςθσ/κατάρτιςθσ χρειάηεται να αξιοποιοφνται, ςε ςυνδυαςμό με τθν τεχνογνωςία που υπάρχει, για το ςχεδιαςμό και τθν ανάπτυξθ διαδικτυακϊν εφαρμογϊν, ςυμβάλλοντασ ζτςι ςτθν ανάπτυξθ του κλάδου των ΤΡΕ και ενιςχφοντασ τθν απαςχόλθςθ νζων με τεχνικζσ γνϊςεισ. Θ λειτουργικι ολοκλιρωςθ των παραπάνω εφαρμογϊν, κα οδθγιςει ςτθν ανάπτυξθ ψθφιακϊν υπθρεςιϊν πλθροφόρθςθσ και διοίκθςθσ τθσ εκπαίδευςθσ, προςβάςιμεσ και μζςω διαδικτφου από τθν εκπαιδευτικι κοινότθτα (μακθτζσ, εκπαιδευτικοφσ, γονείσ). Υπιρχαν και υπάρχουν πολφ μεγάλεσ διακυμάνςεισ μεταξφ των χριςεων των ΤΡΕ ςτθ γεωργία, τθσ ικανότθτασ ςτθ χριςθ τουσ, των οφελϊν και τθσ διανομισ τουσ. Σιμερα οι ΤΡΕ παραμζνουν ζνα ςυνεχϊσ υπό εξζταςθ κρίςιμο κζμα, ςε περιφερειακό, εκνικό και διεκνζσ επίπεδο. Στο παρόν κεφάλαιο παρουςιάηονται ςυνοπτικά ο ρόλοσ και θ ςθμαςία των ΤΡΕ ςτον τομζα τθσ γεωργίασ, τθσ οικονομίασ, τθσ κοινωνίασ και τθσ εκπαίδευςθσ/κατάρτιςθσ, κακϊσ και θ κριτικι που αςκικθκε αναφορικά με τθ γενικότερθ ςυμβολι τουσ. Επιπλζον, παρακζτεται βιβλιογραφία θ οποία αναφζρεται ςε ζρευνεσ ςχετικζσ με τισ ΤΡΕ για κάκε ζναν από τουσ προαναφερόμενουσ τομείσ χωριςτά. 3.2 Γεωργία Θ ςθμαςία των ΣΠΕ ςτθ γεωργία Θ γεωργία, κατά τον Pavitt (1984), είναι ζνασ προμθκευτικόσ κυρίαρχοσ τομζασ, ο οποίοσ για τισ καινοτομίεσ και τθν τεχνικι του πρόοδο εξαρτάται από τθν παροχι των βιομθχανιϊν. Συγκεκριμζνα, θ τεχνολογικι αλλαγι ςτθ γεωργία ςυνικωσ περιγράφεται ωσ διαδικαςία υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν που αφοροφν είτε ςτον αγροτικό εξοπλιςμό, είτε ςτουσ ςπόρουσ και τα λιπάςματα, είτε ςε ενζργειεσ ζρευνασ και ανάπτυξθσ. Κατά τθ διάρκεια του χρόνου, οι γεωργοί βρίςκονται αντιμζτωποι με μια ςειρά καινοτομιϊν μζςω τθσ αγοράσ, δθλαδι με διάφορεσ ευκαιρίεσ υιοκζτθςθσ νζων τεχνολογιϊν, τισ οποίεσ άλλοι υιοκετοφν και άλλοι όχι. 43

45 Πςον αφορά ςτθ γεωργία, θ γεωργικι ανάπτυξθ που αυξάνει τα γεωργικά ειςοδιματα και εξαςφαλίηει ικανότθτα υποςτιριξθσ τθσ βάςθσ των φυςικϊν πόρων τθσ παραγωγισ είναι κεντρικι ςτθ γενικι οικονομικι ανάπτυξθ και εξζλιξθ. Τζτοια ανάπτυξθ χρειάηεται να αντιμετωπιςκεί με δφο προοπτικζσ: αφξθςθ των γεωργικϊν ειςοδθμάτων και εξαςφάλιςθ τθσ ικανότθτασ υποςτιριξθσ τθσ βάςθσ των φυςικϊν πόρων τθσ γεωργικισ παραγωγισ για τουσ αυξανόμενουσ πλθκυςμοφσ και τα ειςοδιματα. Θ διαχείριςθ γνϊςθσ είναι κρίςιμθ και για τισ δφο προοπτικζσ. Οι ΤΡΕ προςφζρουν ζνα ευρφ φάςμα ευκαιριϊν για τθ διαχείριςθ τθσ γνϊςθσ ςτθ γεωργικι ανάπτυξθ ( Θ καλλιζργεια ςτο ςθμερινό κόςμο τθσ πλθροφόρθςθσ μπορεί να υποςτθριχκεί με τθ λιψθ πλθροφοριϊν μζςω μιασ ςειράσ θλεκτρονικϊν τεχνολογιϊν επικοινωνίασ, προςωπικϊν Θ/Υ, διαδικτφου κ.λ.π. Ωσ εκ τοφτου, θ τεχνολογία νζασ γενιάσ μπορεί να βελτιϊςει τθν πρόςβαςθ των γεωργικϊν οικογενειϊν ςτισ διαφορετικζσ πλθροφορίεσ και να οδθγιςει ςε καλφτερο ςυντονιςμό μεταξφ των επεξεργαςτϊν γεωργικϊν προϊόντων και των εμπόρων. Οι γεωργοί λαμβάνουν κρίςιμεσ αποφάςεισ κακ' όλθ τθ διάρκεια του ζτουσ. Αυτζσ οι αποφάςεισ αφοροφν ςτθν επιλογι ειςαγωγϊν (ςπόροι, λιπάςματα, φυτοφάρμακα), ςε ςυναλλαγζσ αγοράσ ςχετικά με γεωργικζσ διαδικαςίεσ (όργωμα, ςπορά, διαχείριςθ φδατοσ, διαχείριςθ λιπάςματοσ, διαχείριςθ παραςίτων, ςυγκομιδι), τισ μετά τθ ςυγκομιδι διαδικαςίεσ και τισ ςυναλλαγζσ (αποκικευςθ, μεταφορά, μάρκετινγκ, επεξεργαςία) κ.λ.π. Ρεραιτζρω, ςτο επίπεδο οικογενειϊν, διάφορεσ μθ γεωργικζσ αποφάςεισ λαμβάνονται ςχετικά με τθν κατανάλωςθ, τθν αποταμίευςθ, τισ επενδφςεισ, τθν εκπαίδευςθ, τθν υγεία κ.λ.π. είναι χαρακτθριςτικό ότι οι γεωργοί ςτθρίηονται ςτθ ςυςςωρευμζνθ εμπειρία τουσ και τθν υποςτιριξθ των τοπικϊν οργανϊςεων (π.χ. προμθκευτζσ, ειςαγωγείσ, αγροτικζσ αντιπροςωπείεσ, υπθρεςίεσ κ.λ.π.) για τισ πλθροφορίεσ ςχετικζσ και με τθ γεωργικι εκμετάλλευςθ και με μθ γεωργικζσ αποφάςεισ. Λαμβάνουν επίςθσ, πλθροφορίεσ από μεταδόςεισ ραδιοφϊνου και τθλεόραςθσ, από εμπειρογνϊμονεσ του χϊρου και επαγγελματίεσ, από πιο απόμακρεσ πθγζσ. Συχνά, το ςφςτθμα πλθροφόρθςθσ είναι ανεπαρκζσ και πολλζσ αποφάςεισ λαμβάνονται με περιοριςμζνεσ πλθροφορίεσ. Οι 44

46 αποφάςεισ υπόκεινται επίςθσ ςε υψθλζσ δαπάνεσ ςυναλλαγισ και χρονικζσ κακυςτεριςεισ. Κατά τθ διάρκεια τθσ τελευταίασ δεκαετίασ, παρά τα όποια προβλιματα, προζκυψε μια ςειρά από ευκαιρίεσ μζςα από τθν επιςτθμονικι ζρευνα και τθν τεχνολογικι πρόοδο (Baily and Lawrence, 2001 Jorgenson, 2001 Litan and Rivlin, 2001 Oliner and Sichel, 2000). Θ ςυγκεκριμζνθ πρόοδοσ είναι βαςιςμζνθ πρωτίςτωσ ςτθ βελτιωμζνθ παραγωγικότθτα και δευτερευόντωσ ςτισ αλλαγζσ των εργαςιακϊν ςχζςεων. Ριο ςυγκεκριμζνα, θ πρόοδοσ αυτι οφείλεται μερικϊσ ςτθν υιοκζτθςθ καινοτομιϊν από μζρουσ των ενδιαφερόμενων γεωργϊν, δθλαδι ςτθν ζνταξθ υλικοφ και λογιςμικοφ ςτισ διαδικαςίεσ παραγωγισ, ςτθν ανάπτυξθ νζων υπθρεςιϊν και προϊόντων (ςυμπεριλαμβανομζνου του διαδικτφου) και ςτουσ βελτιωμζνουσ ςυνδζςμουσ μεταξφ των επιχειριςεων και των καταναλωτϊν (ςυμπεριλαμβανομζνου του θλεκτρονικοφ εμπορίου). Θ αγορά θλεκτρονικοφ υπολογιςτι είναι μια ςυνθκιςμζνθ περίπτωςθ και θ υιοκζτθςθ τθσ τεχνολογίασ των υπολογιςτϊν αυτισ κακεαυτισ είναι μια δυναμικι, ςυνεχισ διαδικαςία. Για να επωφελθκοφν τισ δυνατότθτεσ τθσ τεχνολογίασ των υπολογιςτϊν, μια απαραίτθτθ επζνδυςθ κα ζπρεπε να γίνει ςτθ μάκθςθ τθσ λειτουργίασ του ςυςτιματοσ ϊςτε ςτθ ςυνζχεια οι ενδιαφερόμενοι γεωργοί να μποροφν να τθ χρθςιμοποιοφν. Το κόςτοσ αυτισ τθσ επζνδυςθσ είναι ςχετικά ςτακερό ςε ςχζςθ με το μζγεκοσ τθσ εκμετάλλευςθσ, αλλά τα οφζλθ που κα πραγματοποιθκοφν διαφζρουν ανάλογα με το μζγεκοσ των γεωργικϊν επιχειριςεων. Ωσ εκ τοφτου, γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ με υψθλότερεσ πωλιςεισ, μεγαλφτερεσ εκτάςεισ και περιςςότερεσ επιχειριςεισ (και τα δφο ςυςτιματα γεωργίασ και κτθνοτροφίασ) κα πρζπει να αποκτιςουν εμπειρία ςτθν υιοκζτθςθ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι διότι ζχουν μεγαλφτερο κακαρό όφελοσ από ό,τι οι μικρότερεσ εκμεταλλεφςεισ (Ascough et al., 1999). Θ υιοκζτθςθ ΤΡΕ ςτο χϊρο τθσ γεωργίασ επθρεάηεται από διάφορουσ παράγοντεσ, κάποιοι από αυτοφσ είναι ο τφποσ του γεωργικοφ πλθκυςμοφ ςτον οποίο απευκφνεται και ο ρυκμόσ ανάπτυξισ του, κακϊσ και θ ετερογζνεια ςτο χαρακτιρα των ατόμων, δθλαδι θ απόφαςθ να υιοκετιςουν ι όχι μια καινοτομία ςε μια ςυγκεκριμζνθ ςτιγμι ςτο χρόνο, ωσ ζκβαςθ του κζρδουσ που μεγιςτοποιεί τθ 45

47 ςυμπεριφορά. Με τθν πάροδο του χρόνου, οι παράμετροι τθσ ςτάςθσ των γεωργϊν απζναντι ςτθν υιοκζτθςθ καινοτομιϊν αλλάηουν. Αυτό αποτελεί το γεγονόσ ότι ςε μια πιο πρόςφατθ ςτιγμι ςτο χρόνο, οι γεωργοί που απείχαν αρχικά, αργότερα αποφαςίηουν να υιοκετιςουν τισ ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ (Diederen et al., 2002) Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Θ χριςθ θλεκτρονικϊν υπολογιςτϊν (Θ/Υ), από νζουσ γεωργοφσ, δείχνει ότι οι τελευταίοι τείνουν να επιηθτοφν τθν κατάκτθςθ τθσ γνϊςθσ και τθν επζκταςθ των δεξιοτιτων τουσ. Ζνασ λόγοσ ςτον οποίο μπορεί να οφείλεται αυτι θ επιδίωξι τουσ είναι θ αυξανόμενθ διακεςιμότθτα του υλικοφ, του λογιςμικοφ αλλά και τθσ υποδομισ τθσ νζασ τεχνολογίασ που διατίκενται πλζον ςε προςιτζσ τιμζσ. Οι φορείσ χάραξθσ πολιτικισ, οι τοπικοί θγζτεσ, οι αρμόδιοι τοπικοί επαγγελματίεσ, οι δάςκαλοι και οι γονείσ αναπτφςςουν τουσ κριςιμότερουσ όρουσ των ηθτθμάτων που ςυνδζονται με τθν εξοικείωςθ των μεταγενζςτερων γενεϊν με τισ τεχνολογίεσ. Οι Lasley και Bultena (1986) επιδίωξαν να ερευνιςουν τισ απόψεισ των γεωργϊν για τισ νζεσ τεχνολογίεσ. Στθ μελζτθ τουσ, γεωργοί από τθν Αϊόβα των ΘΡΑ εξζφραςαν τθν αντίκεςι τουσ ςε τζτοιεσ τεχνολογίεσ. Επίςθσ, 40% των γεωργϊν διλωςαν τθν αντίκεςι τουσ ςτθ ρομποτικι (που ορίηεται ωσ τα με υπολογιςτι μθχανιματα προοριηόμενα για καλλιεργθτικζσ χριςεισ), 30% και 20% αντιτάςςονταν ςτθν καταςκευι μονάδων εκτροφισ ηϊων ςε ςυνκικεσ περιοριςμοφ και ςτθ χριςθ προςωπικοφ Θ/Υ, αντίςτοιχα. Αποτελζςματα ζρευνασ των Diederen κ.ά. (2003) ζδειξαν ότι οι καινοτόμεσ δραςτθριότθτεσ Ολλανδϊν γεωργϊν το 1998, όπωσ αναμενόταν, ςυςχετίηονταν κετικά με το εργατικό δυναμικό (το οποίο ςυνδζεται άμεςα με το μζγεκοσ τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ), τθ κζςθ ςτθν οποία βρίςκεται θ γεωργικι εκμετάλλευςθ ςτθν αγορά και τθν πρόςβαςθ ενόσ γεωργοφ ςτισ πλθροφορίεσ. Αντίκετα, οι καινοτόμεσ δραςτθριότθτεσ ςυςχετίηονταν αρνθτικά με τθν εδραίωςθ μιασ γεωργικισ επιχείρθςθσ ςτο χϊρο, κάτι που δεν αναμενόταν. Αυτό μπορεί να δείξει ότι οι γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ με υψθλό βακμό φερεγγυότθτασ αντιτίκενται ςτον κίνδυνο και δεν είναι πρόκυμεσ να καινοτομιςουν. Επιπλζον, 46

48 προζκυψε το ςυμπζραςμα ότι θ ςυμπεριφορά υιοκζτθςθσ παρουςιάηει κάποια διαχρονικότθτα: κάποιοσ που είναι από πριν καινοτόμοσ (ι υιοκζτθςε πρόςφατα αντίςτοιχθ ςυμπεριφορά), ζχει μεγαλφτερθ πικανότθτα να διατθριςει αυτιν τθ ςτάςθ και ςτο μζλλον. Τζλοσ, διαπιςτϊκθκε ότι παίηουν ρόλο και τα χαρακτθριςτικά του επιχειρθςιακοφ περιβάλλοντοσ. Ειδικά, ο υψθλόσ βακμόσ επθρεαςμοφ τθσ αγοράσ φαίνεται να αςκεί αρνθτικι επίδραςθ ςτθ ςυμπεριφορά υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν. Ραράλλθλα, οι James κ.ά. (1999) κατζλθξαν ςτο ςυμπζραςμα, μετά από ςχετικι μελζτθ ςε ζνα αντιπροςωπευτικό δείγμα γεωργϊν των ΘΡΑ, πωσ θλεκτρονικό υπολογιςτι χρθςιμοποιοφςαν, κατά βάςθ, οι νεότεροι γεωργοί, με μικρότερθ εμπειρία καλλιζργειασ ςε ςχζςθ με εκείνουσ που δε χρθςιμοποιοφςαν, προκειμζνου να αντιςτακμίςουν τθν ζλλειψθ εμπειρίασ τουσ. Θ ςυμβολι ενόσ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι ςε μια απόφαςθ διαχείριςθσ αποτελεί μζροσ τθσ διαδικαςίασ λιψθσ απόφαςθσ ενόσ ζμπειρου διαχειριςτι. Κατά ςυνζπεια, το πλεονζκτθμα τθσ χριςθσ τθσ αναφερόμενθσ τεχνολογίασ, τα μεγαλφτερα ςε θλικία άτομα και πιο ζμπειρα, δεν το ςυνειδθτοποιοφςαν και πικανόν να μθ μποροφςαν να αντιςτακμίςουν το κόςτοσ τθσ μάκθςθσ με τθ χριςθ του υπολογιςτι. Κατά μζςο όρο, περίπου το ζνα τρίτο του ςυνόλου των ενδιαφερομζνων γεωργϊν είχαν πτυχίο τριτοβάκμιασ εκπαίδευςθσ και γενικά εκείνοι που ζκαναν χριςθ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι είχαν ςχετικά υψθλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο από το βαςικό. Στθν Αυςτραλία, οι πιο πρόωροι καινοτόμοι όςον αφορά ςτισ ΤΡΕ (early adopters) διακζτουν επίπεδο τριτοβάκμιασ εκπαίδευςθσ ςε ςφγκριςθ με τουσ πιο πρόςφατουσ, δθλαδι εκείνουσ που άργθςαν να υιοκετιςουν κάποια καινοτομία το τελευταίο χρονικό διάςτθμα (Rogers, 1995). Σχετικι ζρευνα των Hoag κ.ά. (1999) επιβεβαιϊνει ότι θ υιοκζτθςθ ΤΡΕ είναι διαφορετικι μεταξφ γεωργϊν που δεν ζχουν το ίδιο επίπεδο εκπαίδευςθσ. Ο Rogers (1995) διζκρινε τζςςερισ κατθγορίεσ γεωργϊν που χρθςιμοποιοφςαν θλεκτρονικό υπολογιςτι προκειμζνου να διαχειριςτοφν τθν επιχείρθςι τουσ: τουσ καινοτόμουσ (innovators), τουσ προθγμζνουσ (early majority), τουσ βραδυκίνθτουσ (late majority) και τουσ ουραγοφσ (laggards). Οι καινοτόμοι ςυγκριτικά με τουσ ουραγοφσ, τείνουν να είναι 47

49 νεότεροι ςε θλικία, άτομα με ανϊτερθ μόρφωςθ, οι οποίοι αναηθτοφν ενεργά πλθροφορίεσ ςχετικά με νζεσ ιδζεσ (Rogers, 1995 Scheuing, 1989). Θ θλικία αποδείχκθκε ότι ζχει άμεςθ αντιςτοιχία με τθν πρωτοβουλία υιοκζτθςθσ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι (Lazarus and Smith, 1988 Batte et al., 1990a Huffman and Mercier, 1991), κακϊσ και θ διάρκεια εμπειρίασ ςτθ γεωργία με τθν θλικία. Αρκετζσ μελζτεσ που ζχουν εξετάςει τθ ςθμαςία διαχείριςθσ πλθροφοριϊν, ςχετικά με το γεωργικό επάγγελμα, επεςιμαναν ότι οι μεγαλφτεροι ςε θλικία γεωργοί δε χρθςιμοποιοφν τόςεσ πθγζσ πλθροφοριϊν όςο οι νεότεροι ςυνάδελφοί τουσ, αφοφ είναι πιο πικανό να ςτθρίηονται ςτθν εμπειρία τουσ (Ford and Babb, 1989 Batte et al., 1990b), επιβεβαιϊνοντασ για άλλθ μια φορά τθν αλλθλοεπίδραςθ που υπάρχει μεταξφ θλικίασ και υιοκζτθςθσ νζασ τεχνολογίασ. Το αποτζλεςμα αυτό δείχνει ότι οι μεγαλφτερθσ θλικίασ, πιο ζμπειροι γεωργοί παρουςιάηουν μικρότερο ενδιαφζρον για τθ διαχείριςθ πλθροφοριϊν, ςτάςθ που οδθγεί ςε χαμθλότερθ ηιτθςθ για χριςθ θλεκτρονικϊν υπολογιςτϊν ςε ςφγκριςθ με τουσ νεότερουσ ςυναδζλφουσ τουσ. Οι γεωργοί που χρθςιμοποίθςαν πιο ςφγχρονα ςυςτιματα πλθροφόρθςθσ για τθ διαχείριςθ των γεωργικϊν τουσ εκμεταλλεφςεων (farm management information systems) γενικά φάνθκε να ιταν πιο καινοτόμοι και να ζκαναν χριςθ μεγαλφτερου αρικμοφ ΤΡΕ. Αποδείχκθκε πωσ οι νεότεροι γεωργοί που παρουςίαςαν υψθλι ηιτθςθ για τθ διαχείριςθ πλθροφοριϊν το ζκαναν, εν μζρει τουλάχιςτον, για να ιςοςτακμίςουν τθ ςχετικι ζλλειψθ εμπειρίασ τουσ ςτθ γεωργία (Lewis, 1998). Στισ ΘΡΑ και ςτθν Αυςτραλία, με ςχετικζσ ζρευνεσ των Chamala και Crouch (1977), Rosenfeld (1985), James (1989) και Alston (1990), παράγοντασ επθρεαςμοφ ςχετικά με τθν υιοκζτθςθ τθσ χριςθσ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι αποδείχκθκε ότι ιταν και οι ςφηυγοι των γεωργϊν, οι γυναίκεσ γεωργοί, οι οποίεσ ςυμβάλλουν ςθμαντικά ςτθ διαχείριςθ των γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων μζςω τθσ ςυμμετοχισ ςτα κακικοντα τθσ γεωργικισ παραγωγισ, ςτθ λιψθ επιχειρθματικϊν αποφάςεων, ςτθν τιρθςθ αρχείων τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ, αλλά και ςτο χειριςμό του θλεκτρονικοφ υπολογιςτι, δείχνοντασ ότι θ υιοκζτθςθ ΤΡΕ ενδζχεται να ζχει μια ιςχυρότερθ ςχζςθ με τισ γυναίκεσ γεωργοφσ παρά με τουσ άντρεσ. 48

50 Αποτελζςματα από μια ςειρά μελετϊν ςτισ ΘΡΑ και ςτο Θνωμζνο Βαςίλειο, δείχνουν ότι και το μζγεκοσ τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ ςχετίηεται με το βακμό υιοκζτθςθσ χριςθσ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι και τθσ χριςθσ πλθροφοριϊν από τουσ γεωργοφσ μζςω αυτοφ. Γεωργοί με μεγάλεσ γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ και ςυνεπϊσ υψθλότερθ οικονομικι επιφάνεια ζτειναν να ζχουν πιο κετικι ςτάςθ προσ τθν υιοκζτθςθ ΤΡΕ (Garcia et al., 1983 Putler and Zilberman, 1988 Batte et al., 1990b Fearne, 1990 Schnitkey et al., 1991). Σφμφωνα με τουσ Just και Just (2001), ςτισ Θνωμζνεσ Ρολιτείεσ τθσ Αμερικισ, το ποςοςτό των γεωργϊν που διζκετε πρόςβαςθ ςτισ ΤΡΕ κυμαινόταν από 13% (1997) ζωσ 29% (1999). Μζχρι τον Λοφνιο του 2000 το 58% των αυςτραλιανϊν γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων διζκετε θλεκτρονικοφσ υπολογιςτζσ και το 34% είχε πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο (Australian Bureau of Statistics, 2000). Τα υψθλά αυτά ποςοςτά δείχνουν ότι οι γεωργοί αποκομίηουν τα πραγματικά οφζλθ από τθ χρθςιμοποίθςθ των ΤΡΕ και ότι τα κεωροφν ςθμαντικότερα από τισ δαπάνεσ του χρόνου, των χρθμάτων και τθσ ενδεχόμενθσ απογοιτευςθσ που περιλαμβάνονται ςτθν εφαρμογι μιασ νζασ τεχνολογίασ. Ο προςδιοριςμόσ του λόγου για τον οποίο οι γεωργοί υιοκετοφν τισ ΤΡΕ οφείλεται, κατά τουσ Rolfe et al. (2003) και Fraumeni (2001), ςε δφο παράγοντεσ: ο πρϊτοσ αναφζρεται ςτο ενδεχόμενο βελτίωςθσ τθσ παραγωγικότθτασ μζςω των ΤΡΕ, αυτό είναι ςθμαντικό ςτθν επίτευξθ περαιτζρω ανάπτυξθσ τθσ γεωργίασ (Rolfe et al., 2003), ο δεφτεροσ αναφζρεται ςτα αναμενόμενα κακαρά οφζλθ. Αυτοί οι ςτόχοι δεν είναι εφκολα επιτεφξιμοι. Είναι δφςκολο να προςδιοριςτοφν θλεκτρονικά οι ςυναλλαγζσ που προαναφζρκθκαν ι να υλοποιθκοφν οι ενζργειεσ και οι ςυναλλαγζσ που ζχουν θλεκτρονικι μορφι (Fraumeni, 2001). Κατά τουσ Lasley κ.ά. (2001) ανεξάρτθτα από το επίπεδο τθσ τεχνολογικισ εξειδίκευςθσ όπου είχε ξαναγίνει αντίςτοιχθ ζρευνα ςε μεταγενζςτερο χρόνο (Lasley and Bultena, 1986) και θ οποία προαναφζρκθκε ςτθν παροφςα ενότθτα, οι παραγωγοί ςτθν Αϊόβα των ΘΡΑ επικυμοφςαν ζνα ευρφ φάςμα καναλιϊν πλθροφόρθςθσ για τα γεωργικά δρϊμενα. Ραράλλθλα, τα ςτοιχεία αυτά ζδειξαν ότι ανεξάρτθτα από τον αρικμό των εξελιγμζνων διακζςιμων ΤΡΕ, υπιρχε μια ζντονθ προτίμθςθ για άμεςθ, εξατομικευμζνθ επικοινωνία. Το ςυμπζραςμα που προζκυψε 49

51 δείχνει ότι οι ΤΡΕ μπορεί να ςυμπλθρϊνουν και όχι να αντικακιςτοφν τισ παραδοςιακζσ μεκόδουσ, γεγονόσ που υποδθλϊνει το ενδεχόμενο αφξθςθσ αντί μείωςθσ τθσ ηιτθςθσ για επζκταςθ ανάλογθσ εκπαίδευςθσ/κατάρτιςθσ. Ακόμθ προζκυψε ότι θ ικανότθτα των γεωργϊν να λαμβάνουν πλθροφορίεσ μζςω των ΤΡΕ μποροφςε να ενιςχφςει τθν τάςθ τουσ για περαιτζρω πλθροφορίεσ και ςυνεπϊσ, τθν επικυμία υιοκζτθςθσ μιασ ςειράσ από ςυςτιματα παροχισ πλθροφοριϊν, όπωσ είναι το διαδίκτυο. Αποδείχκθκε ότι οι ΤΡΕ ςυμπλθρϊνουν τθν ανκρϊπινθ προςωπικι επαφι ι τθ διδαςκαλία ςε μια μικρι αίκουςα /περιοριςμζνο χϊρο (κλειςτά μακιματα) χωρίσ, όμωσ, να τθν αντικακιςτοφν. Πςον αφορά ςε ζρευνα (Adrian et al., 2005) που αναφζρεται ςυγκεκριμζνα ςτθ γεωργία ακριβείασ, επαλθκεφει παλαιότερεσ ζρευνεσ κακϊσ αναφζρεται ςε αυτιν ότι θ υιοκζτθςθ γεωργικϊν τεχνολογιϊν επθρεάηεται από τα κοινωνικοοικονομικά χαρακτθριςτικά, όπωσ το μζγεκοσ τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ (Khanna, 2001), τθν εμπειρία καλλιζργειασ, τθν εκπαίδευςθ (Hudson and Hite, 2003) και τθν πρόςβαςθ ςε πλθροφορίεσ (Daberkow and McBride, 2003). Θ ςτάςθ εμπιςτοςφνθσ απζναντι ςτθ χρθςιμοποίθςθ νζων τεχνολογιϊν, οι αντιλιψεισ για το κακαρό όφελοσ, το μζγεκοσ τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ και τα εκπαιδευτικά επίπεδα των γεωργϊν επθρζαςαν κετικά τθν πρόκεςθ να υιοκετθκοφν τεχνολογίεσ γεωργίασ ακρίβειασ. Με άλλα λόγια, θ αντίλθψθ για τθ χρθςιμότθτα των καινοτομιϊν επθρζαςε κετικά τθν αντίλθψθ για το κακαρό όφελοσ. Οι Lio και Liu (2006) πραγματοποίθςαν ζρευνα που επζκτεινε προγενζςτερθ ζρευνα του Antle (1983) για τθ ςχζςθ μεταξφ τθσ γεωργικισ παραγωγικότθτασ και τθν υποδομι τθσ επικοινωνίασ, ο οποίοσ διαπίςτωςε ότι δεν υπιρχε καμία ςθμαντικι διαφορά μεταξφ των αναπτυγμζνων και αναπτυςςόμενων χωρϊν ςφμφωνα με τα αποτελζςματα τθσ υποδομισ των επικοινωνιϊν. Θ ζρευνα των πρϊτων αναφερόταν ςτισ εκτιμιςεισ λειτουργίασ τθσ γεωργικισ παραγωγισ, με δεδομζνα που βαςίηονταν ςτθν περίοδο από 81 χϊρεσ με ςκοπό να παρουςιαςτοφν τα εμπειρικά ςτοιχεία για τθ ςχζςθ μεταξφ τθσ υιοκζτθςθσ των ΤΡΕ και τθ γεωργικι παραγωγικότθτα. Διαπιςτϊκθκε ότι οι ΤΡΕ ζχουν ςθμαντικά κετικό αντίκτυπο ςτθ γεωργικι παραγωγικότθτα, οι γεωργοί ωφελοφνται από τισ ΤΡΕ με το να παίρνουν πλθροφορίεσ για τθν αγορά, βελτιϊνοντασ με αυτόν τον τρόπο τθ 50

52 διαπραγματευτικι τουσ δφναμθ. Τα ςτοιχεία υποδθλϊνουν ότι θ υιοκζτθςθ των ςφγχρονων βιομθχανικϊν ειςαγωγϊν ςτθ γεωργικι παραγωγι ςτθρίηεται ςτθν υποδομι πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ. Εντοφτοισ, τα εμπειρικά ςτοιχεία από αυτιν τθ μελζτθ, επίςθσ, προςδιορίηουν ότι οι ΤΡΕ κα μποροφςαν να είναι ζνασ παράγοντασ απόκλιςθσ μεταξφ των χωρϊν ςτα πλαίςια τθσ γενικισ γεωργικισ παραγωγικότθτασ. Διαπιςτϊκθκε ότι όχι μόνο τα επίπεδα υιοκζτθςθσ ΤΡΕ των πλουςιότερων χωρϊν είναι πολφ πιο υψθλά από εκείνα των φτωχότερων χωρϊν αλλά και ότι τα κετικά αποτελζςματα από τισ ΤΡΕ ςτθ γεωργικι παραγωγι των πλουςιότερων χωρϊν είναι περίπου δφο φορζσ υψθλότερα από εκείνα των φτωχότερων. Μια εφλογθ εξιγθςθ για τθν ελαςτικότθτα χαμθλισ παραγωγικότθτασ των φτωχότερων χωρϊν ςχετικά με τισ ΤΡΕ είναι θ ζλλειψθ ςθμαντικϊν ςυμπλθρωματικϊν παραγόντων, όπωσ μια ουςιαςτικι βάςθ ανκρϊπινου δυναμικοφ. Από ςτοιχεία που ςυγκζντρωςαν ςτθ μελζτθ τουσ οι Goe και Kenney (2001) προκφπτει ότι κατά τθ χρονικι ςτιγμι που πραγματοποιικθκε θ ςυλλογι δεδομζνων ςτισ ΘΡΑ το ζτοσ 2001, περίπου 60,8% των γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων χρθςιμοποιοφςαν Θ/Υ, ενϊ το 50,8% είχε πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο. Μεταξφ των γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων με πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο, θ εφαρμογι χρθςιμοποιοφταν κυρίωσ για άλλουσ δευτερεφοντεσ ςκοποφσ παρά για επιχειρθματικζσ δραςτθριότθτεσ. Τα ευριματα υποδεικνφουν ότι θ χριςθ του διαδικτφου από τα γεωργικά νοικοκυριά για μθ επαγγελματικοφσ ςκοποφσ μπορεί να αντιπροςωπεφει ζνα ενδιάμεςο κρίκο προκειμζνου να χρθςιμοποιθκεί θ ςυγκεκριμζνθ τεχνολογία και ςτον επιχειρθματικό τομζα. Μεταξφ των γεωργικϊν νοικοκυριϊν που χρθςιμοποιοφςαν το διαδίκτυο για μθ επαγγελματικοφσ ςκοποφσ, θ πιο ςυχνι εφαρμογι ιταν θ επικοινωνία μζςω θλεκτρονικοφ ταχυδρομείου ( ). Το χαμθλό κόςτοσ τθσ προαναφερόμενθσ εφαρμογισ επζτρεπε ςτα μζλθ του γεωργικοφ νοικοκυριοφ να επικοινωνοφν και να ςυμμετζχουν πιο ςυχνά ςε δίκτυα εκτόσ και εντόσ τθσ άμεςθσ περιοχισ. Στισ άλλεσ χριςεισ του διαδικτφου ςυμπεριλαμβάνεται θ απόκτθςθ πλθροφοριϊν και αγορϊν από το ςπίτι μζςω του θλεκτρονικοφ εμπορίου (e-commerce), όπου πολφ μικρό ποςοςτό του ςυνόλου των γεωργικϊν νοικοκυριϊν φάνθκε να το υιοκετεί. Ρερίπου 9 ςτισ 10 γεωργικζσ 51

