1 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β' ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ: «ΒΙΟΗΘΙΚΗ»

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "1 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β' ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ: «ΒΙΟΗΘΙΚΗ»"

Transcript

1 1 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β' ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ: «ΒΙΟΗΘΙΚΗ»

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 ΣΚΟΠΟΣ... 6 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ... 6 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΤΥΠΟΙ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ & ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΛΗΜΑΤΑ ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ1.Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ

3 2.7 ΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓ ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2.Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Η ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ DOLLY ΕΙ Η ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ & ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΛΗΜΑΤΑ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3.Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΕΙΔΗ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Η ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ & ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ

4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΣΤΗΝ ΒΙΟΙΑΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΒΙΟΙΑΤΡΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΥ ΔΟΚΙΜΕΣ ΣΕ ΖΩΑ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5.Ι

5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Πολύ συχνά η επικαιρότητα ασχολείται με νέες ανακαλύψεις και εφαρμογές στον τομέα της Βιολογίας και της Ιατρικής, οι οποίες προκαλούν ανησυχία και ταραχή στον χώρο της ηθικής, της πολιτικής και του δικαίου. Με τις ανησυχίες αυτές και τους προβληματισμούς που δημιουργούνται στην κοινωνία ασχολείται η Βιοηθική, η οποία θέτει όρια και περιορισμούς για την αποφυγή μη αντιστρεπτών καταστάσεων που σχετίζονται με τον χειρισμό του γενετικού υλικού, με την ζωή του ανθρώπου, με την διατήρηση του περιβάλλοντος κ.α. Στην παρούσα εργασία, οι μαθητές μελέτησαν πέντε (5) εφαρμογές της Βιολογίας και της Ιατρικής με σκοπό να αποκτήσουν περισσότερες γνώσεις και να μάθουν τις απόψεις διάφορων φορέων για αυτές (Επιστήμη, Εκκλησία, Πολιτεία), να διερευνήσουν την άποψη της κοινωνίας με την χρήση ερωτηματολογίου και να προβληματιστούν σχετικά με τις δυνατότητες της επιστήμης και τα όρια που πρέπει να τίθενται ώστε να μην καταπατώνται τα δικαιώματα του ανθρώπου. «Καμία έρευνα δε μπορεί να υπερισχύσει των θεμελιωδών ελευθεριών και της αξιοπρέπειας του ατόμου». UNESCO 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε από μαθητές της Β τάξης του 1ου ΓΕΛ Αχαρνών στα πλαίσια της Ερευνητικής Εργασίας (Project), σύμφωνα με το αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου. Η Ερευνητική Εργασία πραγματοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος με την συμμετοχή είκοσι πέντε (25) μαθητών υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας Μόσχου Δήμητρας (ΠΕ04.04). ΣΚΟΠΟΣ Η εργασία είχε ως σκοπό να βοηθήσει τους μαθητές να μάθουν και να κατανοήσουν σύγχρονα θέματα που σχετίζονται άμεσα με τις Βιοεπιστήμες και την Ιατρική, απασχολούν πολύ συχνά την επικαιρότητα, προβληματίζουν την κοινή γνώμη και ωθούν τους ειδικούς (Επιστήμονες, Πολιτεία, Εκκλησία) να πάρουν θέση για αυτά. Στόχος της εργασίας ήταν να μάθουν οι μαθητές διάφορες εφαρμογές των βιοεπιστημών και να προβληματιστούν σχετικά με τα όρια της επιστήμης και του ανθρώπου, κατανοώντας την έννοια και την σημαντικότητα της Βιοηθικής. Ένας ακόμη στόχος ήταν να διερευνήσουν, μέσω δημοσκόπησης, την άποψη της κοινωνίας για τις εφαρμογές αυτές και να συνδέσουν την επιστήμη με τις κοινωνικές αξίες. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες των πέντε (5) ατόμων και επέλεξαν από μια λίστα με εφαρμογές των βιοεπιστημών, ένα θέμα που άπτεται της Βιοηθικής. Τα θέματα που μελετήθηκαν στην παρούσα εργασία είναι τα εξής: - Γονιδιακή Θεραπεία. - Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. - Κλωνοποίηση. - Ευθανασία. - Χρήση πειραματόζωων. 6

7 Κάθε ένα θέμα αναπτύχθηκε σε ένα κεφάλαιο, που χωρίστηκε σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, κάθε ομάδα συγκέντρωσε πληροφορίες βασιζόμενη κυρίως στα παρακάτω ερωτήματα: τι είναι η συγκεκριμένη μέθοδος πότε και πως αναπτύχθηκε (ιστορική αναδρομή) πως και που εφαρμόζεται τι πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα έχει το νομικό πλαίσιο την άποψη της Εκκλησίας τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν. Σκοπός ήταν οι μαθητές να αποκτήσουν περισσότερες γνώσεις σχετικά με το θέμα τους, να κατανοήσουν τις θετικές και αρνητικές συνέπειές του στον άνθρωπο και την κοινωνία και να προβληματιστούν, γενικότερα, με τις δυνατότητες των βιοεπιστημών. Στο δεύτερο μέρος, το ερευνητικό, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης. Κάθε ομάδα κατήρτισε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα που ασχολήθηκε και το μοίρασε σε ανθρώπους διαφόρων ηλικιών και μορφωτικού επιπέδου. Σκοπός της έρευνας ήταν η σύνδεση των προβληματισμών και απόψεων της κοινωνίας για τα θέματα αυτά. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε κατά την διεξαγωγή της παρούσας εργασίας περιλάμβανε τα ακόλουθα: - Μελέτη ηλεκτρονικών πηγών πληροφόρησης (επιστημονικά άρθρα, μελέτες, διατριβές, έγκυρους ιστότοπους σχετικά με το θέμα). - Χρήση οπτικοακουστικών μέσων (βίντεο). - Συζήτηση άρθρων και δημοσιεύσεων από τον ημερήσιο τύπο και ανταλλαγή απόψεων. - Δημοσκόπηση, με την χρήση ερωτηματολογίου, της γνώμης του κοινού σχετικά με τα βιολογικά επιτεύγματα και την εφαρμογή τους. 7

8 - Στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων της δημοσκόπησης με την χρήση υπολογιστικών φύλλων (Excel) και σχολιασμός των αποτελεσμάτων. Αρχικά έγινε μια εισαγωγική προσέγγιση της Βιοηθική ως διεπιστημονικού κλάδου ώστε να κατανοήσουν οι μαθητές με τι πρόκειται να ασχοληθούν. Έψαξαν πληροφορίες σχετικά με το τι είναι η Βιοηθική, με ποια θέματα ασχολείται και γιατί είναι σημαντική. Στη συνέχεια, χωρίστηκαν οι ομάδες και ανέλαβε η καθεμία να βρει πληροφορίες στην βιβλιογραφία και στο διαδίκτυο για το θέμα που επέλεξε. Οι πληροφορίες αυτές αποτελούν το θεωρητικό μέρος της εργασίας. Παράλληλα, μέχρι οι μαθητές να συλλέξουν τις πληροφορίες και να κάνουν τις απαραίτητες διορθώσεις, παρακολουθήσαμε και σχολιάσαμε στην τάξη βίντεο, αποσπάσματα ταινιών και τηλεοπτικών εκπομπών καθώς και διαβάσαμε και σχολιάσαμε άρθρα από τον ημερήσιο τύπο σχετικά με θέματα Βιοηθικής - τόσο για αυτά που επέλεξαν οι μαθητές στην εργασία τους όσο και για άλλα θέματα όπως: γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, γονιδιακό ντοπινγκ, έκτρωση. Το δεύτερο κομμάτι της εργασίας ήταν η έρευνά μας. Η κάθε ομάδα σκέφτηκε ερωτήσεις και κατήρτισε ένα ερωτηματολόγιο για να διερευνήσει τις απόψεις και τους προβληματισμούς της κοινωνίας σχετικά με το θέμα της. Τα ερωτηματολόγια μοιράστηκαν και στην συνέχεια έγινε επεξεργασία των απαντήσεων χρησιμοποιώντας τα υπολογιστικά φύλλα MS EXCEL. Οι μαθητές σχολίασαν τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης και κατέληξαν στα συμπεράσματά τους. Τέλος, οι μαθητές παρουσίασαν την εργασία με τα αποτελέσματά τους στους υπόλοιπους συμμαθητές τους. 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ραγδαία ανάπτυξη των βιοεπιστημών έδωσε στον άνθρωπο την δυνατότητα να κατανοεί διάφορες βιολογικές διεργασίες και να παρεμβαίνει σε αυτές. Η ανάπτυξη αυτή συνοδεύεται πάντα με προβληματισμούς που αφορούν τις συνέπειες των επιτευγμάτων των βιολογικών επιστημών και της Γενετικής Μηχανικής στην ζωή των ανθρώπων, στην κοινωνία, στο περιβάλλον. Δημιουργήθηκε έτσι η ανάγκη για την θέσπιση κανόνων και περιορισμών σχετικά με την παρέμβαση στις βιολογικές διεργασίες και στο γενετικό υλικό, που οδήγησε στην ανάπτυξη του κλάδου της Βιοηθικής. Η Βιοηθική ασχολείται με την διερεύνηση των ηθικών προβλημάτων που συνδέονται άμεσα με την Βιολογία και την Ιατρική. Με άλλα λόγια, η Βιοηθική καλείται να προσδιορίσει τις ενέργειες και τις συνέπειες της βιοϊατρικής, να θεσπίσει τα όρια ανάμεσα στις θετικές και αρνητικές συνέπειες της επιστήμης στη ζωής μας. Στην μελέτη αυτών των θεμάτων που αφορούν τις επιπτώσεις των βιοεπιστημών στον άνθρωπο συμμετέχουν εκτός από τους γιατρούς και βιοεπιστήμονες, φιλόσοφοι, θεολόγοι και νομικοί. Για τον λόγο αυτό η Βιοηθική βρίσκεται σε μια διαλεκτική σχέση με αυτές τις επιστήμες. Οι βασικές αρχές της Βιοηθικής είναι: - Σεβασμός της Αυτονομίας. - Μη βλάβη συνανθρώπου. - Ευεργεσία. - Δικαιοσύνη. Η εν λόγω επιστήμη διερευνά ηθικά ζητήματα και ερωτήματα που αφορούν θέματα όπως η κλωνοποίηση, η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, η ευθανασία, οι μεταμοσχεύσεις, η προστασία της βιοποικιλότητας, η εξωσωματική γονιμοποίηση καθώς και άλλα βιοτεχνολογικά και γενετικά θέματα. Σε πολλές χώρες λειτουργούν επιτροπές βιοηθικής. Στην Ελλάδα, δημιουργήθηκε το 1998 η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής ( η οποία λειτουργεί ως συμβουλευτικό όργανο της πολιτείας για τα παραπάνω θέματα. 9

10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ Επιμελήθηκαν οι μαθητές: Αδαμοπούλου Αικατερίνη Γκιζέλη Γαλήνη Γκουμιόνι Φλωρίν Καρροκιάι Διονύσης Μπέτσας Κωνσταντίνος 10

11 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ 1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Περισσότερες από ασθένειες οφείλονται σε γονιδιακές μεταλλάξεις δηλαδή σε αλλαγές στην αλληλουχία του DNA. Οι αλλαγές αυτές δημιουργούν έναν διαφορετικό φαινότυπο (ασθένεια) από τον φυσιολογικό. Μερικές από τις ασθένειες αυτές οφείλονται σε ένα μόνο γονίδιο, άλλες σε αλληλεπίδραση δύο ή περισσότερων γονιδίων και ακόμη περισσότερες σε συνδυασμό γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως η ακτινοβολία και οι χημικές ουσίες. Όλες σχεδόν οι γενετικές ασθένειες προκαλούν δυσμορφίες, το 80% όλων διανοητική καθυστέρηση και το ένα πέμπτο (1/5) από αυτές θάνατο στην παιδική ηλικία. 1 Γονιδιακή θεραπεία ονομάζουμε την θεραπεία μιας ασθένειας που πραγματοποιείται είτε αντικαθιστώντας τα εκάστοτε υπεύθυνα μεταλλαγμένα γονίδια με τα φυσιολογικά, είτε παρέχοντας νέες γενετικές πληροφορίες οι οποίες υποβοηθούν στην καταπολέμηση της ασθένειας. Η Γονιδιακή Θεραπεία πραγματοποιείται με την βοήθεια της τεχνολογίας του ανασυνδυασμένου DNA. Τα θεραπευτικά γονίδια (διαγονίδια) μεταφέρονται στα κύτταρα του ασθενούς μέσω ενός φορέα. Ο φορέας μπορεί να είναι αδρανοποιημένος ιός (ιός που έχει καταστεί αβλαβής), μη ιικός φορέας ή «γυμνό» DNA. 2 Η γονιδιακή θεραπεία βρίσκει πεδίο εφαρμογής σε διάφορες ασθένειες όπως είναι η αιμορροφιλία, η κυστική ίνωση, η νόσος Alzheimer, ο διαβήτης, η νόσος Parkinson, η μεσογειακή αναιμία, η δρεπανοκυτταρική αναιμία, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, το AIDS και κυρίως ο καρκίνος. Είναι αναγκαίο, όμως, να διευκρινιστεί ότι η γονιδιακή θεραπεία εφαρμόζεται προς το παρόν μόνο σε πειραματικές ιατρικές μελέτες (κλινικές δοκιμές), ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις, όπως είναι η Σοβαρή Συνδυασμένη Ανοσοανεπάρκεια (SCID) και η αιμορροφιλία, έχει δώσει ενθαρρυντικά αποτελέσματα. 2,3 11

12 Εικόνα 1.1. Η Γονιδιακή Θεραπεία. 1.2 ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ 1960: Ανακάλυψη ενζύμων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την κοπή και επικόλληση αλληλουχιών DNA σε δοκιμαστικούς σωλήνες - σημαντική πρόοδος στον τομέα της γενετικής μηχανικής και γονιδιακής θεραπείας. 1970: Ο Stanfield Rogers πρότεινε τη χρήση του «καλού» DNA για την αντικατάσταση του ελαττωματικό DNA ως θεραπεία για κληρονομικές ασθένειες. 1990: Πραγματοποιείται η πρώτη εγκεκριμένη εφαρμογή γονιδιακής θεραπείας σε άνθρωπο. Η γονιδιακή θεραπεία εφαρμόστηκε στην τεσσάρων ετών Ashanti DeSilva που έπασχε από ADA-SCID, μια κληρονομική ασθένεια που εμποδίζει τη φυσιολογική ανάπτυξη του ανοσοποιητικού συστήματος. Η Ashanti DeSilva έδειξε πραγματική βελτίωση και δεν χρειαζόταν πλέον να βρίσκεται σε απομόνωση ενώ ήταν σε θέση να πηγαίνει στο σχολείο. Η επιτυχία της εφαρμογής αυτής οδήγησε σε αύξηση του αριθμού των δοκιμών γονιδιακής θεραπείας για μια ποικιλία διαφορετικών κληρονομικών ασθενειών, που λαμβάνουν χώρα κατά τη δεκαετία του Τα αποτελέσματα όμως ήταν απογοητευτικά κυρίως εξαιτίας της αναποτελεσματικότητας των φορέων. Το 1999 μια δοκιμή γονιδιακής θεραπείας στις ΗΠΑ, οδήγησε στον θάνατο του 12

13 18χρονου Jesse Gelsinger που έπασχε από ανεπάρκεια ορνιθίνης τρανσκαρβαμυλάσης (OTC deficiency) - μια κληρονομική μεταβολική διαταραχή του κύκλου της ουρίας. Ο θάνατος του Jesse Gelsinger οδήγησε σε αυστηρότερα μέτρα ασφάλειας και στην εξασφάλιση επιστημονικά τεκμηριωμένων σχεδιασμών των κλινικών δοκιμών για την προστασία των συμμετεχόντων στην ιατρική έρευνα. 2000: Η νέα χιλιετία δίνει νέα ελπίδα και αισιοδοξία στον τομέα της γονιδιακής θεραπείας με την ταχεία πρόοδο στην τεχνολογία και με ασθενείς που εμφανίζουν σαφείς βελτιώσεις στην υγεία τους μετά την εφαρμογή γονιδιακής θεραπείας. Ασθενείς έχουν υποστεί θεραπεία με επιτυχία για έναν αριθμό ασθενειών όπως η φυλοσύνδετη SCID, η ADA-SCID, η αιμορροφιλία Β, η ανεπάρκεια λιποπρωτεϊνικής λιπάσης (LPLD) και η συγγενής αμαύρωση του Leber έως σήμερα: Το 2012, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων ενέκρινε, για πρώτη φορά, την πώληση ως φάρμακο, την γονιδιακή θεραπεία Glybera για την ανεπάρκεια της λιποπρωτεϊνικής λιπάσης. Το Glybera είναι ένας αβλαβής ιός, σχεδιασμένος να μεταφέρει στα κύτταρα ένα λειτουργικό αντίγραφο του ελαττωματικού γονιδίου της ασθένειας. Το κόστος της θεραπείας ξεπερνά το ένα εκατομμύριο ευρώ ανά ασθενή. 4,5 1.3 ΤΥΠΟΙ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ Η γονιδιακή θεραπεία υποδιαιρείται: - σε σωματική γονιδιακή θεραπεία που εφαρμόζεται με τη μεταφορά του θεραπευτικού γονιδίου σε σωματικά κύτταρα του ασθενούς και - σε γαμετική γονιδιακή θεραπεία που αφορά την εισαγωγή του θεραπευτικού γονιδίου σε μια κατηγορία σωματικών κυττάρων που περιλαμβάνει και τα γαμετικά κύτταρα ωοθηκών ή όρχεων που δίνουν γένεση σε ωοκύτταρα και σπερματοζωάρια αντίστοιχα. Όταν γίνεται λόγος για γονιδιακή θεραπεία τότε γίνεται αναφορά μόνο για τη σωματική γονιδιακή θεραπεία, διότι η γαμετική γονιδιακή θεραπεία δεν εφαρμόζεται για λόγους βιοηθικής στον άνθρωπο, αλλά εφαρμόζεται μόνο σε πειραματόζωα- 13

14 ποντίκια ΜΕΘΟΔΟΙ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ Δύο θεραπευτικές προσεγγίσεις γονιδιακής θεραπείας είναι δυνατές: - Η in vivo ή ενδοσωματική γονιδιακή μεταφορά, όπου ο φορέας εισάγεται στον ασθενή με ενδοαγγειακή ένεση ή με ένεση σε ειδικό ιστό. Η in vivo γονιδιακή θεραπεία προϋποθέτει την ανάπτυξη των φορέων μεταφοράς του θεραπευτικού γονιδίου που θα βρουν μέσα στον οργανισμό τα κύτταρα-στόχο και θα εισάγουν σε αυτά το θεραπευτικό γονίδιο. Εικόνα 1.2. Παράδειγμα in vivo γονιδιακής θεραπείας. - Η ex vivo ή εξωσωματική γονιδιακή μεταφορά όπου κατάλληλα κύτταρα του ασθενούς συλλέγονται και αναπτύσσονται έξω από τον οργανισμό. Ακολούθως, εισάγεται το θεραπευτικό γονίδιο στα απομονωμένα κύτταρα. Εντέλει επιλέγονται, ελέγχονται και αυξάνονται τα γενετικά επιδιορθωμένα κύτταρα. Αφού συμβούν αυτά, τα γενετικά επιδιορθωμένα κύτταρα μπορούν να επανεισαχθούν στον ασθενή. 6 14

15 Εικόνα 1.3. Παράδειγμα ex vivo γονιδιακής θεραπείας. Προκειμένου να επιτευχθούν και οι δύο παραπάνω θεραπευτικές στρατηγικές απαιτείται η χρήση του κατάλληλου μέσου μεταφοράς του θεραπευτικού γονιδίου. Αυτό το μέσο μεταφοράς του θεραπευτικού γονιδίου αναφέρεται ως φορέας (vector). Οι φορείς μπορεί να είναι είτε ιϊκοί είτε μη ιϊκοί: - Οι ιικοί αποτελούν τους πιο αποδοτικούς φορείς γονιδιακής μεταφοράς εφόσον μέσω αυτών το μεταφερόμενο γονίδιο ενσωματώνεται στο γενετικό υλικό. Οι κυριότεροι είναι: Ρετροιϊκοί φορείς (retroviral vectors, RV) Αδενοιϊκοί φορείς (adenovirus) AAV ιϊκοί φορείς (adeno-associated virus) Ιός του απλού έρπητα (HSV). - Οι μη ιϊκοί φορείς μεταφέρουν γενετικό υλικό μέσα στα κύτταρα χωρίς την ύπαρξη μολυσματικών, ανασυνδυασμένων, ιικών σωματιδίων. Για παράδειγμα χρησιμοποιούνται τα λιποσώματα με βάση λιπίδια τα οποία δημιουργούν σύμπλοκο με το DNA. 6 15

16 Εικόνα 1.4. Γονιδιακή Θεραπεία χρησιμοποιώντας αδενοϊό ως φορέα. 1.5 ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Η γονιδιακή θεραπεία μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορες ασθένειες που αφορούν τόσο κληρονομούμενα νοσήματα (επικρατείς ή υπολειπόμενες μεταλλάξεις), διάφορες μεταβολικές διαταραχές όσο και στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Παρακάτω αναφέρονται οι διάφορες προσεγγίσεις της γονιδιακής θεραπείας: Αντικατάσταση του γονιδίου ή προσθήκη του. Αναστολή της έκφρασης ενός γονιδίου που προκαλεί ασθένεια. Έκφραση μιας τοξίνης στο κύτταρο-στόχο, που συχνά είναι καρκινικό κύτταρο. Έχει αναπτυχθεί η εφαρμογή γονιδιακής θεραπείας με διόρθωση µεταλλάξεων µέσω τροποποίησης του γονοτύπου. Επίσης μια νεότερη προσέγγιση γονιδιακής θεραπείας αφορά στην ανάπτυξη τεχνητού µεταγραφικού παράγοντα, στοχευόμενου προς συγκεκριμένη περιοχή του DNA (υποκινητή γονιδίου) στα κατάλληλα κύτταρα με συνέπεια την ενεργοποίηση ενός συγκεκριμένου γονιδίου. 6 16