53 εκμεταλλεφςεισ, οι οποίεσ χρθςιμοποιοφςαν το διαδίκτυο ωσ επιχειρθματικό εργαλείο το χρθςιμοποιοφςε για απόκτθςθ επιχειρθματικϊν πλθροφοριϊν. Θ δεφτερθ πιο ςυχνι επαγγελματικι χριςθ του διαδικτφου ιταν θ αγορά γεωργικϊν ειςροϊν μζςω εμπορικϊν επιχειρθςιακϊν ςελίδων (e-commerce sites) (λιγότερο από 3 ςτισ 10). Τζλοσ, θ λιγότερο ςυχνι επιχειρθματικι χριςθ του διαδικτφου αποδείχτθκε ότι ιταν θ εμπορία γεωργικϊν προϊόντων (λιγότερο από 1 ςτισ 10). Θ αξιοποίθςθ του διαδικτφου μπορεί να αυξιςει τθν οικονομικι απόδοςθ για τθ γεωργία μζςω τθσ παροχισ καλφτερων επιχειρθματικϊν πλθροφοριϊν, τθ μείωςθ του κόςτουσ για τθν αγορά γεωργικϊν ειςροϊν και τθν αφξθςθ τθσ οικονομικισ αποδοτικότθτασ ςτον τομζα τθσ εμπορίασ γεωργικϊν προϊόντων. Μια επίςθσ ςχετικι ζρευνα είναι του Λνςτιτοφτου Κατάρτιςθσ και Εκπαίδευςθσ του Υπουργείου Γεωργίασ τθσ Τςεχίασ, ςτθν οποία πιραν μζροσ οι επιςκζπτεσ γεωργοί τθσ ζκκεςθσ TECHAGRO ςτο Brno, τον Απρίλιο του Τα αποτελζςματα ζδειξαν ότι το 25% των ερωτϊμενων κεωροφςε ότι το διαδίκτυο αποτελεί πθγι πλθροφοριϊν για τθ γεωργικι του επιχείρθςθ (Jarolímek and Vaněk, 2003). Με βάςθ αυτιν τθ μθ ικανοποιθτικι κατάςταςθ ςτο γεωργικό τομζα το Κζντρο Ρλθροφόρθςθσ τθσ Σχολισ Οικονομικϊν Επιςτθμϊν και Διοίκθςθσ ςτθν Ρράγα οργάνωςε εκτεταμζνθ ζρευνα για τισ επιχειριςεισ που δραςτθριοποιοφνται ςτον τομζα τθσ γεωργίασ. Ρραγματοποιικθκε ςτο πλαίςιο του ζργου AGRIS και ςε ςυνεργαςία με άλλουσ εταίρουσ. Θ ςυνολικι διάρκεια τθσ ζρευνασ ιταν τζςςερα ζτθ, από το 2000 ζωσ το Ζνασ από τουσ κφριουσ ςτόχουσ ιταν θ παρακολοφκθςθ τθσ χριςθσ των ΤΡΕ ςτισ γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ ςτθν Τςεχία. Τα αποτελζςματα που προζκυψαν ζδειξαν αφξθςθ του αρικμοφ των γεωργικϊν μεταλλεφςεων με πολφ δυναμικι διείςδυςθ ςτο διαδίκτυο. Οι παραγωγοί διζκεταν θλεκτρονικι διεφκυνςθ ( ), ζκαναν χριςθ των εφαρμογϊν του διαδικτφου για παροχι πλθροφοριϊν, ψυχαγωγίασ κ.λ.π. και το ζτοσ 2003 προχϊρθςαν και ςε θλεκτρονικζσ τραπεηικζσ ςυναλλαγζσ (e-banking). Το 2003 όλεσ οι διαδικτυακζσ δραςτθριότθτζσ τουσ παρουςιάςτθκαν ςε αρκετά υψθλότερα επίπεδα, ςε ςφγκριςθ με τα προθγοφμενα δφο ζτθ. Το τελευταίο ζτοσ οι χριςτεσ του διαδικτφου παρουςιάςτθκαν να διακζτουν ςφνδεςθ ISDN (46%), dial-up (38%), αςφρματθ διαδικτυακι ςφνδεςθ (4%) και ςτακερι (12%). Το ποςοςτό των ερευνοφμενων 52

54 γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων με ςφνδεςθ ςτο διαδίκτυο ιταν παρόμοιο ι και υψθλότερο από αυτό των ανεπτυγμζνων χωρϊν τθσ ΕΕ. Αρχικά, ο κφριοσ παράγοντασ ανάπτυξθσ των ΤΡΕ ςτθ γεωργία ιταν θ αποκατάςταςθ του κόςτουσ, ςτθν πορεία, όμωσ, βαςικόσ παράγοντασ ζγινε θ παροχι πλθροφοριϊν και υπθρεςιϊν (Jarolímek and Vaněk, 2003). Μελζτθ των Samathrakis κ.ά. (2005) κατζλθξε ςτο ότι θ υιοκζτθςθ των ΤΡΕ από τουσ γεωργοφσ ςτθν ελλθνικι κτθνοτροφία παρουςιάηεται ςε πολφ χαμθλά επίπεδα. Συμπεραςματικά, ανάλογα με τθν θλικία των γεωργϊν, τθν οικογενειακι τουσ κατάςταςθ, το επίπεδο εκπαίδευςθσ κ.λ.π., τα αποτελζςματα αποδεικνφουν ότι απαιτοφνται περιςςότερεσ προςπάκειεσ για τθν αφξθςθ του βακμοφ χριςθσ των ΤΡΕ από τουσ Ζλλθνεσ γεωργοφσ. Οι περιςςότεροι απάντθςαν ότι δε χρθςιμοποιοφν θλεκτρονικό υπολογιςτι επειδι δεν μποροφν να αναγνωρίςουν το όφελοσ τθσ χριςθσ του. Ρολλοί γεωργοί, επίςθσ, ιςχυρίςτθκαν ότι βρίςκουν δφςκολο να χρθςιμοποιοφν θλεκτρονικό υπολογιςτι. Θ μόνθ ΤΡΕ που ιταν ευρζωσ διαδεδομζνθ ιταν το κινθτό τθλζφωνο. Το 60% των γεωργϊν ςτθν παροφςα ζρευνα διζκετε και χρθςιμοποιοφςε κινθτό τθλζφωνο κακθμερινά. Ρικανότατα, ςφμφωνα με τουσ ςυγγραφείσ, ςτθν Ελλάδα και ςε άλλεσ χϊρεσ, που παρουςιάηουν τζτοια υψθλά ποςοςτά υιοκζτθςθσ τθσ τεχνολογίασ κινθτοφ τθλεφϊνου, μπορεί να αποτελζςει "δοφρειο ίππο" για τθν παροχι εφαρμογϊν και υπθρεςιϊν προσ τουσ γεωργοφσ, οι οποίεσ είναι προςιτζσ και εφκολεσ ςτθ χριςθ, όπωσ για παράδειγμα, τα κινθτά υψθλισ τεχνολογίασ που διακζτουν ςφγχρονεσ υπθρεςίεσ 3G, GPRS κ.λ.π. Σε ζρευνα που πραγματοποιικθκε ςτισ ΘΡΑ κατά το ζτοσ 2007 από τουσ La Rose κ.ά. καλφπτοντασ τζςςερισ κομθτείεσ, μία ςτο Μίςιγκαν, μία ςτο Κεντάκι και δφο ςτο Τζξασ, επιδιϊχκθκε να δοκεί μια ολοκλθρωμζνθ προςζγγιςθ για τθν κατανόθςθ, τθν ζγκριςθ, τθ χριςθ και τισ κοινωνικζσ επιπτϊςεισ των ευρυηωνικϊν δικτφων ςτισ γεωργικζσ περιοχζσ. Ππωσ ζχει αποδειχκεί και από προθγοφμενεσ ζρευνεσ, βαςικοί παράγοντεσ που επθρεάηουν το βακμό διείςδυςθσ και εμπειρίασ των γεωργϊν όςον αφορά ςτισ ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ είναι θ εκπαίδευςθ, το ειςόδθμα αλλά και θ θλικία. Θ ζρευνα προςανατολίςτθκε προσ τθν αποδοχι τθσ νζασ τεχνολογίασ, από πλευράσ ερωτϊμενων, τθ χριςθ τθσ, κακϊσ και τθν απόφαςι τουσ να ςυνεχίςουν ι να διακόψουν τθ ςυγκεκριμζνθ καινοτομία. 53

55 Επιςθμάνκθκε ότι αυτι ιταν θ κατάλλθλθ προςζγγιςθ ςε ζνα δυναμικό νζο περιβάλλον μζςων μαηικισ ενθμζρωςθσ ςτο οποίο αναδφονται ςυνεχϊσ τεχνολογίεσ και εξελίςςονται, με τθ χρθςιμότθτά τουσ να εκτείνεται, παράλλθλα, ςε ςχετικά ςφντομο διάςτθμα. Αποδείχκθκε ότι τα άτομα πριν από τθν επεξεργαςία πλθροφοριϊν ςχετικά με τα οφζλθ του διαδικτφου, κα πρζπει πρϊτα να πιςτζψουν ότι ζχουν τθν ικανότθτα να χρθςιμοποιιςουν τθ ςυγκεκριμζνθ καινοτομία προκειμζνου να επιτευχκοφν αυτά τα αποτελζςματα (La Rose et al., 2007). Σφμφωνα με ζρευνα των Michailidis κ.ά. (2008), που πραγματοποιικθκε ςτθν Ελλάδα και ςυγκεκριμζνα ςτθ Δυτικι Μακεδονία, όςον αφορά ςτθ χριςθ των ΤΡΕ, οι ερωτϊμενοι γεωργοί δεν ιταν γενικά ςε κζςθ να προςδιορίςουν είτε το κόςτοσ, είτε τθν αποταμίευςθ χρόνου, είτε τα κζρδθ παραγωγισ που αποκόμιηαν ωσ αποτζλεςμα τθσ πρόςβαςισ τουσ ςε τζτοιου είδουσ τεχνολογίεσ. Εντοφτοισ, μζςω τθσ ςτατιςτικισ ανάλυςθσ προςδιορίςτθκε ότι θ ιδιαίτερθ εκτίμθςθ που παρατθρικθκε ότι είχαν οι γεωργοί για τισ ΤΡΕ εμφανίςτθκε να ςυνδζεται με τθ χριςθ του θλεκτρονικοφ ταχυδρομείου ( ), των θλεκτρονικϊν τραπεηικϊν ςυναλλαγϊν (e-banking), τθσ εκπαίδευςθσ, του καιροφ και των κοινωνικϊν και ψυχαγωγικϊν χριςεων. Υπιρχαν, επίςθσ, παραδείγματα γεωργϊν που χρθςιμοποιοφςαν ΤΡΕ προκειμζνου να μειϊςουν τθ γραφικι τουσ εργαςία και να ζχουν πρόςβαςθ ςε περιςςότερεσ πλθροφορίεσ. Τα ςυμπεράςματα υποςτθρίηουν ότι οι γεωργοί που παρουςιάςτθκαν να είναι ικανοί να υιοκετιςουν νζεσ τεχνολογίεσ, επικυμοφςαν να ζχουν ςτθ διάκεςι τουσ ζνα ευρφ φάςμα καναλιϊν απόκτθςθσ πλθροφοριϊν. Θ δυνατότθτά τουσ να λάβουν πλθροφορίεσ μζςω των ΤΡΕ, κατά τουσ ερευνθτζσ, είναι δυνατόν να χρθςιμεφςει ϊςτε να ενιςχφςει περαιτζρω τθν επικυμία τουσ για μεγαλφτερθ διείςδυςθ ςε ςχετικζσ τεχνολογίεσ. Επιπλζον, προζκυψαν τα ςυμπεράςματα ότι υπιρχε μια ιςχυρι προτίμθςθ για προςωπικι επικοινωνία. Ο πολλαπλαςιαςμόσ των καναλιϊν πλθροφόρθςθσ κα μποροφςε να προςκζςει ι να ςυμπλθρϊςει τισ εξατομικευμζνεσ προςεγγίςεισ τζτοιων τεχνολογιϊν. Σε παρόμοια ςυμπεράςματα φαίνεται ότι κατζλθξαν και οι Lasley κ.ά., 2001, κακϊσ και οι Samathrakis κ.ά., 2005, όπωσ προαναφζρκθκε. 3.3 Οικονομία 54

56 3.3.1 Θ ςθμαςία των ΣΠΕ ςτθν οικονομία Θ παγκοςμιοποίθςθ, θ αφξθςθ του ανταγωνιςμοφ, κακϊσ και θ αναδιάρκρωςθ του ρυκμιςτικοφ πλαιςίου ζχουν δθμιουργιςει νζεσ ςυνκικεσ για τα δεδομζνα τθσ οικονομίασ. Μζςα ςε ζνα τζτοιο περιβάλλον δθμιουργείται θ ηιτθςθ και διάχυςθ των ΤΡΕ, οι οποίεσ παίηουν το δικό τουσ ρόλο ςε αυτιν τθν εξελικτικι πορεία. Θ ςτοιχειϊδθσ υποδομι των ΤΡΕ όπωσ τα απλά δίκτυα υπολογιςτϊν και θ πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο αποτελεί πλζον βαςικό αγακό για τισ περιςςότερεσ επιχειριςεισ ανεξαρτιτωσ τομζα. Οι τεχνολογίεσ αυτζσ χρθςιμοποιοφνται πλζον τόςο ευρζωσ που κεωροφνται βαςικζσ για τθ λειτουργία των επιχειριςεων. Κατ αντίκεςθ, οι προθγμζνεσ υποδομζσ και οι υπθρεςίεσ πλθροφόρθςθσ κατζχουν πιο ςθμαντικι κζςθ ςτθν οικονομία του μζλλοντοσ ςε ςχζςθ με τα ςυςτιματα και τθν τεχνολογία, κακϊσ επιτρζπουν και ενκαρρφνουν τθ δθμιουργία νζων τρόπων διαχείριςθσ των επιχειρθματικϊν ςχζςεων και νζων μοντζλων επιχειρθματικότθτασ ςτθν εξελιςςόμενθ ψθφιακι οικονομία. Οι μεγάλεσ εταιρείεσ/επιχειριςεισ είναι ςε κζςθ να υιοκετιςουν και να αναπτφξουν αυτά τα μοντζλα, ενϊ οι μικρότερεσ προςπακοφν να τισ φκάςουν, κακϊσ κινδυνεφουν να αποκλειςτοφν από τισ αλυςίδεσ εφοδιαςμοφ. Θ ειςαγωγι των ΤΡΕ επθρζαςε ςθμαντικά τα επιχειρθματικά μοντζλα του τραπεηικοφ τομζα. Ειδικότερα, το διαδίκτυο ζδωςε τθ δυνατότθτα ςτισ τράπεηεσ να μειϊςουν τα ζξοδά τουσ προςφζροντασ θλεκτρονικζσ τραπεηικζσ ςυναλλαγζσ (ebanking). Το επικρατζςτερο μοντζλο είναι ζνασ ςυνδυαςμόσ των δφο τφπων υπθρεςιϊν. Με άλλα λόγια, οι πελάτεσ πραγματοποιοφν τισ πρϊθν παραδοςιακζσ χειρονακτικζσ τραπεηικζσ υπθρεςίεσ τϊρα θλεκτρονικά, ενϊ προτιμοφν να επιςκζπτονται τα τραπεηικά υποκαταςτιματα για πιο πολφπλοκεσ υπθρεςίεσ. Το διαδίκτυο είναι μια τεχνολογία ςτρατθγικισ θ οποία ζχει βρει εφαρμογι ςε όλουσ ςχεδόν τουσ τομείσ τθσ οικονομίασ (Cohen et al., 2001). Θ γεωργία και οι ςχετικζσ βιομθχανίεσ που ςυνκζτουν το ςφςτθμα τθσ γεωργίασ και των τροφίμων δεν αποτελοφν εξαίρεςθ. Οι ςυναλλαγζσ αγοράσ είναι αυςτθρά εξαρτϊμενεσ από τισ πλθροφορίεσ αλλά ςε πολλζσ αγροτικζσ περιοχζσ οι πλθροφορίεσ που ςχετίηονται με τθν αγορά τείνουν να 55

57 εκλείψουν ςοβαρά, λόγω τθσ απόςταςθσ από τθν αγορά. Συνεπϊσ, ςε αυτζσ τισ περιοχζσ θ ανάπτυξθ παρακωλφεται, κακϊσ αυτζσ δε μποροφν να ενςωματωκοφν αποτελεςματικά ςτθν αγορά. Με τθν παροχι του ιςχυροφ εργαλείου τθσ μεταφοράσ πλθροφοριϊν, οι ΤΡΕ μποροφν ουςιαςτικά να βελτιϊςουν τθν αποδοτικότθτα των ςυναλλαγϊν μεταξφ των αγροτικϊν περιοχϊν και το ςφνολο των αγορϊν. Επομζνωσ, οι ΤΡΕ μποροφν να ζχουν υψθλζσ αποδόςεισ ςε αγροτικζσ περιοχζσ με τθν προςφορά ευκαιριϊν υπερνικϊντασ τα αρνθτικά αποτελζςματα τθσ απόςταςθσ από τουσ πυρινεσ αγορϊν (Forestier et al., 2002 Grimes, 2000). Οι διαφορζσ μεταξφ επιχειριςεων μζςα ςτθν ίδια χϊρα ι γεωγραφικι περιοχι ι ακόμα και ςτθν ίδια αγορά είναι μεγάλεσ. Στο ίδιο περιβάλλον και με παρόμοια δραςτθριότθτα, άλλεσ επιχειριςεισ πετυχαίνουν και άλλεσ ςβινουν. Αυτό καταδεικνφει τθ ςπουδαιότθτα ενδογενϊν παραγόντων όπωσ θ φφςθ τθσ ςτρατθγικισ, τα ανταγωνιςτικά πλεονεκτιματα και οι ικανότθτεσ τθσ κάκε επιχείρθςθσ. Θ παγκοςμιοποίθςθ τείνει να λάβει τζτοιεσ διαςτάςεισ ϊςτε να κεωρείται πλζον μθ αναςτρζψιμθ κατάςταςθ. Εξαιτίασ τθσ ςυνεχοφσ εντατικοποίθςθσ του ανταγωνιςμοφ που δθμιουργείται από τθ διεκνοποιθμζνθ οικονομία, είναι αναγκαίο οι επιχειριςεισ και οι οργανιςμοί να προχωριςουν ςε κατάλλθλεσ αναπροςαρμογζσ ςτθν οργάνωςι τουσ, ςτθν τεχνολογία που χρθςιμοποιοφν και ςτισ ικανότθτεσ του ανκρϊπινου δυναμικοφ ϊςτε να κατορκϊςουν να επιβιϊςουν μακροχρόνια (Hollifield and Donnermeyer, 2003). Θ παγκοςμιοποίθςθ των αγορϊν ζχει καταςτιςει τθ ςθμαςία και τθν αξία τθσ πλθροφορίασ για μια επιχείρθςθ πολφ μεγάλθ. Θ πλθροφορία κεωρείται πλζον ωσ ζνασ από τουσ ςπουδαιότερουσ πόρουσ τθσ επιχείρθςθσ, ενϊ θ απρόςκοπτθ και ταχεία ροι των πλθροφοριϊν αντιμετωπίηεται από πολλζσ επιχειριςεισ ωσ θ κινθτιρια δφναμι τουσ. Θ ςπουδαιότθτα τθσ γριγορθσ, ορκισ και ολοκλθρωμζνθσ πλθροφόρθςθσ για τθ διαμόρφωςθ από τα διοικθτικά ςτελζχθ τθσ επιχείρθςθσ ρεαλιςτικϊν επιχειρθματικϊν ςτόχων κακϊσ και των πλζον κατάλλθλων για κάκε περίπτωςθ ςτρατθγικϊν, είναι αναμφιςβιτθτθ. Ζτςι, θ φπαρξθ ενόσ αποτελεςματικοφ δικτφου πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ, το οποίο προςφζρει ζγκαιρθ και ακριβι πλθροφόρθςθ, για το τι ςυμβαίνει ςτο παγκοςμιοποιθμζνο επιχειρθματικό περιβάλλον, ζχει καταςτεί πλζον 56

58 ανταγωνιςτικό πλεονζκτθμα. Θ κακυςτερθμζνθ δραςτθριοποίθςθ τθσ επιχείρθςθσ μπορεί να ςυνεπάγεται απϊλεια πωλιςεων, εςόδων και κερδϊν. Επομζνωσ γίνεται ςαφζσ ότι οι επιχειρθματίεσ κα πρζπει να βρίςκονται ςε ςυνεχι εγριγορςθ και να αναπροςαρμόηουν τόςο τθ ςυμπεριφορά και τισ ικανότθτεσ τισ δικζσ τουσ όςο και τθσ επιχείρθςισ τουσ ανάλογα με τισ εξελίξεισ που παρουςιάηονται ( Το φάςμα των γεωργικϊν και οικονομικϊν οφελϊν είναι ευρφ και περιλαμβάνει καλφτερθ διαχείριςθ, καλφτερθ και ζγκαιρθ πρόςβαςθ ςε πλθροφορίεσ, καλφτερο και ολοκλθρωμζνο ςχεδιαςμό τθσ παραγωγισ Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Ο αρικμόσ των πολιτικϊν και ακαδθμαϊκϊν μελετϊν για τισ οικονομικζσ πτυχζσ των ΤΡΕ ζχει αυξθκεί ςθμαντικά από το 1990 περίπου και ιδιαίτερα μετά το Θ ζρευνα ζχει αναπτφξει τθ γενικι κεωρία ότι θ υποδομι των ΤΡΕ αποτελεί απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τθν οικονομικι ανάπτυξθ κάκε χϊρασ. Θ απόπειρα να κακοριςτεί θ κατανόθςθ και εξιγθςθ των μθχανιςμϊν και των περιοριςμϊν τθσ υιοκζτθςθσ των ΤΡΕ δεν είναι κάτι καινοφριο. Ο Grilliches (1957) μελζτθςε τισ οικονομικζσ πτυχζσ τθσ τεχνολογικισ αλλαγισ χρθςιμοποιϊντασ τθν υβριδικι ποικιλία καλαμποκιοφ ωσ αντικείμενο μελζτθσ. Αργότερα, το 1988 παρατιρθςε ότι υπιρχε μια κακυςτζρθςθ δζκα χρόνων ςτθ γεωργία ςχετικά με τθ διαδικαςία υιοκζτθςθσ τεχνολογικϊν αλλαγϊν. Οι Gelb και Kislev (1982) ςε ανάλογθ ζρευνα ποςοτικοποίθςαν τισ προτιμιςεισ των γεωργϊν, οι οποίοι υιοκετοφςαν ΤΡΕ, για τθν τεχνολογικι αλλαγι μζςω τθσ χρθματοδότθςισ τουσ. Οι Gelb και Offer (2005) παρζδωςαν μια ςυνολικι επιςκόπθςθ τθσ υιοκζτθςθσ των ΤΡΕ ςτθ γεωργία, με ζμφαςθ ςτισ διάφορεσ προοπτικζσ τθσ τεχνολογικισ καινοτομίασ κατά τθν πάροδο του χρόνου. Οι οικονομολόγοι υποςτθρίηουν ότι θ γνϊςθ ζχει καταςτεί μία από τισ κφριεσ δυνάμεισ ςτθν παγκόςμια οικονομία (Melody, 1985). Στθ δεκαετία του 1980 και του 1990, θ ανάπτυξθ των ΤΡΕ που επζτρεπε τθν ταχεία ανταλλαγι των οικονομικά πολφτιμων πλθροφοριϊν μεταξφ των επιχειριςεων και βιομθχανιϊν, δθμιοφργθςε 57

59 ανταγωνιςτικά πλεονεκτιματα και αποτελεςματικότθτα παραγωγισ τα οποία ιταν υπεφκυνα για ζνα μεγάλο μζροσ τθσ οικονομικισ ανάπτυξθσ που επιτεφχκθκε από τισ ΘΡΑ και άλλεσ αναπτυγμζνεσ χϊρεσ (Gurmukh et al., 2000). Θ ζρευνα που διεξάχκθκε ςε οργανωτικό επίπεδο ζδειξε ότι οι θλεκτρονικοί υπολογιςτζσ ςυνζβαλαν ςτθ κετικι αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ, με τα μεγαλφτερα οφζλθ που προκφπτουν από τισ επιχειριςεισ που ςυνδυάηουν επενδφςεισ πλθροφορικισ με κατάλλθλεσ οργανωτικζσ δομζσ, ςτρατθγικζσ και πρακτικζσ (Brynjolfsson and Hitt, 2000). Ωσ εκ τοφτου, από τισ αρχζσ του 21 ου αιϊνα, οι εταιρείεσ/επιχειριςεισ επικεντρϊνονται όλο και περιςςότερο ςτθν εφαρμογι των ΤΡΕ ςτο ςφνολο των επιχειρθματικϊν διαδικαςιϊν τουσ, εςτίαςθ που αφξθςε επίςθσ τθν ανάγκθ για καλά ενθμερωμζνουσ εργαηόμενουσ, όςον αφορά ςτθν τεχνολογία. Αν και οι Dewan και Kraemer (1998) εςτίαςαν, αρχικά, αποκλειςτικά ςτθν υποδομι των θλεκτρονικϊν υπολογιςτϊν και το λογιςμικό, με τθ ςτενι τουσ ζννοια, μια ευρφτερθ ερμθνεία επθρεάηει τθν αξία των επενδφςεων ςτισ ΤΡΕ. Για παράδειγμα, το κράτοσ είναι ζνασ ςθμαντικόσ παράγοντασ εκτίμθςθσ τθσ αξίασ των επενδφςεων ςτισ ΤΡΕ. Ο Zhang προςδιόριςε διάφορεσ νομικζσ προχποκζςεισ για τθν επιτυχι υλοποίθςθ των ζργων των ΤΡΕ (Zhang, 2001). Αυτζσ περιλάμβαναν τθν εγγυιςθ τθσ εφαρμογισ για τθν εξαςφάλιςθ ενόσ ανταγωνιςτικοφ περιβάλλοντοσ, τουσ κακολικοφσ κανόνεσ υπθρεςίασ για να εξαςφαλιςτεί θ πρόςβαςθ ακόμα και ςε αγροτικζσ περιοχζσ, τισ διαδικαςίεσ αδειοδότθςθσ, ζνα ανεξάρτθτο ρυκμιςτικό όργανο και ανταγωνιςτικι κατανομι των πόρων (π.χ. ςυχνοτιτων για αςφρματθ επικοινωνία). Εργαςίεσ, όπωσ του Zhang ζχουν γίνει μζροσ τθσ κοινϊσ αποδεκτισ άποψθσ ότι οι ΤΡΕ λειτουργοφν καλφτερα ςε ζνα ρυκμιηόμενο περιβάλλον. Σε ζρευνα του DeMaagd (2009) διαπιςτϊκθκε θ ςχζςθ μεταξφ του επιπζδου των επενδφςεων ςτισ ΤΡΕ και του ςυςχετιςμοφ τθσ χϊρασ με τθν παγκόςμια οικονομικι ανάπτυξθ. Αυτό αποδεικνφει ζναν πρόςκετο λόγο επζνδυςθσ ςε ςυςτιματα πλθροφοριϊν και επικοινωνίασ που ενδζχεται να αποφζρουν οφζλθ για τισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ. Υποκζτοντασ ότι οι παγκόςμιεσ τάςεισ είναι προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ ανάπτυξθσ, τότε οι ΤΡΕ βοθκοφν τισ χϊρεσ να αξιοποιοφν τισ παγκόςμιεσ αγορζσ. Γενικά, το ςφνολο των ερευνϊν, ςχετικά με τθν αξία των ΤΡΕ εςτιάςτθκε ςτθν εγγενι αξία των επενδφςεων ςτισ ΤΡΕ. Τα αποτελζςματα τθσ 58

60 μελζτθσ του DeMaagd (2009) υποδθλϊνουν ότι προκφπτει μζροσ του οικονομικοφ δυναμικοφ των ΤΡΕ όταν οι επιχειριςεισ αξιοποιοφν άλλεσ παγκόςμιεσ τάςεισ οικονομικισ ανάπτυξθσ. Θ ζρευνα του DeMaagd (2009) υποκζτει ότι ο ρόλοσ των ΤΡΕ είναι να μειωκεί θ διαδικαςία αναηιτθςθσ πλθροφοριϊν και το κόςτοσ διεξαγωγισ εργαςίασ ςτθν παγκόςμια αγορά. Μια μεγαλφτερθ ζμφαςθ ςτθ χριςθ τθσ τεχνολογίασ για τθ δθμιουργία αποτελεςματικότερων αλυςίδων εφοδιαςμοφ, πιςτεφεται ότι κα αφξανε τθ ςυνολικι αποτελεςματικότθτα των εγχϊριων οικονομιϊν. 3.4 Κοινωνία Θ ςθμαςία των ΣΠΕ ςτθν κοινωνία Θ χριςθ τθσ τεχνολογίασ είναι ζνασ ςθμαντικόσ παράγοντασ ςτθν οργάνωςθ τθσ κοινωνίασ. Οι παράγοντεσ που παίηουν ρόλο ςτθν υιοκζτθςθ των ΤΡΕ και κατ επζκταςθ δθμιουργοφν κοινωνικζσ διαιρζςεισ είναι τα δθμογραφικά χαρακτθριςτικά, όπωσ θ θλικία, το φφλο, το ειςόδθμα, το ζκνοσ, το επάγγελμα, θ εκπαίδευςθ και ο τόποσ καταγωγισ. Ρράγματι, ςε ζναν ουςιαςτικό βακμό θ ψθφιακι διαίρεςθ είναι μια αντανάκλαςθ των ευρφτερων κοινωνικϊν διαιρζςεων (James and Hills, 2003). Θ ευρυηωνικι ανάπτυξθ μπορεί να φζρει ουςιαςτικά οφζλθ ςτθν παραγωγικότθτα, τθν εκπαίδευςθ και τθν οικονομικι ανάπτυξθ τθσ κοινωνίασ, γενικά. Οι καινοτόμεσ παραγωγικζσ πρακτικζσ ςτθν επιχείρθςθ, τθν κυβζρνθςθ, τθν εκπαίδευςθ, τθν υγειονομικι περίκαλψθ και τθν κακθμερινι ηωι εξαρτϊνται αυςτθρά από τθ δυνατότθτα να μεταβιβαςτοφν οι πλθροφορίεσ γριγορα και ανεξάρτθτα. Οι Park και Yoon (2005) υποςτθρίηουν ότι θ ψυχαγωγία είναι μια κφρια εφαρμογι για τουσ πρόωρουσ καινοτόμουσ των ΤΡΕ (early adoptres), ενϊ οι υπθρεςίεσ θλεκτρονικοφ εμπορίου (e-commerce) πρζπει να είναι ζνα κφριο κίνθτρο για τθ λιψθ τθσ πλειοψθφίασ των χρθςτϊν του ευρυηωνικοφ δικτφου. Τθν προθγοφμενθ δεκαετία, ο τομζασ των μζςων ψυχαγωγίασ δεχόταν όλο και περιςςότερο τθν πίεςθ τθσ τεχνολογικισ προόδου. Ζνα ςυχνά χρθςιμοποιθμζνο 59