17 1.6 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ Η Γονιδιακή Θεραπεία επιτυγχάνεται με τη βοήθεια φορέων (π.χ. αδρανοποιημένοι ιοί, μη ιικοί φορείς). Η χρήση αυτών των φορέων καθορίζει τα πλεονεκτήματα αλλά και τα μειονεκτήματα της Γονιδιακής Θεραπείας. Πλεονεκτήματα Το βασικό πλεονέκτημα της Γονιδιακής Θεραπείας είναι πως βοηθάει στην αντιμετώπιση πολλών ασθενειών, για τις οποίες δεν έχει βρεθεί κάποια καθοριστική και αποτελεσματική θεραπεία. Οι ασθένειες στις οποίες εφαρμόζεται, σε επίπεδο κλινικών δοκιμών, είναι οι εξής : Καρκίνος (νεφρών, ωοθήκης, εγκεφάλου, πνεύμονα, ήπατος, µαστού, εντέρου, προστάτη, νευροβλάστωµα, μελάνωνα, µεσοθηλίωµα, λευχαιμία, πολλαπλό μυέλωμα). Καρδιαγγειακές παθήσεις. Αιμορροφιλία. Ρευματοειδής αρθρίτιδα. AIDS. Κυστική ίνωση. Σύνδρομο SCID (βαριά συνδυασμένη ανοσοανεπάρκεια) λόγω ανεπάρκειας της απαµινάσης της αδενοσίνης (ADA). Ασθένεια του Gaycher. Οικογενής υπερχοληστερολαιµία. Ανεπάρκεια της φωσφορυλάσης της νουκλεοσιδικής πουρίνης. Ανεπάρκεια της άλφα-1 αντιθρυψίνης. Αναιµία του Fanconi. Σύνδροµο του Hunter. Χρόνια κοκκιωµάτωση. 7 Άλλα πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι: 17

18 - Η γονιδιακή θεραπεία διορθώνει το πρόβλημα στην πηγή του χωρίς την χρήση φαρμάκων τα οποία μπορούν να προκαλέσουν παρενέργειες. Όταν το φυσιολογικό γονίδιο παραδίδεται σωστά στον ιστό που χρειάζεται θεραπεία, η μέθοδος είναι πολύ αποτελεσματική. - Η γονιδιακή θεραπεία μπορεί να εξαλείψει και να αποτρέψει την εκδήλωση κληρονομικών ασθενειών αλλά και να επιτυγχάνει τροποποιήσεις στον οργανισμό όπως η ενίσχυση των ικανοτήτων ενός ανθρώπου. - Τέλος, η μέθοδος της Γονιδιακής Θεραπείας κάθε φορά προσαρμόζεται ανάλογα με τις προσωπικές ανάγκες του ασθενούς ώστε η θεραπεία - αντιμετώπιση της ασθένειας να είναι η πιο αποτελεσματική. 8,9 Μειονεκτήματα Ένα από τα μειονεκτήματα της Γονιδιακής Θεραπείας είναι το μεγάλο της κόστος. Επειδή η γονιδιακή θεραπεία προσαρμόζεται κάθε φορά στις προσωπικές ανάγκες του ασθενούς, το κόστος αυξάνεται ανάλογα με τις απαιτήσεις. 10 Επιπλέον, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της μεθόδου είναι άγνωστες. Ένα λάθος στην διαδικασία μπορεί να επιφέρει σοβαρά προβλήματα όπως: - Μόλυνση που προκαλείται από τον ιό σε περίπτωση ανάκτησης της αρχικής του ικανότητας να προκαλεί ασθένεια. - Μπορεί να προκληθεί όγκος/ καρκίνος, αν το φυσιολογικό γονίδιο τοποθετηθεί σε λάθος σημείο στο DNA. - Ανεπιθύμητη αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος προκαλώντας φλεγμονές ή ακόμη και ανεπάρκεια οργάνων. - Στόχευση σε λάθος κύτταρα: οι ιοί-φορείς (με το φυσιολογικό γονίδιο) μπορεί να «μολύνουν» επιπλέον κύτταρα όχι μόνο τα κύτταρα που έχουν το μεταλλαγμένο γονίδιο. Στην περίπτωση αυτή καταστρέφονται υγιή κύτταρα προκαλώντας άλλες ασθένειες ή και καρκίνο. - Με την χρήση της Γονιδιακής Θεραπείας δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν πολυγονιδιακές και πολυπαραγοντικές ασθένειες. 8,9,11 18

19 Τέλος, δεν είναι εφικτή η παροχή της Γονιδιακής Θεραπείας σε όλα τα νοσοκομεία με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αντεπεξέλθει στα ποσοστά ζήτησης. 1.7 ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ & ΣΥΝΤΑΓΜΑ Οι ραγδαίες εξελίξεις που σημειώθηκαν στον ερευνητικό, επιστημονικό και ιατρικό χώρο από το τέλος του προηγούμενου αιώνα, άνοιξαν νέες προοπτικές στον οικογενειακό προγραμματισμό των δυτικών κοινωνιών και έδωσαν ελπίδες σχετικά µε τη διαλεύκανση και την ίαση ανίατων κληρονομικών ασθενειών. Οι εφαρμοζόμενες τεχνικές στο χώρο της ιατρικής και της γενετικής, αναπόφευκτα προκάλεσαν μεγάλη αναταραχή στο χώρο της ηθικής, της πολιτικής και του δικαίου. Υπό τον όρο Γενετική Τεχνολογία εννοούνται όλες οι μέθοδοι µε τις οποίες καθίσταται δυνατή η επέμβαση στη δομή των ευρισκόμενων στον πυρήνα του κυττάρου γονιδίων. Ερώτημα αποτελεί κατά πόσον η γενετική αποτελεί υπόσχεση νέων θαυματουργών θεραπειών ή εφιάλτης γέννησης µωρών αντιγράφων ενός ενήλικα. Μια μέθοδος Γενετικής Τεχνολογίας είναι η Γονιδιακή Θεραπεία στα σωματικά κύτταρα. Η θεραπεία συνίσταται στην αντικατάσταση του ασθενούς γονιδίου από ένα υγιές φυσικό ή συνθετικό γονίδιο. Τα συνταγματικής φύσεως προβλήματα που αναφέρονται: στην ελευθερία της προσωπικότητας του ασθενούς και στην ελευθερία προσωπικότητας τρίτων, στον οργανισμό των οποίων πιθανόν να βρίσκεται αντίστοιχο υγιές γονίδιο, αντιμετωπίζονται αναλόγως µε τα ισχύοντα στις μεταμοσχεύσεις. Ο τομέας της γενετικής έχει προκαλέσει έντονη συζήτηση σχετικά µε το θέμα της γονιδιακής θεραπείας και των επεμβάσεων στα γονίδια των γενετικών κυττάρων, µε τις οποίες υπάρχει ελπίδα ότι μπορεί να επιδιωχθεί η ίαση από κληρονομικές ασθένειες. Επειδή όμως η μέθοδος αυτή είναι χρονοβόρα και επικίνδυνη, η απαγόρευση της επιβάλλεται από την υποχρέωση του κράτους να προστατεύει τη σωματική ακεραιότητα του ατόμου σε συνδυασμό µε την προστασία της 19

20 ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρα 2 και 3 της ΕΣ Α). Εκτός όμως από τους κινδύνους υγείας μιας τέτοιας πειραματικής μεθόδου, έχει αναπτυχθεί και η προβληματική γύρω από τη θεωρία περί της ύπαρξης ενός δικαιώματος του ατόμου σε αμετάβλητη γενετική ιδιοσυστασία ή γενετική κληρονομιά. Αρχικά η άποψη σχετικά µε την ύπαρξη ενός τέτοιου δικαιώματος έγινε δεκτή από τις χώρες της Ευρώπης. Στη συνέχεια όμως η ύπαρξη δικαιώματος γενετικής κληρονομιάς αμφισβητήθηκε: - Πρώτον διότι η έννοια της γενετικής κληρονομιάς δεν μπορεί να καθορισθεί αδιαμφισβήτητα και να αποτελέσει περιεχόμενο δικαιώματος. - Δεύτερον, διότι η γενετική κληρονομιά είναι ατομική και συλλογική και αναφέρεται τόσο στο άτομο όσο και στο ανθρώπινο είδος. Η λογική αυτή υιοθετήθηκε τελικά τόσο από το καθεστώς των ευρωπαϊκών Συνταγμάτων όσο και από το Ελληνικό. Ειδικότερα στη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική α. 13 κεφ.iv αναφέρεται ότι κάθε επέμβαση που αποσκοπεί στην τροποποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι επιτρεπτή µόνο για προληπτικούς σκοπούς και µόνο εφόσον δεν αποσκοπεί στο να εισάγει οποιαδήποτε τροποποίηση στο γονιδίωµα τυχόν απογόνων ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Η άποψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τις παρεμβάσεις για θεραπευτικούς σκοπούς (γονιδιακή θεραπεία) συνοψίζεται στα παρακάτω: Σύμφωνα με την Εκκλησία για το θέμα αυτό λαμβάνονται υπόψη δύο παράμετροι: - Η πρώτη είναι ότι στις σύγχρονες κοινωνίες όταν ο προγεννητικός έλεγχος και η προεμφυτευτική διάγνωση δώσουν θετικά αποτελέσματα, ως μοναδική «θεραπευτική» διέξοδος προβάλλει η άμβλωση ή η απόρριψη του εμβρύου πριν από την εμφύτευση στην μήτρα. Η γονιδιακή θεραπεία ίσως μπορέσει να περιορίσει αυτό το φαινόμενο, το οποία από τα χρόνια της αρχαίας Εκκλησίας απορρίφθηκε ως πρακτική. Υπό αυτή την οπτική γωνία ίσως θα είχε αξία για την Ορθόδοξη Εκκλησία να εξετάσει σε ποιές περιπτώσεις θα μπορούσε να την κάνει αποδεκτή, έστω και κατ οικονομία. 20