61 παράδειγμα είναι θ βιομθχανία μουςικισ (και πολφ περιςςότερο θ κινθματογραφικι και τθλεοπτικι βιομθχανία) όπου οι χριςτεσ ζχουν κινθκεί πζρα από τον παραδοςιακό ρόλο των καταναλωτϊν. Ζχουν εκμεταλλευτεί τισ δυνατότθτεσ του διαδικτφου με τθν αντιγραφι και τθ μεταφορά αρχείων. Θ δθμοτικότθτα και το μζγεκοσ τθσ διανομισ ςχετικϊν αρχείων ζχουν βάλει τισ υπάρχουςεσ ςχζςεισ χριςτθ-παραγωγοφ ςε δοκιμι (Limonard et al., 2005). Το αμερικάνικο τθλεοπτικό κανάλι BBC είναι παραδείγματοσ χάριν πρωτοπόροσ ςε αυτόν τον τομζα, επειδι ζχει ανοίξει το αρχείο του με τισ 6000 ϊρεσ τθλεοπτικοφ υλικοφ για τουσ χριςτεσ ϊςτε να ψυχαγωγθκοφν και να διαχειριςτοφν όπωσ επικυμοφν το ςυγκεκριμζνο περιεχόμενο (Kiss, 2005). Ζνα ακόμθ παράδειγμα μπορεί να αναφερκεί από τον χϊρο του τφπου, όπου οι χριςτεσ ζχουν γίνει ςυλλζκτεσ και παραγωγοί ειδιςεων μζςω των πολυάρικμων weblogs (Slot, 2007). Θ δικτφωςθ επικοινωνίασ γίνεται όλο και περιςςότερο τάςθ του κόςμου των πλθροφοριϊν, είτε γίνεται μεταξφ ομάδων, είτε προςϊπων που μοιράηονται λίγο ωσ πολφ τισ ίδιεσ περιςτάςεισ, είτε μεταξφ οργανϊςεων που μοιράηονται λίγο ωσ πολφ τισ ίδιεσ λειτουργικζσ δραςτθριότθτεσ. Τα ςθμαντικότερα οφζλθ που απορρζουν από τθ δικτφωςθ είναι θ βελτίωςθ ςτισ υπάρχουςεσ υπθρεςίεσ, θ ταχφτερθ μεταφορά των πλθροφοριϊν, θ βελτιωμζνθ επιχειρθματικι αποτελεςματικότθτα και θ αυξανόμενθ παραγωγικότθτα εργατικοφ δυναμικοφ. Το διαδίκτυο, είναι ο περιπλοκότεροσ και πιο ςφγχρονοσ τρόποσ δικτφωςθσ, ζχει προςφζρει ςφαιρικι πρόςβαςθ ςε όλα τα είδθ παραγωγισ και διανομισ πλθροφοριϊν ςε όλον τον κόςμο, μετατρζποντάσ τον ςε ζνα ςφαιρικό χωριό. Μζςω του διαδικτφου, μπορεί κανείσ να καταγράψει δεδομζνα, να ζχει πρόςβαςθ ςε ποικιλία πλθροφοριϊν, να ψάξει και να ανακτιςει πλθροφορίεσ οπουδιποτε ςτον κόςμο ςε ελάχιςτο χρόνο (Uhegbu, 2000). Στο κοινωνικό περιβάλλον, παρατθρείται μια ςυςςϊρευςθ μεγάλου όγκου πλθροφοριϊν. Θ πλθροφορία αντλείται από κείμενα κάκε είδουσ που χρθςιμοποιοφν εκτόσ από τα γλωςςικά ςτοιχεία και άλλα ςθμειωτικά μζςα. Θ γλϊςςα ωσ γραπτόσ (και ωσ προφορικόσ) λόγοσ υπάρχει τϊρα ςε ζνα πολυτροπικό τοπίο, δθλαδι ςε ζνα τοπίο όπου ςυνυπάρχουν διάφοροι τρόποι αναπαράςταςθσ. 60

62 3.4.2 Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Θ ψυχολογία είναι ζνασ από τουσ βαςικοφσ παράγοντεσ που ςυνδζονται με τθν ειςαγωγι και ευρεία αποδοχι τεχνολογιϊν (Kemp et al., 1998). Μελζτεσ ζχουν καταλιξει ςτο ςυμπζραςμα ότι το δίκτυο προςωπικισ επικοινωνίασ ενόσ ατόμου διαδραματίηει κάποιο ρόλο ςτισ αποφάςεισ υιοκζτθςθσ μιασ καινοτομίασ. Υψθλισ ποιότθτασ αποφάςεισ λαμβάνοντασ ςτο πλαίςιο μιασ ομάδασ παρά από μεμονωμζνα άτομα. Τα άτομα που διατθροφν ςτενοφσ διαπροςωπικοφσ δεςμοφσ είναι πιο πικανό να υιοκετιςουν καινοτομίεσ. Ομοίωσ και για τα άτομα που βρίςκονται ςε επαφι με άλλα άτομα τα οποία ζχουν ιδθ υιοκετιςει κάποια καινοτομία. Ωςτόςο, αδφναμεσ διαπροςωπικζσ ςχζςεισ, ζχει βρεκεί, να είναι πθγι νζων πλθροφοριϊν από ό,τι είναι οι ιςχυροί δεςμοί (Granovetter, 1973). Αδφναμοι δεςμοί ορίηονται ωσ οι πιο απομακρυςμζνεσ ςχζςεισ ςε ςφγκριςθ με τισ ςτενζσ ςχζςεισ, μεταξφ φίλων, ςυναδζλφων και μελϊν τθσ οικογζνειασ (ιςχυροί δεςμοί). Οι άνκρωποι που μοιράηονται ςτενοφσ δεςμοφσ τείνουν να μοιράηονται τισ ίδιεσ πλθροφορίεσ. Άρα, ςε κοινωνίεσ ατόμων με μεγάλο βακμό ςυνδεδεμζνα δίκτυα επικοινωνίασ, νζεσ πλθροφορίεσ ειςάγονται ςυνικωσ μζςω των μελϊν που διακζτουν αςκενείσ δεςμοφσ ςε άλλα δίκτυα επικοινωνιϊν. Το ηιτθμα τθσ κοινωνικισ επιρροισ είναι από τα ςθμαντικότερα ςτο χϊρο τθσ κοινωνικισ ψυχολογίασ και αναφζρεται ςτισ διαδικαςίεσ/διεργαςίεσ μζςω των οποίων οι άνκρωποι επθρεάηονται μεταξφ τουσ, ζμμεςα ι άμεςα, όςον αφορά ςτισ ςκζψεισ, τα ςυναιςκιματα και τισ πράξεισ. Τα φαινόμενα κοινωνικισ επιρροισ ςυνιςτοφν ζνα ςθμαντικό κομμάτι τθσ κοινωνικισ ηωισ του ανκρϊπου. Αυτό που προςπακοφν να διερευνιςουν οι μελζτεσ με αντικείμενο ζρευνασ τθν κοινωνικι επιρροι είναι θ ςφγκρουςθ μεταξφ κοινωνικϊν ομάδων με ςκοπό τθν πεικϊ λαμβάνοντασ υπόψθ τουσ τα χαρακτθριςτικά των ομάδων αυτϊν, τθ φφςθ των επιχειρθμάτων τουσ, το πλαίςιο εντόσ του οποίου λαμβάνει χϊρα θ επικοινωνία τουσ και κάκε παράγοντα που μπορεί να επθρεάςει αυτιν τθν αλλθλεπίδραςθ. Θ ψυχολογία είναι ζνασ από τουσ βαςικοφσ παράγοντεσ που ςυνδζονται με τθν ειςαγωγι και ευρεία αποδοχι καινοτομιϊν/νζων τεχνολογιϊν (Kemp et al., 1998). 61

63 Οι παρατθριςεισ ςτθ χριςθ θλεκτρονικϊν υπολογιςτϊν των νζων ςε θλικία ατόμων δείχνουν ότι τα παιδιά και οι ζφθβοι είναι ςε κζςθ να επιτφχουν μια ςχετικά βακιά κατανόθςθ τθσ γνϊςθσ και των δεξιοτιτων που μποροφν να αναπτφξουν, ςθμαντικά ςτο ςχολικό και κατ επζκταςθ ςτο κοινωνικό τουσ περιβάλλον (Facer et al., 2001 Hakkarainen et al., 2000). Θ διερευνθτικι μελζτθ του Slot (2007) που ξεκίνθςε με το ερϊτθμα: ποιοι ρόλοι χρθςτϊν ψθφιακισ τθλεόραςθσ μποροφν να διακρικοφν και πϊσ αυτοί κα μποροφςαν να ταξινομθκοφν με ζναν τρόπο ϊςτε να αφοροφν ςτα επιχειρθςιακά πρότυπα για τισ τρζχουςεσ πρακτικζσ ςτθ ςφγχρονθ τθλεόραςθ, ζχει δείξει ότι οι χριςτεσ ζχουν κινθκεί πζρα από τον παραδοςιακό ρόλο καταναλωτϊν με λίγο πιο ενεργό τρόπο. Το περιεχόμενο τθσ τθλεόραςθσ παρζχει όλο και περιςςότερεσ πρωτοβουλίεσ εξαιτίασ των δυνατοτιτων του διαδικτφου, που επιτρζπουν ςτουσ χριςτεσ να δθμιουργιςουν και να παραγάγουν το περιεχόμενό τθσ, οι ίδιοι. Το 2003, το 88% όλων των χρθςτϊν του διαδικτφου είναι μεταξφ του 15% του παγκόςμιου πλθκυςμοφ ςτο βιομθχανοποιθμζνο κόςμο. Θ Φινλανδία ζχει περιςςότερουσ χριςτεσ από όλθ τθν Λατινικι Αμερικι. Υπάρχουν επίςθσ μεγάλεσ διαφορζσ μζςα ςτον αναπτυγμζνο κόςμο. Το 2002, το 58% όλων των Αμερικανϊν είχε πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο από το ςπίτι, ζναντι μόνο 38% ςτθν Ευρϊπθ. Εντόσ τθσ ΕΕ, το ποςοςτό ποικίλλει μεταξφ 60% ςτισ Κάτω Χϊρεσ και 10% ςτθν Ελλάδα (BBC Online, 2002). Θ χριςθ του διαδικτφου διαφζρει επίςθσ κατά θλικία. Το 2001, 85% των βρετανϊν κατοίκων θλικίασ μεταξφ χρόνων είχε πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο ζναντι 15%, θλικίασ 65-74, και 6%, θλικίασ πάνω από 75 χρονϊν. Μόνο το 23% των ατόμων που ανικουν ςτθν ομάδα με το χαμθλότερο ειςόδθμα βρίςκονται ςτθν κατθγορία ταχείασ κυκλοφορίασ πλθροφοριϊν, ζναντι 68% εκείνων που ανικουν ςτθν ομάδα υψθλότερου ειςοδιματοσ. Επίςθσ, ςτθ Γαλλία το 74% υψθλοειςοδθματιϊν ζχει προςωπικό Θ/Υ, ζναντι 11% των χαμθλοειςοδθματιϊν. Μόνο το 40,5% των Γάλλων χρθςτϊν του διαδικτφου και 33,5% των Λςπανϊν ανικουν ςτο γυναικείο φφλο (Informing Science InSITE, 2002). 62

64 Θ γριγορθ και διαδεδομζνθ χριςθ των κινθτϊν τθλεφϊνων ςε όλεσ τισ ομάδεσ τθσ κοινωνίασ καταδεικνφει ότι, εφόςον θ πρόςβαςθ είναι δυνατι ςε λογικό κόςτοσ, κανζνα από τα άλλα εμπόδια δεν είναι αξεπζραςτο εάν οι άνκρωποι κζλουν να χρθςιμοποιιςουν μια τεχνολογία. Ζνασ κφριοσ παράγοντασ ςτθ μείωςθ τθσ ψθφιακισ διαίρεςθσ των ανκρϊπων, επομζνωσ, μπορεί να είναι θ δθμιουργία καλϊν λόγων για τουσ ανκρϊπουσ ϊςτε να κελιςουν να τθ χρθςιμοποιιςουν. Αυτοί οι παράγοντεσ είναι επίςθσ ςθμαντικοί ςτισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ αλλά εκεί το κφριο πρόβλθμα είναι θ ζλλειψθ πρόςβαςθσ. Ρικανόν ότι τα αςφρματα ςυςτιματα να είναι ζνασ κφριοσ παράγοντασ επίλυςθσ αυτισ τθσ ψθφιακισ διαίρεςθσ κατά τθ διάρκεια τθσ επόμενθσ δεκαετίασ (James and Hills, 2003). Σφμφωνα με τουσ De Marez και Verleye (2004), το παραδοςιακό διάγραμμα υιοκζτθςθσ, το οποίο αναφζρκθκε ςτο δεφτερο κεφάλαιο και ςτο οποίο χαρτογραφοφνται οι ςυγκεκριμζνεσ ςτάςεισ κατά τθ διάρκεια του χρόνου, δεν είναι πλζον τόςο αυτονόθτο ςτθν πράξθ. Για τεχνολογίεσ όπωσ κινθτι τθλεφωνία 2G ι VCR 6, οι καινοτομίεσ πζραςαν ομαλά αυτιν τθ κεωρθτικά περιγεγραμμζνθ καμπφλθ, φτάνοντασ χωρίσ κανζνα πρόβλθμα τα ςτάδια των λιγότερο καινοτόμων. Αλλά αυτζσ οι περιπτϊςεισ γίνονται όλο και περιςςότερο ςπάνιεσ. Το WAP 7 για παράδειγμα, υιοκετικθκε μετά βίασ από πρόωρουσ καινοτόμουσ (early adopters) (Γράφθμα 1, Καμπφλθ (B)). Επίςθσ, για τθ UMTS 8 ι τθν κινθτι τθλεφωνία τρίτθσ γενιάσ (Van Der Lugt, 2001) και για τθν ψθφιακι τθλεόραςθ, το μζλλον ςφμφωνα με τουσ ερευνθτζσ φαινόταν αβζβαιο ι όχι τόςο φωτεινό όπωσ αρχικά αναμενόταν. Για τισ περιςςότερεσ καινοτομίεσ, ςυνικωσ υπιρχε ζνασ αρικμόσ καινοτόμων και μερικοί early adopters, αλλά για όλο και περιςςότερεσ καινοτομίεσ θ υιοκζτθςθ ςταματά ξαφνικά κάπου ςτο επίπεδο των early adopters. Για κάποιουσ λόγουσ θ μιμθτικι ςυμπεριφορά ςταματά και θ υιοκζτθςθ δε φαίνεται να ακολουκεί τθν καμπφλθ ςε ςχιμα καμπάνασ. Για να εξθγιςει αυτό το φαινόμενο, ο Geoffrey Moore (1999a,b) ειςιγαγε Το Χάςμα, ζνα κρίςιμο ςτάδιο κάπου μεταξφ των early 6 Video Cassette Recording: Συςκευι εγγραφισ βίντεο ι ςυςκευι βίντεο. 7 Wireless access point: Αςφρματο ςθμείο πρόςβαςθσ. 8 Universal Mobile Telecommunications System: Σφςτθμα παγκόςμιασ κινθτισ τθλεφωνίασ. 63

65 adopters και τθν πλειοψθφία των ατόμων (Γράφθμα 1, Καμπφλθ (B), διπλι διακεκομμζνθ γραμμι), κακιςτϊντασ ςαφζσ ότι από τθ ςτιγμι που φτάνει ςτο ςτάδιο τθσ πλειοψθφίασ δεν είναι πλζον αποδεικτικό ςτοιχείο. Σε δείγμα αντιπροςωπευτικϊν νοικοκυριϊν από 27 χϊρεσ τθσ Ευρϊπθσ το 2007, αποδείχκθκε ότι πάνω από το 1/3 των νοικοκυριϊν είχαν πρόςβαςθ ςε ευρυηωνικζσ υπθρεςίεσ. Θ τεχνολογικι πρόοδοσ και ο ανταγωνιςμόσ προςζφεραν μεγαλφτερο φάςμα επιλογϊν ςτουσ ευρωπαίουσ καταναλωτζσ, το 24% των νοικοκυριϊν εγκατζλειψε το ςτακερό τθλζφωνο προσ χριςθ των κινθτϊν. Τα μιςά ςχεδόν ευρωπαϊκά νοικοκυριά είχαν πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο (49%), ενϊ μία όλο και αυξανόμενθ πλειονότθτα διζκετε ςφνδεςθ ευρείασ ηϊνθσ (36% ςτθν ΕΕ, δθλαδι αφξθςθ κατά 8% ςε ςφγκριςθ με τον χειμϊνα του 2007). Τα περιςςότερα ςυνδεδεμζνα νοικοκυριά είχαν πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο μζςω γραμμισ ADSL (59%, δθλαδι αφξθςθ κατά 4% ςε ςφγκριςθ με το προθγοφμενο ζτοσ). Ο κφριοσ λόγοσ τθσ ζλλειψθσ διαδικτυακισ πρόςβαςθσ ςτο ςπίτι αποδείχκθκε ότι ιταν θ ζλλειψθ ενδιαφζροντοσ (50% όςων απιντθςαν). Το 22% των ευρωπαϊκϊν νοικοκυριϊν δυςκολεφονταν να ζρκουν ςε επαφι με τον οικείο πάροχο υπθρεςιϊν διαδικτφου, όταν παρουςιάηονταν προβλιματα διαςφνδεςθσ. Ανάλογοσ αρικμόσ διλωςε ότι το κόςτοσ τθσ τεχνικισ υποςτιριξθσ ιταν υπερβολικό ( Ρολλζσ από τισ πρϊτεσ μελζτεσ και ςυηθτιςεισ ςχετικά με τισ κοινωνικοοικονομικζσ και κεςμικζσ πτυχζσ των ευρυηωνικϊν δικτφων επικοινωνίασ ζτειναν να επικεντρϊνονται γφρω από τθν εικόνα τθσ "πόλθσ με καλωδιακι υποςτιριξθ" (Preston, 2001). Τα τελευταία χρόνια, εντοφτοισ, ζχει υπάρξει μια αυξανόμενθ ςυνειδθτοποίθςθ του ρόλου και τθσ πικανισ ςθμαςίασ των ευρυηωνικϊν δικτφων ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ. Υπάρχει ζνασ αρικμόσ εμπειρικϊν μελετϊν που αφοροφν ςτθν πρόςβαςθ ςτα ευρυηωνικά δίκτυα και τθ χριςθ των ΤΡΕ ςε αγροτικά περιβάλλοντα, ςτισ ΘΡΑ (π.χ. Strover, 2003 Strover et al., 2004) που προτείνουν ότι υπάρχουν ςθμαντικζσ διαφορζσ ςτθ διακεςιμότθτα των ευρυηωνικϊν υπθρεςιϊν μεταξφ των αςτικϊν και των αγροτικϊν περιοχϊν (Grubesic, 2003 Grubesic and Murray, 2002, 2004). Υπάρχει μια ςχετικι ςυναίνεςθ ςχετικά με τισ άμεςεσ αιτίεσ των κακυςτεριςεων ςτον αγροτικό χϊρο όςον αφορά ςτθν πρόςβαςθ και χριςθ τζτοιων τεχνολογιϊν. Ειδικά, εξαιτίασ τθσ χαμθλότερθσ πυκνότθτασ του πλθκυςμοφ, 64

66 οι αγροτικζσ περιοχζσ είναι λιγότερο ελκυςτικζσ για τισ τεχνολογίεσ όπωσ το DSL και το καλϊδιο modem κακϊσ και οι δφο χαρακτθρίηονται από τεχνικοφσ ι δικτυακοφσ περιοριςμοφσ που τισ κρατά μακριά από τισ περιςςότερο απομακρυςμζνεσ αγροτικζσ περιοχζσ όπου τα ςπίτια ι οι επιχειριςεισ είναι διαςκορπιςμζνα (Strover, 2003). Φαίνεται ότι θ ζρευνα τείνει να ςυγκλίνει ςτθν ζνδειξθ ότι οι πλθκυςμοί που ηοφςαν ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ διζκεταν λιγοςτά μζςα προκειμζνου να εκμεταλλευκοφν πλιρωσ το ευρφ φάςμα του διαδικτφου, ειδικά λόγω των δαπανϊν τζτοιασ πρόςβαςθσ και του ςχετικά χαμθλοφ ειςοδιματοσ των περιςςότερων αγροτικϊν πλθκυςμϊν. Συγκεκριμζνα, θ παροχι ευρείασ ηϊνθσ ςτισ αγροτικζσ κοινότθτεσ μειονεκτεί ςε ςχζςθ με άλλεσ περιοχζσ ωσ αποτζλεςμα οικονομικϊν δυςκολιϊν, μορφωτικϊν απαιτιςεων, επαγγελματικϊν δυνατοτιτων και δθμογραφικϊν χαρακτθριςτικϊν, οι νζοι άνκρωποι μετακινοφνται προσ τα αςτικά κζντρα, ι μεταναςτεφουν από φτωχότερεσ περιοχζσ και τθσ ΕΕ ςε πιο ευθμεροφςεσ. Κατά τουσ Preston κ.ά. (2007), από ςχετικι ζρευνα προζκυψε ότι θ ευρυηωνικι διείςδυςθ ιταν χαμθλότερθ ςτισ αγροτικζσ κοινότθτεσ απ'ό,τι ςτα αςτικά κζντρα (εκτόσ από χϊρεσ με πολφ μικροφσ αγροτικοφσ πλθκυςμοφσ, όπωσ π.χ. το Βζλγιο). Στθν Αυςτρία, θ αραιότερα κατοικθμζνθ περιοχι τθσ χϊρασ παρουςίαςε, επίςθσ, χαμθλά ποςοςτά ςτθν ευρυηωνικι διείςδυςθ. Στθ Φινλανδία, ενϊ υψθλι ευρυηωνικι διακεςιμότθτα ιταν δυνατι και πζρα από μια ευρεία και δφςκολθ γεωγραφικά ζκταςθ, παρόλα αυτά ςτισ αγροτικζσ κοινότθτεσ εμφανίςτθκε μόνο το 24% να κάνει χριςθ του διαδικτφου. Θ τεχνολογία DSL είναι θ πιο κοινι ευρυηωνικι τεχνολογία ςτθν Ευρϊπθ. Το χάςμα μεταξφ αγροτικϊν και αςτικϊν περιοχϊν όςον αφορά ςτθν τεχνολογία DSL ιταν εντονότερο ςτθ Γαλλία, τθ Γερμανία, τθν Λταλία, τθν Λρλανδία και τθν Ελλάδα. Κατά μζςο όρο ςε ολόκλθρθ τθν ΕΕ, το 18% των αςτικϊν οικογενειϊν ζκαναν χριςθ ευρυηωνικϊν τεχνολογιϊν (European Commission, 2006), ενϊ ποςοςτό 8% ιταν αγροτικζσ οικογζνειεσ, με ελάχιςτθ ι καμία ζνδειξθ για το ςκοπό τθσ χριςθσ τουσ. Σφμφωνα με το Εκνικό Στρατθγικό Ρλαίςιο Αναφοράσ , θ κζςθ τθσ Ελλάδασ ςτισ τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ, ςυγκρινόμενθ τόςο με τισ χϊρεσ τθσ ΕΕ όςο και παγκοςμίωσ, δεν είναι ικανοποιθτικι. Το Μάρτιο του 2004, 65

67 ςφμφωνα με τθν πιο πρόςφατθ μζτρθςθ τθσ WEF 9, θ Ελλάδα βρζκθκε ςτθν 42 θ κζςθ επί ςυνόλου 104 χωρϊν ςτο δείκτθ τεχνολογικισ ετοιμότθτασ. Ραρά το γεγονόσ ότι θ αγορά των ΤΡΕ ςυνεχίηει να αυξάνεται με ικανοποιθτικοφσ ρυκμοφσ (αφξθςθ 3,2% το 2004 ςε ςχζςθ με το 2003) θ Ελλάδα παραμζνει ςτισ τελευταίεσ κζςεισ όςον αφορά ςτθ ςυμμετοχι των ΤΡΕ ςτο ΑΕΡ ςυγκριτικά με τισ υπόλοιπεσ χϊρεσ. Το ποςοςτό διείςδυςθσ τθσ ευρυηωνικότθτασ είναι ακόμα πολφ χαμθλό (μόλισ 0,1% το 2003, 0,3% το 2004 και 0,8% το 2005) ςε ςχζςθ με τα αντίςτοιχα ποςοςτά ςτθν ΕΕ- 15 (5,1% το 2003, 8,4% το 2004 και 12% το 2005) και ΕΕ-25 (7,4% το 2004 και 10,6% το 2005). Ραρόλα αυτά, διαφαίνεται μια ςθμαντικι αυξθτικι τάςθ ςτο ποςοςτό διείςδυςθσ τθσ ευρυηωνικότθτασ ςτθν Ελλάδα, θ οποία ξεπερνά τθν αντίςτοιχθ ποςοςτιαία αφξθςθ που παρατθρείται ςτισ ΕΕ για τα ζτθ 2004 και Το 2008, οι μιςοί από τουσ ανκρϊπουσ ςτισ αραιοκατοικθμζνεσ περιοχζσ τθσ ΕΕ (41,7%) δε χρθςιμοποίθςαν ποτζ το διαδίκτυο ζναντι 27,4% ςτισ πυκνοκατοικθμζνεσ περιοχζσ. Σε κάποιεσ χϊρεσ όπωσ Βουλγαρία, Κφπροσ, Ελλάδα, Λταλία, Ρορτογαλία, ουμανία, Μάλτα κ.λ.π., το μιςό περίπου του ςυνολικοφ πλθκυςμοφ δεν είχε χρθςιμοποιιςει ποτζ Θ/Υ. Στθν ΕΕ θ λιψθ DSL διαδικτφου, από τα νοικοκυριά των αραιοκατοικθμζνων περιοχϊν, είναι ακριβϊσ 30% ζναντι 40% ςτισ αςτικζσ περιοχζσ. Κατά τθν περίοδο , λιψθ DSL διαδικτφου ςτισ αςτικζσ περιοχζσ ζναντι των αγροτικϊν και γενικόσ, ςε εκνικό επίπεδο, θ λιψθ είναι δφο ζωσ τζςςερισ φορζσ χαμθλότερθ ςτισ αγροτικζσ απ'ό,τι ςτισ αςτικζσ περιοχζσ (ec.europa.eu). 3.5 Εκπαίδευςθ/Κατάρτιςθ Θ ςθμαςία των ΣΠΕ ςτθν εκπαίδευςθ/κατάρτιςθ Τα τελευταία χρόνια υπιρξε μεγάλο ενδιαφζρον για τον τρόπο με τον οποίο οι υπολογιςτζσ και το διαδίκτυο μποροφν να αξιοποιθκοφν καλφτερα για τθ βελτίωςθ τθσ αποδοτικότθτασ και αποτελεςματικότθτασ τθσ εκπαίδευςθσ/κατάρτιςθσ. Οι ςε μεγάλθ ζκταςθ τεχνολογικζσ αλλά και κοινωνικζσ και οικονομικζσ εξελίξεισ, δρουν καταλυτικά και ςτθν εκπαίδευςθ και προβάλλονται ςυνεχϊσ νζεσ αρχζσ και μζκοδοι μάκθςθσ. Εξάλλου, θ ταχφτθτα παλαίωςθσ τθσ γνϊςθσ, θ ραγδαία 9 World Economic Forum: Ραγκόςμια Οικονομικι Συνάντθςθ 66

68 τεχνολογικι και επιςτθμονικι ανάπτυξθ, θ απομυκοποίθςθ απόψεων και ιδεϊν, θ ςυνεχισ κριτικι και θ αζναθ επιςτθμονικι αναηιτθςθ, κακιςτοφν μονόδρομο πλζον τθν ανάγκθ για τθν ανακεϊρθςθ των αρχϊν τθσ παιδαγωγικισ και διδακτικισ ςτθν εκπαίδευςθ/κατάρτιςθ. Θ βαςικι αντίλθψθ πάνω ςτθν οποία κεμελιϊνεται θ αναγκαιότθτα τθσ χριςθσ ψθφιακϊν και διαδικτυακϊν τεχνολογιϊν ςτθ μάκθςθ, εκπαίδευςθ και κατάρτιςθ, είναι το ότι ο ςφγχρονοσ άνκρωποσ να ζχει τθ δυνατότθτα να μακαίνει με πολλαπλοφσ τρόπουσ, κα πρζπει να ζχει ίςεσ ευκαιρίεσ για μάκθςθ και κατάρτιςθ απαλλαγμζνεσ από χωροχρονικζσ δεςμεφςεισ, να ζχει επιλογζσ ςτο πϊσ και τι κα μακαίνει. Στο πλαίςιο αυτισ τθσ αντίλθψθσ, διεξάγονται ςε παγκόςμιο επίπεδο ζρευνεσ για τθν ανάπτυξθ ςτον τομζα τθσ θλεκτρονικισ μάκθςθσ (e-learning) κακϊσ και ςτον τομζα των προθγμζνων μακθςιακϊν τεχνολογιϊν. Θ ςθμαςία των ΤΡΕ για τθν εκπαίδευςθ αυξάνεται ςυνεχϊσ (Bransford et al., 2000). Σθμαντικό χρθματικό κεφάλαιο ζχει επενδυκεί για τθν ενίςχυςθ τθσ χριςθσ των ΤΡΕ ςτθν εκπαίδευςθ τόςο για υλικό εξοπλιςμό αλλά και δικτφωςθ των ςχολείων (Kozma and Anderson, 2002), όςο και για εκπαίδευςθ των κακθγθτϊν ςε κζματα χριςθσ τθσ τεχνολογίασ (Cuckle and Clarke, 2002 BECTA, 2003). Οι προςδοκίεσ από τισ επενδφςεισ αυτζσ αποτυπϊνονται με τθ βακμιαία μεταβολι του εκπαιδευόμενου από ζναν απλό πακθτικό καταναλωτι οποιαςδιποτε ποςότθτασ γνϊςθσ pου προςφζρεται, ςε ζναν ενεργό ςυλλζκτθ και παραγωγό γνϊςθσ, ο οποίοσ ςυμμετζχει ςε εκπαιδευτικζσ δραςτθριότθτεσ (Pelgrum, 2001). Θ τεχνολογία βοθκά τον μακθτι/εκπαιδευόμενο να εμπλουτίςει τισ εμπειρίεσ μάκθςισ του και να αποκτιςει δεξιότθτεσ περιςςότερο επικοινωνιακζσ, διερευνθτικζσ και αποδοτικζσ. Ζτςι ο μακθτισ κα αποκτιςει τα απαραίτθτα χαρακτθριςτικά για τον πολίτθ του 21 ου αιϊνα, δθλαδι τθν ενεργό ςυμμετοχι του ςτθν παραγωγι γνϊςθσ (OECD, 2001). Ο ρόλοσ του εκπαιδευτικοφ είναι πρωταρχικισ ςθμαςίασ και μπορεί να ςυμβάλλει ςε μεγάλο βακμό ςτθν επιτυχία τθσ εφαρμογισ καινοτόμων μορφϊν εκπαίδευςθσ ςτο ςχολείο ( 67

69 Θ ανάπτυξθ των ΤΡΕ ζχει αλλάξει αποφαςιςτικά το μακθςιακό περιβάλλον. Αφ' ενόσ, οι ΤΡΕ ζχουν ενιςχφςει τθν ποικιλία και τθ δυνατότθτα πρόςβαςθσ ςτισ ςυλλογζσ και τισ υπθρεςίεσ βιβλιοκθκϊν υπερνικϊντασ τα εμπόδια τθσ κζςθσ και του χρόνου. Οι ΤΡΕ γενικά αναμζνονται να παρζχουν τα πανταχοφ παρόντα και εκτενι περιβάλλοντα γνϊςθσ που να επιτρζπουν ςτα άτομα να ζχουν πρόςβαςθ ςε ποιοτικζσ πλθροφορίεσ. Θ ςυνεχισ εκμάκθςθ ι θ εκπαίδευςθ/κατάρτιςθ θ οποία είναι θ πρωταρχικι απαίτθςθ ςτθ ςφγχρονθ κοινωνία, είναι επίςθσ καλά εξυπθρετοφμενθ από τισ ΤΡΕ. Ο ιςτόσ και το διαδίκτυο, ο πυρινασ δθλαδι των ΤΡΕ, διαδραματίηουν κρίςιμο ρόλο ςτθ ςυμπλιρωςθ των υπθρεςιϊν των βιβλιοκθκϊν και τθ μετάδοςθ τθσ γνϊςθσ. Θ ςθμαςία του τεχνολογικοφ αλφαβθτιςμοφ των μακθτϊν τθσ δευτεροβάκμιασ εκπαίδευςθσ ζχει διεκνϊσ υιοκετθκεί ςε ςυνολικό επίπεδο (πρόγραμμα ςπουδϊν, ςχολικι κοινότθτα, κοινωνικό περιβάλλον). Στο ςφγχρονο ςχολείο οι ΤΡΕ δεν περιορίηονται απλά ςτον πλθροφορικό αλφαβθτιςμό, αλλά παρζχουν δυναμικά εργαλεία και εφαρμογζσ υποςτιριξθσ, ενίςχυςθσ και εμπλουτιςμοφ τθσ διδαςκαλίασ και τθσ μάκθςθσ. Θ ανάπτυξθ εκπαιδευτικϊν ςυςτθμάτων και εφαρμογϊν, που αξιοποιοφν τισ υπολογιςτικζσ και δικτυακζσ τεχνολογίεσ βρίςκεται ςτο επίκεντρο του ενδιαφζροντοσ τα τελευταία χρόνια. Οι ΤΡΕ άλλαξαν ριηικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνκρωποι ζχουν πρόςβαςθ, ςυγκεντρϊνουν, αναλφουν, αναπαριςτάνουν, παρουςιάηουν και μεταφζρουν τθν πλθροφορία. Κατά ςυνζπεια, αναμζνεται να ζχουν άμεςο αντίκτυπο ςε όλεσ τισ πτυχζσ τθσ εκπαιδευτικισ διαδικαςίασ (Strommen and Lincoln, 1992 Crawford, 2000 Michailidis, 2007). Θ αλματϊδθσ ανάπτυξθ και διάδοςθ των ΤΡΕ επθρεάηει κακοριςτικά τισ εκπαιδευτικζσ αλλαγζσ που προδιαγράφονται για το άμεςο μζλλον. Αυτζσ δεν περιορίηονται μόνο ςτισ διδακτικζσ πρακτικζσ αλλά επεκτείνονται ςτισ μακθςιακζσ ςυνικειεσ, ςτα χρθςιμοποιοφμενα μζςα και ςτθν οργάνωςθ των εκπαιδευτικϊν χϊρων ( Οι δυνατότθτεσ των ΤΡΕ ζχουν να κάνουν λιγότερο με τα ειδικά εργαλεία που προςφζρουν και περιςςότερο με τισ παιδαγωγικζσ αρχζσ και ςτρατθγικζσ (Κόμθσ, 1998), ςτισ οποίεσ βαςίηονται τα μακθςιακά περιβάλλοντα και οι διδακτικοί ςτόχοι. 68