21 - Η δεύτερη παράμετρος αφορά το περιεχόμενο του όρου ασθένεια. Βασική ανθρωπολογική αρχή για την θεώρηση της ιατρικής από τον Μ. Βασίλειο είναι ότι «ο Θεός εποίησε τον άνθρωπο ευθύ», δηλαδή υγιή και χωρίς ασθένειες. Η ιατρική είναι τέχνη δοσμένη από τον Θεό για να απαλύνει τις συνέπειες της πτώσης του ανθρώπου, μία εκ των οποίων είναι η ασθένεια. Η ίδια η Θεία Πρόνοια παρέχει στον άνθρωπο τη δυνατότητα και τα φυσικά μέσα της Ιατρικής. Ο ιερός πατήρ θεωρεί την ιατρική ως «τοῖς κάμνουσιν ἐπικουρία». Βλέπει ολιστικά τον άνθρωπο και συνδέει σε κάθε ευκαιρία την θεραπεία της ψυχής με τη θεραπεία του σώματος. Όταν η ιατρική χρησιμοποιείται ορθά είναι τέχνη αξιοσέβαστη. Μάλιστα μπορεί να λάβει και πνευματικό περιεχόμενο, διότι μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο σε ζωή εγκράτειας και ασκήσεως. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπάρχει λόγος να την αποφεύγει κάποιος. Ιδιαίτερη μνεία κάνει ο ιερός πατήρ προς εκείνους οι οποίοι δοκιμάζονται από την ασθένεια περισσότερο από όσο αντέχουν. Για τους ασθενείς αυτούς, βλέπει την ιατρική ως σημαντική βοήθεια και καταφύγιο στις δυσκολίες. Επισημαίνει ιδιαίτερα έντονα όμως τους κινδύνους από την προσφυγή σε αυτήν. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος αφορά την ειδωλοποίηση της ιατρικής, την χρήση της η οποία αποθεώνει την σάρκα και το φρόνημά της. Σχετικοποιεί επίσης τις δυνατότητές της λέγοντας ότι η τελική θεραπεία ανήκει αποκλειστικά στον Θεό. Σημαντική θέση στο έργο του Μεγάλου Βασιλείου έχει η αντιμετώπιση της ασθένειας. Η ασθένεια μπορεί να έχει φυσική αιτιολογία, να είναι αποτέλεσμα της αμαρτίας ή να παραχωρείται από τον Θεό ως δοκιμασία. Και στις τρείς περιπτώσεις μέσω της εμπειρικής βίωσης του πεπερασμένου χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσεως καλλιεργείται η υπομονή και η ταπείνωση στον άνθρωπο. Μέσα από τα κριτήρια τα οποία θέτει ο Μ. Βασίλειος μπορούμε να πούμε ότι η γονιδιακή θεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «ἐπικουρία τοῖς κάμνουσιν». Υπάρχει πλήθος σοβαρών γενετικών ασθενειών οι οποίες θα έβαζαν σε μεγάλη δοκιμασία το άτομο και το περιβάλλον του. Ο ιερός πατήρ θέλει τον «άνθρωπον ευθύν, ίνα εν έργοις αγαθοῖς περιπατή» και η Εκκλησία δεν θέλει τον άνθρωπο δοκιμαζόμενο, αλλά επιδιώκει με φιλάνθρωπο πνεύμα να ελαφρύνει τον ζυγό του ασθενούς «πλησίον». Στο πνεύμα αυτό θα μπορούσε να γίνει ίσως αποδεκτή μία χρήση της γονιδιακής θεραπείας. Η δυσκολία διάκρισης των ορίων θεραπείας και επαύξησης βρίσκεται εκτός του πνεύματος του ορθόδοξου ήθους, διότι γίνεται με όρους του σύγχρονου καταναλωτισμού κάθε επιπέδου. Έτσι οδηγεί σε μία παραπλανητική περιπτωσιολογία η οποία ξεφεύγει από 21

22 τον σκοπό της ιατρικής, όπως τον βλέπει η πατερική διδασκαλία. Μέσα σε αυτό το πνεύμα ένας γονέας με χριστιανική συνείδηση ίσως προσέφευγε, αν του δινόταν η δυνατότητα στην γονιδιακή θεραπεία για να προλάβει την εμφάνιση μίας σοβαρής νόσου για το παιδί του, αλλά συνειδητά θα απέφευγε μία προσπάθεια γενετικής επαύξησης ή βελτίωσης των χαρακτηριστικών και των ικανοτήτων του. Θα αναγνώριζε στα φυσικά κληρονομικά χαρακτηριστικά του την πρόνοια του Θεού, διαφυλάττοντας την ελευθερία πού δίδει κατά τον Habermas η «τύχη της φυσικής επιλογής» και προσπαθώντας για την βελτίωση και την επαύξηση του παιδιού του με πνευματικά και φυσικά μέσα ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΛΗΜΑΤΑ Η Γονιδιακή Θεραπεία είναι μια πολλά υποσχόμενη έρευνα - θεραπεία. Ωστόσο εγείρει ηθικά διλλήματα και προβληματισμούς: Είναι αποδεκτή η επέμβαση στα γαμετικά και σωματικά κύτταρα του ανθρώπου? Κοινωνικοί, επιστημονικοί, θρησκευτικοί και ιατρικοί φορείς συμφωνούν καταρχήν στο ότι η Γονιδιακή Θεραπεία σωματικών κυττάρων είναι αποδεκτή. Η Γονιδιακή Θεραπεία γαμετικών κυττάρων θεωρείται ότι: - Έχει υπερβολική επιστημονική αβεβαιότητα ως προς τα μακροχρόνια αποτελέσματα. - Δημιουργεί τον πειρασμό αλλαγής «κοινωνικών» χαρακτηριστικών. - Αφορά έρευνα σε έμβρυα που δεν είναι δυνατόν να δώσουν συγκατάθεση. - Αφορά στην αλλαγή γενετικού υλικού μελλοντικών ανθρώπων χωρίς την συγκατάθεσή τους. - Αφορά επέμβαση στην γονιδιακή δεξαμενή του ανθρώπου με απρόβλεπτες συνέπειες. Οπότε η Γονιδιακή Θεραπεία γαμετικών κυττάρων δεν είναι αποδεκτή. 22

23 Σήμερα είναι φανερό πως παρά τα επιστημονικά ερωτήματα και ηθικά διλλήματα που ακολουθούν την Γονιδιακή Θεραπεία, το πεδίο θα εξακολουθήσει να αναπτύσσεται και υπάρχει η βάσιμη διαίσθηση ότι θα αλλάξει την Ιατρική πιο γρήγορα από οποιοδήποτε προηγούμενο ιατρικό επίτευγμα. 23

24 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ Για να διαπιστώσουμε την άποψη των ανθρώπων σχετικά με την Γονιδιακή Θεραπεία φτιάξαμε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα. Το ερωτηματολόγιο για την Γονιδιακή Θεραπεία παρουσιάζεται στο Παράρτημα 1.Ι. Μοιράστηκαν και απαντήθηκαν 28 ερωτηματολόγια. Η επεξεργασία των ερωτήσεων έγινε σε μορφή γραφημάτων με την βοήθεια των υπολογιστικών φύλλων Excel ώστε να είναι πιο ξεκάθαρα τα αποτελέσματα. Οι ερωτήσεις 1, 2 και 3 αφορούν το φύλο, την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο των ερωτηθέντων. Η πλειονότητα [64% έναντι το 36%] των ανθρώπων που έλαβαν μέρος στην έρευνά μας ήταν άντρες. ΦΥΛΟ 36% ΓΥΝΑΙΚΑ 64% ΑΝΤΡΑΣ Διάγραμμα 1.1. Φύλο Όσον αναφορά την ηλικία των ερωτηθέντων παρατηρούμε ότι το 43% ανήκουν στην ηλικιακή κατηγορία ετών, το 25% είναι από 31 έως 40 ετών και το 18% είναι 41 έως 50 ετών. Στις ηλικιακές κατηγορίες και ετών δεν ανήκαν πολλοί ερωτηθέντες. Επίσης δεν είχαμε κανέναν συμμετέχων στην έρευνα που να ξεπερνάει την ηλικία των 61 χρονών. 24

25 ΗΛΙΚΙΑ 43% 25% 18% 7% 7% 0% Διάγραμμα 1.2. Ηλικία Στο μορφωτικό επίπεδο βλέπουμε ότι η πλειοψηφία (39%) δήλωσε ότι είναι απόφοιτος γυμνασίου, φυσικά δικαιολογείται καθώς όπως προαναφέραμε η πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι από 15 έως 20 χρονών. Ακολουθούν οι φοιτητές/απόφοιτοι ΑΕΙ/ΤΕΙ με ποσοστό 32%, ύστερα οι απόφοιτοι λυκείου με 14%, κατόπιν είναι οι κάτοχοι μεταπτυχιακού/διδακτορικού διπλώματος με ποσοστό 11% και τέλος, το 4% απάντησε την επιλογή Άλλο. Να επισημάνουμε πως κανένας δεν ήταν απόφοιτος δημοτικού. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 39% 32% 0% 14% 11% 4% Διάγραμμα 1.3. Μορφωτικό επίπεδο 25

26 Η ερώτηση 4 αφορούσε στο κατά πόσο κάποιος είναι ενημερωμένος σχετικά με την Γονιδιακή Θεραπεία. Το 44% απάντησε ότι δεν είναι καθόλου ενημερωμένο για τη μέθοδο της γονιδιακής θεραπείας, ένα πολύ υψηλό ποσοστό για την εποχή. Ωστόσο, το 34% είναι λίγο ενημερωμένο, το 18% είναι αρκετά ενημερωμένο ενώ μόνο το 4% είναι πολύ ενημερωμένο σχετικά με την Γονιδιακή Θεραπεία πολύ μικρό ποσοστό. 44% Είστε ενημερωμένος/η για την μέθοδο της Γονιδιακής Θεραπείας? 34% 18% 4% ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΎ Διάγραμμα 1.4. Ερώτηση 4 Η επόμενη ερώτηση ήταν αν γνωρίζουν οι ερωτηθέντες σε ποιες ασθένειες εφαρμόζεται η Γονιδιακή Θεραπεία και αν ναι να αναφέρουν σε ποιες (ερώτηση 5). Η πλειοψηφία, το 57%, απάντησε αρνητικά, δεν γνωρίζει δηλαδή, ενώ το 4% των ερωτηθέντων δεν έδωσε καμία απάντηση. Το 39%, που απάντησε πως γνωρίζει που εφαρμόζεται η Γονιδιακή Θεραπεία ανέφερε τις εξής ασθένειες: καρκίνος, μεσογειακή αναιμία, αιμοφιλία, πάρκισον, καρδιακά προβλήματα, AIDS, διαβήτης, κληρονομικές ασθένειες, αυτοάνοσα νοσήματα. 26

27 Γνωρίζετε σε ποιές ασθένειες εφαρμόζεται η Γονιδιακή Θεραπεία? 4% 39% ΝΑΙ ΌΧΙ 57% ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ. Διάγραμμα 1.5. Ερώτηση 5 Στην ερώτηση αν πρέπει να εφαρμόζεται η Γονιδιακή Θεραπεία (ερώτηση 6), η συντριπτική πλειοψηφία που ανέρχεται στο 86% πιστεύει πως Ναι, ενώ ένα μικρό ποσοστό, το 14% των ερωτηθέντων, πιστεύουν πως δεν πρέπει να εφαρμόζεται. Πιστεύετε οτι πρέπει να εφαρμόζεται η Γονιδιακή Θεραπεία? 14% ΝΑΙ ΌΧΙ 86% Διάγραμμα 1.6. Ερώτηση 6 Στην επόμενη ερώτηση (7), μόλις το 7% των ερωτηθέντων, μικρό ποσοστό, πιστεύει πως η γονιδιακή θεραπεία θα είναι πιο φθηνή και προσιτή από άλλες θεραπείες. Το 36% θεωρεί πως είναι πιο ακριβή από άλλες θεραπείες όπως φάρμακα και εγχειρήσεις ενώ το 21% πιστεύει πως είναι πολύ ακριβή και λίγοι μόνο θα μπορούν να την χρησιμοποιήσουν. Υπάρχουν όμως και κάποιοι, 36%, που δεν γνωρίζουν σχετικά με το κόστος της Γονιδιακής Θεραπείας. 27