70 Θ ενςωμάτωςθ των ΤΡΕ ςτα ςχολεία και ςτα πανεπιςτιμια ζρχεται ωσ ςυνζχεια αντίςτοιχων διαδικαςιϊν ςτουσ τομείσ τθσ οικονομίασ και τθσ διοίκθςθσ. Θ παραγωγι τθσ γεωργίασ και θ επίλυςθ των προβλθμάτων τθσ δεν μπορεί να πραγματοποιθκεί αποκλειςτικά και μόνο με τθν οικονομικι ςτιριξθ ι με τθν ειςαγωγι υλικοφ κεφαλαίου. Απαραίτθτθ είναι θ χοριγθςθ βοικειασ με τθ μορφι τθσ εκπαίδευςθσ (βαςικισ ςχολικισ και βαςικισ επαγγελματικισ), τθσ επιμόρφωςθσ, τθσ τελειοποίθςθσ, τθσ γεωργικισ ςυμβουλισ (Γεωργικϊν Εφαρμογϊν) και τθσ πλθροφόρθςθσ για τα άτομα του αγροτικοφ χϊρου με τθ μορφι του άυλου κεφαλαίου (ανκρϊπινο κεφάλαιο). Θ επζνδυςθ ςε ανκρϊπινο κεφάλαιο εκτόσ από τθ ςυμβολι τθσ ςτθν οικονομικι δραςτθριότθτα τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ και του αγροτικοφ νοικοκυριοφ, επιδιϊκει ακόμθ τθν κοινωνικι και πολιτιςτικι προαγωγι του αγροτικοφ πλθκυςμοφ, τθ ςυμμετοχι του ςτθν κοινωνικοοικονομικι ανάπτυξθ τθσ περιοχισ του, τθν εξιςορρόπθςθ των ανιςοτιτων μεταξφ του αςτικοφ και αγροτικοφ πλθκυςμοφ (Ραπαδάκθ-Κλαυδιανοφ, 2009) Βιβλιογραφικζσ αναφορζσ Θ δυναμικι των ΤΡΕ ςτθν προϊκθςθ νζων διδακτικϊν ςτόχων, ςτθν αλλαγι των παραδοςιακϊν διδακτικϊν πρακτικϊν και ςτθν ανάπτυξθ νζων παιδαγωγικϊν μεκόδων ζχει αναγνωριςτεί από πολλοφσ ερευνθτζσ (όπωσ Jonassen, 1994 Mayer, 1999 Wilson and Lowry, 2000 Papadaki-Klavdianou, 2000 Michailidis, 2009). Συμπεράςματα ζρευνασ των Valentine και Holloway (2001) ςε μία απομονωμζνθ αγροτικι πόλθ των ΘΡΑ, δείχνουν ότι οι ενιλικοι (ειδικότερα γονείσ και δάςκαλοι) κεωροφν ότι οι ΤΡΕ ζχουν τθ δυνατότθτα να επιτρζψουν ςτα παιδιά των αγροτικϊν περιοχϊν να υπερνικιςουν τθ γεωγραφικι τουσ απομόνωςθ και τουσ αντίςτοιχουσ περιοριςμοφσ τθσ, επιτρζποντάσ τα να επεκτείνουν τουσ ορίηοντεσ τθσ γνϊςθσ τουσ πζρα από τα όρια τθσ περιοχισ όπου ηουν. Για παράδειγμα, οι ενιλικοι πίςτευαν ότι οι ΤΡΕ, με τθν παροχι πρόςβαςθσ ςε ευρφτερθ γνϊςθ, κα επεκτείνουν τισ ευκαιρίεσ εκπαίδευςθσ και απαςχόλθςθσ των παιδιϊν τουσ. Επιπλζον, με τθ διευκόλυνςθ τθσ δυνατότθτασ των παιδιϊν να επικοινωνιςουν με ανκρϊπουσ ςε διαφορετικζσ 69

71 χϊρεσ οι ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ κα τα ενκάρρυναν επίςθσ να ςυμμετζχουν και να αναλαμβάνουν ευκφνεσ ςτον ευρφτερο κόςμο. Μζςα ςτο πλαίςιο του κόςμου των παιδιϊν, εντοφτοισ, οι ΤΡΕ προκφπτουν ωσ χριςιμο εργαλείο προκειμζνου να αναπτφξουν κοινωνικζσ ςχζςεισ. Ενϊ οι ενιλικοι ανθςυχοφν για τθν πρόοδο των παιδιϊν και πϊσ μποροφν να μεγιςτοποιθκοφν οι δυνατότθτζσ τουσ, τα παιδιά ςτρζφονται περιςςότερο ςτισ κοινωνικζσ ςχζςεισ και τισ δραςτθριότθτεσ τθσ κακθμερινισ ηωισ. Οι Volman και Van Eck (2001), ςε μελζτθ τουσ ςτο Άμςτερνταμ τθσ Ολλανδίασ, παρατιρθςαν ότι τελευταία είχαν προβλθκεί ιςχυρά επιχειριματα για τθν ειςαγωγι προθγμζνων εφαρμογϊν των ΤΡΕ ωσ μζςο δθμιουργίασ ενόσ ιςχυροφ μακθςιακοφ περιβάλλοντοσ. Αυτό περιελάμβανε τισ νζεσ μορφζσ εκμάκθςθσ και διδαςκαλίασ (μεταςχθματιςμόσ) με τισ οποίεσ οι ςπουδαςτζσ ζρχονταν αντιμζτωποι με τθ γνϊςθ ενεργά, με εποικοδομθτικό τρόπο και τθν άμεςθ ςυμμετοχι τουσ, οδθγοφμενοι ςτθν εκμάκθςθ τθσ πραγματικισ κατάςταςθσ ζξω από το ςχολείο, ςε αντίκεςθ με τα αποτελζςματα των παραδοςιακϊν μεκόδων διδαςκαλίασ. Οι εκπαιδευτικοί και οι φοιτθτζσ παιδαγωγικϊν ςχολϊν χρειάηεται να υιοκετιςουν ςυνειδθτά τισ νζεσ εκπαιδευτικζσ τεχνολογίεσ. Στοιχεία τθσ ζρευνασ των Hakkarainen κ.ά. κατά το ζτοσ 2000 ςτθ Φιλανδία, αποδεικνφουν ότι φοιτθτζσ που αςχολοφνταν ιδιαίτερα με τισ ΤΡΕ, ανζπτυςςαν ςυχνά τισ προχποκζςεισ για παραγωγικι ςυμμετοχι ςτθν κοινωνία τθσ γνϊςθσ, ειδικότερα, παρουςίαηαν μια κετικι διάκεςθ προσ τθ ςυνεργαςία, τθ ςκζψθ και τθν εργαςία. Σε ζρευνα που πραγματοποιικθκε ςτθ Νότια Νζα Ουαλία τθσ Αυςτραλίασ, κατά τθν Hays (2007), διερευνικθκαν οι ποιοτικοί μζκοδοι που χρθςιμοποιοφςαν οι δάςκαλοι μιασ ςειράσ ςχολείων ςτα οποία εφαρμόηονταν ΤΡΕ, ϊςτε να μεςολαβιςουν ςτθ διαδικαςία εκμάκθςθσ των μακθτϊν. Αναφζρει ότι θ χριςθ ΤΡΕ είναι ςε καλό επίπεδο ςτθν τρίτθ δεκαετία τθσ αλλά υπάρχει ακόμα μια επείγουςα ανάγκθ να γίνει καλφτερα κατανοθτό, πϊσ οι βαςιςμζνεσ ςε υπολογιςτι τεχνολογίεσ επθρεάηουν τισ ευκαιρίεσ εκμάκθςθσ και πϊσ οι τοπικζσ ςυνκικεσ του αντίκτυπου εκπαίδευςθσ επιδροφν ςτισ προςπάκειεσ των δαςκάλων να ενςωματϊςουν αυτζσ τισ τεχνολογίεσ ςτισ τάξεισ τουσ. Ραρατθρικθκε ότι θ ςυμμετοχι ενόσ προϊςταμζνου, που ιταν προςθλωμζνοσ ςτθ βελτίωςθ τθσ 70

72 εκμάκθςθσ με τθ βοικεια των ΤΡΕ, είχε τθ δυνατότθτα να ενιςχφςει και να ευκυγραμμίςει τισ προςπάκειεσ εξζλιξθσ και προόδου ενόσ ςχολείου. Ωσ εκ τοφτου, όταν αντικακιςτοφν απλά οι ΤΡΕ τισ παλαιότερεσ τεχνολογίεσ, τα αποτελζςματα ςυχνά είναι μθ ικανοποιθτικά και για τουσ δαςκάλουσ και για τουσ μακθτζσ λόγω τθσ περιοριςμζνθσ διακεςιμότθτασ και τθσ ποικίλθσ λειτουργίασ των ΤΡΕ. Αυτοί οι όροι προτείνουν ότι οι δάςκαλοι πζρα από ενκουςιαςμό και κζλθςθ, χρειάηονται υποςτιριξθ προκειμζνου να αναπτφξουν τισ νζεσ προςεγγίςεισ ςτθ διδαςκαλία και μεγαλφτερθ πρόςβαςθ ςτθ νζα τεχνολογία προτοφ να πραγματοποιθκοφν τα ιςχυρά μακθςιακά περιβάλλοντα των ΤΡΕ. Υποςτθρίηεται ότι θ επιτυχισ, ολοκλθρωμζνθ ειςχϊρθςθ των ΤΡΕ απαιτεί κεμελιϊδεισ αλλαγζσ ςτισ βαςικζσ δραςτθριότθτεσ των ςχολείων. Εφόςον υπάρξει θ απαιτοφμενθ προετοιμαςία, οι ΤΡΕ ενςωματϊνονται κατά ζνα μεγάλο μζροσ με τρόπουσ που υποςτθρίηουν και ςυμπλθρϊνουν τισ προχπάρχουςεσ διδακτικζσ πρακτικζσ. Οι δάςκαλοι και οι γονείσ αναπτφςςουν τουσ κριςιμότερουσ όρουσ των ηθτθμάτων που ςυνδζονται με τθν εξοικείωςθ των μεταγενζςτερων γενεϊν με τισ ΤΡΕ. Το όραμα τθσ εκπαίδευςθσ υπογραμμίηει μια διεπιςτθμονικι προςζγγιςθ ςτθν ανάπτυξθ τθσ γνϊςθσ και των δεξιοτιτων που απαιτοφνται για το βιϊςιμο μζλλον, κακϊσ επίςθσ και τισ αλλαγζσ ςτισ αξίεσ, τθ ςυμπεριφορά και τουσ τρόπουσ ηωισ. Από ζρευνα, που πραγματοποιικθκε ςτθ Κεςςαλονίκθ το 2005, θ οποία αποςκοποφςε ςτθν καταγραφι των ςτάςεων των εκπαιδευτικϊν ςχετικά με τεχνολογικά υποςτθριηόμενεσ καινοτόμεσ εκπαιδευτικζσ δράςεισ ( διαπιςτϊκθκε ότι οι εκπαιδευτικοί είναι κετικοί ςτθν εφαρμογι καινοτόμων μορφϊν μάκθςθσ και κεωροφν ότι μποροφν να προετοιμάςουν καλφτερα τουσ μακθτζσ για τισ ανάγκεσ τθσ ςφγχρονθσ εποχισ. Αντίκετα, ςε μεγάλο βακμό το ελλθνικό εκπαιδευτικό ςφςτθμα δεν ευνοεί τθν εφαρμογι καινοτόμων μορφϊν μάκθςθσ παρόλο που θ πλειονότθτα των ςχολείων ζχει εξοπλιςκεί με ςφγχρονθ τεχνολογία. Ωσ εκ τοφτου καινοτόμεσ μορφζσ μάκθςθσ πρζπει να αποτελζςουν κακιερωμζνεσ εκπαιδευτικζσ πρακτικζσ για το ελλθνικό ςχολείο, αφοφ προθγουμζνωσ επιμορφωκοφν οι εκπαιδευτικοί ςε αυτζσ και δοκοφν κίνθτρα για τθν εφαρμογι τουσ αλλά και απτά παραδείγματα τθσ βελτίωςθσ που κα επιφζρουν ςτθν αποκτοφμενθ γνϊςθ από το μακθτι. 71

73 Ο Τηιμογιάννθσ (2001), ςε ζρευνα που πραγματοποίθςε ςε Λφκειο των Λωαννίνων, επιχείρθςε να απαντιςει ςτο ςχετικό προβλθματιςμό, καταγράφοντασ τθν πραγματικότθτα και επιςθμαίνοντασ ηθτιματα και παράγοντεσ που μποροφν να ςυμβάλλουν ςτθν επιτυχία τθσ προςπάκειασ ζνταξθσ των υπολογιςτικϊν και δικτυακϊν τεχνολογιϊν ςτθ δευτεροβάκμια εκπαίδευςθ. Καταλιγει ότι τα εκπαιδευτικά περιβάλλοντα που βαςίηονται ςτισ ΤΡΕ δεν αντικακιςτοφν άλλα εκπαιδευτικά εργαλεία και πολφ περιςςότερο το δάςκαλο. Είναι ςυμπλθρωματικά προσ τα παραδοςιακά διδακτικά μζςα και μποροφν να δϊςουν τθ δυνατότθτα ςτουσ μακθτζσ να εξερευνιςουν, να δθμιουργιςουν και να επικοινωνιςουν. Στθν Ελλάδα, παρότι ζχουν εκπονθκεί αξιόλογα ζργα (odysseia.cti.gr) που ςτοχεφουν ςτθν ζνταξθ των ΤΡΕ ςτθν εκπαίδευςθ, δεν ζχει προχωριςει θ οργανωμζνθ εφαρμογι ςχετικϊν προγραμμάτων ςτα ςχολεία τθσ δευτεροβάκμιασ εκπαίδευςθσ ( 3.6 Κριτικι του ρόλου που διαδραματίηουν οι ΣΠΕ Σφμφωνα με τθν Επιτροπι των Ευρωπαϊκϊν Κοινοτιτων, που είχε πραγματοποιθκεί ςτισ Βρυξζλλεσ (COM, 2007), θ αποδοτικι χριςθ των ΤΡΕ που ςυνδζεται με τθν πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο (υψθλισ ταχφτθτασ), αναγνωρίηεται ευρζωσ ωσ βαςικι για τθν αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ και ωσ μια παρακινθτικι καινοτομία για τθν Ευρϊπθ, ςυμπεριλαμβανομζνου και του αγροτικοφ χϊρου. Θ χριςθ των ΤΡΕ μπορεί να διαδραματίςει ζνα ςθμαντικό ρόλο ςτθν προϊκθςθ του επιχειρθματικοφ πνεφματοσ και τθσ οικονομικισ προόδου ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ, ςυμβάλλοντασ κατά ςυνζπεια ςτθ βελτίωςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ τθσ γεωργίασ, τθσ ποιότθτασ ηωισ και ςτθ διαφοροποίθςθ τθσ αγροτικισ οικονομίασ. Οι ΤΡΕ βοθκοφν τισ υπάρχουςεσ επιχειριςεισ να εκτελζςουν τουσ ςτόχουσ τουσ περιςςότερο αποδοτικά και ανταποκρίνονται ςτθν απαίτθςι τουσ για άμεςθ πρόςβαςθ ςε διαφορετικά είδθ πλθροφοριϊν. Το Ευρωπαϊκό Σχζδιο Οικονομικισ Αποκατάςταςθσ (COM, 2008) επιςιμανε τθ ςπουδαιότθτα τθσ ευρείασ ηϊνθσ επικοινωνιϊν για τισ ςφγχρονεσ οικονομίεσ και ζκεςε ωσ ςτόχο να εξαςφαλίςει τθ διακεςιμότθτα τθσ ευρείασ ηϊνθσ ςε όλουσ τουσ 72

74 Ευρωπαίουσ πολίτεσ μζχρι το Σε αυτό το πλαίςιο, θ Επιτροπι ζχει προτείνει μια πρόςκετθ χρθματοδότθςθ 1.0 διςεκατομμυρίου ΕΥΩ για να γεφυρϊςει τα ευρυηωνικά χάςματα, τα οποία κα επιτρζψουν ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ να αντιμετωπίςουν μερικά από τα προβλιματά τουσ (που ζρχονται αντιμζτωποι οι κάτοικοί τουσ, όπωσ είναι θ οικονομικι κρίςθ). Στο πλαίςιο τθσ κανονικισ και προσ όλεσ τισ κατευκφνςεισ ροισ των θλεκτρονικϊν πλθροφοριϊν, αρκετζσ γεωργικζσ επιχειρθματικζσ μονάδεσ ζχουν ωσ ςτόχο να εντάξουν ςτο πρόγραμμα τθσ διοίκθςισ τουσ εξελιγμζνεσ διαδικαςίεσ που τουσ επιτρζπουν να κερδίηουν χρόνο, κόςτοσ, αλλά και να δθμιουργοφν καλφτερεσ προχποκζςεισ εξυπθρζτθςθσ των πελατϊν τουσ. Θ θλεκτρονικι ροι πλθροφοριϊν ςε κάκε ςτάδιο του ςυςτιματοσ παραγωγισ και μεταξφ των ανεξάρτθτων φορζων κεωρείται απαραίτθτθ προχπόκεςθ. Ραρόλα αυτά, από τα βαςικά προβλιματα των γεωργικϊν επιχειριςεων που οδθγοφν κατά κφριο λόγο ςτθν ζλλειψθ ςφγχρονων διαδικαςιϊν εφοδιαςτικισ αλυςίδασ, επικεντρϊνεται ςτθν απουςία χριςθσ ορκισ επικοινωνίασ και πλθροφόρθςθσ. Αυτό ςυνεπάγεται τθ δθμιουργία ελλιπι ελζγχου ςε κάκε φάςθ τθσ παραγωγικισ διαδικαςίασ, με ςυνζπεια τθν προβλθματικι ανάπτυξθ του προϊόντοσ. Και ςε ςυνδυαςμό με τθν απουςία εφαρμογισ θλεκτρονικισ μορφισ υπθρεςιϊν και πλθροφοριϊν ςυντελοφν ςτθ δθμιουργία προβλθμάτων και κατ επζκταςθ ςτθν υςτζρθςθ του αγροτικοφ τομζα ζναντι άλλων. Από τθν άλλθ πλευρά, θ χριςθ ειδικευμζνων λογιςμικϊν και διαδικτφου οδθγεί ςτθν κανονικι ροι πλθροφοριϊν. Θ ςωςτι ενθμζρωςθ και πλθροφόρθςθ ςε πραγματικό χρόνο είναι κακοριςτικι. Θ ςυςτθματικι ροι που προκφπτει από τθν αυτοματοποίθςθ, παρζχει τθ δυνατότθτα ςε όλουσ τουσ εμπλεκομζνουσ να ζχουν πρόςβαςθ ςε ποιοτικά αξιόπιςτεσ πλθροφορίεσ, οι οποίεσ μποροφν να αποτελζςουν τθ βάςθ για τθ λιψθ ορκολογικϊν αποφάςεων. Επομζνωσ, θ θλεκτρονικι ροι πλθροφοριϊν είναι εξίςου ςθμαντικι και αναπόςπαςτο κομμάτι ςτθ διαδικαςία τθσ εφοδιαςτικισ αλυςίδασ. Οι γεωργικζσ επιχειριςεισ που είναι ςε κζςθ να ςυγκεντρϊςουν, να αναλφςουν, να ςυνκζςουν και να αξιολογιςουν πλθροφορίεσ νωρίτερα από τουσ ανταγωνιςτζσ τουσ, είναι πολφ πικανό να αποκτιςουν ανταγωνιςτικό πλεονζκτθμα, κακϊσ μποροφν 73

75 ευκολότερα να ςυντονίςουν ανάλογεσ διαδικαςίεσ και να επικεντρωκοφν ςτθ βελτίωςθ των προβλθματικϊν τομζων. Οι ΤΡΕ μποροφν να λειτουργιςουν ωσ εργαλείο μετάβαςθσ τθσ ελλθνικισ γεωργίασ από τθ ςθμερινι μορφι τθσ, ςτθν επιχειρθματικι γεωργία, όπου οι νζεσ τεχνολογίεσ, οι καινοτομίεσ, οι ςφγχρονεσ τεχνογνωςίεσ και υποδομζσ κα ςυμβάλουν ςτθν ενίςχυςθ τθσ ανταγωνιςτικότθτασ των γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων. Θ καινοτομία εφαρμόηεται παντοφ, ςτα προϊόντα και ςτισ υπθρεςίεσ, ςτθν οργάνωςθ και ςτισ ςυλλογικζσ δομζσ, ςτθ διαχείριςθ, ςτθν παραγωγι, ςτθν προϊκθςθ των προϊόντων και ςτισ μεκόδουσ μάρκετινγκ, ςτισ κοινωνικζσ διαδικαςίεσ και τον πολιτιςμό. Σφμφωνα με ζρευνα των Γαλανόπουλοσ κ.ά. (2005) ςε γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ ςτθν Κεντρικι Μακεδονία θ ανταγωνιςτικότθτα τθσ ελλθνικισ γεωργίασ βρίςκεται ςε χαμθλό επίπεδο. Υπάρχει, όμωσ, δυνατότθτα διάχυςθσ των νζων τεχνολογιϊν και καινοτομιϊν ςτθν πρωτογενι παραγωγι μζςω τθσ αφξθςθσ των επενδφςεων και τθ ςτροφι προσ μια επιχειρθματικοφ τφπου γεωργία ικανισ να επιβιϊςει ςτο ιδιαίτερα ανταγωνιςτικό διεκνζσ περιβάλλον. Σφμφωνα με το ΕΣΡΑ , θ διεκνοποίθςθ των αγορϊν και των νζων τεχνολογιϊν κακιςτοφν αναγκαία τθ ςυνεχι ανανζωςθ των γνϊςεων και δεξιοτιτων του ανκρϊπινου δυναμικοφ. Θ βελτίωςθ τθσ παραγωγικότθτασ μζςω τθσ χριςθσ των ΤΡΕ εςτιάηεται ςτθ χριςθ ΤΡΕ και ςτθν παροχι ψθφιακϊν υπθρεςιϊν προσ τισ επιχειριςεισ, ςτθν ενίςχυςθ τθσ ςυμβολισ του κλάδου ΤΡΕ ςτθν ελλθνικι οικονομία, ςτθν προϊκθςθ τθσ επιχειρθματικότθτασ ςε τομείσ, που αξιοποιοφν τισ νζεσ τεχνολογίεσ, ςτθν περαιτζρω προϊκθςθ ενόσ ςφγχρονου περιβάλλοντοσ θλεκτρονικϊν και ευρυηωνικϊν υποδομϊν, που κα βελτιϊςει ςθμαντικά τθ δικτυακι ετοιμότθτα τθσ χϊρασ, αλλά και ςε κεςμικζσ παρεμβάςεισ, που κα επιταχφνουν τθ μετάβαςθ ςτθν ψθφιακι ευρυεκπομπι. Θ βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ ηωισ αξιοποιϊντασ ΤΡΕ εςτιάηει ςτθν αξιοποίθςθ των νζων τεχνολογιϊν πλθροφορικισ και θλεκτρονικϊν επικοινωνιϊν ςε τομείσ, που βελτιϊνουν τθν κακθμερινι ηωι των πολιτϊν ενιςχφοντασ παράλλθλα τθν ιςότιμθ πρόςβαςθ ςτισ νζεσ τεχνολογίεσ. Επίςθσ, 74

76 εςτιάηει ςτθν ανάπτυξθ ψθφιακϊν υπθρεςιϊν εξυπθρζτθςθσ των πολιτϊν και ςτθν προϊκθςθ τθσ πρόςβαςθσ των πολιτϊν ςε ευρυηωνικζσ και καινοτόμεσ υπθρεςίεσ. Το διαδίκτυο και το θλεκτρονικό ταχυδρομείο ζφκαςαν ςτο προςκινιο και ςυνζδεςαν τουσ ανκρϊπουσ ανά τον κόςμο ςε ζνα βακμό που δε φαντάςτθκαν ποτζ ακόμθ και μία δεκαετία πριν. Θ εκκετικι ανάπτυξθ οδιγθςε ςε μια γριγορθ αφξθςθ τθσ δυνατότθτασ να αναπτυχκοφν χριςιμεσ εφαρμογζσ ςτο διαδίκτυο (Edwards and Eggers, 2004 Hall, 2002). Οι ευρυηωνικζσ υποδομζσ και οι υπθρεςίεσ αντιμετωπίηονται ωσ βαςικοί ενδυναμωτζσ και οδθγοί, κακϊσ επίςθσ και ωσ μζτρα, του τρζχοντοσ και του μελλοντικοφ επιπζδου τθσ κοινωνικοοικονομικισ ανάπτυξθσ και ευθμερίασ (Preston et al., 2007 Michailidis, 2007). Κατά τουσ Hollifield και Donnermeyer (2003) για να παραμείνουν οι γεωργικζσ εκμεταλλεφςεισ ανταγωνιςτικζσ ςτθ ςφαιρικι οικονομία των πλθροφοριϊν, οφείλουν να κάνουν χριςθ των καινοτομιϊν/νζων τεχνολογιϊν. Ομοίωσ, τα ςχολεία ςε αγροτικζσ περιοχζσ χρειάηονται πρόςβαςθ ςτισ αναφερόμενεσ τεχνολογίεσ προκειμζνου να λαμβάνουν υπθρεςίεσ ςυγκρίςιμεσ με εκείνεσ που διατίκενται ςτα ςχολεία των πόλεων. Εντοφτοισ, θ χαμθλι πυκνότθτα των πλθκυςμϊν ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ ευκφνεται για τα χαμθλά επίπεδα ηιτθςθσ. Αυτό το κακιςτά δφςκολο οικονομικά να αντιςτακμίςει τισ υψθλζσ δαπάνεσ επζνδυςθσ που απαιτοφνται, ϊςτε να καταςκευαςτοφν προθγμζνεσ υποδομζσ ΤΡΕ. Οι αγροτικζσ περιοχζσ αντιμετωπίηουν προκλιςεισ γεωγραφικισ διαςποράσ, οι οποίεσ μειϊνουν τα κίνθτρα για τισ εταιρίεσ να κάνουν επενδφςεισ ςτα δίκτυα ευρζου φάςματοσ προκειμζνου να προςφζρουν υπθρεςίεσ ςε ςυνδρομθτζσ. Θ ζλλειψθ πρόςβαςθσ ςτο διαδίκτυο μπορεί να είναι ζνασ περιοριςτικόσ παράγοντασ για τθν υιοκζτθςθ θλεκτρονικοφ εμπορίου, τθν πρόςβαςθ ςε ειδιςεισ, επίςθμα ςτοιχεία, τθ μεταβίβαςθ γνϊςθσ, τθ διαφιμιςθ αγροτικϊν προϊόντων, τθ διεκπεραίωςθ ειςαγωγϊν και εξαγωγϊν, τθν εκπαίδευςθ και τθ δραςτθριότθτα κατάρτιςθσ, τθν επικοινωνία μεταξφ των ανκρϊπων κ.λ.π. Επομζνωσ, θ ανάπτυξθ των ΤΡΕ ςτισ αγροτικζσ περιοχζσ είναι αναγκαία και πολφ χριςιμθ για τθν επιτυχι ενςωμάτωςι τουσ με το διεκνοποιθμζνο κόςμο (Akca et al., 2007). 75

77 Οι οργανιςμοί και οι φορείσ ςε τοπικό επίπεδο παίηουν το ρόλο του ενδιάμεςου μεταξφ κράτουσ και τοπικισ κοινωνίασ. Συμμετζχουν ωσ καταλφτθσ τόςο ςτθν προςπάκεια αποκζντρωςθσ τθσ πολιτείασ όςο και ςτθ ςωςτι λειτουργία τθσ τοπικισ δθμοκρατίασ. Στθν περίπτωςθ τθσ καινοτομίασ μποροφν να αποτελζςουν τον ενδιάμεςο κρίκο μεταξφ γεωργϊν και φορζων που παράγουν καινοτομία, ϊςτε να υπάρχει μια ςυνεχισ ροι καινοτομίασ ςτον αγροτικό χϊρο. Θ εμπειρία ςτισ περιςςότερεσ χϊρεσ ζχει δείξει ότι οι γυναίκεσ αποτελοφν ςθμαντικό παράγοντα ανάπτυξθσ. Θ εκπαίδευςι τουσ είναι ίςωσ καταλυτικι προκειμζνου να καταςτοφν ικανζσ ϊςτε να ςυμμετζχουν ςτθν ανάπτυξθ των κρατϊν. Οι ΤΡΕ ζχει αποδειχκεί ότι είναι όλο και περιςςότερο κεμελιϊδεισ για τθν κοινωνικοοικονομικι ανάπτυξθ κάκε κράτουσ. Αποτελοφν ςθμαντικά εργαλεία που μποροφν να παρζχουν πρόςβαςθ ςτισ γυναίκεσ ςτθ διά βίου μάκθςθ, τθν εκπαίδευςθ και τθν κατάρτιςι τουσ. Χωρίσ τθν πρόςβαςθ των γυναικϊν ςε αυτά τα εργαλεία δε ςτεροφνται μόνο ειςοδιματοσ αυτζσ και οι οικογζνειζσ τουσ, αλλά μειϊνεται και το επίπεδο δεξιοτιτων μιασ κοινωνίασ, τα όρια τθσ παραγωγικότθτασ και θ ανταγωνιςτικι δφναμθ τθσ χϊρασ ςτθν παγκόςμια αγορά (International Telecommunications Union, 2003). Οι ΤΡΕ δεν αφοροφν κατά βάςθ τουσ υπολογιςτζσ, το διαδίκτυο και τισ τθλεφωνικζσ επικοινωνίεσ, κυρίωσ είναι για τθν ενθμζρωςθ και τθν επικοινωνία (Roman, 2003). Είναι ςαφζσ ότι μια αιτία χαμθλοφ γεωργικοφ ειςοδιματοσ μπορεί να αποδοκεί "ςτθν ελλειπι πλθροφόρθςθ" - τθν ζλλειψθ πρόςβαςθσ ςτθν πλθροφόρθςθ και τθ γνϊςθ που κα μποροφςε να βελτιϊςει τα κζρδθ (Kenny, 2000). Σχεδόν κάκε αγροτικι κοινότθτα ςτον κόςμο επιβαρφνεται από ελλείψεισ επικοινωνίασ και πλθροφόρθςθσ και κα μποροφςε να επωφελθκεί πάρα πολφ από τισ ευκαιρίεσ πρόςβαςθσ ςτο διαδίκτυο (Parker, 2000). Σφμφωνα με τουσ Volman και Van Eck (2001), ιςχυρά επιχειριματα ζχουν προβλθκεί για τθν ειςαγωγι προθγμζνων εφαρμογϊν ΤΡΕ ςτα ςχολεία, ωσ μζςο δθμιουργίασ ενόσ ιςχυροφ μακθςιακοφ περιβάλλοντοσ. Αυτό περιλαμβάνει νζεσ μορφζσ εκμάκθςθσ και διδαςκαλίασ μζςω των οποίων οι εκπαιδευόμενοι δζχονται τισ γνϊςεισ ενεργά, άμεςα και με εποικοδομθτικό τρόπο. 76

78 Τον 21 ο αιϊνα, θ πρόςβαςθ ςτισ ΤΡΕ κα είναι αναγκαία για τισ αγροτικζσ κοινότθτεσ προκειμζνου να προςελκφςουν και να διατθριςουν επιχειριςεισ, οφτωσ ϊςτε να παραμείνουν οικονομικά βιϊςιμεσ (Hollifield, 2003). Στθ γνϊςθ τθσ οικονομίασ του τρζχοντοσ αιϊνα, θ πλθροφόρθςθ γίνεται γριγορα μία από τισ πρωταρχικζσ ειςροζσ ςε οικονομικζσ διαδικαςίεσ, κακϊσ και ζνα από τα πιο πολφτιμα εφόδια. Πςοι επικυμοφν να γίνουν ανταγωνιςτικοί χρειάηεται απαραίτθτα να ζχουν άμεςθ πρόςβαςθ ςε πλθροφορίεσ και ςε αναδυόμενεσ γνϊςεισ. Κατά ςυνζπεια, οι ΤΡΕ αποκτοφν διαρκϊσ μεγαλφτερθ ςθμαςία για τθν ικανότθτα των επιχειριςεων, κοινοτιτων και ατόμων να ςυμμετζχουν επιτυχϊσ ςτθν παγκόςμια οικονομία. Για τισ αγροτικζσ κοινότθτεσ, θ γνϊςθ τθσ οικονομίασ και των ΤΡΕ επιτρζπει τθ δθμιουργία νζων ευκαιριϊν και προκλιςεων. Οι ΤΡΕ υπόςχονται αντιςτάκμιςθ των οικονομικϊν μειονεκτθμάτων του αγροτικοφ τομζα με τθ μείωςθ των εμποδίων του χρόνου και τθσ απόςταςθσ από τισ κεντρικζσ αγορζσ. Θ πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο μπορεί να είναι μια γζφυρα μεταξφ των αγροτικϊν και αςτικϊν ανκρϊπων, από τθν άποψθ του μάρκετινγκ, των γεωργικϊν ειςαγωγϊν και εξαγωγϊν, που παρζχουν τισ υπθρεςίεσ επζκταςθσ για τουσ γεωργοφσ, ανάπτυξθ του ανκρϊπινου δυναμικοφ, διαφιμιςθ των φυςικϊν, ιςτορικϊν και πολιτιςτικϊν αξιϊν, κλπ. (Akca et al., 2007). Οι ΤΡΕ μποροφν επίςθσ να ζχουν ιςχυρό κετικό αντίκτυπο αν επικεντρωκοφν ςτθν αξιοποίθςθ και προϊκθςθ των τοπικϊν προϊόντων ι τθ βελτίωςθ των ςυςτθμάτων εφοδιαςτικισ αλυςίδασ, γεωργίασ ακριβείασ, τθ χαρτογράφθςθ και τθν προϊκθςθ τθσ αποκεντρωμζνων ανανεϊςιμων πθγϊν ενζργειασ όπωσ θ βιοενζργεια, τθ διατιρθςθ τθσ φυςικισ κλθρονομιάσ, τθν παροχι δθμόςιων και επιχειρθματικϊν πλθροφοριϊν, τθν παροχι των δεδομζνων για ςυγκεκριμζνουσ χριςτεσ και για εκπαιδευτικοφσ ςκοποφσ, τθν ανάπτυξθ ικανοτιτων κ.λπ. Ταυτόχρονα, κα μποροφςαν να υπάρξουν κετικζσ δευτερογενείσ επιδράςεισ που οδθγοφν ςε καλφτερθ πρόςβαςθ ςε ευκαιρίεσ κατάρτιςθσ, ανάπτυξθ τθσ απαςχόλθςθσ κακοδιγθςθσ, αποτελεςματικι παροχι δθμόςιων υπθρεςιϊν, τθν προϊκθςθ τθσ αειφόρου γεωργίασ, αλλά και τθσ μεταφοράσ καινοτομίασ και προϊκθςθσ χριςιμων πρακτικϊν. 77