28 Νομίζετε οτι η Γονιδιακή θεραπεία θα είναι, σε σχέση με άλλες θεραπείες π.χ. φάρμακα, εγχειρίσεις κτλ. 36% 36% 21% 7% ΠΙΟ ΦΘΗΝΗ & ΠΡΟΣΙΤΗ ΠΙΟ ΑΚΡΙΒΗ ΑΚΡΙΒΗ & ΓΙΑ ΛΙΓΟΥΣ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ Διάγραμμα 1.7. Ερώτηση 7 Αν η Γονιδιακή Θεραπεία είναι ελπιδοφόρα για ασθενείς με ανίατες ασθένειες η πλειοψηφία των ερωτηθέντων απάντησε θετικά (89%) ενώ μόνο το 11% έχει αντίθετη άποψη. Θεωρείτε οτι η εξέλιξη της Γονιδιακής Θεραπέιας είναι ελπιδοφόρα για ασθενείς με ανίατες ασθένειες? 11% ΝΑΙ ΌΧΙ 89% Διάγραμμα 1.8. Ερώτηση 8 Μόλις το 32% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η γονιδιακή θεραπεία επεμβαίνει στην φύση με την πλειοψηφία (68%) να έχει αντίθετη γνώμη. Όσοι απάντησαν θετικά στην ερώτηση αυτή δήλωσαν ότι γίνεται παρέμβαση στα γονίδια, στο DNA. 28

29 Πιστεύετε οτι η γονιδιακή θεραπεία παρεμβαίνει στη φύση? 68% ΝΑΙ ΌΧΙ 32% Διάγραμμα 1.9. Ερώτηση 9 Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η έρευνα για την εξέλιξη της γονιδιακής θεραπείας είναι θεμιτή και ηθική. Κανένας δεν είχε αντίθετη άποψη ενώ το 46% δεν γνώριζε τι να απαντήσει. Πιστεύετε οτι η έρευνα για την εξέλιξη της γονιδιακής θεραπείας είναι θεμιτή και ηθική? ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ 46% 54% 0% Διάγραμμα Ερώτηση 10 Στην ερώτηση (11) αν προκύπτουν ηθικά διλήμματα από την εφαρμογή της γονιδιακής θεραπείας, το 75% πιστεύει πως δεν προκύπτουν (!!!) ενώ μόνο το 21% έδωσε θετική απάντηση και το 4% δεν απάντησε τίποτα. 29

30 Πιστεύετε οτι προκύπτουν ηθικά διλήμματα απο την εφαρμογή της Γονιδιακής Θεραπείας? ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 4% ΝΑΙ 21% ΌΧΙ 75% Διάγραμμα Ερώτηση 11 30

31 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από τα αποτελέσματα έρευνάς μας, γίνεται αντιληπτό σε όλους πως η ενημέρωση στην Ελλάδα για την μέθοδο της Γονιδιακής θεραπείας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Πολλοί δεν γνωρίζουν τι είναι η γονιδιακή θεραπεία και που μπορεί να εφαρμοστεί καθώς και αν παρεμβαίνει στη φύση ή τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της. Ακούγοντας, όμως για αυτήν αντιλαμβάνονται πως πρόκειται για κάτι χρήσιμο και ωφέλιμο. Κατανοούν πως πρόκειται για μια θεραπεία με μεγάλο κόστος χωρίς, όμως, να αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες της εφαρμογής της. Τέλος, θεωρούν ελπιδοφόρα και θεμιτά ηθική την εξέλιξή της για ανίατες ασθένειες ή ασθένειες που δεν έχουν ακόμα θεραπεία. 31

32 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Γ τάξης Ενιαίου Λυκείου. 2. Παπανικολάου Ελ., Γονιδιακή Θεραπεία Αρχές και Εφαρμογές. Πηγή: TEXNIKES/Gonidiaki%20therapeia.pdf Πηγή: 6. Δρύλλης Γ., Ανάπτυξη επισωματικού φορέα για την γονιδιακή μεταφορά του τεχνητού μεταγραφικού παράγοντα ενεργοποίησης της γ-σφαιρίνης, Πάτρα, Ζεγγίνη Ελ., Ξυλούρη Χρ., Πορίχης Μ., Γονιδιακή Θεραπεία, ΤΕΙ Κρήτης, Ηράκλειο, 2002, Πηγή: Το κόστος και το κέρδος της Γονιδιακής Θεραπείας, Ο κόσμος του Επενδυτή, Μητράκου Λ., Βιοϊατρική και Σύνταγμα, Πηγή: Πνευματική Διακονία, Αφιέρωμα: Εκκλησία Σύγχρονα βιοηθικά ζητήματα, τεύχος 10 ο, 2011.

33 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.Ι 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΣΧΟΛ.ΕΤΟΣ: ΤΑΞΗ: Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1. Φύλο: α. Γυναίκα β. Άντρας 2. Ηλικία: α β γ δ ε στ Μορφωτικό επίπεδο: α. Απόφοιτος Δημοτικού β. Απόφοιτος Γυμνασίου γ. Απόφοιτος Λυκείου δ. Φοιτητής/Απόφοιτος ΑΕΙ-ΤΕΙ ε. Κάτοχος Μεταπτυχιακού-Διδακτορικού Διπλώματος στ. Άλλο 4. Είστε ενημερωμένος/η για την μέθοδο της γονιδιακής θεραπείας; α. Καθόλου β. Λίγο γ. Αρκετά δ. Πολύ 5. Γνωρίζετε σε ποιες ασθένειες εφαρμόζεται η γονιδιακή θεραπεία; α. Ναι Σε ποιά;.. β. Όχι 6. Πιστεύετε ότι πρέπει να εφαρμόζεται η γονιδιακή θεραπεία; α. Ναι β. Όχι 7. Νομίζετε ότι η γονιδιακή θεραπεία θα είναι, σε σχέση με άλλες θεραπείες π.χ. φάρμακα, εγχειρίσεις κτλ,: α. Πιο φθηνή & πιο προσιτή β. Πιο ακριβή γ. Ακριβή και για λίγους δ. Δεν γνωρίζω 8. Θεωρείτε ότι η εξέλιξη της γονιδιακής θεραπείας είναι ελπιδοφόρα για ασθενείς με ανίατες ασθένειες; α. Ναι β. Όχι 9. Πιστεύετε ότι η γονιδιακή θεραπεία παρεμβαίνει στη φύση; α. Ναι Αν Ναι γιατί; β. Όχι 10. Πιστεύετε ότι η έρευνα για την εξέλιξη της γονιδιακής θεραπείας είναι θεμιτή και ηθική; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν γνωρίζω 11. Πιστεύετε ότι προκύπτουν ηθικά διλλήματα από την εφαρμογή της γονιδιακής θεραπείας; α. Ναι Όπως; β. Όχι 33

34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ Επιμελήθηκαν οι μαθητές: Βάβος Αθανάσιος Δημητριάδης Ιωάννης Λιάτης Κωνσταντίνος Μπαντή Αικατερίνη Παλαιολόγου Νικολέτα 34

35 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύμφωνα με το Υπουργείο Υγείας, η Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή ορίζεται ως εξής: «Μια σειρά διαδικασιών και τεχνικών που συνίστανται στην επεξεργασία των ανθρώπινων ωαρίων, σπερματοζωαρίων ή εμβρύων στο πλαίσιο ενός προγράμματος για την επίτευξη εγκυμοσύνης». Η Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή είναι ένας κλάδος της Ιατρικής που προσφέρεται για την αντιμετώπιση της υπογονιμότητας σε ζευγάρια που παρουσιάζουν αδυναμία επίτευξης κύησης μετά από προσπάθειες ενός τουλάχιστον έτους με επαρκή αριθμό σεξουαλικών επαφών ανά εβδομάδα και χωρίς να χρησιμοποιείται οποιαδήποτε μέθοδος αντισύλληψης. Για γυναίκες ηλικίας άνω των 35 ετών η παρέλευση χρονικού διαστήματος έξι μηνών χωρίς επίτευξη εγκυμοσύνης αποτελεί ένδειξη για διερεύνηση και ανάλογη θεραπεία, καθώς η γυναικεία γονιμότητα μειώνεται με ραγδαίους ρυθμούς μετά τα 35 έτη ηλικίας. Επιπλέον, σε ειδικές περιπτώσεις όπως για παράδειγμα σε ιστορικό ανωμαλιών του κύκλου, χειρουργικών επεμβάσεων του αναπαραγωγικού συστήματος (μήτρα, σάλπιγγες, ωοθήκες), δυσμηνόρροιας (πιθανή ενδομητρίωση), σεξουαλικών μεταδιδόμενων νοσημάτων ή προβλημάτων σεξουαλικού περιεχομένου, όπως πρόωρη εκσπερμάτιση και ανικανότητα στύσης, η υπογονιμότητα πρέπει να διερευνάται και να αντιμετωπίζεται νωρίτερα από το χρονικό διάστημα του ενός έτους. 1 Αίτια υπογονιμότητας Γενικά η υπογονιμότητα οφείλεται σε παθήσεις: - της γυναίκας σε ποσοστό περίπου 30-40%, - σε παθήσεις του άντρα σε ποσοστό 30-40% και - σε παθήσεις και των δύο συντρόφων σε ποσοστό 10-20%. 35

36 Τέλος σε ένα ποσοστό 10-15% των ζευγαριών δεν βρίσκεται σαφές αίτιο υπογονιμότητας οπότε και γίνεται λόγος για ανεξήγητη ή αλλιώς ιδιοπαθή υπογονιμότητα. Γυναικείος παράγοντας υπογονιμότητας Τα πιο συχνά αίτια είναι: 1. Οι διαταραχές της ωοθυλακιορρηξίας (σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, πρώιμη ωοθηκική έκπτωση, διαταραχές λειτουργίας υποθαλάμου και υπόφυσης, υπερπρολακτιναιμία και διαταραχές λειτουργίας του θυρεοειδούς αδένος). 2. Η απόφραξη των σαλπίγγων μετά από εγχειρήσεις και φλεγμονές των αναπαραγωγικών οργάνων όπως η πυελική φλεγμονή από σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα κυρίως χλαμύδια και βλενόρροια. 3. Η ενδομητρίωση. 4. Οι παθήσεις της μήτρας (συγγενείς ανωμαλίες, ινομυώματα, ενδομητρικοί πολύποδες, ενδομητρικές συμφύσεις). 5. Ο τραχηλικός παράγοντας (μη φιλική/ ανεπαρκής προς τα σπερματοζωάρια τραχηλική βλέννη και αντισπερματικά αντισώματα). Ανδρικός παράγοντας υπογονιμότητας Τα κυριότερα αίτια ανδρικής υπογονιμότητας οφείλονται : 1. Σε συγγενείς και επίκτητες διαταραχές των όρχεων (γενετικά σύνδρομα, χρωμοσωμικές ανωμαλίες, ανορχία, κρυψορχία, κιρσοκήλη, φλεγμονές όπως ορχίτιδα και επιδιδυμίτιδα, τραυματισμοί ή συστροφή όρχεως, ανοσολογικές διαταραχές, φάρμακα και περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως υπερθερμία, ιονίζουσα ακτινοβολία και τοξίνες). 2. Σε διαταραχές στη μεταφορά του σπέρματος (συγγενής έλλειψη σπερματικών πόρων, παλίνδρομη εκσπερμάτιση). 3. Σε διαταραχές του υποθαλάμου και της υπόφυσης (όγκοι, μετεγχειρητικές κακώσεις και ορμονικές διαταραχές). 4. Τέλος, σε ένα μεγάλο ποσοστό τα αίτια ανδρικής υπογονιμότητας μπορεί να είναι ιδιοπαθούς αιτιολογίας, χωρίς να απομονώνεται συγκεκριμένο αίτιο. 36