79 3.7 Πλεονεκτιματα των ΣΠΕ ςτθ γεωργία Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι ΤΡΕ, όταν είναι εξελιγμζνεσ αποτελεςματικά και δθμιουργικά, μποροφν να χρθςιμεφςουν ωσ μία πολφ καλι βάςθ για τθν εκνικι επιβίωςθ και ανάπτυξθ ( αλλά και ωσ μθχανι βιϊςιμθσ ανάπτυξθσ, θ δυνατότθτα των ΤΡΕ εγγυάται αυτό το αποτζλεςμα (Diso, 2005). Τα πικανά πλεονεκτιματα των ΤΡΕ για τουσ/τισ γεωργοφσ μποροφν να ςυνοψιςτοφν ωσ εξισ: Θλεκτρονικό εμπόριο ειςαγωγϊν και εξαγωγϊν. Ζνα από τα ςθμαντικότερα προβλιματα των γεωργϊν είναι θ δυςκολία ςτθν επίτευξθ (αγορά) ειςαγωγϊν που χρθςιμοποιοφνται ςτθ γεωργικι δραςτθριότθτα και θ πραγματοποίθςθ εξαγωγϊν μετά τθ ςυγκομιδι. Στθ λφςθ αυτοφ του προβλιματοσ, ο ςχεδιαςμόσ ιςτοςελίδασ ςυμπεριλαμβανομζνου του ονόματοσ, του τφπου, του ποςοφ και τθσ ποιότθτασ του αγροτικοφ προϊόντοσ μπορεί να είναι πολφ χριςιμοσ. Κακϊσ, οι θλεκτρονικζσ ςελίδεσ του διαδικτφου ζχουν τθ δυνατότθτα να γίνουν ιςχυρά εργαλεία διαφιμιςθσ και μάρκετινγκ, τα δθμογραφικά χαρακτθριςτικά των καταναλωτϊν του ιςτοφ δείχνουν ότι οι χριςτεσ ανικουν ςε ομάδα καταναλωτϊν με υψθλό επίπεδο εκπαίδευςθσ και ειςόδθμα (Carroll, 1996). Δραςτθριότθτεσ εκπαίδευςθσ/κατάρτιςθσ για τουσ γεωργοφσ. Θ πρόοδοσ και ςτο λογιςμικό και ςτο υλικό ζχει καταςτιςει πικανό, ακόμα και για άτομα που γνωρίηουν ελάχιςτα από πλθροφορικι, να ςτζλνουν και να λαμβάνουν μεγάλο όγκο πλθροφοριϊν ςε διάςτθμα δευτερολζπτων. Οι εκπαιδευτικοί γριγορα ανακάλυψαν τθ δφναμθ τθσ ταχυδρόμθςθσ των πλθροφοριϊν μζςω του διαδικτφου όπου χιλιάδεσ άνκρωποι ανά θμζρα μποροφν να κατεβάςουν και να δουν πλθροφορίεσ (Edwards and Eggers, 2004). Διαφιμιςθ των αγροτικϊν προϊόντων και υπθρεςιϊν τουριςμοφ. Το διαδίκτυο, που προςφζρει ςφαιρικι προςιτότθτα και ικανότθτα πρόςβαςθσ ςε πολυμζςα, είναι όλο και περιςςότερο ςθμαντικό εργαλείο για τισ υπθρεςίεσ τουριςμοφ (Walle, 1996). Θ ευκολία χριςθσ, θ αλλθλεπίδραςθ και ευελιξία των βαςιςμζνων ςτο διαδίκτυο διεπαφϊν προτείνουν ζνα ςθμαντικό ρόλο για τθν τεχνολογία του διαδικτφου ςτο μάρκετινγκ (Gretzel et al., 2000 Hanna and Millar,

80 Marcussen, 1997 Doolin et al., 2002). Επομζνωσ, θ χριςθ διαδικτφου και θ προετοιμαςία των αγροτικϊν ιςτοχϊρων είναι πολφ ςθμαντικά μζςα για τθ διαφιμιςθ προϊόντων. Μεταφορά γνϊςθσ από αςτικό περιβάλλον ςε αγροτικό, και αντίςτροφα. Το διαδίκτυο μπορεί να είναι μια γζφυρα επικοινωνίασ και μεταφοράσ γνϊςθσ και πλθροφοριϊν μεταξφ πόλθσ και υπαίκρου. Οι ςχετικζσ ιςτοςελίδεσ με τισ αγροτικζσ περιοχζσ και τθ ηωι του χωριοφ παίηουν ςθμαντικό ρόλο ςτθν ανάπτυξθ ανκρϊπινου δυναμικοφ (Akca and Esengun, 2003). Επίςθμεσ διαδικαςίεσ. Τα τελευταία χρόνια, πολλζσ κυβερνθτικζσ διαδικαςίεσ είναι βαςιςμζνεσ ςτθν κατοχι και χρθςιμοποίθςθ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι (Θ/Υ). Οι κάτοικοι τθσ υπαίκρου, προκειμζνου να λαμβάνουν μζροσ ςε διαγωνιςμοφσ μετά τθ δευτεροβάκμια εκπαίδευςθ προσ εφρεςθ δουλειάσ και να πλθρϊνουν τουσ φόρουσ τουσ, να ζχουν πρόςβαςθ ςτο διαδίκτυο ϊςτε να παίρνουν χριςιμεσ πλθροφορίεσ, κλπ. πρζπει να είναι γνϊςτεσ τθσ χριςθσ Θ/Υ. Γεωγραφικό ςφςτθμα πλθροφοριϊν (GIS 10 ) για τθ διαχείριςθ των φυςικϊν πόρων. Ρολλοί επιςτθμονικοί κλάδοι και πολλζσ αρχζσ ζχουν εφαρμόςει εκτενϊσ το GIS ςτθ λφςθ δφςκολων προβλθμάτων και διαχειριςτικϊν αποφάςεων από τθ δεκαετία του '80. Σε αυτό το πλαίςιο, τα αρμόδια Υπουργεία ζχουν εφαρμόςει πολλά προγράμματα ςχετικά με τθ διαχείριςθ φυςικϊν πόρων, πολιτιςτικϊν και ιςτορικϊν αξιϊν, εντοπιςμοφ τθσ αγροτικισ γθσ κ.λ.π. 10 Geographic Information Systems: Σφςτθμα Γεωγραφικϊν Ρλθροφοριϊν 79

81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΕΣΑΡΣΟ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΔΕΙΓΜΑΣΟΛΘΠΣΙΚΘ ΕΡΕΤΝΑ 4.1 Ειςαγωγι Στο κεφάλαιο αυτό αρχικά γίνεται παρουςίαςθ τθσ περιοχισ ςτθν οποία διεξιχκθ θ παροφςα ζρευνα, ςτθ ςυνζχεια παρουςιάηεται θ ποςοτικι ζρευνα με ςκοπό τθ ςυνοπτικι περιγραφι του μεκοδολογικοφ πλαιςίου τθσ δειγματολθπτικισ ζρευνασ που πραγματοποιικθκε για τθ ςυλλογι των πρωτογενϊν δεδομζνων τθσ διατριβισ. Συγκεκριμζνα, περιγράφεται θ μεκοδολογία που χρθςιμοποιικθκε, θ ανάλυςθ που ζλαβε χϊρα και οι περιοριςμοί που υπιρχαν ςε ό,τι αφορά ςτο ςχεδιαςμό τθσ. Ραράλλθλα, γίνεται ςυνοπτικι περιγραφι των ενοτιτων του ερωτθματολογίου που χρθςιμοποιικθκε, κακϊσ και των αποτελεςμάτων που προζκυψαν από τθν ανάλυςθ αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ των ςθμαντικότερων για τθν ζρευνα ερωτθμάτων (μεταβλθτϊν ςτάςεων). 4.2 Περιοχι ζρευνασ 80

82 Ο Νομόσ Ρζλλασ βρίςκεται ςτθν Κεντρικι Μακεδονία και καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμιμα τθσ Ρεριφζρειασ. Συνορεφει βόρεια με τα Σκόπια, δυτικά με το Νομό Φλϊρινασ, νοτιοδυτικά με το Νομό Κοηάνθσ, νότια με το Νομό Θμακίασ, νοτιοανατολικά με το Νομό Κεςςαλονίκθσ και ανατολικά με το Νομό Κιλκίσ. Ζχει ζκταςθ τετραγωνικά χιλιόμετρα και πλθκυςμό κατοίκουσ. Ρρωτεφουςα του Νομοφ είναι θ Ζδεςςα. Διαιρείται ςε τρεισ επαρχίεσ: 1. Ζδεςςασ, με πρωτεφουςα τθν ομϊνυμθ πόλθ, όπωσ προαναφζρκθκε, θ οποία χτίςτθκε ςτισ όχκεσ του Εδεςςαίου ποταμοφ με ιδιαίτερο χαρακτθριςτικό τθσ περιοχισ τουσ γραφικοφσ καταρράκτεσ. 2. Αλμωπίασ, με πρωτεφουςα τθν Αριδαία θ οποία είναι χτιςμζνθ ςτθ μζςθ μιασ εφφορθσ πεδιάδασ που περιςτοιχίηεται από ψθλά βουνά. 3. Γιαννιτςϊν, με πρωτεφουςα τα Γιαννιτςά, θ οποία αποτελεί και τθ μεγαλφτερθ πόλθ του νομοφ, κακϊσ και ςθμαντικό γεωργικό και εμπορικό κζντρο. Είναι χτιςμζνθ ςτο κζντρο τθσ ομϊνυμθσ πεδιάδασ και ςτον αυτοκινθτόδρομο Κεςςαλονίκθσ-Ζδεςςασ (Εγκυκλοπαίδεια, 2002, 15: ). Διοικθτικά ο Νομόσ Ρζλλασ χωρίηεται ςε 11 Διμουσ: Αριδαίασ, Βεγορίτιδασ, Γιαννιτςϊν, Ζδεςςασ, Εξαπλατάνου, Κρφασ Βρφςθσ, Κφρου, Μεγάλου Αλεξάνδρου, Μενθίδοσ, Ρζλλασ και Σκφδρασ (Εικόνα 1). Εικόνα 1 - Χάρτθσ Νομοφ Ρζλλασ 81

83 Πηγή: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηςη Πζλλασ Το ζδαφοσ του Νομοφ είναι ςτο μεγαλφτερο μζροσ του πεδινό. Ρεριβάλλεται από μεγάλουσ ορεινοφσ όγκουσ. Θ κατανομι του ζχει ωσ εξισ: 47% πεδινό, 15% θμιορεινό και 38% ορεινό. Υπάρχουν δφο μεγάλεσ πεδιάδεσ: των Γιαννιτςϊν και τθσ Αριδαίασ. Συνδζονται μεταξφ τουσ με τα ςτενά τθσ Αψάλου. Κεωροφνται από τισ πιο εφφορεσ πεδιάδεσ τθσ χϊρασ. Τα νερά του Νομοφ Ρζλλασ ςυγκεντρϊνονται κυρίωσ ςε δφο ποταμοφσ: ςτο Μογλενίτςα και ςτο Βόδα ι Εδεςςαίο. Άλλα μικρά ποτάμια είναι ο Μπαλίτςασ, το Ρλατανόρρεμα, ο Λζςκασ και ο Λουδίασ. Το ανάγλυφο του Νομοφ κακορίηεται βαςικά από τουσ ορεινοφσ όγκουσ του Ράικου (Εικόνα 2), του Βόρα (Καϊμάκτςαλάν) (Εικόνα 3) και του Βερμίου και από τισ πεδιάδεσ τθσ Αριδαίασ και Γιαννιτςϊν (Θλεκτρονικι Εγκυκλοπαίδεια δομι, 2004:26). Εικόνα 2 - Το όροσ Ράικο, που μαηί με το Βόρα, περικλείουν τθν πεδιάδα τθσ Αριδαίασ. 82

84 Πηγή: Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια δομή, 2004:26 Εικόνα 3 - Το όροσ Βόρασ Πηγή: Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια δομή, 2004:26 Το κλίμα του Νομοφ είναι τραχφ ςτο βόρειο τμιμα και ιδίωσ ςτα ορεινά, με μεγάλεσ βροχοπτϊςεισ ( χιλιοςτά) ενϊ ςτο νότιο τμιμα, όπου φτάνει θ επίδραςθ τθσ κάλαςςασ, γίνεται θπιότερο και οι βροχοπτϊςεισ είναι μικρότερεσ ( χιλιοςτά). Στθν πεδιάδα των Γιαννιτςϊν και κατά μικοσ των ανατολικϊν κλιτφων του Βερμίου πνζει, ιδίωσ κατά τουσ χειμερινοφσ μινεσ, ο Καρατηοβίτθσ, άνεμοσ ςφοδρόσ και ψυχρόσ. Ο γεωργικόσ πλθκυςμόσ του Νομοφ Ρζλλασ, όπωσ και του γειτονικοφ του Νομοφ Θμακίασ, ζχει υψθλό ςχετικά ειςόδθμα από τθ γεωργία αποτζλεςμα τθσ οπωροκαλλιζργειασ κατά τα τελευταία χρόνια. Στθ διαμόρφωςθ αυτοφ του ειςοδιματοσ ςυνετζλεςαν οι μεγάλεσ αρδευόμενεσ εκτάςεισ. Στο Νομό Ρζλλασ αρδεφονται οι μιςζσ από τισ καλλιεργοφμενεσ εκτάςεισ, ενϊ ςε ολόκλθρθ τθ 83

85 Μακεδονία αρδεφονται λιγότερεσ από το 1/4 και ςε ολόκλθρθ τθν Ελλάδα, λιγότερεσ από το 1/5. Ο Νομόσ Ρζλλασ ζρχεται πρϊτοσ ςτθν παραγωγι κεραςιϊν ςε ολόκλθρθ τθν Ελλάδα, δεφτεροσ μετά το Νομό Θμακίασ, ςτθν παραγωγι ροδακίνων και μιλων και δεφτεροσ επίςθσ, μετά τον Νομό Καβάλασ, ςτθν παραγωγι αραβόςιτου. Από το Νομό Ρζλλασ προζρχεται επίςθσ όλο ςχεδόν το κόκκινο πιπζρι τθσ χϊρασ, το τζταρτο περίπου τθσ ξυλείασ από οξιά, κακϊσ και ςθμαντικό τμιμα τθσ παραγωγισ καπνϊν τθσ αμερικανικισ ποικιλίασ Μπζρλεϊ (περιοχι Γιαννιτςϊν). Θ βιομθχανία του Νομοφ βαςίηεται κυρίωσ ςτθ γεωργικι του παραγωγι κακϊσ και ςτθν κλωςτοχφαντουργία και ςτθ βιομθχανία ξφλου (Θλεκτρονικι Εγκυκλοπαίδεια δομι, 2004:26). Ο ςθμερινόσ Νομόσ Ρζλλασ περιλαμβάνει, από τισ αρχαίεσ μακεδονικζσ περιοχζσ τθν Αλμωπία και τμιματα τθσ Θμακίασ, τθσ Εορδαίασ και τθσ Βοπιαίασ. Θ Αλμωπία ςυμπίπτει με τθ ςθμερινι ομϊνυμθ περιοχι. Τθσ αρχαίασ Θμακίασ τμιμα ιταν οι βορειότερεσ από τισ ανατολικζσ πλαγιζσ του Βερμίου με κζντρο τθν Ζδεςςα, τθν πρϊτθ πρωτεφουςα των Τιμενιδϊν κατά τουσ ιςτορικοφσ χρόνουσ. Μια άλλθ ονομαςία τθσ μακεδονικισ πρωτεφουςασ, Αιγαί, ςχετίηεται περιςςότερο, ςτισ ιςτορικζσ πθγζσ, με τα βαςιλικά ανάκτορα και τουσ βαςιλικοφσ τάφουσ. Εδϊ εξακολοφκθςαν να γίνονται, ακόμα και όταν ο Αρχζλαοσ ( π.χ.) μετάφερε τθν πρωτεφουςα ςτθν Ρζλλα, κρθςκευτικζσ τελετζσ, οι γάμοι και θ ταφι των νεκρϊν τθσ βαςιλικισ οικογζνειασ. Στθν Ζδεςςα, επομζνωσ, τθν πανάρχαια κοιτίδα των Μακεδόνων, κρφβεται θ απάντθςθ ςτο ερϊτθμα ποιοι ιταν οι αρχαίοι Μακεδόνεσ (Θλεκτρονικι Εγκυκλοπαίδεια δομι, 2004:26). Στθν αρχαία Εορδαία ανικε το δυτικό και ορεινότερο τμιμα του Νομοφ Ρζλλασ, οι νότιεσ κλιτείσ του Βόρα και το βόρειο τμιμα του Βερμίου, γφρω ςτθ Βεγορίτιδα λίμνθ. Το χαμθλότερο υψόμετρο εδϊ, ςτον κάμπο τθσ Άρνιςςασ, είναι 560μ. Κοντά βρίςκεται θ βόρεια από τισ τρεισ υποχρεωτικζσ διαβάςεισ του Βερμίου, το οποίο χωρίηει τθν Άνω Μακεδονία των αρχαίων από τθν Κάτω ι παρά κάλαςςαν. Από τα υψόμετρα γφρω ςτα 600μ. του οροπεδίου τθσ Άνω Μακεδονίασ κατεβαίνουμε ςτα 320μ. τθσ Ζδεςςασ, ςτα 128μ. τθσ Αλμωπίασ (Αριδαία), ςτα 40μ. των Γιαννιτςϊν και τθσ Ρζλλασ. Αυτι κυρίωσ τθ διάβαςθ του Βερμίου ακολοφκθςαν οι Μακεδόνεσ ςτθν κοςμοϊςτορικι πορεία τουσ από τα βουνά και τα λιβάδια τθσ Ρίνδου προσ τθ 84

86 κάλαςςα και τθν κοςμοϊςτορία. Στισ ανατολικζσ πλαγιζσ του Βερμίου εγκαταςτάκθκαν περίπου το 700π.Χ. Ωσ τότε όλθ τθν περιοχι τθσ Κάτω Μακεδονίασ, γφρω ςτον Κερμαϊκό, τθν κατείχαν κρακικά φφλα (Θλεκτρονικι Εγκυκλοπαίδεια δομι, 2004:26). Θ περιοχι του ςθμερινοφ Νομοφ Ρζλλασ ιταν ηωτικισ ςθμαςίασ ανά τουσ αιϊνεσ για τθν κίνθςθ πλθκυςμϊν και αγακϊν, μάλιςτα από τα δυτικά προσ τα ανατολικά και αντίκετα, από το Κερμαϊκό Κόλπο ςτο Λόνιο Ρζλαγοσ. Ενϊ αυτό ιςχφει για τουσ αρχαιοτάτουσ και κλαςικοφσ χρόνουσ, γίνεται ςαφζςτερο κατά τθ ρωμαϊκι εποχι. Θ περίφθμθ Εγνατία Οδόσ διζςχιηε τθν περιοχι με ςτακμοφσ τθν Ζδεςςα, τθν Ρζλλα κ.λ.π. Ραρόλα αυτά και κατά τθ ρωμαϊκι αυτι εποχι, με το πζραςμα των ρωμαϊκϊν λεγεϊνων και τθν αντίςταςθ ωμαίων αποίκων ςτθν Ρζλλα, δεν άλλαξε ο χαρακτιρασ του πλθκυςμοφ. Θ γλϊςςα των κατοίκων ζμεινε ελλθνικι όπωσ και θ τζχνθ τθσ περιοχισ, μζχρι τθν φςτερθ αρχαιότθτα. Σθμαντικζσ από τθν άποψθ αυτι είναι μερικζσ επιγραφζσ δίγλωςςεσ, οι οποίεσ αν και είναι επίςθμα κείμενα (π.χ. μιλιάρια τθσ Εγνατίασ) ι επιτφμβια ωμαίων πολιτϊν, δεν είναι γραμμζνα μόνο ςτθν επίςθμθ γλϊςςα του κράτουσ, τθ λατινικι, αλλά και ςτθ γλϊςςα των κατοίκων τθσ περιοχισ, τθν ελλθνικι. Θ ιςτορία τθσ περιοχισ από τθν εποχι τθσ οκωμανικισ κατάκτθςθσ μζχρι τθν ενςωμάτωςθ τθσ Μακεδονίασ με τθν υπόλοιπθ Ελλάδα ακολοφκθςε, ςε γενικζσ γραμμζσ, τθν πορεία τθσ υπόλοιπθσ Βόρειασ Ελλάδασ. Λδιαίτερθ μνεία κα πρζπει ίςωσ να γίνει για τθν περιοχι τθσ αρχαίασ Ρζλλασ, των Γιαννιτςϊν και τθσ Ζδεςςασ που παρουςιάηουν ξεχωριςτό ενδιαφζρον. Ιδθ από τθν εποχι τθσ ςερβοκρατίασ του Στζφανου Ντουςάν άρχιςαν να εγκακίςτανται ςτισ περιοχζσ αυτζσ μεμονωμζνεσ ομάδεσ ςλαβικϊν πλθκυςμϊν, ενϊ από τθν εποχι τθσ οκωμανικισ κυριαρχίασ ςτθν Κεντρικι Μακεδονία (μζςα 14 ου αιϊνα) άρχιςαν να πραγματοποιοφνται εποικιςμοί τουρκικϊν φφλων των Γιουροφκων, οι οποίοι, ωσ γεωργοί και βοςκοί, πλαιςίωςαν ελλθνικοφσ πλθκυςμοφσ ςτισ Σζρρεσ, ςτισ περιοχζσ βορειοδυτικά τθσ Κεςςαλονίκθσ και ςτθν περιοχι των Γιαννιτςϊν. Για τθν τφχθ τθσ αρχαίασ Ρζλλασ ςτθν τουρκοκρατία πολφ λίγεσ είναι οι πλθροφορίεσ. Ο Γάλλοσ Beaujour κάνει λόγο για λιγοςτά και αςιμαντα ερείπια, που, όπωσ νόμιηε, αποτελοφςαν λείψανα του αρχαίου λιμανιοφ και του καναλιοφ 85

87 που το ζνωνε θ κάλαςςα. Είναι χαρακτθριςτικό για τθ διάςωςθ τθσ τοπικισ παράδοςθσ το γεγονόσ ότι το χωριό που βριςκόταν ςτθ κζςθ τθσ παλιάσ Ρζλλασ ονομαηόταν ςτθν τουρκοκρατία Ραλάτια (Εικόνα 4). Εικόνα 4 - Αρχαία λείψανα από τθν περιοχι τθσ Ρζλλασ Πηγή: Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια δομή, 2004:26 Με τθν ζκρθξθ τθσ Επανάςταςθσ του 1821 θ περιοχι τθσ Ρζλλασ γνϊριςε πολλζσ μζρεσ ςκλθρισ τρομοκρατίασ. Μετά τθν ζναρξθ των αναταραχϊν που προκάλεςε θ ίδρυςθ τθσ βουλγαρικισ εξαρχίασ, θ περιοχι ζγινε πεδίο δραματικισ αναμζτρθςθσ μεταξφ των Ελλινων και των Βουλγάρων κομιτατηιδων. Στουσ καλαμιϊνεσ των Γιαννιτςϊν, ςτα χωριά του Άγρα, τθσ Ζδεςςασ, του Οςτρόβου και άλλων γειτονικϊν περιοχϊν άρχιςε, ςτα τζλθ του 19 ου αιϊνα, αλλά κυρίωσ γφρω ςτ θ δράςθ των γνωςτότερων Μακεδονομάχων (του Τζλου Άγρα, του καπετάν Νικθφόρου- Λωάννθ Δεμζςτιχα, του Κϊτα, του Γκόνου Γιϊτα, του Γαρζφθ, του Κεόδωρου Αςκθτοφ, του καπετάν Μακρι κ.λ.π.) και είναι ενδεικτικό για το γεγονόσ αυτό ότι θ Ρθνελόπθ Δζλτα, ωσ κζντρο του γνωςτοφ τθσ μυκιςτοριματοσ για το Μακεδονικό Αγϊνα "Τα μυςτικά του βάλτου", διάλεξε τθν περιοχι του ςθμερινοφ Νομοφ Ρζλλασ. 86

88 Τα μνθμεία που διατθρικθκαν μζχρι τισ τρζχουςεσ μζρεσ ςτο ςυγκεκριμζνο Νομό αντιπροςωπεφουν όλεσ τισ φάςεισ τθσ ιςτορίασ τθσ περιοχισ (Εικόνα 5). Από τισ αρχαίεσ πόλεισ του Νομοφ Ρζλλασ περιςςότερο ενδιαφζρουςεσ είναι θ Ζδεςςα και θ Ρζλλα και από τισ άλλεσ όμωσ περιοχζσ του Νομοφ ιρκαν ςτο φωσ αξιόλογα ευριματα που χρονολογοφνται από τουσ αρχαιότατουσ χρόνουσ μζχρι τθν φςτερθ αρχαιότθτα (Θλεκτρονικι Εγκυκλοπαίδεια δομι, 2004:26). Εικόνα 5 - Εφρθμα από τθν Ρζλλα, μαρμάρινο επιτάφιο για χοίρο, των τελευταίων ρωμαϊκϊν χρόνων. Το επίγραμμα διθγείται τθν ιςτορία του ηϊου Πηγή: Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια δομή, 2004: Περιγραφι μεκοδολογίασ Θ ζρευνα βαςίηεται ςε πρωτογενι δεδομζνα, τα οποία ςυγκεντρϊκθκαν με τθ χριςθ κατάλλθλα διαμορφωμζνου Ερωτθματολογίου, το οποίο ςυμπλθρϊκθκε με προςωπικζσ ςυνεντεφξεισ. Το χρονικό διάςτθμα διεξαγωγισ τθσ ζρευνασ ιταν από το Μάρτιο ζωσ το Μάιο του 2008, ενϊ ο τόποσ διεξαγωγισ ιταν είτε ςτουσ κατά τόπουσ γεωργικοφσ ςυνεταιριςμοφσ του Νομοφ είτε ςε ςυνοικιακά καφενεία. Στθν ζρευνα ςυμπεριλιφκθκαν ςυνολικά 310 γεωργοί/αρχθγοί γεωργικϊν εκμεταλλεφςεων. Ωςτόςο, μετά τθν επεξεργαςία των Ερωτθματολογίων εξαιρζκθκαν από τθ ςτατιςτικι ανάλυςθ οι εφτά από αυτοφσ, κακϊσ οι απαντιςεισ τουσ δεν παρουςίαηαν ικανοποιθτικι ςυνάφεια ι τα ερωτθματολόγιά τουσ δεν ιταν ςωςτά ςυμπλθρωμζνα. Ζτςι, ςυγκεντρϊκθκαν ςυνολικά 303 ζγκυρα και αξιόπιςτα 87

89 Ερωτθματολόγια. Θ δειγματολθψία ζγινε κατά τζτοιο τρόπο ϊςτε τα αποτελζςματα που κα προκφψουν από τθν ζρευνα να τφχουν κατά το δυνατόν γενίκευςθσ ςτο ςφνολο του γεωργικοφ πλθκυςμοφ του Νομοφ. 4.4 Δειγματολθψία και ςυγκζντρωςθ ςτοιχείων Δειγματολθψία Ωσ πλαίςιο δειγματολθψίασ ορίηονται οι ονομαςτικζσ καταςτάςεισ-κατάλογοι από τουσ οποίουσ επιλζγεται το δείγμα. Στθν παροφςα εργαςία, οι διακζςιμεσ ονομαςτικζσ καταςτάςεισ ιταν οι καταςτάςεισ που λιφκθκαν από το Διμο τθσ Ζδεςςασ. Ωσ μονάδα δειγματολθψίασ κεωρικθκε ζνα άτομο από κάκε κατάςταςθ. Ζγινε προςπάκεια να ςυγκεντρωκοφν δεδομζνα από το ςφνολο των δειγματολθπτικϊν μονάδων προςεγγίηοντασ το ποςοςτό τθσ τάξθσ του 95%. Με τον τρόπο οργάνωςθσ τθσ δειγματολθψίασ κεωρικθκε ότι επιλζχκθκε ζνα αντιπροςωπευτικό δείγμα του ςυνολικοφ προσ διερεφνθςθ πλθκυςμοφ. Με βάςθ τθν οργάνωςθ τθσ δειγματολθψίασ, μπορεί να κεωρθκεί ότι το ςυνολικό δείγμα των 303 γεωργϊν που ςυγκεντρϊκθκαν αντιςτοιχεί ςε ζνα πλθκυςμό με παρόμοια χαρακτθριςτικά, όπου το μζγεκόσ του κυμαίνεται ςτο εφροσ που απαιτείται από τθν εφαρμογι τθσ ενςτρωματωμζνθσ τυχαίασ δειγματολθψίασ (Στακακόπουλοσ, 1997:219) Μζγεκοσ δείγματοσ Σφμφωνα με τον Στακακόπουλο (2001:218) μια πανελλινια ζρευνα κεωρείται αντιπροςωπευτικι, αν το δείγμα αποτελείται από άτομα, ενϊ για τον πλθκυςμό τθσ Ακινασ ζνα δείγμα 750 ατόμων κρίνεται ικανοποιθτικό. Για τισ ανάγκεσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ ζρευνασ, το ελάχιςτο απαιτοφμενο δείγμα ορίςτθκε ςτα 303 άτομα, για διάςτθμα εμπιςτοςφνθσ 95% (α=0,05) και μζςο αποδεκτό ςφάλμα ± 4%, ςφμφωνα με τθ ςχζςθ που αναφζρει θ Crimp (1985:55) 88

90 ςχετικά με τον κακοριςμό του μεγζκουσ του δείγματοσ για τυχαία δειγματολθψία είναι: n= p q Z 2 / Ε 2 Ππου : n: το μζγεκοσ του δείγματοσ, Η: ο ςυντελεςτισ αξιοπιςτίασ (z=3), Ε: το αποδεκτό περικϊριο ςφάλματοσ, p: το ποςοςτό που κζλουμε να εκτιμθκεί και q=1-p. Σε μζγεκοσ 100 Ερωτθματολογίων που ςυμπλθρϊκθκαν τυχαία, 92 γεωργοί απάντθςαν ότι υιοκετοφν τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ. Άρα p=92/100=0,92 και q= => q= υγκζντρωςθ ςτοιχείων φνταξθ Ερωτθματολογίου Για τθ ςυγκζντρωςθ των ςτοιχείων χρθςιμοποιικθκε Ερωτθματολόγιο. Θ καταςκευι του Ερωτθματολογίου πραγματοποιικθκε μεταξφ Φεβρουαρίου και Μαρτίου του Στθ ςυνζχεια ακολοφκθςε πιλοτικι ζρευνα ςε δείγμα είκοςι γεωργϊν. Βαςικόσ ςτόχοσ ιταν να εντοπιςκοφν οι πικανζσ αδυναμίεσ και να διερευνθκοφν οι αντίςτοιχεσ αναγκαίεσ βελτιϊςεισ τθσ δομισ του ερωτθματολογίου. Ραράλλθλα, πραγματοποιικθκε χρονομζτρθςθ τθσ μζςθσ απαιτοφμενθσ, για τθ ςυμπλιρωςι του, χρονικισ διάρκειασ. Στθ ςυνζχεια ζλαβε το Ερωτθματολόγιο και τθν τελικι του μορφι (Ραράρτθμα). Θ καταςκευι του ερωτθματολογίου βαςίςτθκε ςτθ μελζτθ τθσ ςχετικισ βιβλιογραφίασ, αφοφ βεβαίωσ ζγιναν οι αναγκαίεσ μετατροπζσ, προκειμζνου να ανταποκρίνεται ςτουσ ςυγκεκριμζνουσ ςκοποφσ τθσ ζρευνασ (Oppenheim, 1992 Δαουτόπουλοσ, 2000 Javeau, 1996 Καραμζρθσ, 1996 Σιάρδοσ, 1997 Κυριαηι, 1998). 89