37 Όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορούν να προκαλέσουν αλλοίωση στις παραμέτρους του σπέρματος όπως για παράδειγμα χαμηλό αριθμό και κινητικότητα (ανικανότητα του σπέρματος να προχωρήσει ικανοποιητικά ώστε να συναντήσει το ωάριο για γονιμοποίηση) και ανώμαλη μορφολογία των σπερματοζωαρίων. Ανεξήγητη υπογονιμότητα Η διάγνωση της ανεξήγητης υπογονιμότητας τίθεται εφόσον μετά από μία τυπική διερεύνηση του υπογόνιμου ζευγαριού δεν επιβεβαιώνεται καμία διαταραχή. Στα ζευγάρια αυτά παρατηρείται αδυναμία σύλληψης παρόλο που όλοι οι προαναφερθείσες παράμετροι είναι φυσιολογικές. Παράγοντες που πιστεύεται ότι μπορεί να συμβάλλουν στην εμφάνιση της ανεξήγητης υπογονιμότητας είναι η αυξημένη αναπαραγωγική ηλικία της γυναίκας, το αυξημένο σωματικό βάρος, το κάπνισμα, η αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ και καφεΐνης και ο αγχωτικός τρόπος ζωής και για τα δύο φύλα Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 1960: Ο Palmer από τη Γαλλία περιέγραψε την πρώτη ανάκτηση ωαρίων με λαπαροσκοπία. Το 1965, ο Robert Edwards στις ΗΠΑ προσπάθησε να γονιμοποιήσει ανθρώπινα ωοκύτταρα. 1970: Η πρώτη εγκυμοσύνη IVF (In vitro Fertilization) πραγματοποιήθηκε στην Αυστραλία το Δυστυχώς, οδηγήθηκε σε πρόωρη αποβολή. Το 1978 λαμβάνει χώρα η πρώτη γέννηση από IVF στο Όλνταμ της Αγγλίας από τους Patrick Steptoe and Robert Edwards. 1980: Η πρώτη γέννηση IVF στην Αυστραλία το Το 1981 οι Howard και Georgianna Seegar Jones ανήγγειλαν την γέννηση του πρώτου μωρού IVF στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1983 πραγματοποιείται η πρώτη εγκυμοσύνη μετά από τη δωρεά ωαρίων καθώς 37

38 και η πρώτη επιτυχής γέννηση μετά από τη δωρεά ωαρίων. Ο Gleicher και η ομάδα του ανέφεραν την πρώτη κολπική ανάκτηση ωαρίων χρησιμοποιώντας έναν κοιλιακό υπέρηχο. Το 1984 θεσπίζεται ο πρώτος νόμος για IVF. Την ίδια χρονιά πραγματοποιείται η πρώτη γέννηση μωρού στην Ελλάδα από Έλληνες επιστήμονες. Το 1985 πραγματοποιείται ανθρώπινη εγκυμοσύνη μετά από in vitro γονιμοποίηση (IVF) με σπερματοζωάρια που ανακτήθηκαν από την επιδιδυμίδα. Το 1989 επιλέγεται το φύλο του εμβρύου μετά από ανάλυση DNA. 1990: Τα γεγονότα που σημάδεψαν τον τομέα αυτή την δεκαετία είναι τα εξής: Η πρώτη επιτυχής κρυοσυντήρηση ανθρώπινων εμβρύων και γέννηση μωρού. Εγκυμοσύνες μετά από βιοψία προεμφυτευτικών εμβρύων στις οποίες έγινε επιλογή φύλου με ενίσχυση του Υ γονιδίου. Αναφορά της πρώτης εγκυμοσύνης μετά από ενδοκυτταροπλασματική έγχυση σπέρματοζωαρίου (ICSI) από μια ομάδα στις Βρυξέλλες (1991). Η πρώτη αναφερόμενη γέννηση μετά από κατάψυξη-απόψυξη ωαρίου και μικρογονιμοποίηση ICSI (1993). Ανακάλυψη ότι μερικά άτομα με μεγάλου βαθμού ολιγοσπερμία παρουσιάζουν ελλείψεις στο Υ-χρωμόσωμα (1996). Γέννηση πρώτου μωρού στην Ελλάδα μετά από προεμφυτευτική διάγνωση για μεσογειακή αναιμία (1999). 2000: Ψηφίστηκε ο πρώτος νόμος υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα (2000). Ψηφίστηκε ο δεύτερος νόμος στην Ελλάδα, ο οποίος ορίζει τον αριθμό των εμβρύων που μεταφέρονται στην μήτρα (2005). Εισαγωγή της έννοιας της ήπιας θεραπευτικής αγωγής για IVF (2007). Νόμπελ Ιατρικής-Φυσιολογίας για την πρωτοπορία της εξωσωματικής γονιμοποίησης (2010). 2 38

39 2.3 ΜΕΘΟΔΟΙ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας Η πρόκληση της ωοθυλακιορρηξίας αποτελεί μια σχετικά απλή μέθοδο υποβοήθησης η οποία υιοθετείται όταν το αίτιο της υπογονιμότητας εντοπίζεται στην αδυναμία της γυναίκας να απελευθερώνει ωάρια κάθε μήνα (παρά το γεγονός ότι αυτά υπάρχουν στις ωοθήκες της). Τυπικό παράδειγμα γυναικών που μπορεί να ωφεληθούν από αυτή την μέθοδο είναι εκείνες που πάσχουν από το σύνδρομο των πολυκυστικών ωοθηκών. Η φαρμακευτική ουσία που συνήθως χρησιμοποιείται ως πρώτη επιλογή για την πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας είναι η κιτρική κλομιφένη η οποία δρα με σχετικά πολύπλοκο τρόπο έχοντας σαν τελικό αποτέλεσμα μια ήπια διέγερση των ωοθηκών. Η ουσία αυτή χορηγείται με την μορφή χαπιών από το στόμα. Λίγες ημέρες μετά το τέλος της θεραπευτικής αγωγής, η γυναίκα υποβάλλεται σε διαδοχικό υπερηχογραφικό έλεγχο όπου παρακολουθείται η ανάπτυξη του ή των ωοθυλακίων στις ωοθήκες της και εκτιμάται το πάχος του ενδομητρίου. Στη συνέχεια, όταν τα ωοθυλάκια έχουν φθάσει σε ικανοποιητικό μέγεθος, προβλέπεται η ημέρα της επερχόμενης ωοθυλακιορρηξίας, με την αύξηση των επιπέδων της ωχρινοτρόπου ορμόνης (LH) στο αίμα η οποία συμβαίνει κάποιες ώρες πριν, είτε οριστικοποιείται με την χορήγηση χοριακής γοναδοτροπίνης υπό μορφή ενέσεως η οποία προκαλεί την τελική ωρίμανση των ωοθυλακίων και την ωοθυλακιορρηξία. Στην συνέχεια το ζευγάρι καθοδηγείται ώστε να έχει σεξουαλική επαφή κατά την προβλεπόμενη ημέρα ωοθυλακιορρηξίας. Η κλομιφένη δεν προκαλεί σοβαρές παρενέργειες, και οι πιο συχνά αναφερόμενες είναι παροδικές διαταραχές της όρασης, εξάψεις, ναυτία, φούσκωμα στην κοιλιά και πονοκέφαλος. Ένας άλλος τρόπος διέγερσης των ωοθηκών για πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας, είναι η χορήγηση φαρμακευτικών ουσιών που λέγονται γοναδοτροπίνες (θυλακιοτρόπος ορμόνη-fsh, ωχρινοτρόπος ορμόνη-lh), και δεν είναι άλλες από τις ουσίες εκείνες που εκλύονται από την ίδια την υπόφυση κάθε γυναίκας, δρουν στα ωοθυλάκιά της προκαλώντας την ανάπτυξη και ωρίμανσή τους και ουσιαστικά ρυθμίζουν τον κύκλο 39

40 της και εξασφαλίζουν την απελευθέρωση του ωαρίου της κάθε μήνα. Η διέγερση με την μέθοδο αυτή εφαρμόζεται: - σε γυναίκες που δεν έχουν ωοθυλακιορρηξία λόγω έλλειψης των δικών τους υποφυσιακών γοναδοτροπινών και - σε γυναίκες στις οποίες η πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας με κλομιφένη δεν οδήγησε σε ικανοποιητικά αποτελέσματα ή συνδέθηκε με παρενέργειες. Οι γοναδοτροπίνες χορηγούνται με την μορφή ενέσεων. Όταν χρησιμοποιούμε τις γοναδοτροπίνες για πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας η παρακολούθηση της γυναίκας με διαδοχικά υπερηχογραφήματα και μέτρηση των οιστρογόνων στο αίμα είναι ιδιαιτέρως σχολαστική και γίνεται από έμπειρους ιατρούς ώστε να αποφευχθούν κίνδυνοι που προκύπτουν από την υπερβολική απάντηση των ωοθηκών (όπως το σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών και οι πολύδυμες κυήσεις). 3 Εικόνα 2.1. Ωοθυλακιορρηξία 40

41 Σπερματέγχυση Η σπερματέγχυση αποτελεί μια αρκετά συχνά εφαρμοζόμενη μέθοδο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, μέτριας παρέμβασης, κατά την οποία γίνεται τοποθέτηση του (επεξεργασμένου) σπέρματος στην μήτρα της γυναίκας. Η μέθοδος αυτή υιοθετείται ως πρώτη γραμμή αντιμετώπισης: - σε ζευγάρια όπου το σπέρμα παρουσιάζει ήπιες/μέτριες διαταραχές, ή όπου η υπογονιμότητα χαρακτηρίζεται ως ανεξήγητη, - όταν υπάρχει η υπόνοια τραχηλικού παράγοντα υπογονιμότητας, - σε περιπτώσεις αζωοσπερμίας, οπότε και επιλέγεται η χρησιμοποίηση σπέρματος δότη (ετερόλογος σπερματέγχυση). Η σπερματέγχυση, αν και μπορεί να πραγματοποιηθεί στον φυσικό κύκλο της γυναίκας (με απλή παρακολούθηση του καταμήνιου ωοθυλακίου της), συνήθως συνδυάζεται για καλύτερα αποτελέσματα με ήπια διέγερση ωοθηκών και πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας. Κατά την προβλεπόμενη ή προγραμματισμένη ημέρα της ωοθυλακιορρηξίας, το ζευγάρι προσέρχεται στην Μονάδα Εξωσωματικής, ο σύζυγος δίνει σπέρμα το οποίο υφίσταται κατάλληλη, ειδική επεξεργασία στο εργαστήριο. Στην συνέχεια μια ποσότητα του επεξεργασμένου και βελτιωμένου σπέρματος τοποθετείται με την βοήθεια ειδικών λεπτών καθετήρων που περνούν δια μέσω του τραχήλου της μήτρας στην ενδομητρική κοιλότητα. Η τεχνική είναι σχεδόν ανώδυνη για την γυναίκα και δεν απαιτείται η χορήγηση ουδεμίας αναισθησίας. Η γυναίκα αφού παραμείνει για λίγα λεπτά κλινήρης φεύγει και ακολουθεί την συνήθη δραστηριότητά της. Σχετικά με τις πιθανότητες επίτευξης κύησης έπειτα από σπερματέγχυση, αυτές εξαρτώνται βέβαια από την βαρύτητα του προβλήματος και την τελική, μετά την επεξεργασία, κατάσταση του σπέρματος, θα πρέπει όμως να τονισθεί ότι δεν ξεπερνούν στην καλύτερη περίπτωση το 18-20% ανά προσπάθεια. Επίσης, οι περισσότερες μελέτες συμφωνούν ότι αν μετά από 3-4 σπερματεγχύσεις δεν έχει επιτευχθεί κύηση, καλύτερα θα είναι να προχωρούμε σε εφαρμογή εξωσωματικής γονιμοποίησης. 3 41

42 Εικόνα 2.2. Σπερματέγχυση Εξωσωματική γονιμοποίηση Η εξωσωματική γονιμοποίηση (in vitro fertilization, IVF) αποτελεί την πλέον εξελιγμένη μέθοδο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, κατά την οποία η γονιμοποίηση και τα πρώτα βήματα της ανάπτυξης του γονιμοποιημένου ωαρίου πραγματοποιούνται έξω από το γεννητικό σύστημα της γυναίκας, στο εμβρυολογικό εργαστήριο. Ζευγάρια υποψήφια για εξωσωματική γονιμοποίηση είναι αυτά όπου: - οι σάλπιγγες της γυναίκας είναι φραγμένες ή καταστραμμένες, - το σπέρμα του άνδρα παρουσιάζει σοβαρές διαταραχές, - η εφαρμογή απλούστερων μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής απέτυχε κατ' επανάληψη, - η ηλικία της γυναίκας είναι προχωρημένη και απαιτείται η υποβοήθηση με τις μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας, - επιθυμείται η πραγματοποίηση προεμφυτευτικής γενετικής διάγνωσης ή η επίτευξη κύησης με παρένθετη μήτρα. 42

43 Εικόνα 2.3. Εξωσωματική γονιμοποίηση Η εξωσωματική γονιμοποίηση περιλαμβάνει μια σειρά από τεχνικές που αποσκοπούν στην βελτιστοποίηση του αποτελέσματος. Τα βασικά στάδια της κλασσικής εξωσωματικής γονιμοποίησης είναι τα ακόλουθα: 1. Ελεγχόμενη διέγερση των ωοθηκών Για να αυξηθεί η αποδοτικότητα της εξωσωματικής γονιμοποίησης ως μεθόδου, επιδιώκεται η ύπαρξη περισσότερων από ένα ωάρια της γυναίκας σε κάθε προσπάθεια και τούτο διότι: - κάποιο ή κάποια από τα ωάρια είναι πιθανόν να μην γονιμοποιηθούν εξωσωματικά, - κάποιο ή κάποια από τα προκύπτοντα γονιμοποιημένα ωάρια είναι πιθανόν να μην συνεχίσουν την ανάπτυξή τους, - κάποια πλεονάζοντα έμβρυα θα καταψυχθούν ώστε να χρησιμοποιηθούν επί αποτυχίας ή επί επιθυμίας για δεύτερο παιδί χωρίς η γυναίκα να υποβληθεί εκ νέου σε φαρμακευτική διέγερση ωοθηκών. Η φαρμακευτική διέγερση των ωοθηκών θα πρέπει να γίνεται με εξατομικευμένο τρόπο για κάθε ζευγάρι, ώστε να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα και να 43

44 αποφευχθούν οι επιπλοκές. Η ελεγχόμενη διέγερση των ωοθηκών επιτυγχάνεται με την εφαρμογή κάποιου πρωτοκόλλου διέγερσης η επιλογή του οποίου εξατομικεύεται ανάλογα με την περίπτωση. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στα πρωτόκολλα διέγερσης των ωοθηκών είναι: - Οι γοναδοτροπίνες, οι οποίες διεγείρουν τις ωοθήκες. Υπάρχουν διάφορα σκευάσματα γοναδοτροπινών που διαφέρουν ανάλογα με το ποιες ορμόνες περιέχουν (FSH, LH, ή συνδυασμό τους) και με την προέλευσή τους (όπως ανασυνδυασμένες ή ανθρώπειες κεκαθαρμένες) - Τα ανάλογα της υποθαλαμικής ορμόνης που διεγείρει την έκλυση των γοναδοτροπινών. - Η χοριακή γοναδοτροπίνη (ανθρώπειος ή ανασυνδυασμένη), η οποία χορηγείται εφάπαξ και προκαλεί την τελική ωρίμανση των ωοθυλακίων και την ωοθυλακιορρηξία. 2. Ωοληψία Η ωοληψία είναι η συλλογή των ωαρίων που περιέχονται εντός των ωοθυλακίων που αναπτύχθηκαν στις ωοθήκες με την φαρμακευτική διέγερση. Για να γίνει η ωοληψία, προσαρμόζεται ένας οδηγός στην διακολπική κεφαλή του υπερηχοτομογράφου, δια μέσου του οποίου διέρχεται μια βελόνα που συνδέεται με σύστημα αναρρόφησης. Υπό την άμεση υπερηχογραφική καθοδήγηση, η βελόνα προωθείται δια των κολπικών τοιχωμάτων στις ωοθήκες, παρακεντώνται τα ωοθυλάκια και αναρροφείται το υγρό που περιέχουν. Το υγρό αυτό εξετάζεται στο μικροσκόπιο από τον εμβρυολόγο και ανευρίσκονται τα ωάρια που περιέχονται σε αυτό. Στο μεταξύ, και ενώ επιβεβαιωθεί η επιτυχία της ωοληψίας με την ανεύρεση ωαρίων, ο σύζυγος καλείται να δώσει σπέρμα για να ακολουθήσει η εξωσωματική γονιμοποίηση. Από την ημέρα της ωοληψίας η γυναίκα θα πρέπει να ξεκινήσει κατάλληλη υποστηρικτική αγωγή που αποσκοπεί στην προετοιμασία του ενδομητρίου ώστε να δεχθεί το γονιμοποιημένο ωάριο και να επιτευχθεί η κύηση. 44

45 3. Εξωσωματική γονιμοποίηση Μετά την συλλογή των ωαρίων και του σπέρματος, ακολουθεί την ίδια ημέρα η γονιμοποίηση στο εργαστήριο. Ωάρια και σπερματοζωάρια τοποθετούνται σε ειδικό καλλιεργητικό περιβάλλον, και εφόσον δεν υπάρχει πρόβλημα στα σπερματοζωάρια, αυτά γονιμοποιούν τα ωάρια. Εικόνα 2.4. Γονιμοποίηση στο εργαστήριο 4. Εμβρυομεταφορά Εμβρυομεταφορά είναι η τοποθέτηση των γονιμοποιημένων ωαρίων που προέκυψαν από την εξωσωματική γονιμοποίηση στην μήτρα της γυναίκας και πραγματοποιείται συνήθως την 2η ή 3η ημέρα μετά την ωοληψία. Από τα διαθέσιμα έμβρυα επιλέγονται εκείνα που με βάση κάποια μορφολογικά κριτήρια χαρακτηρίζονται ως τα 'καλύτερα', το(α) έμβρυο(α) προς μεταφορά τοποθετείται σε ειδική σύριγγα με λίγο καλλιεργητικό υγρό και δια μέσου ενός λεπτότατου καθετήρα που ο ιατρός έχει περάσει δια του τραχήλου της μήτρας, προωθείται στην ενδομητρική κοιλότητα. Ο αριθμός των εμβρύων που τοποθετούνται σε κάθε εμβρυομεταφορά, καθορίζεται μεν από παράγοντες όπως είναι η ηλικία της γυναίκας και η ποιότητα των διαθέσιμων εμβρύων, υπόκεινται όμως σε περιορισμό ώστε να αποφευχθούν οι πολύδυμες 45

46 κυήσεις. 5. Tο διάστημα μετά την εμβρυομεταφορά Μετά την εμβρυομεταφορά, η γυναίκα θα πρέπει να ακολουθήσει τις οδηγίες για την φαρμακευτική αγωγή. Η τεκμηρίωση της επίτευξης εγκυμοσύνης γίνεται με μέτρηση των επιπέδων της β- χοριακής γοναδοτροπίνης στο αίμα κατά την 14η ημέρα μετά την εμβρυομεταφορά. 3 Άλλες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης (δορυφόρες) Πέραν της κλασσικής εξωσωματικής γονιμοποίησης, υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία άλλων τεχνικών που πραγματοποιούνται ανάλογα με την περίπτωση και εφόσον υπάρχει ειδική ένδειξη. Αυτές είναι: - Μικρογονιμοποιήση ICSI (intracytoplasmic sperm injection) - Υποβοηθούμενη Εκκόλαψη (Assisted Hatching) - Καλλιέργεια βλαστοκύστεων - Κρυοσυντήρηση εμβρύων - Εμβρυομεταφορά αποψυχθέντων εμβρύων - Κρυοσυντήρηση ωαρίων. - Δωρεά ωαρίων. - GIFT, ZIFT: Ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών ή ζυγώτη (gamete or zygote intrafallopian transfer). - Μικροχειρουργική λήψη σπερματοζωαρίων. - Προεμφυτευτική Γενετική Διάγνωση (PGD, preimplantation genetic diagnosis). 3 46

47 Εικόνα 2.6. Μικρογονιμοποίηση - ICSI Η επιλογή της εκάστοτε μεθόδου υποβοηθούμενης αναπαραγωγής συνεκτιμάται µε πολλούς παράγοντες, ιατρικούς και µη και η απόφαση στις περισσότερες περιπτώσεις θα στηριχθεί στις παρακάτω θεωρήσεις: - Στην αυτόματη σύλληψη χωρίς θεραπεία. - Στη σύλληψη µε απλούστερες μεθόδους. - Στην ηλικία της γυναίκας. - Στην εφαρμογή της IVF για διαγνωστικούς λόγους. - Στην ύπαρξη ιατρικών αντενδείξεων ή δυσχερειών για την εφαρμογή μιας μεθόδου. - Στην προσωπική επιλογή του ζευγαριού, που δεν θα πρέπει να αγνοείται ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Πλεονεκτήματα Το κυριότερο πλεονέκτημα των μεθόδων της Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγής είναι ότι δίνει την δυνατότητα σε άτεκνα ζευγάρια να αποκτήσουν 47