91 Θ δομι του ερωτθματολογίου περιλαμβάνει επτά ενότθτεσ: 1. Ατομικά ςτοιχεία γεωργοφ. Θ ενότθτα αυτι αποτελείται από ζντεκα ερωτιςεισ που αφοροφν ςτισ δθμογραφικζσ μεταβλθτζσ των γεωργϊν τθσ ζρευνασ (φφλο, θλικία, τόποσ διαμονισ, οικογενειακι κατάςταςθ, αρικμόσ μελϊν νοικοκυριοφ, προζλευςθ ι όχι από γεωργικι οικογζνεια, επίπεδο εκπαίδευςθσ, επάγγελμα, ειςόδθμα). 2. Καινοτομίεσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι. Θ ενότθτα αυτι περιλαμβάνει τζςςερα χαρακτθριςτικά-μεταβλθτζσ που ςχετίηονται με τισ καινοτομίεσ που ςθμειϊνονται ςτθν ευρφτερθ περιοχι κατοικίασ του κάκε ερωτϊμενου γεωργοφ, κακϊσ και το αν το κράτοσ παρζχει κίνθτρα υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν. Με τθ βοικεια τθσ πενταβάκμιασ κλίμακασ Likert οι γεωργοί καλοφνται να αξιολογιςουν ςυγκεκριμζνεσ δθλϊςεισ (1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ και 5=διαφωνϊ απόλυτα). Ραράλλθλα, υπάρχουν ερωτιματα που αφοροφν ςτον τρόπο επικοινωνίασ των γεωργϊν με τουσ γεωπόνουσ. 3. Εφαρμογι καινοτομιϊν γενικότερα. Σε αυτιν τθν ενότθτα περιλαμβάνονται δϊδεκα χαρακτθριςτικά-μεταβλθτζσ που ςχετίηονται με τθ χριςθ νζων τεχνολογιϊν, αλλά και εξελιγμζνων εφαρμογϊν ΤΡΕ, ςτο πλαίςιο τθσ κακθμερινισ ηωισ των γεωργϊν αλλά και τθσ επαγγελματικισ τουσ απαςχόλθςθσ. 4. Οικονομικι άποψθ. Στθ ςυγκεκριμζνθ ενότθτα το ςφνολο των μεταβλθτϊν είναι επτά. Ππωσ προςδιορίηεται και από τον τίτλο, οι μεταβλθτζσ είναι οικονομικισ φφςθσ. Ρροςεγγίηει τθν άποψθ των γεωργϊν όςον αφορά ςτθν επιβάρυνςθ ι ςτθν ενίςχυςθ του ειςοδιματόσ τουσ από τθ χριςθ καινοτομιϊν, το βακμό ενδιαφζροντόσ τουσ προσ αυτζσ ςε ςυνδυαςμό με το βακμό εμπιςτοςφνθσ και προκυμίασ τουσ προκειμζνου να προβοφν ςτθν υιοκζτθςθ ΤΡΕ. Σε αρκετζσ από τισ μεταβλθτζσ, χρθςιμοποιείται θ πενταβάκμια κλίμακα Likert. 5. Κοινωνικι άποψθ. Οι μεταβλθτζσ εδϊ είναι πζντε. Αφοροφν ςτθ διερεφνθςθ τθσ κοινωνικισ επίδραςθσ, είτε πρόκειται για τθν επίδραςθ του γείτονα, του ςυγγενι ι του φίλου. Μεταξφ των δθλϊςεων περιλαμβάνονται και οριςμζνεσ δθλϊςεισ ελζγχου, οι οποίεσ χρθςιμοποιοφνται για τον ζλεγχο τθσ αξιοπιςτίασ των 90

92 απαντιςεων. Με τθ βοικεια δε τθσ πενταβάκμιασ κλίμακασ Likert οι γεωργοί καλοφνται να αξιολογιςουν ςυγκεκριμζνεσ δθλϊςεισ (1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ και 5=διαφωνϊ απόλυτα). 6. Εκπαίδευςθ. Και ςε αυτιν τθν ενότθτα, όπωσ και ςτθν προθγοφμενθ, περιλαμβάνονται πζντε χαρακτθριςτικά-μεταβλθτζσ που ςχετίηονται με τθν εκπαίδευςθ των ςυμμετεχόντων ςτθν ζρευνα γεωργϊν, τον τρόπο τον οποίο κεωροφν ωσ καταλλθλότερο προκειμζνου να αποκτιςουν τισ απαραίτθτεσ γνϊςεισ για τισ ΤΡΕ ςτθ γεωργία. Μετρικθκαν με τουσ αρικμοφσ 1 και 2, οι οποίοι αντιςτοιχοφν ςε κατάφαςθ και άρνθςθ, αντίςτοιχα, δθλαδι 1=ναι, 2=όχι (βλ. Ραράρτθμα Λ), κακϊσ και με τθ πενταβάκμια κλίμακα Likert. 7. Γενικά. Θ τελευταία κατά ςειρά ενότθτα, αφορά ςτθν άποψθ των γεωργϊν που ςχετίηεται με το βακμό ευκολίασ ι δυςκολίασ, αλλά και εξοικείωςθσ/ςτθ χριςθ ΤΡΕ. Ρεριλαμβάνονται επίςθσ, οι μεταβλθτζσ όπου οι ερωτϊμενοι γεωργοί καλοφνται να κατατάξουν τον εαυτό τουσ ςε μια κατθγορία ανάλογα με τθ χριςθ τεχνολογιϊν και να δθλϊςουν το βακμό που βελτιϊκθκε, ι όχι, θ ηωι τουσ με αυτζσ. Μεταξφ των δθλϊςεων περιλαμβάνονται πάλι και οριςμζνεσ δθλϊςεισ ελζγχου, οι οποίεσ χρθςιμοποιοφνται για πιο ολοκλθρωμζνο ζλεγχο τθσ αξιοπιςτίασ των απαντιςεων. Και ςε αυτιν τθν ενότθτα γίνεται χριςθ ςε κάποιεσ μεταβλθτζσ τθσ πενταβάκμιασ κλίμακασ Likert, κακϊσ και θ διάκριςθ κάποιων άλλων ςε κλάςεισ όπωσ, 1=πολφ ςυχνά, 2=αρκετά ςυχνά, 3=ςυχνά, 4=ςπάνια, 5=ποτζ Είδθ και μζτρθςθ μεταβλθτϊν Οι 49 μεταβλθτζσ που περιλαμβάνονται ςτο Ερωτθματολόγιο είναι οι εξισ: 1. Φφλο: Αφορά ςτο φφλο του/τθσ εκάςτοτε ερωτϊμενου γεωργοφ. Οι αρικμοί 1 και 2 προςδιορίηουν τα δφο φφλα άντρασ και γυναίκα, αντίςτοιχα. 2. Θλικία: Με τθ μεταβλθτι αυτι προςδιορίηονταν τα ζτθ ηωισ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ. Διακρίνεται ςε κλάςεισ: 1=18 ζωσ 35, 2=36 ζωσ 45, 3=46 ζωσ 91

93 60 και 4=60 και άνω, δθλαδι αντιςτοιχεί ςε κάκε κλάςθ ζνα ςυγκεκριμζνο διάςτθμα ετϊν ηωισ. 3. Σόποσ διαμονισ: Αφορά ςτθ ςυγκεκριμζνθ περιοχι όπου κατοικεί ο/θ ερωτϊμενοσ/θ και θ διάκριςθ πραγματοποιείται με βάςθ τουσ αρικμοφσ: 1=Διμοσ Ζδεςςασ, 2=Διμοσ Αριδαίασ, 3=Διμοσ Βεγορίτιδασ, 4=Διμοσ Γιαννιτςϊν, 5=Διμοσ Εξαπλατάνου, 6=Διμοσ Κρφασ Βρφςθσ, 7=Διμοσ Κφρρου, 8=Διμοσ Μεγ.Αλεξάνδρου, 9=Διμοσ Μενιιδοσ, 10=Διμοσ Ρζλλασ, 11=Διμοσ Σκφδρασ. 4. Οικογενειακι κατάςταςθ: Αναφζρεται ςτθν προςωπικι κατάςταςθ ςτθν οποία βρίςκεται ο/θ γεωργόσ, διακρίνεται ςτισ κατθγορίεσ: 1=άγαμοσ/θ, 2=ζγγαμοσ/θ, 3=χιροσ/α, 4=διαηευγμζνοσ/θ. 5. Αρικμόσ μελϊν οικογζνειασ: Μετράται με βάςθ τον αρικμό των μελϊν του νοικοκυριοφ του/τθσ γεωργοφ, ςυμπεριλαμβανομζνων και των ατόμων που απουςίαηαν προςωρινά λόγω ςπουδϊν, ςτρατιωτικισ κθτείασ κ.λ.π. 6. Προζλευςθ από γεωργικι οικογζνεια: Θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αφορά ςτθν επαγγελματικι κατάςταςθ τθσ οικογζνειασ από τθν οποία προζρχεται ο/θ γεωργόσ. Μετρικθκε με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι. 7. Εκπαίδευςθ: Σχετίηεται με το επίπεδο ςχολικισ εκπαίδευςθσ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ και θ μζτρθςι τθσ πραγματοποιείται με τουσ αρικμοφσ 1-6, οι οποίοι αντιςτοιχοφν ςτισ εξισ κατθγορίεσ: 1=Δθμοτικό, 2=Γυμνάςιο, 3=Λφκειο Γενικό, 4=Λφκειο Τεχνικό, 5=ΛΕΚ, 6=ΑΕΛ-ΤΕΛ. 8. Κφριο επάγγελμα: Σχετίηεται με τθ βαςικι απαςχόλθςθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ, διακρίνεται ςε κλάςεισ όπωσ 1=γεωργόσ, 2=γεωργοκτθνοτρόφοσ, 3=δθμόςιοσ υπάλλθλοσ, 4=ιδιωτικόσ υπάλλθλοσ, 5=ελεφκεροσ επαγγελματίασ, 6=ςυνταξιοφχοσ. 9. Γεωργικό ειςόδθμα: Αναφζρεται ςτο ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα του/τθσ γεωργοφ, το οποίο μετράται ωσ εξισ: 1=<5.000 ΕΥΩ, 2= ΕΥΩ, 3= ΕΥΩ, 4= ΕΥΩ, 5= ΕΥΩ, 6= ΕΥΩ, 7= ΕΥΩ, 8=> ΕΥΩ. 92

94 10. υνολικό ειςόδθμα: Αφορά ςτο ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα του/τθσ γεωργοφ, το οποίο μετράται με τθν ίδια κλίμακα μζτρθςθσ όπωσ και ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα. 11. Ειςαγωγι νζων τεχνολογιϊν: Αναφζρεται ςτθν άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ ςχετικά με τθν ειςαγωγι ι όχι νζων τεχνολογιϊν ςτθν ευρφτερθ περιοχι διαμονισ του, όπωσ εκςυγχρονιςμόσ αρδευτικϊν δικτφων, αντιπλθμμυρικι προςταςία, δθμιουργία λιμνοδεξαμενισ για τθ βελτίωςθ τθσ άρδευςθσ, προςαρμογι πλθροφοριακϊν υποδομϊν, εγκατάςταςθ επεξεργαςίασ λυμάτων και εξωτερικϊν αποχετευτικϊν δικτφων, αγροτικοί εξθλεκτριςμοί, τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνιϊν. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ. Ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 12. Κίνθτρα από το κράτοσ για υιοκζτθςθ ΣΠΕ: Σχετίηεται με τθ ςτάςθ/άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν το κράτοσ παρζχει κίνθτρα, όπωσ οι επιδοτιςεισ, προκειμζνου κινθτοποιθκοφν οι γεωργοί και να υιοκετιςουν καινοτομίεσ/νζεσ τεχνολογίεσ. Μετράται με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 13. Επικοινωνία με γεωπόνο: Αφορά ςτθ ςτάςθ-άποψθ των ερωτϊμενων γεωργϊν εάν θ επαγγελματικι τουσ επικοινωνία με τον γεωπόνο ςυμπεριλαμβάνει καινοτόμεσ μορφζσ/τρε. Διακρίνεται ςτθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 14. υνθκζςτεροσ τρόποσ επικοινωνίασ με γεωπόνο: Αναφζρεται ςτον προςδιοριςμό του τρόπου με τον οποίο ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ επικοινωνεί, ςε επαγγελματικό επίπεδο, με το γεωπόνο που ςυνεργάηεται, είτε πρόκειται για προςωπικι επικοινωνία, είτε τθλεφωνικι, θλεκτρονικι κ.λ.π. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ, ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν 93

95 κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 15. Σφποσ τθλεόραςθσ: Ζχει ςχζςθ με τον τφπο τθσ τθλεόραςθσ, από πλευράσ τεχνολογίασ, που ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ ζχει ςτο ςπίτι του. Μετράται με τουσ αρικμοφσ 1-3, που αντιςτοιχοφν ςτισ εξισ κατθγορίεσ: 1=επίπεδθ οκόνθ, 2=ςυμβατικι, 3=δεν ζχω. 16. Θ/Τ ςτο ςπίτι: Αφορά ςτθν φπαρξθ Θ/Υ ςτο ςπίτι του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ. Μετράται με τουσ αρικμοφσ 1-3, όπου 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 17. Χριςτθσ Θ/Τ: Εφόςον θ απάντθςθ ςτθν προθγοφμενθ μεταβλθτι είναι καταφατικι, θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι ζχει ςχζςθ με τον προςδιοριςμό του προςϊπου που κάνει χριςθ του Θ/Υ. Μετράται με τουσ αρικμοφσ, 1=εγϊ, 2=τα παιδιά μου, 3=ο/θ ςφηυγόσ μου, 4=περιςςότεροι από ζνασ και 5=κανζνασ. 18. Παραγγελία μζςω διαδικτφου: Αναφζρεται ςτθν πραγματοποίθςθ οποιαςδιποτε παραγγελίασ μζςω του διαδικτφου από πλευράσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 19. Προςπάκεια παραγγελίασ μζςω διαδικτφου: Στθν περίπτωςθ που θ απάντθςθ ςτθν προθγοφμενθ μεταβλθτι είναι αρνθτικι, θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αφορά ςτο ενδεχόμενο προςπάκειασ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ πραγματοποίθςθσ παραγγελίασ διαδικτυακά. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 20. Θλεκτρονικό εμπόριο: Αφορά ςτθ γνϊςθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ ςχετικά με το θλεκτρονικό εμπόριο. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 21. Εφαρμογι θλεκτρονικοφ εμπορίου: Εφόςον ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ γνωρίηει τι είναι το θλεκτρονικό εμπόριο, θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αναφζρεται ςτθν περίπτωςθ εφαρμογισ του ςτον τομζα τθσ γεωργίασ. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 94

96 22. e-banking: Αφορά ςτθ γνϊςθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ ςχετικά με τθν θλεκτρονικι λειτουργία των θλεκτρονικϊν ςυναλλαγϊν. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 23. Εφαρμογι e-banking: Στθν περίπτωςθ που ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ γνωρίηει τι είναι το e-banking, θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αναφζρεται ςτθν περίπτωςθ εφαρμογισ του ςε μεταγενζςτερο χρόνο. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 24. φνδεςθ ςτακερισ τθλεφωνίασ: Αναφερόταν ςτον προςδιοριςμό τθσ ςφνδεςθσ ςτακερισ τθλεφωνίασ με τον ΟΤΕ ι με άλλθ τθλεφωνικι εταιρεία, που διατθροφςε ο ερωτϊμενοσ γεωργόσ ςτθν οικία του. Μετρικθκε με τουσ αρικμοφσ 1-3, όπου 1=ΟΤΕ, 2=άλλθ και 3= δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 25. Πρωτοβουλία αλλαγισ ςτακερισ τθλεφωνίασ: Στθν περίπτωςθ που ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ απαντιςει ότι δε ςυνεργάηεται με τον ΟΤΕ, θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αφορά ςτον προςδιοριςμό του προςϊπου που ζχει τθν πρωτοβουλία, και ενδιαφζρεται να ςυνεργαςτεί με άλλθ, νεότερθ ςτο χϊρο, τθλεφωνικι εταιρεία. Μετράται με τουσ αρικμοφσ 1-5, όπου 1=εγϊ, 2=τα παιδιά μου, 3=ο/θ ςφηυγόσ μου, 4=περιςςότεροι από ζνασ, 5=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 26. Χριςθ πιςτωτικισ κάρτασ: Αναφζρεται ςτθ χριςθ πιςτωτικισ κάρτασ από τον/τθν ερωτϊμενο/θ γεωργό, κατά τισ τραπεηικζσ και πιςτωτικζσ ςυναλλαγζσ του. Μετρικθκε με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 27. Καινοτομία και αυξθμζνεσ δαπάνεσ παραγωγισ: Αφορά ςτθν άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν θ εφαρμογι καινοτομιϊν, για παράδειγμα θ απόκτθςθ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ, ςυνεπάγεται και αυξθμζνεσ δαπάνεσ παραγωγισ. Δόκθκαν 5 πικανζσ απαντιςεισ. Ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 95

97 28. Αφξθςθ ειςοδιματοσ λόγω καινοτομιϊν: Ζχει ςχζςθ με τθν άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν θ εφαρμογι καινοτομιϊν/τρε είναι δυνατόν να ςυνεπάγεται αφξθςθ του ειςοδιματόσ του/τθσ. Θ μζτρθςθ τθσ μεταβλθτισ πραγματοποιείται με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 29. Τιοκζτθςθ καινοτομιϊν/σπε: Αναφζρεται ςτο βακμό ενδιαφζροντοσ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/τρε. Βακμολογείται με τουσ αρικμοφ: 1=πάρα πολφ, 2=πολφ, 3=αρκετά, 4=λίγο και 5=κακόλου. 30. Χριςθ ΣΠΕ: Αφορά ςτον προςδιοριςμό του βακμοφ ςυμφωνίασ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ ςχετικά με τθ χριςθ ΤΡΕ, όπωσ κινθτό τθλζφωνο, Θ/Υ, διαδίκτυο, , GPS, teletext, fax, DSL κ.λ.π. Μετράται με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 31. Κόςτοσ ΣΠΕ και επιβάρυνςθ ειςοδιματοσ: Σχετίηεται με το κόςτοσ που ςυνεπάγεται θ χριςθ των ΤΡΕ που δθλϊνει ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ ότι χρθςιμοποιεί. Θ μζτρθςθ τθσ μεταβλθτισ πραγματοποιικθκε με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 32. Προκυμία υιοκζτθςθσ ΣΠΕ: Αναφζρεται ςτο βακμό προκυμίασ του/τθσ ερωτϊμενο/θσ γεωργοφ προκειμζνου να υιοκετιςει καινοτομίεσ/τρε. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ, ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 33. Βακμόσ εμπιςτοςφνθσ καινοτομιϊν/σπε: Αφορά ςτο βακμό που ο/θ ςυμμετζχοντασ/ουςα ςτθν ζρευνα γεωργόσ εμπιςτεφεται τισ καινοτομίεσ/τρε και θ μζτρθςι του πραγματοποιείται με τουσ αρικμοφσ: 1=πάρα πολφ, 2=πολφ, 3=αρκετά, 4=λίγο, 5=κακόλου. 34. Κοινωνικι κζςθ και ΣΠΕ: Ζχει ςχζςθ με το βακμό ςυμφωνίασ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν θ υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/τρε ςυμβάλει ςτθ 96

98 βελτίωςθ τθσ κοινωνικισ του/τθσ κζςθσ. Δόκθκαν 5 πικανζσ απαντιςεισ, ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 35. Τιοκζτθςθ καινοτομιϊν/σπε από κοντινά πρόςωπα: Αναφζρεται ςτθν περίπτωςθ που ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ τυχαίνει να ζχει άτομα του κοντινοφ του/τθσ περιβάλλοντοσ, τα οποία ζχουν υιοκετιςει καινοτομίεσ/τρε πάνω ςτθ γεωργία. Δίδονται 3 πικανζσ απαντιςεισ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 36. Οικογζνεια και ΣΠΕ: Αφορά ςτα άτομα τθσ οικογζνειασ του/τθσ ςυμμετζχοντα/ουςασ ςτθν ζρευνα γεωργοφ, που αςχολοφνται με καινοτομίεσ/τρε. Μετράται με τουσ αρικμοφσ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 37. Επιφφλαξθ απζναντι ςτισ ΣΠΕ: Αναφζρεται ςτο βακμό επιφφλαξθσ που ζχει ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ απζναντι ςτθν τεχνολογία. Θ μζτρθςι του πραγματοποιείται με τουσ αρικμοφσ: 1=πάρα πολφ, 2=πολφ, 3=αρκετά, 4=λίγο, 5=κακόλου. 38. Ωφζλειεσ καινοτομιϊν/σπε: Αφορά ςτθν άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν θ υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/τρε είναι δυνατό να ωφελιςει, για παράδειγμα επιφζροντασ αφξθςθ τθσ αποδοτικότθτασ και αποτελεςματικότθτασ τθσ παραγωγισ, επαγγελματικι καταξίωςθ και κφροσ, ευκολία και άνεςθ, ψυχαγωγία κ.λ.π. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ. Ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 39. Επιμορφωτικά ςεμινάρια και χριςθ ΣΠΕ: Αναφζρεται ςτθ ςτάςθ-άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ εάν ςτα επιμορφωτικά ςεμινάρια που πραγματοποιοφνται από υπεφκυνουσ φορείσ όπωσ τα Κζντρα ΔΘΜΘΤΑ, ο Διμοσ, ο Συνεταιριςμόσ, κλπ. γίνεται χριςθ ΤΡΕ, όπωσ είναι ο βιντεοπροβολζασ, ο Θ/Υ, το διαδίκτυο κ.λ.π. Μετρικθκε με τθν 5βάκμια 97

99 κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 40. Παρακολοφκθςθ ςεμιναρίων ςχετικά με ΣΠΕ: Αφορά ςτο ενδεχόμενο ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ να ζχει παρακολουκιςει επιμορφωτικά ςεμινάρια ςχετικά με καινοτομίεσ/τρε. Δίδονται 3 πικανζσ απαντιςεισ,: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 41. εμινάρια ΣΠΕ ςχετικά με τθ γεωργία: Αναφζρεται ςτθν άποψθ του/τθσ ςυμμετζχοντα/ουςασ ςτθν ζρευνα γεωργοφ, ςχετικά με το εάν πραγματοποιοφνται ςτθν περιφζρειά του/τθσ ςεμινάρια υποςτιριξθσ των ΤΡΕ ςχετικά με τθ γεωργία, τα οποία ενθμερϊνουν τουσ γεωργοφσ και τουσ κινθτοποιον ςτο να τισ υιοκετιςουν ςτο πλαίςιο τθσ γεωργίασ. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ. Ο βακμόσ ςυμφωνίασ αυτϊν μετράται με τθν κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 42. Κατάλλθλα ενθμερωμζνοι γεωπόνοι: Θ μεταβλθτι αυτι ζχει ςχζςθ με τουσ γεωπόνουσ και τθ ςτάςθ-άποψθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ, εάν οι πρϊτοι είναι κατάλλθλα ενθμερωμζνοι ςχετικά με τθ νζα τεχνολογία ςτθ γεωργία. Διακρίνεται ςτθν 5βάκμια κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 43. Απόκτθςθ γνϊςθσ για τθν καινοτομία/τισ ΣΠΕ ςτθ γεωργία: Αφορά ςε τρόπουσ ενθμζρωςθσ, τουσ οποίουσ ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ κεωρεί κατάλλθλουσ, ι όχι, προκειμζνου να μπορεί πιο εφκολα να γνωρίςει τισ ΤΡΕ ςτθ γεωργία. Τζτοιοι τρόποι είναι για παράδειγμα τα ςεμινάρια, τα ενθμερωτικά φυλλάδια, οι ςυχνζσ επαφζσ με γεωπόνο, θ ανάγνωςθ ςχετικϊν βιβλίων, θ απόκτθςθ γνϊςθσ εμπειρικά, κλπ. Διακρίνεται ςτθν 5βάκμια κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 44. Άποψθ γεωργοφ για καινοτομίεσ/σπε ςτθ γεωργία: Αναφζρεται ςτθ γνϊμθ του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ ςχετικά με το αν οι ΤΡΕ ζχουν δυςκολία 98

100 εφαρμογισ, υψθλό κόςτοσ χριςθσ, απαιτοφν ειδικζσ γνϊςεισ, νεαρι θλικία, κλπ. μετράται με τθν 5βάκμια κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 45. Απαραίτθτεσ οι ΣΠΕ: Αφοροφςε ςτθν άποψθ του ερωτϊμενου γεωργοφ ςχετικά με τθ ςθμαςία που ζχουν οι ΤΡΕ, κατά πόςο είναι απαραίτθτεσ. Διακρίκθκε ςτθν 5βάκμια κλίμακα Likert, 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ, 5=διαφωνϊ απόλυτα. 46. Επικυμία διδαςκαλίασ ΣΠΕ ςτα παιδιά: Ζχει ςχζςθ με τθν επικυμία του/τθσ ςυμμετζχοντα/ουςασ ςτθν ζρευνα γεωργοφ, οι ΤΡΕ να διδάςκονται ςτα παιδιά του. Δίδονται 3 πικανζσ απαντιςεισ: 1=ναι, 2=όχι και 3=δεν ξζρω/δεν απαντϊ. 47. Βακμόσ εξοικείωςθσ ςτθ χριςθ ΣΠΕ: Θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι αναφζρεται ςτο βακμό που ο/θ ερωτϊμενοσ/θ γεωργόσ κεωρεί ότι εξοικειϊνεται με τθ χριςθ τουσ. Θ μζτρθςι του γίνεται με τουσ αρικμοφσ: 1=πάρα πολφ, 2=πολφ, 3=αρκετά, 4=λίγο, 5=κακόλου. 48. Κατάταξθ γεωργοφ ςχετικά με τισ ΣΠΕ: Αναφζρεται ςτθν αυτοκριτικι του/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ, όςον αφορά γενικότερα ςτο βακμό και τον τρόπο που ο/θ ίδιοσ/α αντιμετωπίηει τισ ΤΡΕ. Δίδονται 5 πικανζσ απαντιςεισ, όπου 1=καινοτόμοσ χριςτθσ, 2=εμπειρογνϊμονασ χριςτθσ, 3=προθγμζνοσ χριςτθσ, 4=ουραγόσ χριςτθσ και 5=μθ ενδιαφερόμενοσ χριςτθσ. 49. ΣΠΕ και βελτίωςθ τθσ ηωισ: Θ τελευταία μεταβλθτι αφορά ςτο βακμό βελτίωςθσ τθσ ηωισ το/τθσ ερωτϊμενου/θσ γεωργοφ λόγω των ΤΡΕ. Θ μζτρθςι του γίνεται με τουσ αρικμοφσ: 1=πάρα πολφ, 2=πολφ, 3=αρκετά, 4=λίγο, 5=κακόλου υμπλιρωςθ Ερωτθματολογίου Θ ςυμπλιρωςθ του Ερωτθματολογίου πραγματοποιικθκε και ολοκλθρϊκθκε κατά το διάςτθμα Μάρτιοσ-Μάιοσ 2008, ενϊ ο τόποσ διεξαγωγισ τθσ ζρευνασ ιταν είτε ςτουσ κατά τόπουσ γεωργικοφσ ςυνεταιριςμοφσ του Νομοφ είτε ςε ςυνοικιακά 99

101 καφενεία. Θ ςυμπλιρωςθ των Ερωτθματολογίων πραγματοποιικθκε με επιτόπια, προςωπικι ςυνζντευξθ, τθσ οποίασ θ διάρκεια ιταν περίπου λεπτά με κάκε ερωτϊμενο/θ γεωργό. 4.5 Αξιοπιςτία και Εγκυρότθτα Αξιοπιςτία Σε γενικό επίπεδο, υπάρχουν δφο βαςικοί κανόνεσ των εμπειρικϊν μετριςεων (Carmines and Zeller, 1989:17): Ζνασ ερευνθτισ μπορεί να εξετάςει τθν αξιοπιςτία ενόσ δείκτθ. Θ μζτρθςθ οποιουδιποτε φαινομζνου πάντα περικλείει ζνα ποςοςτό τυχαίου ςφάλματοσ. Εξαιτίασ του ότι οι επαναλαμβανόμενεσ μετριςεισ ποτζ δε δίνουν ακριβϊσ το ίδιο αποτζλεςμα, υπάρχει πάντοτε αναξιοπιςτία ακόμθ και ςε μικρό βακμό. Ραρόλα αυτά οι επαναλαμβανόμενεσ μετριςεισ του ίδιου φαινομζνου ζχουν τθν τάςθ να είναι ςυνεπείσ από μζτρθςθ ςε μζτρθςθ ακόμα κι αν ποτζ δεν αντιγράφουν ακριβϊσ θ μια τθν άλλθ. Αυτι ακριβϊσ θ τάςθ ςυνζπειασ αναφζρεται ωσ αξιοπιςτία. Πςο περιςςότερο ςυνεπι είναι τα αποτελζςματα από επαναλαμβανόμενεσ μετριςεισ, τόςο περιςςότερο αξιόπιςτθ είναι θ διαδικαςία μζτρθςθσ. Αντικζτωσ, όςο πιο αςυνεπι είναι τα αποτελζςματα, τόςο χαμθλότερθ είναι θ αξιοπιςτία (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Οι περιςςότερο γνωςτζσ μζκοδοι που χρθςιμοποιοφνται για τθ μζτρθςθ τθσ αξιοπιςτίασ ενόσ φαινομζνου (Μιχαθλίδθσ, 2004: ) είναι: θ μζκοδοσ των ιςοδφναμων τφπων, θ μζκοδοσ του θμικλάςτου με τθν εφαρμογι του τφπου των Spearman-Brown, ο ςυντελεςτισ ιςοδυναμίασ των Kuder-Richardson, και ο ςυντελεςτισ α-cronbach. Οι δφο τελευταίεσ μζκοδοι κεωροφνται ωσ οι περιςςότερο ακριβείσ (Σιάρδοσ, 1997:53). 100

102 Θ αξιοπιςτία μιασ κλίμακασ (μζτρθςθσ ενόσ φαινομζνου) αυξάνεται ςθμαντικά με τθν αφξθςθ του αρικμοφ των προτάςεων ερωτιςεων μζχρι κάποιο όριο, πζρα από το οποίο αυτι είναι αμελθτζα κακϊσ αυξάνεται ο αρικμόσ των κεμάτων. Εάν από μια ομάδα κεμάτων διατθρθκοφν μόνο αυτά που ζχουν υψθλοφσ ςυντελεςτζσ ςυςχζτιςθσ (τα πιο ςθμαντικά), ο ςυντελεςτισ αξιοπιςτίασ κα ζχει τζτοια τιμι, ϊςτε θ προςκικθ επιπλζον κεμάτων μεταβάλλει ελάχιςτα τθν τιμι του. Τιμζσ του ςυντελεςτι αξιοπιςτίασ μεγαλφτερεσ του 0,80 κεωροφνται πολφ ικανοποιθτικζσ. Ωςτόςο ςτθν πράξθ γίνονται δεκτζσ και τιμζσ μζχρι και 0,70 ι ελαφρϊσ χαμθλότερεσ ανάλογα με το ςτάδιο τθσ ζρευνασ και τουσ αντικειμενικοφσ ςκοποφσ τθσ (Μπαγιάτθσ, 1990:199 Σιάρδοσ, 1997:53). Στθν παροφςα ζρευνα οι περιςςότερεσ από τισ μεταβλθτζσ κεωροφνται ωσ αξιόπιςτεσ κακϊσ προζρχονται από τθ βιβλιογραφικι παραπομπι ςε εργαςίεσ άλλων ςυγγραφζων (Michailidis, A Adoption of Internet in Agriculture. Journal of Extension Systems, 23(1): 1-13 και Michailidis, A., A. Marantidou, A. Koutsouris, A. Papadaki-Klavdianou and V. Samathrakis Adoption of Information and Communication Technologies among Farmers in the Region of West Macedonia. Proceedings of the International Advanced Workshop on Information and Communication Technologies for Sustainable Agri-production and Environment, May 22-23, 2008, Alexandroupolis. Edited by Salampasis, M., Andreopoulou, R. and Batzios, C. pp AWICTSAE 2008). Επομζνωσ, ζλεγχοσ αξιοπιςτίασ κα εφαρμοςτεί μόνο ςτισ μεταβλθτζσ που δθμιουργικθκαν αποκλειςτικά για τθ διεξαγωγι τθσ ςυγκεκριμζνθσ ζρευνασ Εγκυρότθτα Ζνασ δείκτθσ εκτόσ από αξιόπιςτοσ πρζπει να είναι και ζγκυροσ προκειμζνου να αντιπροςωπεφει με ακρίβεια μια κεωρθτικι ζννοια (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Εν ολίγοισ, μια μζτρθςθ κεωρείται ζγκυρθ, αν μετρά αυτό το οποίο προτίκεται να μετριςει. Κατά ςυνζπεια, ενϊ θ αξιοπιςτία επικεντρϊνεται ςε μια ςυγκεκριμζνθ ιδιότθτα εμπειρικϊν δεικτϊν (ςτο βακμό που αυτοί δίνουν ςυνεπι αποτελζςματα με επαναλαμβανόμενεσ μετριςεισ), θ εγκυρότθτα ενδιαφζρεται για τθν κρίςιμθ 101

103 ςχζςθ μεταξφ κεωρθτικισ ζννοιασ και δείκτθ. Στθν πράξθ, δε μετράται θ εγκυρότθτα ενόσ δείκτθ αλλά θ εγκυρότθτα τθσ χριςθσ/εφαρμογισ του ςτθν οποία αναφζρεται. Ππωσ θ αξιοπιςτία, ζτςι και θ εγκυρότθτα υπόκειται ςε ςφάλμα. Συνεπϊσ, ο ςτόχοσ απόκτθςθσ ενόσ τζλειου δείκτθ εγκυρότθτασ (που να αντιπροςωπεφει τθν προτεινόμενθ και μόνο ζννοια) είναι μθ επιτεφξιμοσ. Αντικζτωσ, θ εγκυρότθτα είναι ζννοια ςχετικι και όχι ιδιότθτα που υπάρχει ι δεν υπάρχει. Επιπρόςκετα, ζνασ δείκτθσ ο οποίοσ είναι αξιόπιςτοσ δεν είναι κατ ανάγκθ ζγκυροσ (Carmines and Zeller, 1989:17-26). Θ εγκυρότθτα αφορά ςτθ μζτρθςθ του επιδιωκόμενου, ενϊ θ αξιοπιςτία εκφράηει τθ ςτακερότθτα των αποτελεςμάτων μζτρθςθσ. Θ εγκυρότθτα δεν είναι άμεςα ελεγχόμενθ, αφοφ δεν είναι γνωςτό αν θ μζτρθςθ που προκφπτει ταυτίηεται με τθν ζννοια τθσ ιδιότθτασ που μετράται. Αντικζτωσ, θ αξιοπιςτία είναι άμεςα ελεγχόμενθ, γιατί βοθκά ςτον κακοριςμό του βακμοφ τθσ ςυνζπειασ του οργάνου μζτρθςθσ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Πςο θ διάςταςθ μεταξφ ζννοιασ και μεταβλθτισ είναι μεγάλθ, τόςο θ κλίμακα μζτρθςθσ δεν είναι ζγκυρθ. Ραρόλο που κεωρθτικά ςε κάκε ζννοια αντιςτοιχεί μια ςυγκεκριμζνθ ποςοτικι διατφπωςθ, ςτθν πράξθ θ δεφτερθ δεν είναι εφκολα αναγνωρίςιμθ και ςυνεπϊσ θ εγκυρότθτα δε μπορεί να ελεγχκεί άμεςα. Συνεπϊσ, χρθςιμοποιοφνται μόνο ζμμεςοι τρόποι ελζγχου τθσ εγκυρότθτασ. Ανάλογα με τισ τεχνικζσ που χρθςιμοποιοφνται διακρίνονται διάφοροι τφποι εγκυρότθτασ. Οι πιο ςυνθκιςμζνοι, οι οποίοι και χρθςιμοποιικθκαν, είναι ο τφποσ τθσ εγκυρότθτασ δομισ και τθσ διακριτισ εγκυρότθτασ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ): Θ εγκυρότθτα δομισ εκφράηει το βακμό δόμθςθσ των κεμάτων μιασ πολυκεματικισ μεταβλθτισ. Θ αντιπροςωπευτικότθτα τθσ δομισ ομάδασ κεμάτων δείχνεται από τον αρικμό και τθν ταυτότθτα των παραγόντων τθσ παραγοντικισ μιτρασ μετά τθν εφαρμογι τθσ κατθγορικισ ανάλυςθσ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ. Θ διακριτι εγκυρότθτα είναι τφποσ τθσ εγκυρότθτασ δομισ και εκφράηει το βακμό κατά τον οποίο θ δόμθςθ μιασ ομάδασ κεμάτων είναι ανεξάρτθτθ τθσ δόμθςθσ άλλθσ ομάδασ που περιλαμβάνει κοινά κζματα με τθν πρϊτθ. Θ διακριτι εγκυρότθτα αναφζρεται ςτισ περιπτϊςεισ όπου τα κζματα δεν 102

104 ακολουκοφν τθν ίδια κατεφκυνςθ, ζτςι που δομοφνται ςε περιςςότερεσ από μια ομοιογενείσ ομάδεσ. Θ κατάλλθλθ μζκοδοσ για τον ζλεγχο τθσ διακριτισ εγκυρότθτασ είναι, ομοίωσ, θ κατθγορικι ανάλυςθ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ Ζλεγχοι αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ Θ αξιοπιςτία και θ εγκυρότθτα επιμζρουσ τμθμάτων/ερωτιςεων του Ερωτθματολογίου ελζγχκθκαν με τθ ςτατιςτικι τεχνικι τθσ κατθγορικισ ανάλυςθσ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ (Categorical Principal Components Analysis) μζςω του ςτατιςτικοφ προγράμματοσ SPSS (SPSS, 2008). Θ κατθγορικι ανάλυςθ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ (Meulman et al., 2001 Σιάρδοσ, 2002:Κεφ. 4), όπωσ και θ κλαςικι ανάλυςθ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ, μπορεί να αφορά ςε πολλζσ διαςτάςεισ. Ο γενικόσ κανόνασ είναι ότι ο μζγιςτοσ αρικμόσ των διαςτάςεων είναι αυτόσ όπου θ τιμι τθσ χαρακτθριςτικισ ρίηασ για κακεμιά διάςταςθ είναι μεγαλφτερθ τθσ μονάδασ. Κα μποροφςαν να λθφκοφν υπόψθ και οι τιμζσ των ςυντελεςτϊν αξιοπιςτίασ α-cronbach για κάκε διάςταςθ, τιμζσ οι οποίεσ μεγιςτοποιοφνται μζςω τθσ διαδικαςίασ αυτισ. Ο περιςςότερο χριςιμοσ κανόνασ, όμωσ, είναι να επιλζγεται ο μικρότεροσ δυνατόν αρικμόσ διαςτάςεων, ζτςι που θ ερμθνεία των αποτελεςμάτων να είναι όςο το δυνατόν κατανοθτι. Ππωσ και ςτθν κλαςικι ανάλυςθ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ, οι χαρακτθριςτικζσ ρίηεσ μετροφν τθν εξθγοφμενθ διακφμανςθ, δθλαδι το ποςοςτό τθσ κατθγοριοποιθμζνθσ πλθροφορίασ που εξθγείται για κακεμία διάςταςθ. Θ μζγιςτθ τιμι χαρακτθριςτικισ ρίηασ για κακεμία διάςταςθ είναι ίςθ με τθ μονάδα, διαςτάςεισ δε με υψθλότερεσ τιμζσ χαρακτθριςτικισ ρίηασ είναι μεγαλφτερθσ ςθμαςίασ ςτθν εξιγθςθ τθσ λφςθσ του προβλιματοσ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Οι διαςτάςεισ ςυνδυαςτικά διευκολφνουν ςτθν ερμθνεία ωσ προσ τισ κζςεισ των υποκειμζνων, των μεταβλθτϊν και των κατθγοριϊν τουσ. Ζτςι, π.χ. εάν μια μεταβλθτι διαφοροποιείται των άλλων ςθμαντικά, τα υποκείμενα κα βρίςκονται πολφ κοντά ςτισ κατθγορίεσ ςτισ οποίεσ ανικουν. Υποκείμενα τθσ ίδιασ κατθγορίασ κα προςεγγίηονται μεταξφ τουσ (κα ζχουν δθλαδι ίδιουσ βακμοφσ) και οι κατθγορίεσ των διαφορετικϊν μεταβλθτϊν κα προςεγγίηονται εφόςον ανικουν ςτα ίδια 103

105 υποκείμενα (δθλαδι δφο υποκείμενα που ζχουν ίδιουσ βακμοφσ ωσ προσ κάποια μεταβλθτι κα ζχουν, περίπου, τουσ ίδιουσ βακμοφσ ωσ προσ τισ άλλεσ μεταβλθτζσ). Με βάςθ τα φορτία των κφριων ςυνιςτωςϊν, τα οποία αφοροφν ςτισ διακυμάνςεισ των ποςοτικοποιθμζνων μεταβλθτϊν, είναι δυνατι θ δθμιουργία διαγράμματοσ διαςποράσ των μεταβλθτϊν όμοιου με εκείνου τθσ κλαςικισ ανάλυςθσ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Επίςθσ, αναγνωρίηοντασ τθ κζςθ κακεμιάσ από τισ παρατθριςεισ (υποκείμενα) μποροφν να αναγνωριςτοφν ςχζςεισ μεταξφ των παρατθριςεων αυτϊν. Με το διάγραμμα αυτό και ωσ προσ κακεμία από τισ διαςτάςεισ είναι δυνατι θ διάταξθ και θ αναγνϊριςθ ςχζςεων μεταξφ παρατθριςεων. Στθν εξζταςθ τθσ ςχζςθσ μεταξφ υποκειμζνων και μεταβλθτϊν, διευκολφνει διπλό διάγραμμα που αφορά ςτα υποκείμενα και ςτα φορτία των ςυνιςτωςϊν. Επομζνωσ, με βάςθ το διάνυςμα των ςθμείων μιασ μεταβλθτισ προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ υψθλότερθσ κατθγορίασ τθσ μεταβλθτισ, εντοπίηονται τα ςθμεία των υποκειμζνων που είναι εγγφτερα ι περιςςότερο απομακρυςμζνα από ςυγκεκριμζνεσ μεταβλθτζσ Αποτελζςματα ελζγχων αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ τθσ μεταβλθτισ ςτάςεισ-απόψεισ και δθλϊςεισ Θ μεταβλθτι αυτι αποτελείται από ςειρά εικοςιτριϊν διαφορετικϊν ςτάςεωναπόψεων (τζταρτθ και ζβδομθ ενότθτα ερωτθματολογίου). Οι ερωτϊμενοι/εσ κλικθκαν να αξιολογιςουν, κατά κφριο λόγο, ςε πενταβάκμια κλίμακα Likert (όπου 1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ και 5=διαφωνϊ απόλυτα) τθν κάκε μία από τισ ςτάςεισ-απόψεισ και δθλϊςεισ ςχετικά με τισ καινοτομίεσ/τρε που αφοροφν ςτθν πλθροφόρθςθ και τθν επικοινωνία. Δεν υπιρχε ςε καμία ερϊτθςθ απϊλεια απάντθςθσ κακϊσ όλοι οι ερωτϊμενοι απάντθςαν ςε όλεσ τισ εξεταηόμενεσ ερωτιςεισ (Ρίνακασ 1). 104

106 Πίνακασ 1 - Τιμι ςυντελεςτι αξιοπιςτίασ a-crombach Case Processing Summary Reliability Statistics N % Cronbach s Alpha N of items Valid ,0, Cases Excluded a 0,0 Total ,0 a. Listwise deletion based on all variables in the procedure. Πηγή: Ερωτηματολόγιο 4.6 υμπεράςματα ελζγχων αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ Με βάςθ τα αποτελζςματα που προζκυψαν από τθν ανάλυςθ αξιοπιςτίασ, για τισ ενότθτεσ του Ερωτθματολογίου ςτισ οποίεσ εφαρμόςτθκε, και ςε ςυνδυαςμό με τουσ ςκοποφσ τθσ ζρευνασ, τα αποτελζςματα για τθν πλειοψθφία αυτϊν κεωροφνται ικανοποιθτικά. Με άλλα λόγια, τα αποτελζςματα των επαναλαμβανόμενων μετριςεων κεωροφνται ςυνεπι και επομζνωσ θ διαδικαςία μζτρθςθσ κρίνεται αξιόπιςτθ, αφοφ ο ςυντελεςτισ ιςοδυναμίασ (αξιοπιςτίασ) α- Cronbach (0,712) είναι ικανοποιθτικά υψθλόσ. Σε ό,τι αφορά ςτον ζλεγχο εγκυρότθτασ, θ κατθγορικι ανάλυςθ ςε κφριεσ ςυνιςτϊςεσ, ζδωςε διακριτά αποτελζςματα ςχετικά με τθν εγκυρότθτα δομισ και τθ διακριτι εγκυρότθτα των πολυκεματικϊν μεταβλθτϊν που διερευνικθκαν. Ωσ προσ τισ λοιπζσ ενότθτεσ του Ερωτθματολογίου (ατομικά ςτοιχεία, καινοτομίεσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι, εφαρμογι καινοτομιϊν γενικότερα, οικονομικι άποψθ και εκπαίδευςθ), οι ζλεγχοι αξιοπιςτίασ και εγκυρότθτασ, βαςίηονται ςε προγενζςτερεσ διεκνείσ βιβλιογραφικζσ ζρευνεσ, ςτισ οποίεσ ζχουν γίνει οι ςχετικοί ζλεγχοι και επομζνωσ δε χρειάηεται να επαναλθφκοφν. Συμπεραςματικά, οι ερωτιςεισ που χρθςιμοποιικθκαν ςτο Ερωτθματολόγιο κρίνεται ότι καλϊσ επιλζχκθςαν και ςωςτά διατυπϊκθκαν κακϊσ οι χρθςιμοποιοφμενεσ κλίμακεσ μζτρθςθσ, ςε ςυνδυαςμό με τθ διατφπωςθ των κεμάτων, μετροφν το επικυμθτό αποτζλεςμα (αξιοπιςτία) και ταυτόχρονα 105

107 επαναλλαμβανόμενεσ μετριςεισ οδθγοφν ςτα ίδια ακριβϊσ αποτελζςματα (εγκυρότθτα). 4.7 Μεκοδολογία πολυμεταβλθτισ ςτατιςτικισ ανάλυςθσ Μεκοδολογικό πλαίςιο κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ Κατθγοριοποίθςθ των μεταβλθτϊν Στθν κατθγορικι παλινδρόμθςθ είναι αναγκαία θ κατθγοριοποίθςθ (κωδικοποίθςθ) των κατθγοριϊν των μεταβλθτϊν με τθ χριςθ ακζραιων αρικμϊν. Σφμφωνα με τον Μιχαθλίδθ (2004: ) ςυνικωσ χρθςιμοποιοφνται, για τισ παραπάνω μεταβλθτζσ, διαδοχικοί ακζραιοι αρικμοί ανεξαρτιτωσ αν οι μεταβλθτζσ είναι ονομαςτικζσ ι τακτικζσ. Αντίκετα, ςε περίπτωςθ αρικμθτικϊν μεταβλθτϊν, οι ςχετικζσ κωδικοποιιςεισ υπόκεινται ςε περιςςότερουσ περιοριςμοφσ. Ζτςι, οποιαδιποτε κωδικοποίθςθ πρζπει να διατθρεί τισ διαφορζσ μεταξφ διαδοχικϊν κατθγοριϊν μετά τθν ποςοτικοποίθςθ τουσ Επιλογι κλίμακασ μεταςχθματιςμοφ Κάκε μεταβλθτι μπορεί να αναλυκεί χρθςιμοποιϊντασ, για τθ μζτρθςθ των παρατθριςεϊν τθσ, μία από τισ τρεισ μορφζσ κλίμακασ: τθν αρικμθτικι (ιςοδιαςτθμάτων και αναλογικι), τθν ονομαςτικι και τθν τακτικι. Με τθν αρικμθτικι κλίμακα οι κατθγορίεσ κεωροφνται ωσ τακτικζσ και ιςοδιαςτθμάτων, οι δε διαφορζσ μεταξφ των τιμϊν των κατθγοριϊν κακϊσ και θ αρχικι ςειρά των κατθγοριϊν τθσ μεταβλθτισ διατθροφνται μετά τθν ποςοτικοποίθςθ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Με τθν ονομαςτικι κλίμακα οι παρατθριςεισ που ανικουν ςτθν ίδια κατθγορία λαμβάνουν τθν ίδια ποςοτικοποιθμζνθ τιμι, ενϊ με τθν τακτικι κλίμακα διατθρείται θ ςειρά των κατθγοριϊν τθσ ποςοτικοποιθμζνθσ μεταβλθτισ. Για τθν πρόβλεψθ τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ, ςυνιςτάται θ χρθςιμοποίθςθ τθσ δικισ τθσ κλίμακασ (κατά κανόνα αρικμθτικισ). Επομζνωσ, αποφεφγεται θ αγνόθςθ των διαφορϊν μεταξφ των κατθγοριϊν τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ, ενϊ παράλλθλα επανεμφανίηονται οι ιδιότθτεσ των κατθγοριϊν τθσ μετά το 106

108 μεταςχθματιςμό (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Αναφορικά με τισ ανεξάρτθτεσ μεταβλθτζσ, είναι αναγκαία θ αναηιτθςθ τθσ κατάλλθλθσ κλίμακασ μζτρθςθσ. Εάν όλεσ μετρθκοφν ςε ονομαςτικι κλίμακα, αναμζνεται ςυνικωσ υψθλι τιμι ςυντελεςτι πολλαπλοφ προςδιοριςμοφ (R 2 ), αφοφ θ ονομαςτικι μεταχείριςι τουσ δεν επιβάλλει περιοριςμοφσ ςτισ ποςοτικοποιιςεισ των κατθγοριϊν των μεταβλθτϊν. Ωςτόςο, θ ερμθνεία των αποτελεςμάτων, ςτθν περίπτωςθ αυτι, ενδζχεται να είναι ςθμαντικά δυςχερισ. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι τα διαγράμματα των μεταςχθματιςμζνων μεταβλθτϊν είναι αυτά που κα βοθκιςουν για τθν επιλογι τθσ κατάλλθλθσ κλίμακασ και για τθν επανεκκίνθςθ τθσ διαδικαςίασ ανάλυςθσ τθσ κατθγορικισ παλινδρόμθςθσ και όχι οι τιμζσ ι τα πρόςθμα των τυποποιθμζνων ςυντελεςτϊν παλινδρόμθςθσ. Επιπλζον, ο μεταςχθματιςμόσ των μεταβλθτϊν αποςκοπεί ςτθ μεταβολι τθσ μθ γραμμικισ ςχζςθσ μεταξφ τθσ αρχικισ εξαρτθμζνθσ και των ανεξάρτθτων ςε γραμμικι των μεταςχθματιςμζνων μεταβλθτϊν (Μιχαθλίδθσ, 2004: ) Πλαίςιο ανάλυςθσ Μζςω των μεταςχθματιςμζνων τιμϊν των μεταβλθτϊν υπολογίηεται θ μιτρα των αλλθλοςυςχετίςεων των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν για τθν αναγνϊριςθ πολυςυγγραμμικότθτασ ςτθν παλινδρόμθςθ, ο ςυντελεςτισ πολλαπλοφ προςδιοριςμοφ R 2 για τον ζλεγχο τθσ προςαρμογισ του υποδείγματοσ ςτα μεταςχθματιςμζνα δεδομζνα, ο ςυντελεςτισ πολλαπλισ ςυςχζτιςθσ R που μετρά τθν ζνταςθ τθσ ςχζςθσ μεταξφ τθσ μεταςχθματιςμζνθσ εξαρτθμζνθσ και των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν και ο προςαρμοςμζνοσ ςυντελεςτισ πολλαπλοφ προςδιοριςμοφ R 2. Επίςθσ, υπολογίηονται οι τυποποιθμζνοι ςυντελεςτζσ παλινδρόμθςθσ β, τα τυπικά ςφάλματα, οι ςυντελεςτζσ απλισ ςυςχζτιςθσ (μθδενικισ τάξθσ) που εκφράηουν τθ ςυςχζτιςθ μεταξφ τθσ μεταςχθματιςμζνθσ μεταβλθτισ Υ και κάκε μίασ ξεχωριςτά ανεξάρτθτθσ μεταβλθτισ, οι μερικοί ςυντελεςτζσ ςυςχζτιςθσ που εκφράηουν τθ ςυςχζτιςθ μεταξφ τθσ μεταςχθματιςμζνθσ μεταβλθτισ Υ και τθσ μεταβλθτισ Χ i (όταν ζχουν απομακρυνκεί οι γραμμικζσ επιδράςεισ των υπολοίπων ανεξαρτιτων 107

109 μεταβλθτϊν επί τθσ Χ i ), και οι ςυντελεςτζσ μερικισ ςυςχζτιςθσ που δείχνουν τθ ςυςχζτιςθ μεταξφ τθσ ανεξάρτθτθσ μεταβλθτισ Χ i και τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ (όταν ζχουν απομακρυνκεί οι γραμμικζσ επιδράςεισ των υπολοίπων ανεξαρτιτων μεταβλθτϊν τόςο επί τθσ Χ i όςο και επί τθσ Υ) (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Επιπλζον, εφαρμόηεται θ ανάλυςθ τθσ διακφμανςθσ για τον ζλεγχο τθσ ςχζςθσ μεταξφ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ και τθσ ομάδασ των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν, με τον επιμεριςμό τθσ διακφμανςθσ, των προβλεπόμενων τιμϊν τθσ, που αποδίδεται ςτθν παλινδρόμθςθ και τθ διακφμανςθ των τιμϊν που δεν αποδίδονται ςε αυτιν (των ςφαλμάτων-καταλοίπων). Επιπρόςκετα, υπολογίηονται τα μζτρα ςχετικισ ςθμαςίασ του Pratt (1987) και ανοχισ για τον ζλεγχο τθσ πολυςυγγραμμικότθτασ, κακϊσ και οι ποςοτικοποιιςεισ για κάκε μια από τισ κατθγορίεσ των μεταβλθτϊν και οι ποςοτικοποιθμζνεσ τιμζσ των αρχικϊν τιμϊν των παρατθριςεων Μεκοδολογικό πλαίςιο διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ Θεωρθτικό υπόβακρο Για τθ ςτατιςτικι τμθματοποίθςθ των γεωργϊν ςε δεδομζνεσ διακριτζσ ομάδεσ (ςυςτάδεσ) ανάλογα με το βακμό υιοκζτθςθσ τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ και των ςυντελεςτϊν που τον επθρεάηουν, επιλζχκθκε θ μζκοδοσ τθσ διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ (two step cluster analysis), θ οποία αποτελεί επζκταςθ τθσ κλαςικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ και χρθςιμοποιείται όταν κάποιεσ από τισ μεταβλθτζσ δεν είναι αρικμθτικζσ (ιςοδιαςτθμάτων ι αναλογικζσ) ι υπάρχει υποψία ότι οι ςχζςεισ μεταξφ των μεταβλθτϊν δεν είναι γραμμικζσ (SPSS, 2008). Θ τεχνικι τθσ διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ είναι ζνα διερευνθτικό εργαλείο που αποςκοπεί να προςδιορίςει ςυςτάδεσ ομοειδϊν παρατθριςεων από ζνα μεγάλο αρικμό από αυτζσ με βάςθ ομάδα κατθγορικϊν ι/και ςυνεχϊν μεταβλθτϊν (χαρακτθριςτικϊν). Με τθν υπόκεςθ ότι οι μεταβλθτζσ είναι ανεξάρτθτεσ μεταξφ τουσ, παρζχεται θ δυνατότθτα χειριςμοφ κατθγορικϊν και ςυνεχϊν μεταβλθτϊν, με τισ πρϊτεσ να ακολουκοφν πολυωνυμικι κατανομι και τισ δεφτερεσ κανονικι κατανομι 108

110 (SPSS, 2008). Σε περίπτωςθ υποψίασ μθ ιςχφοσ τθσ ανεξαρτθςίασ των μεταβλθτϊν, καλό είναι να προθγείται ζλεγχοσ με τθν αναηιτθςθ τθσ ςυςχζτιςθσ ανά δφο των ςυνεχϊν μεταβλθτϊν και με τθ χριςθ του ελζγχου του χ 2 ανά δφο των κατθγορικϊν μεταβλθτϊν, ενϊ για τθν αναηιτθςθ τθσ ανεξαρτθςίασ μεταξφ μιασ κατθγορικισ και μιασ ςυνεχοφσ να χρθςιμοποιείται ο ζλεγχοσ τθσ διαδικαςίασ των μζςων. Ακόμθ, γίνεται ο ζλεγχοσ τθσ κανονικότθτασ τθσ κατανομισ των ςυνεχϊν μεταβλθτϊν και τθσ πολυωνυμικισ κατανομισ των κατθγορικϊν με τον ζλεγχο καλισ προςαρμογισ του χ 2 ι τον ζλεγχο των Kolmogorov-Smirnov. Θ διβθματικι ανάλυςθ ςε ςυςτάδεσ χρθςιμοποιεί τισ τυποποιθμζνεσ τιμζσ των ςυνεχϊν μεταβλθτϊν, οι οποίεσ κα πρζπει προθγουμζνωσ να τυποποιθκοφν ι, ςε περίπτωςθ που δεν τυποποιθκοφν, να ζχει αυτό δθλωκεί ςτο πρόγραμμα, προκειμζνου να υποςτοφν τθ διαδικαςία τθσ τυποποίθςθσ. Είναι ςκόπιμο να γίνεται προθγουμζνωσ τυποποίθςθ των τιμϊν και ειςαγωγι αυτϊν ςτο πρόγραμμα, ζτςι ϊςτε να κερδθκεί ςθμαντικόσ χρόνοσ επεξεργαςίασ των δεδομζνων, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μεγάλο αρικμό παρατθριςεων και μεγάλο αρικμό ςυνεχϊν μεταβλθτϊν. Ωσ μζτρο ομοιότθτασ μεταξφ των ςυςτάδων χρθςιμοποιείται ο λογάρικμοσ τθσ μζγιςτθσ πικανοφάνειασ των αποςτάςεων, όπου όλεσ οι μεταβλθτζσ υποτίκεται ότι είναι ανεξάρτθτεσ μεταξφ τουσ και μάλιςτα οι ςυνεχείσ ότι κατανζμονται κανονικά, ενϊ οι κατθγορικζσ ότι κατανζμονται πολυωνυμικά. Ωσ μζτρο ομοιότθτασ μπορεί να χρθςιμοποιθκεί θ ευκλείδεια απόςταςθ, αλλά μόνο όταν όλεσ οι μεταβλθτζσ είναι ςυνεχείσ. Κατά τθν πρϊτθ φάςθ τθσ ανάλυςθσ, θ διαδικαςία ξεκινά με τθ δθμιουργία ενόσ δζντρου (ομάδασ) χαρακτθριςτικϊν των ςυςτάδων (CF), του οποίου ο ςχθματιςμόσ ξεκινά με τθν ζνταξθ τθσ πρϊτθσ παρατιρθςθσ ςτθ ρίηα του δζντρου ςε κάποιο κόμβο (ςθμείο ςφγκλιςθσ) ο οποίοσ αφορά ςε όλεσ τισ πλθροφορίεσ ωσ προσ τισ μεταβλθτζσ τθσ πρϊτθσ παρατιρθςθσ. Κάκε διαδοχικι παρατιρθςθ, με τθ χρθςιμοποίθςθ ωσ κριτθρίου ομοιότθτασ του μζτρου απόςταςθσ, προςτίκεται ςε κάκε υπάρχοντα κόμβο ι ςχθματίηει ζνα νζο κόμβο με βάςθ τθν ομοιότθτα με τουσ κόμβουσ που υπάρχουν. Ζνασ κόμβοσ με πολλζσ περιπτϊςεισ ςυνιςτά μια ςφνκεςθ των 109

111 πλθροφοριϊν ωσ προσ τισ μεταβλθτζσ για τισ ςυγκεκριμζνεσ περιπτϊςεισ. Κατά τθ δεφτερθ φάςθ οι κόμβοι του δζντρου των χαρακτθριςτικϊν των ςυςτάδων ομαδοποιοφνται με βάςθ τον αλγόρικμο τθσ ςυςςωρευτικισ ταξινομικισ τεχνικισ, κατά τρόπο ανάλογο με εκείνο ςτθν ιεραρχικι ανάλυςθ ςε ςυςτάδεσ, όπου οι ςυςτάδεσ ςχθματίηονται με τθν ομαδοποίθςθ, διαδοχικά, των κόμβων ςε όλο και μεγαλφτερεσ ςυςτάδεσ, μζχρισ ότου όλοι οι κόμβοι καταςτοφν μζλθ μιασ και μόνο ςυςτάδασ. Θ ςυςςωρευτικι ταξινομικι τεχνικι μπορεί να χρθςιμοποιθκεί για τθ δθμιουργία εφρουσ λφςεων μεταξφ των οποίων κα εντοπιςτεί θ άριςτθ λφςθ με βάςθ το κριτιριο πλθροφόρθςθσ κατά Bayes (BIC) του Schwartz ι με βάςθ το κριτιριο πλθροφόρθςθσ Akaike (AIC) (SPSS, 2008). Θ ςυςςωρευτικι ταξινομικι τεχνικι οδθγεί ςτθ δθμιουργία των ςυςτάδων, όπου το δζντρο CF ζχει ολοκλθρωκεί, ςε ςθμείο που να μθ δζχεται πλζον οποιαδιποτε νζα παρατιρθςθ ςε οποιονδιποτε από τουσ κόμβουσ του, οφτε και κάκε κόμβοσ να μπορεί να διαχωριςτεί. Ωςτόςο, εφόςον είναι επικυμθτό από τον ερευνθτι, είναι δυνατόσ ο χειριςμόσ παρατθριςεων με ακραίεσ τιμζσ, με τθν ενςωμάτωςθ κάποιων από αυτζσ - ςτο βακμό που είναι αυτό δυνατό, ςε κόμβουσ που κεωροφνται φτωχοί, με τθν ζννοια ότι ζχουν λιγότερεσ από ζνα προκακοριςμζνο ποςοςτό παρατθριςεισ ωσ προσ το μζγιςτο αρικμό ς αυτοφσ και τθν επαναδθμιουργία του δζντρου CF, αλλιϊσ γίνεται απόρριψθ κάποιων από τισ ακραίεσ αυτζσ τιμζσ. Θ επιλογι του άριςτου αρικμοφ των ςυςτάδων γίνεται αυτομάτωσ, με βάςθ το κριτιριο πλθροφόρθςθσ κατά Bayes (BIC) του Schwartz ι με βάςθ το κριτιριο πλθροφόρθςθσ Akaike (AIC). Το κακζνα από αυτά τα κριτιρια υπολογίηεται για κάκε δυνθτικό αρικμό ςυςτάδων, μικρότερεσ τιμζσ δε αυτϊν δθλϊνουν καλφτερα ςχετικά μοντζλα-λφςεισ του προγράμματοσ και, ςυνεπϊσ, θ άριςτθ λφςθ του αρικμοφ των ςυςτάδων επιλζγεται εκείνθ ςτθν οποία αντιςτοιχεί θ μικρότερθ τιμι του κριτθρίου BIC ι AIC. Πμωσ, επειδι θ τιμι του οποιουδιποτε από τα παραπάνω κριτιρια ςυνεχίηει να μειϊνεται με τθν αφξθςθ του αρικμοφ των ςυςτάδων, θ βελτίωςθ αυτι που επιτυγχάνεται είναι υπζρ του βακμοφ πολυπλοκότθτασ των λφςεων με μεγάλο αρικμό ςυςτάδων. Ζτςι, κακζνα από τα παραπάνω κριτιρια παρζχει ςυμπλθρωματικζσ πλθροφορίεσ που βοθκοφν ςτθν επιλογι του άριςτου αρικμοφ των ςυςτάδων, όπωσ, για παράδειγμα, αξιολογοφνται οι μεταβολζσ ςε δφο 110

112 διαδοχικζσ τιμζσ του κριτθρίου BIC ι AIC, θ ςχζςθ (λόγοσ) τθσ μεταβολισ του BIC ι του AIC που αφορά ςτισ μεταβολζσ ςε ςχζςθ με τα αντίςτοιχα μεγζκθ ςτθ λφςθ των δφο ςυςτάδων και θ ςχζςθ (αναλογία) των αποςτάςεων που αφοροφν ςτον τρζχοντα αρικμό των ςυςτάδων ωσ προσ τον προθγοφμενο. Ακόμθ, το πρόγραμμα τθσ διβθματικισ ανάλυςθσ ςε ςυςτάδεσ παρζχει αποτελζςματα περιγραφικϊν ςτατιςτικϊν μζτρων και ςυχνότθτεσ κατά ςυςτάδα, κακϊσ και τον αρικμό των παρατθριςεων ςτισ ςυςτάδεσ. Τζλοσ, θ τεχνικι αυτι παρζχει, κατά ςυςτάδα, μζςω του προγράμματοσ SPSS, ςειρά διαγραμμάτων περιγραφικϊν μζτρων, όπωσ διαγραμμάτων κατανομισ τθσ διακφμανςθσ κακεμιάσ μεταβλθτισ ςτθ ςυςτάδα, διαγράμματοσ ςυχνοτιτων των παρατθριςεων ςτθ ςυςτάδα και διαγραμμάτων κατάλλθλων για τθν επιςιμανςθ τθσ ςθμαςίασ των μεταβλθτϊν που ςυμμετείχαν ςτο πρόγραμμα, όπωσ ταξινομικι ςειρά των μεταβλθτϊν ςτθ ςυςτάδα ι κατά μεταβλθτι, διαγράμματα εντοπιςμοφ ςθμαντικότθτασ των μεταβλθτϊν με βάςθ το ςτατιςτικό χ 2 για τισ κατθγορικζσ μεταβλθτζσ και το ςτατιςτικό t-student για τισ ςυνεχείσ μεταβλθτζσ, επίπεδα ςθμαντικότθτασ ελζγχου τθσ ιςότθτασ των μζςων για τισ ςυνεχείσ μεταβλθτζσ και ελζγχου των αναμενόμενων ςυχνοτιτων ωσ προσ τισ ςυνολικζσ για τισ κατθγορικζσ μεταβλθτζσ. Ακόμθ, παρζχει διαγράμματα τοποκζτθςθσ επιπζδου εμπιςτοςφνθσ ωσ προσ τον ζλεγχο τθσ ιςότθτασ τθσ κατανομισ μιασ μεταβλθτισ εντόσ τθσ δεδομζνθσ ςυςτάδασ ςε ςχζςθ με τθ ςυνολικι τθσ κατανομι και, τζλοσ, τθν απάλειψθ των μθ ςθμαντικϊν μεταβλθτϊν ςτο διάγραμμα των ςθμαντικϊν μεταβλθτϊν. Τα διαγράμματα που αφοροφν ςτθ ςθμαςία κακεμιάσ από τισ μεταβλθτζσ, αναφζρονται ξεχωριςτά ςε κακεμιά ςυςτάδα, όπου οι μεταβλθτζσ εμφανίηονται κατά ςειρά ςθμαςίασ τουσ ςτον άξονα τθσ τεταγμζνθσ Υ. Εντόσ του κακενόσ διαγράμματοσ οι κάκετεσ γραμμζσ οριοκετοφν τισ κριτικζσ τιμζσ για τον προςδιοριςμό τθσ ςθμαντικότθτασ κακεμιάσ μεταβλθτισ. Εφόςον μια μεταβλθτι κεωρθκεί ςτατιςτικά ςθμαντικι, θ τιμι του ςτατιςτικοφ χ 2 (για τισ κατθγορικζσ μεταβλθτζσ) ι του t-student (για τισ ςυνεχείσ μεταβλθτζσ) βρίςκεται εκτόσ των ορίων που ορίηουν οι κάκετεσ γραμμζσ, προσ τθ κετικι ι τθν αρνθτικι κατεφκυνςθ (για τισ ςυνεχείσ μεταβλθτζσ). Αρνθτικι τιμι του ςτατιςτικοφ t-student δθλϊνει ότι θ αντίςτοιχθ μεταβλθτι γενικά λαμβάνει τιμζσ μικρότερεσ των μζςων τιμϊν εντόσ τθσ 111

113 ςυςτάδασ και κετικι τιμι του ςτατιςτικοφ t-student δθλϊνει ότι θ μεταβλθτι λαμβάνει τιμζσ μεγαλφτερεσ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΣΟ ΑΠΟΣΕΛΕΜΑΣΑ 112

114 5.1 Ειςαγωγι Στο πζμπτο κεφάλαιο παρουςιάηονται τα αποτελζςματα που προζκυψαν από τθν περιγραφικι ςτατιςτικι ανάλυςθ. Τα αποτελζςματα αυτά, χρθςιμεφουν ςτθν καλφτερθ δυνατι περιγραφι τθσ κατάςταςθσ που επικρατεί ςτο γεωργικό πλθκυςμό του Νομοφ Ρζλλασ όςον αφορά ςτο βακμό υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τεχνολογιϊν πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ ςτον τομζα τθσ γεωργίασ, θ οποία αποτελεί και τον αντικειμενικό ςκοπό τθσ παροφςασ ζρευνασ. Αρχικά, γίνεται αναλυτικι παρουςίαςθ των κοινωνικοοικονομικϊν χαρακτθριςτικϊν του ςυνόλου του δείγματοσ. Στθ ςυνζχεια, διερευνϊνται οι ςτάςεισ-απόψεισ των ερωτωμζνων γεωργϊν ςχετικά με το βακμό υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τρε και ςτθ ςυνζχεια εξετάηονται οριςμζνεσ δθλϊςεισ τουσ. Θ παρουςίαςθ των αποτελεςμάτων ακολουκεί τθ ςειρά τθσ δομισ του ερωτθματολογίου. Ραράλλθλα, γίνεται προςπάκεια διερεφνθςθσ των πικανϊν εξαρτιςεων μεταξφ των μεταβλθτϊν του ερωτθματολογίου, που αναφζρονται ςτθ διερεφνθςθ του βακμοφ υιοκζτθςθσ καινοτομιϊν/τρε (εξαρτθμζνθ) όςον αφορά ςτθν περίπτωςθ των γεωργϊν του Νομοφ Ρζλλασ και των υπόλοιπων ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν. Θ ερμθνεία τθσ ςυμβολισ των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν επί των εξαρτθμζνων κα βοθκιςει ςθμαντικά ςτον προςδιοριςμό των παραγόντων εκείνων που ευκφνονται ςτθν υιοκζτθςθ ι όχι των αναφερόμενων καινοτομιϊν, κακϊσ και ςτθν εκτίμθςθ τθσ καλισ προςαρμογισ του υποδείγματοσ ςτα δεδομζνα τθσ ζρευνασ. Θ μζκοδοσ που επιλζγεται ωσ θ καταλλθλότερθ είναι θ κατθγορικι παλινδρόμθςθ, γνωςτι και ωσ παλινδρόμθςθ με άριςτθ κλιμάκωςθ (Meulman, 2001:Κεφ. 2.8 Μιχαθλίδθσ, 2004: ), θ οποία αποτελεί επζκταςθ τθσ κλαςικισ ςτατιςτικισ τεχνικισ ανάλυςθσ παλινδρόμθςθσ και χρθςιμοποιείται όταν κάποιεσ από τισ μεταβλθτζσ δεν είναι αρικμθτικζσ (ιςοδιαςτθμάτων ι αναλογικζσ) ι υπάρχει υποψία ότι οι ςχζςεισ μεταξφ των μεταβλθτϊν δεν είναι γραμμικζσ (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Θ κατθγορικι παλινδρόμθςθ ποςοτικοποιεί δεδομζνα κατθγορικϊν μεταβλθτϊν με τθν απόδοςθ αρικμθτικϊν τιμϊν ςτισ κατθγορίεσ, αποςκοπϊντασ ςτθν άριςτθ γραμμικι παλινδρόμθςθ των μεταςχθματιςμζνων μεταβλθτϊν (Kooij and Meulman, 113

115 1997). Ζτςι, παρζχεται θ δυνατότθτα πρόβλεψθσ των τιμϊν τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ για οποιοδιποτε ςυνδυαςμό των ανεξάρτθτων μεταβλθτϊν (Μιχαθλίδθσ, 2004: ). Θ ποςοτικοποίθςθ των κατθγοριϊν των μεταβλθτϊν γίνεται κατά τζτοιο τρόπο ϊςτε το τετράγωνο του ςυντελεςτι πολλαπλισ ςυςχζτιςθσ μεταξφ τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ και τθσ ομάδασ των ανεξάρτθτων να είναι μζγιςτο. Θ επίδραςθ τθσ κάκε ανεξάρτθτθσ μεταβλθτισ επί τθσ εξαρτθμζνθσ περιγράφεται με τον αντίςτοιχο ςυντελεςτι παλινδρόμθςθσ, ενϊ ο βακμόσ μεταβολισ τθσ εξαρτθμζνθσ μεταβλθτισ υποδθλϊνεται από το πρόςθμο του ςυντελεςτι παλινδρόμθςθσ. 5.2 Περιγραφικι ςτατιςτικι ανάλυςθ δεδομζνων Δθμογραφικά χαρακτθριςτικά Από το ςφνολο των μελϊν του δείγματοσ τθσ ζρευνασ, οι 280 (92,4%) είναι άντρεσ και οι 23 (7,6%) γυναίκεσ (Ρίνακασ 2). Είναι φανερό ότι το γυναικείο φφλο που εμφανίηεται να κατζχει τθ κζςθ του αρχθγοφ τθσ γεωργικισ εκμετάλλευςθσ, αποτελεί μειοψθφία, κατάςταςθ μάλλον αναμενόμενθ για το ελλθνικό γεωργικό νοικοκυριό. Θ κατανομι του δείγματοσ κατά φφλο απεικονίηεται αναλυτικότερα με τθ βοικεια του παρακάτω κυκλικοφ γραφιματοσ (Γράφθμα 2). Πίνακασ 2 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το φφλο Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 2 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το φφλο 114

116 Πηγή: Ερωτηματολόγιο Στον Ρίνακα 3 και ςτο Γράφθμα 3 που ακολουκοφν, παρουςιάηεται θ κατανομι ωσ προσ τθν θλικία των μελϊν του δείγματοσ. Ππωσ προκφπτει, το μεγαλφτερο ποςοςτό (42,9%) ζχει θλικία μεταξφ 36 και 45 ετϊν, το 28,4% ζχει θλικία μεταξφ 46 και 60 ετϊν, ενϊ το υπόλοιπο 28,7% μοιράηεται ςτισ υπόλοιπεσ κλάςεισ θλικιϊν. Πίνακασ 3 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν θλικία Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 3 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν θλικία Πηγή: Ερωτηματολόγιο Σφμφωνα με τον Ρίνακα 4 που αφορά ςτον τόπο κατοικίασ των ερωτϊμενων γεωργϊν, υπερζχει ο Διμοσ Αριδαίασ (38%) και ςτθ ςυνζχεια ο Διμοσ Εξαπλατάνου (25,1%). Το υπόλοιπο ποςοςτό επιμερίηεται ςτουσ υπόλοιπουσ Διμουσ του Νομοφ. Συγκεκριμζνα, το 2% είναι κάτοικοι του Διμου Ζδεςςασ, το 5% κάτοικοι του Διμου Βεγορίτιδασ, το 9,2% κάτοικοι του Διμου Γιαννιτςϊν, από 3,3% μοιράηονται οι Διμοι Κρφασ Βρφςθσ, Μενιιδοσ και Ρζλλασ, το 2,6% των γεωργϊν του δείγματοσ κατοικοφν ςτο Διμο Κφρρου, το 3,6% ςτο Διμο Μεγάλου Αλεξάνδρου και τζλοσ το 4,6% είναι κάτοικοι ςτο Διμο Σκφδρασ. Ριο παραςτατικά φαίνονται ςτο Γράφθμα 4. Πίνακασ 4 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τόπο διαμονισ 115

117 Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 4 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τόπο διαμονισ Πηγή: Ερωτηματολόγιο Θ πλειοψθφία των ερωτωμζνων είναι ζγγαμοι/εσ (71,9%), ζνα ποςοςτό 26,1% είναι άγαμοι/εσ, ενϊ οι υπόλοιποι (2%) είναι διαηευγμζνοι/εσ και χιροι/εσ. Στον Ρίνακα 5 και ςτο Γράφθμα 5 παρουςιάηεται αναλυτικά θ κατανομι τθσ οικογενειακισ κατάςταςθσ του δείγματοσ των γεωργϊν. Άξιο προςοχισ είναι ότι εξαιρετικά μικρό ποςοςτό των γεωργϊν που ζλαβαν μζροσ ςτθν ζρευνα είναι διαηευγμζνοι/εσ (0,3%), για τθν ακρίβεια ζνα άτομο, κοινωνικό φαινόμενο που ζχει πάρει μεγάλεσ διαςτάςεισ τα τελευταία χρόνια, αλλά από ό,τι παρατθρείται δεν ζχει επθρεάςει, ακόμα, τθν επαρχία. Πίνακασ 5 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν οικογενειακι κατάςταςθ 116

118 Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 5 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν οικογενειακι κατάςταςθ Πηγή: Ερωτηματολόγιο Το μζγεκοσ των οικογενειϊν του Νομοφ Ρζλλασ, ςυμπεριλαμβανομζνων και των ατόμων που απουςιάηουν προςωρινά λόγω ςπουδϊν, ςτρατιωτικισ κθτείασ κ.λ.π., κυμαίνεται κατά μζςο όρο ςτα 4 μζλθ, με ποςοςτό 45,9%, όπωσ ςυμβαίνει ςυνικωσ με τισ περιςςότερεσ ελλθνικζσ οικογζνειεσ. Ακολουκοφν οι τριμελείσ (23,8%) και οι διμελείσ οικογζνειεσ (15,2%). Ροςοςτό τθσ τάξθσ του 9,9% αντιπροςωπεφει οικογζνειεσ με 5 μζλθ, ενϊ το υπόλοιπο 5,3% επιμερίηεται ςχεδόν ιςομερϊσ ςε εξαμελι (1,7%) και επταμελι (1,3%) νοικοκυριά, κακϊσ και ςε μονομελι με ποςοςτό 2,3% (Ρίνακασ 6, Γράφθμα 6). Πίνακασ 6 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον αρικμό μελϊν τθσ οικογζνειασ 117 Πηγή: Ερωτηματολόγιο

119 Γράφθμα 6 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον αρικμό μελϊν τθσ οικογζνειασ Πηγή: Ερωτηματολόγιο Ππωσ ιταν αναμενόμενο, θ ςυντριπτικι πλειοψθφία των γεωργϊν προζρχεται από γεωργικι οικογζνεια (98,7%). Μόνο 4 άτομα απάντθςαν αρνθτικά, ποςοςτό 1,3%. Θ απάντθςθ του ςυνόλου του δείγματοσ των γεωργϊν ςτθ ςυγκεκριμζνθ ερϊτθςθ ιταν αναμενόμενθ διότι το επάγγελμα του γεωργοφ ςυνικωσ αςκείται από γόνουσ αγροτικϊν οικογενειϊν που ςυνεχίηουν τθν οικογενειακι επιχείρθςθ (Ρίνακασ 7, Γράφθμα 7). Πίνακασ 7 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν προζλευςθ από γεωργικι οικογζνεια Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 7 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν προζλευςθ από γεωργικι οικογζνεια 118 Πηγή: Ερωτηματολόγιο

120 Ωσ προσ το μορφωτικό επίπεδο των γεωργϊν που απάντθςαν ςτο Ερωτθματολόγιο παρατθρείται ότι υπάρχει μια ςχετικά αναλογικι κατανομι ςτισ τζςςερισ πρϊτεσ κατθγορίεσ εκπαίδευςθσ. Το μεγαλφτερο ποςοςτό ζχει αποφοιτιςει από τθ ςτοιχειϊδθ εκπαίδευςθ (Δθμοτικό, 26,4%), ενϊ ςθμαντικό ποςοςτό (22,4%) ζχει αποφοιτιςει από το Γενικό Λφκειο. Δεν απζχουν πολφ ςε ποςοςτό και οι γεωργοί που ζχουν απολυτιριο Γυμναςίου (20,5%) και Τεχνικοφ Λυκείου (από 21,8%). Το 7,6% ζχει λάβει ανϊτερθ και ανϊτατθ εκπαίδευςθ (ΑΕΛ-ΤΕΛ), ενϊ πολφ μικρό είναι το ποςοςτό των γεωργϊν που ζχουν αποφοιτιςει από ΛΕΚ (1,3%). Θ κατανομι του μορφωτικοφ επιπζδου των ερωτωμζνων γεωργϊν παρουςιάηεται αναλυτικότερα παρακάτω (Ρίνακασ 8, Γράφθμα 8). Πίνακασ 8 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το μορφωτικό επίπεδο Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 8 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το μορφωτικό επίπεδο Πηγή: Ερωτηματολόγιο 119

121 Ππωσ προκφπτει από τα ςτοιχεία του Ρίνακα 9, το 63% και 11,6% των ερωτϊμενων αςκοφν ωσ βαςικό το επάγγελμα τθσ γεωργίασ και γεωργοκτθνοτροφίασ, αντίςτοιχα, ςτοιχείο που επιβεβαιϊνει το γεωργικό ςτοιχείο του Νομοφ. Το 11,2% είναι δθμόςιοι υπάλλθλοι, ζνα μικρότερο ποςοςτό ιδιωτικοί υπάλλθλοι (5,9%), το 7,9% ελεφκεροι επαγγελματίεσ και τζλοσ ποςοςτό 0,3% είναι ςυνταξιοφχοι (θ ςφνταξθ λαμβάνεται ωσ βαςικό ειςόδθμα). Στο Γράφθμα 9 απεικονίηεται αναλυτικά θ κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το κφριο επάγγελμα. Πίνακασ 9 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το κφριο επάγγελμα Γράφθμα 9 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το κφριο επάγγελμα Πηγή: Ερωτηματολόγιο Πηγή: Ερωτηματολόγιο Ο προςδιοριςμόσ του ετιςιου ακακάριςτου γεωργικοφ ειςοδιματοσ, κακϊσ και του ετιςιου ςυνολικοφ ακακάριςτου ειςοδιματοσ, παρόλο που αναμενόταν να αποτελζςει δφςκολθ διαδικαςία εξαιτίασ τθσ πικανότθτασ οι ερωτϊμενοι γεωργοί να παρουςιάςουν ςτισ απαντιςεισ κάποια επιφυλακτικότθτα ι καχυποψία πραγματοποιικθκε αβίαςτα. 120

122 Σφμφωνα με τα ςτοιχεία θ οικονομικι κατάςταςθ των μελϊν του δείγματοσ δε φαίνεται να βρίςκεται ςε ικανοποιθτικό επίπεδο, αφοφ το μεγαλφτερο ποςοςτό του (35,3%) κυμαίνεται ςτθν κατθγορία των ΕΥΩ το χρόνο. Οι κατθγορίεσ ειςοδθμάτων με <5.000, και παρουςιάηουν ςχετικά αναλογικι κατανομι, 14,9%, 13,9% και 17,5%, αντίςτοιχα. Σε καλφτερθ οικονομικι κατάςταςθ βρίςκεται ζνα πολφ μικρότερο ποςοςτό του δείγματοσ (5%), το οποίο δθλϊνει ετιςιο ακακάριςτο ειςόδθμα ΕΥΩ, ενϊ το 4% και 3% διλωςε ακακάριςτο ειςόδθμα το οποίο κυμαίνεται αντίςτοιχα ςε ΕΥΩ και ΕΥΩ ετθςίωσ. Τζλοσ, ςτθν κατθγορία > ΕΥΩ παρουςιάηεται να αντιςτοιχεί ζνα αξιοπρόςεκτο ποςοςτό (6,6%) (Ρίνακασ 10, Γράφθμα 10). Πίνακασ 10 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 10 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ακακάριςτο γεωργικό ειςόδθμα Πηγή: Ερωτηματολόγιο 121

123 Πςον αφορά ςτο ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα παρατθρείται, όπωσ και προθγοφμενα ότι τα περιςςότερα μζλθ του δείγματοσ κατατάςςονται ςτθν κατθγορία των ΕΥΩ (25,4%). Ακολουκοφν τα ποςοςτά 17,2% και 18,2%, που αντιςτοιχοφν ςτα επίπεδα ειςοδιματοσ ΕΥΩ και ΕΥΩ. Γεωργοί που ανικουν ςτθν κατθγορία ΕΥΩ εμφανίηουν ποςοςτό 5,3%, ενϊ 11,6% ανικουν ςτθν κατθγορία των ΕΥΩ, 5% ςτθν κατθγορία των ΕΥΩ και το υπόλοιπο 17,5% του δείγματοσ επιμερίηεται ςτισ ακραίεσ ειςοδθματικζσ κατθγορίεσ των <5.000 (3%) και > (14,5%) ΕΥΩ. Αναλυτικότερα, τα αποτελζςματα παρουςιάηονται ςτον Ρίνακα 11 και παραςτατικότερα ςτο Γράφθμα 11. Πίνακασ 11 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα Πηγή: Ερωτηματολόγιο Γράφθμα 11 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ το ετιςιο ςυνολικό ακακάριςτο ειςόδθμα Πηγή: Ερωτηματολόγιο Καινοτομίεσ ςτθν ευρφτερθ περιοχι Θ ςυγκεκριμζνθ ενότθτα περιγράφει τθ ςτάςθ-άποψθ των γεωργϊν ςχετικά με καινοτομίεσ/νζεσ τεχνολογίεσ που ζχουν ειςαχκεί ι όχι τα τελευταία χρόνια ςτθν 122

124 περιοχι του/τθσ κάκε ερωτϊμενου/θσ. Επιπλζον, εξετάηεται εάν κατά τθ ςτάςθάποψθ των γεωργϊν υπάρχει κρατικι υποςτιριξθ για υιοκζτθςθ των καινοτομιϊν/τρε, μζςω π.χ. επιδοτιςεων κ.λ.π., κακϊσ και θ επαγγελματικι ςχζςθ των γεωργϊν με τουσ γεωπόνουσ εάν ςυμπεριλαμβάνει ανάλογεσ καινοτόμεσ μορφζσ. Για τθ μζτρθςθ των ςτάςεων-απόψεων των γεωργϊν χρθςιμοποιικθκε θ γνωςτι πενταβάκμια κλίμακα Likert (1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ και 5=διαφωνϊ απόλυτα). Σφμφωνα με τισ απαντιςεισ του δείγματοσ, υπάρχει ςχεδόν ομοφωνία από τα περιςςότερα μζλθ, ςτο ότι δεν ζχουν εφαρμοςτεί καινοτομίεσ/νζεσ τεχνολογίεσ, γενικότερα, ςτθν περιοχι τουσ. Είναι ενδιαφζρον όμωσ ότι παρατθροφνται ποςοςτά γεωργϊν τα οποία εκφράηουν τθ κετικι τουσ ςτάςθ για ςυγκεκριμζνεσ τεχνολογίεσ (ςυμφωνοφν απόλυτα και ςυμφωνοφν), όπωσ: ο εκςυγχρονιςμόσ αρδευτικϊν δικτφων (34,3%), θ δθμιουργία λιμνοδεξαμενισ για βελτίωςθ τθσ άρδευςθσ (27,7%), αγροτικοί εξθλεκριςμοί (20,1%) και τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ (23,7%). Υπάρχουν βζβαια και τεχνολογίεσ για τισ οποίεσ οι γεωργοί δεν είναι ενθμερωμζνοι. Το ποςοςτό που δε γνωρίηει για τθν προςαρμογι ι όχι πλθροφοριακϊν υποδομϊν (29%) είναι χαρακτθριςτικό. Ο Ρίνακασ 12 παρουςιάηει αναλυτικότερα όςα προαναφζρκθκαν. Πίνακασ 12 - Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: τα τελευταία χρόνια ζχει ειςαχκεί ςτθν περιοχι νζα τεχνολογία ςτα αναφερόμενα αντικείμενα Εκςυγχρονιςμόσ αρδευτικϊν δικτφων Αντιπλυμ/ρικι προςταςία Δθμιουργία λιμνοδεξαμενισ για βελτίωςθ άρδευςθσ Ρροςαρμογι πλθροφοριακϊν υποδομϊν Εγκατάςταςθ επεξεργαςίασ λυμάτων και εξωτερικϊν Αγροτικοί εξθλεκτριςμοί ΤΡΕ αποχ/κϊν δικτφων Συμφωνϊ απόλυτα Συχν. % Συχν % Συχν. % Συχν. % Συχν. % Συχν. % Συχν. %. 8 2,6 3 1,0 10 3,3 7 2,3 3 1,0 3 1,0 8 2,6 Συμφωνϊ 96 31,7 23 7, , ,8 4 1, , ,1 Οφτε ςυμφωνϊ/ Οφτε διαφωνϊ 61 20,1 30 9,9 22 7, ,0 20 6, , ,1 Διαφωνϊ , , , , , , ,9 123

125 Διαφωνϊ απόλυτα 11 3, ,9 30 9,9 26 8, ,4 14 4,6 19 6,3 Σφνολο , , , , , , ,0 Πηγή: Ερωτηματολόγιο Σφμφωνα με τα ςτοιχεία τθσ ζρευνασ, ποςοςτό 48%, διλωςε ότι το κράτοσ ςτθρίηει τισ καινοτομίεσ/τρε ςτο χϊρο τθσ γεωργίασ είτε με επιδοτιςεισ, είτε με ενθμερωτικά ςεμινάρια κ.λ.π., παρόλα αυτά 25,7% διαφωνεί, 18,8% οφτε ςυμφωνεί/οφτε διαφωνεί, ενϊ το υπόλοιπο 7,6% επιμερίηεται ςτισ ακραίεσ ςτάςεισ, απόλυτθσ ςυμφωνίασ (5,6%) και διαφωνίασ (2%) (Γράφθμα 12). Γράφθμα 12 - Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: δίνονται κίνθτρα από το κράτοσ για υιοκζτθςθ καινοτομιϊν/νζων τεχνολογιϊν Πηγή: Ερωτηματολόγιο Θ τρίτθ ςτάςθ-άποψθ που διερευνικθκε αναφζρεται ςτον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται θ επικοινωνία των γεωργϊν του δείγματοσ με το γεωπόνο. Θ ςυγκεκριμζνθ μεταβλθτι ζχει ςθμαςία διότι εάν ο γεωπόνοσ χρθςιμοποιεί καινοτομίεσ/τεχνολογίεσ πλθροφόρθςθσ και επικοινωνίασ, βοθκάει το/τθ γεωργό να εξοικειωκεί με αυτζσ και να τισ ςυμπεριλάβει πιο εφκολα ςτθν εργαςία του και ςτθ ηωι του. Ρροςδιορίςτθκε ότι, κατά βάςθ (51,9%), θ επικοινωνία γεωργοφγεωπόνου γίνεται με τον κλαςικό πατροπαράδοτο τρόπο, δθλαδι προςωπικά και τθλεφωνικά. Αξιοπρόςεκτο, όμωσ, είναι και το ποςοςτό των γεωργϊν (40,6%) που διλωςαν, με απόλυτθ ςυμφωνία ι με ςυμφωνία απλά, ότι ςυμπεριλαμβάνονται και καινοτόμεσ μορφζσ ςτθν επαγγελματικι επικοινωνία τουσ με το γεωπόνο, όπωσ χαρακτθριςτικά φαίνεται και ςτον Ρίνακα

126 Πίνακασ 13 - Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: θ επαγγελματικι επικοινωνία με το γεωπόνο ςυμπεριλαμβάνει ΤΡΕ Πηγή: Ερωτηματολόγιο Τα μζλθ του δείγματοσ που υποςτιριξαν ότι θ ενθμζρωςθ πραγματοποιείται με τισ ΤΡΕ επιβεβαιϊνονται κατά κάποιο τρόπο και με τθν επόμενθ κατά ςειρά μεταβλθτι ςτάςθσ-άποψθσ που αφορά ςυγκεκριμζνα ςτον προςδιοριςμό του ςυνθκζςτερου τρόπου επικοινωνίασ. Ροςοςτό 37,3% (ςυμφωνεί απόλυτα και ςυμφωνεί απλά) παρουςιάςτθκε να επικοινωνεί με τον αρμόδιο γεωπόνο θλεκτρονικά, μζςω , SMS κ.λ.π. Ροςοςτό 85,2% του δείγματοσ ζχει προςωπικι επικοινωνία (ςυμφωνεί απόλυτα και ςυμφωνεί), ενϊ 66,3% τθλεφωνικι. Ππωσ ιταν αναμενόμενο μετά τθν προςωπικι επικοινωνία ακολουκεί θ τθλεφωνικι και ζπειτα θ θλεκτρονικι. Από τθν άλλθ πλευρά, 8%, 10,5% και 59,1% δεν επικοινωνοφν με το γεωπόνο προςωπικά, τθλεφωνικά και θλεκτρονικά, αντίςτοιχα (απλϊσ διαφωνοφν ι διαφωνοφν απόλυτα). Θ μζςθ ςτάςθ-άποψθ (οφτε ςυμφωνεί/οφτε διαφωνεί) για τθν τθλεφωνικι επικοινωνία ςυγκζντρωςε ποςοςτό 23,1%. Θ προςωπικι και θλεκτρονικι επικοινωνία κυμαίνονται ςε χαμθλά επίπεδα (6,9% και 3,6%) (Ρίνακασ 14). Αξίηει να ςθμειωκεί ότι ςτθν επαρχία τθσ Αλμωπίασ ζνασ από τουσ υπεφκυνουσ γεωπόνουσ του Συνεταιριςμοφ, αυτόσ που ανζλαβε τθν κατάρτιςθ των γεωργϊν για το πρόγραμμα τθσ Ολοκλθρωμζνθσ Διαχείριςθσ, εφάρμοςε ζνα ξεχωριςτό ςφςτθμα επικοινωνίασ μαηί τουσ για τθν ενθμζρωςθ των ψεκαςμϊν, προςαρμοςμζνο περιςςότερο ςτα ςφγχρονα δεδομζνα. Το πρόγραμμα το ονόμαςε: "Ρρόγραμμα Ενθμζρωςθσ Ραραγωγϊν για Ψεκαςμό" και αφορά ςτθ φυτοπροςταςία, τθ κρζψθ και τισ καλλιεργθτικζσ φροντίδεσ. Χρθςιμοποίθςε βάςεισ δεδομζνων τθσ Microsoft Office, όπου και καταχϊρθςε τα ςτοιχεία των γεωργϊν που είναι εγγεγραμμζνοι ςτο 125

127 πρόγραμμα τθσ Ολοκλθρωμζνθσ Διαχείριςθσ, δθλαδι το κινθτό και ςτακερό τθλζφωνο, είδοσ καλλιζργειασ, τοποκεςία αγροτεμαχίου, παραγωγικά ι μθ παραγωγικά αγροτεμάχια, ιδιαίτερθ ευπάκεια τθσ καλλιζργειασ ςε αςκζνειεσ κ.λ.π. Για παράδειγμα, όςοι γεωργοί είχαν καλλιζργειεσ που χρειάηονταν ςε ςυγκεκριμζνθ χρονικι περίοδο κάποιο ςυγκεκριμζνο ψεκαςμό, π.χ. ραντίςματα χαλκοφ, ο γεωπόνοσ με τθ χριςθ του θλεκτρονικοφ υπολογιςτι, μζςω τθσ λειτουργίασ Access τθσ Microsoft Office, ςυγκζντρωνε τθν ομάδα των γεωργϊν που ζπρεπε να προβοφν ςε αυτιν τθν ενζργεια και με τθ χριςθ του διαδικτφου ζςτελνε ταυτόχρονα ςτο κινθτό τουσ τθλζφωνο το ανάλογο μινυμα που τουσ ενθμζρωνε να ψεκάςουν. Πίνακασ 14 - Βακμόσ ςυμφωνίασ ςτθν παρακάτω διλωςθ: ςυνθκζςτεροσ τρόποσ επικοινωνίασ με γεωπόνουσ Ρροςωπικά Τθλεφωνικά Θλεκτρονικά Συχνότθτα % Συχνότθτα % Συχνότθτα % Συμφωνϊ απόλυτα , , ,5 Συμφωνϊ , , ,8 Οφτε ςυμφωνϊ/ Οφτε διαφωνϊ 21 6, ,1 11 3,6 Διαφωνϊ 22 7, , ,5 Διαφωνϊ απόλυτα 2,7 1,3 26 8,6 Σφνολο , , ,0 Πηγή: Ερωτηματολόγιο Εφαρμογι καινοτομιϊν γενικότερα Στθ ςυγκεκριμζνθ ενότθτα του Ερωτθματολογίου διερευνικθκε θ ςτάςθ των γεωργϊν ςχετικά με τθ γενικότερθ εφαρμογι καινοτομιϊν/τρε και το βακμό ςυμφωνίασ ςε μία από αυτζσ, ςτθν οποία χρθςιμοποιικθκε θ πενταβάκμια κλίμακα Likert (1=ςυμφωνϊ απόλυτα, 2=ςυμφωνϊ, 3=οφτε ςυμφωνϊ/οφτε διαφωνϊ, 4=διαφωνϊ και 5=διαφωνϊ απόλυτα). Με ερωτιςεισ όπωσ εάν οι ερωτϊμενοι/εσ διακζτουν ςφγχρονθ τθλεόραςθ, κάνουν χριςθ πιςτωτικισ κάρτασ, ζχουν πραγματοποιιςει κάποια παραγγελία μζςω του διαδικτφου κ.λ.π., επιδιϊχκθκε να 126

128 εξαχκεί το ςυμπζραςμα εάν μζςα από άλλεσ κινιςεισ ςτθ ηωι τουσ προςδίδεται τάςθ εκςυγχρονιςμοφ και όχι ςταςιμότθτασ. Θ πρϊτθ μεταβλθτι τθσ ςυγκεκριμζνθσ ενότθτασ αναφζρεται ςτον τφπο τθλεόραςθσ που ζχουν οι ερωτϊμενοι/εσ ςτα ςπίτια τουσ. Είναι άξιο προςοχισ, όπωσ φαίνεται ςτο Γράφθμα 13, ότι ακόμα και ςιμερα υπάρχουν νοικοκυριά που δε διακζτουν τθλεόραςθ (0,3%). Σε αντίκεςθ με αυτό το ποςοςτό, 55,8% γεωργϊν διακζτει τθλεόραςθ προθγμζνθσ τεχνολογίασ, ενϊ το 43,9% ζχει ςυμβατικι. Γράφθμα 13 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον τφπο τθλεόραςθσ ςτο ςπίτι Πηγή: Ερωτηματολόγιο Στο επόμενο ερϊτθμα, αναφορικά με τθν φπαρξθ θλεκτρονικοφ υπολογιςτι (Θ/Υ) ςτισ οικίεσ των γεωργϊν, ποςοςτό 51,8% απάντθςε κετικά, ενϊ το υπόλοιπο 48,2% αρνθτικά, όπωσ παρατθρείται ςτον Ρίνακα 15. Πίνακασ 15 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν φπαρξθ Θ/Υ ςτο ςπίτι Πηγή: Ερωτηματολόγιο Στο Γράφθμα 14 που ακολουκεί, διακρίνεται θ κατανομι του ςυγκεκριμζνου ποςοςτοφ με βάςθ τον προςδιοριςμό ςχετικά με το ποια από τα μζλθ του νοικοκυριοφ χρθςιμοποιοφν τον Θ/Υ που απάντθςαν ςτθν προθγοφμενθ μεταβλθτι ότι διακζτουν. Ραρατθρικθκε ότι το υψθλότερο ποςοςτό απάντθςε ότι χριςτεσ είναι τα παιδιά (65%), το 45% περιςςότερα από ζνα μζλοσ του νοικοκυριοφ, το 36% οι ίδιοι/εσ οι ερωτϊμενοι/εσ και ζνα πολφ μικρό ποςοςτό (8%) ότι τον Θ/Υ τον χρθςιμοποιεί ο/θ ςφηυγοσ. Επίςθσ, υπάρχει και ζνα πολφ μικρότερο ποςοςτό (2%) 127

129 που ενϊ απάντθςε ότι διακζτει Θ/Υ, παρόλα αυτά μζνει αχρθςιμοποίθτοσ, δεν τον χρθςιμοποιεί κανείσ. Γράφθμα 14 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τον χριςτθ Θ/Υ Πηγή: Ερωτηματολόγιο Θ ςυντριπτικι πλειοψθφία των γεωργϊν του δείγματοσ δεν ζχει παραγγείλει ποτζ οτιδιποτε μζςω του διαδικτφου (88,4%). Οι ζξι μόνο από αυτοφσ/εσ ζχουν προβεί ςε προςπάκεια (2%), ενϊ το υπόλοιπο ποςοςτό (11,6%) ζχει πραγματοποιιςει ςχετικι παραγγελία. Το Γράφθμα 15 δείχνει αναλυτικά τα ποςοςτά, μαηί και εκείνο που από το 88,4% αποτελεί τθ μερίδα των ερωτϊμενων που ζκαναν προςπάκεια θλεκτρονικισ παραγγελίασ. Γράφθμα 15 - Κατανομι του δείγματοσ με βάςθ τθν πραγματοποίθςθ παραγγελίασ μζςω διαδικτφου και προςπάκεια πραγματοποίθςθσ 128 Πηγή: Ερωτηματολόγιο