48 απογόνους. Μειονεκτήματα Μειονεκτήματα της εξωσωματικής γονιμοποίησης αποτελούν: - το υψηλό κόστος, - η ανάγκη για την ιατρική παρέμβαση (διέγερση ωοθηκών, ωοληψία, νάρκωση) και - τα φάρμακα τα οποία συνδέονται με κάποιο κίνδυνο για τη γυναίκα καθώς και με αύξηση της πολλαπλής κυοφορίας και ενδεχομένως ελαφρά αύξηση των εμβρυικών επιπλοκών ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Η νομοθεσία για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.) σύμφωνα με το νόμο υπ' αριθμ (ΦΕΚ Α ) συνοψίζεται στα εξής: Προϋποθέσεις εφαρμογής των μεθόδων Ι.Υ.Α. 1. Οι μέθοδοι Ι.Υ.Α. εφαρμόζονται σε ενήλικα πρόσωπα µέχρι την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής του υποβοηθούμενου προσώπου. Σε περίπτωση που το υποβοηθούμενο πρόσωπο είναι γυναίκα, ως ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής νοείται το πεντηκοστό έτος (50). Η εφαρμογή τους σε ανήλικα πρόσωπα επιτρέπεται κατ εξαίρεση λόγω σοβαρού νοσήματος που επισύρει κίνδυνο στειρότητας, για να εξασφαλιστεί η δυνατότητα τεκνοποίησης. 2. Πριν από την υποβολή σε μεθόδους Ι.Υ.Α. διενεργείται υποχρεωτικώς έλεγχος ιδίως για τους ιούς της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV1, HIV2), ηπατίτιδα Β και C και σύφιλη. 3. Αν τα πρόσωπα που μετέχουν στην εφαρμογή των μεθόδων Ι.Υ.Α. είναι οροθετικοί για τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας, απαιτείται, για την υποβολή σε μεθόδους Ι.Υ.Α., ειδική άδεια από την Εθνική Αρχή Ι.Υ.Α. 6 48

49 Αριθμός μεταφερόμενων ωαρίων και γονιμοποιημένων ωαρίων 1. Στην εξωσωματική γονιμοποίηση ο αριθμός των γονιμοποιημένων ωαρίων που μεταφέρονται στην ενδομήτρια κοιλότητα ορίζεται ως εξής: σε γυναίκες ηλικίας μέχρι και σαράντα ετών έως τρία γονιμοποιημένα ωάρια και σε γυναίκες ηλικίας άνω των σαράντα ετών έως τέσσερα γονιμοποιημένα ωάρια. Με απόφαση της Αρχής καθορίζεται ο ακριβής αριθμός γονιμοποιημένων ωαρίων που μεταφέρονται σε επί μέρους ομάδες υποβοηθούμενων προσώπων, ανάλογα µε την ηλικία και τις ιατρικές ενδείξεις. 2. Ο παραπάνω κανόνας ισχύει και για τον αριθμό ωαρίων που μεταφέρονται στην περίπτωση της ενδοσαλπιγγικής μεταφοράς γαμετών. 3. Σε περίπτωση διάθεσης ωαρίων ή γονιμοποιημένων ωαρίων τα παραπάνω όρια ηλικίας αφορούν στη δότρια των ωαρίων. 6 Διάθεση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων 1. Απαγορεύεται η διάθεση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων µε οποιοδήποτε αντάλλαγμα προς τον δότη. 2. Επιτρέπεται η διάθεση γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων µε σκοπό την υποβοήθηση στην απόκτηση τέκνου µε μεθόδους Ι.Υ.Α. και διενεργείται µε τη συναίνεση των δοτών. Σε περίπτωση που οι δότες είναι έγγαμοι ή συζούν σε ελεύθερη ένωση, απαιτείται και η έγγραφη συναίνεσή του ή της συζύγου ή συντρόφου. 3. Η διάθεση γονιμοποιημένων ωαρίων πραγματοποιείται µόνο µε πλεονάζοντα γονιμοποιημένα ωάρια, τα οποία έχουν δημιουργηθεί στο πλαίσιο θεραπευτικής αγωγής ενός ζεύγους και δεν προορίζονται για μελλοντική χρήση από τους ίδιους. 4. Η διάθεση ανακαλείται ελεύθερα πριν από τη χρησιμοποίηση των γαμετών ή των γονιμοποιημένων ωαρίων. Στην περίπτωση αυτή, οι δότες υποχρεούνται να δηλώσουν εγγράφως εάν επιθυμούν οι γαμέτες ή τα γονιμοποιημένα ωάριά τους: α. να χρησιμοποιηθούν από τους ίδιους, οπότε υποχρεούνται να καλύψουν τις σχετικές δαπάνες, 49

50 β. να διατεθούν για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς, ή γ. να καταστραφούν. 5. Δεν συνιστά αντάλλαγμα η καταβολή των δαπανών που είναι απαραίτητες για τη λήψη και την κρυοσυντήρηση των γαμετών. Στις παραπάνω δαπάνες περιλαμβάνονται: α. οι ιατρικές, εργαστηριακές και νοσηλευτικές δαπάνες πριν, κατά και μετά τη λήψη των γαμετών, β. τα έξοδα της μετακίνησης και διαμονής του δότη, γ. κάθε θετική ζηµία του δότη εξαιτίας αποχής από την εργασία του, καθώς και οι αμοιβές για εξαρτημένη εργασία που ο υποψήφιος δότης στερήθηκε εξαιτίας της απουσίας του για την προετοιμασία και πραγματοποίηση της λήψης των γαμετών. Το ύψος των καλυπτόμενων δαπανών και της αποζημιώσεως καθορίζεται µε απόφαση της Αρχής. 6. Ιατρικές πληροφορίες που αφορούν τον τρίτο δότη φυλάσσονται µε απόλυτη μυστικότητα και σε κωδικοποιημένη μορφή στην Τράπεζα Κρυοσυντήρησης και στο εθνικό αρχείο δοτών και ληπτών. 7. Οι δότες πρέπει να είναι ενήλικες µε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα. Προκειμένου για διάθεση σπέρματος, ο δότης πρέπει να µην έχει συμπληρώσει το τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας του, ενώ προκειμένου για διάθεση ωαρίων η δότρια πρέπει να µην έχει συμπληρώσει το τριακοστό πέμπτο έτος της ηλικίας της. Τα ανωτέρω όρια ηλικίας μπορούν να αυξηθούν μέχρι την ηλικία των πενήντα και σαράντα ετών αντίστοιχα σε περίπτωση διάθεσης γονιμοποιημένων ωαρίων, ή όταν συντρέχει σπουδαίος λόγος, ύστερα από απόφαση της Αρχής. 8. Οι δότες υποβάλλονται υποχρεωτικώς σε κλινικό και εργαστηριακό έλεγχο, τον οποίο καθορίζει η Αρχή µε απόφασή της και δεν γίνονται δεκτοί αν πάσχουν από κληρονομικά, γενετικά ή μεταδοτικά νοσήματα. Η χρήση νωπού σπέρματος, που προέρχεται από τρίτο δότη, δεν επιτρέπεται. 6 50

51 Ειδικοί περιορισµοί 1. Η επιλογή του τρίτου δότη, του οποίου οι γαμέτες θα χρησιμοποιηθούν σε κάθε κύκλο θεραπείας, γίνεται από τη Μ.Ι.Υ.Α.. Κατά την επιλογή των γαμετών λαμβάνονται ιδίως υπόψη η ομάδα αίματος στο σύστημα ΑΒΟ και Rhesus, καθώς και τα φαινοτυπικά χαρακτηριστικά των ληπτών µε τους οποίους θα δημιουργηθούν δεσμοί συγγενείας. Τα παραπάνω ισχύουν και στη διάθεση γονιμοποιημένων ωαρίων. 2. Δεν επιτρέπεται η λήψη γαμετών από κλινικώς νεκρά άτομα. 3. Οι ζυγώτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια καταστρέφονται υποχρεωτικά μετά τη συμπλήρωση δεκατεσσάρων (14) ημερών από τη γονιμοποίηση, χωρίς να υπολογίζεται ο ενδιάμεσος χρόνος κρυοσυντήρησής τους. 6 Προεµφυτευτική γενετική διάγνωση 1. Η προεµφυτευτική γενετική διάγνωση διενεργείται µε τη συναίνεση των ενδιαφερόμενων προσώπων και µε άδεια της Αρχής, για να διαγνωσθεί αν τα γονιμοποιημένα ωάρια είναι φορείς γενετικών ανωμαλιών, ώστε να αποτραπεί η μεταφορά τους στη μήτρα. 2. Πριν από την εφαρμογή της μεθόδου είναι υποχρεωτική η παροχή γενετικής συμβουλευτικής στα ενδιαφερόμενα πρόσωπα. 6 Ποινικές κυρώσεις 1. Όποιος προβαίνει σε αναπαραγωγική κλωνοποίηση, σε επιλογή φύλου για µη ιατρικούς λόγους, σε δημιουργία χιμαιρών και υβριδίων, σε τροποποίηση του γονιδιώµατος ανθρώπινων γαμετών και γονιμοποιημένων ωαρίων, σε μεταφορά ανθρώπινου γονιμοποιημένου ωαρίου σε ζώο ή σε ανάπτυξη ανθρώπινων γονιμοποιημένων ωαρίων εκτός του ανθρώπινου σώματος μετά την πάροδο δεκατεσσάρων (14) ημερών από τη γονιμοποίηση, τιμωρείται µε ποινή κάθειρξης μέχρι δεκαπέντε (15) ετών. 51

52 2. Όποιος πωλεί ή αγοράζει ή προσφέρει προς πώληση ή αγορά γεννητικό υλικό ή γονιμοποιημένα ωάρια ή προϊόντα προερχόμενα από γονιμοποιημένα ωάρια, καθώς και όποιος μεσολαβεί στην πώληση ή αγορά των ανωτέρω, τιμωρείται µε ποινή κάθειρξης μέχρι δέκα (10) ετών. 3. Όποιος προβαίνει σε εφαρμογή μεθόδων Ι.Υ.Α. χωρίς την έγγραφη συναίνεση των προσώπων, όταν αυτή απαιτείται τιμωρείται µε ποινή φυλάκισης μέχρι ενός έτους. 4. Όποιος προβαίνει σε εφαρμογή μεθόδων Ι.Υ.Α. κατά παράβαση των ορίων ηλικίας τιμωρείται µε ποινή φυλάκισης μέχρις ενός έτους ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Η Εκκλησία της Ελλάδος με το Εγκύκλιο Σημείωμα υπ αριθμ. 307/219/ που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εκκλησία», τεύχος Φεβρουαρίου 2006 με τίτλο «Θέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος επί του θέματος της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», προβάλλει τις βασικές της θέσεις απέναντι στο εν λόγω ζήτημα. Το κείμενο των θέσεων απαρτίζεται από 15 κεφάλαια με συνολικά 82 παραγράφους, είναι εκτενές και καλύπτει όλες τις θεολογικές πτυχές του ζητήματος. Παρακάτω παρατίθενται σε γενικές γραμμές οι θέσεις της Εκκλησίας. Παράγραφος 8 του σημειώματος: «Η γονιμοποίηση μαζί με την βιολογική ζωή και οντότητα, προσδίδει στον άνθρωπο την ύπαρξη, το είναι, την ψυχή». Παράγραφος 9: «η ψυχή δεν εγκαθίσταται στο σώμα, αλλά είναι σύμφυτη με αυτό. Μαζί με το σώμα γεννιέται και η ψυχή». Παράγραφος 10: «κάθε άνθρωπος που συλλαμβάνεται, έχει μεν αρχή αλλά δεν έχει τέλος. Η αρχή, σύλληψη του κάθε ανθρώπου αποτελεί για την Ορθόδοξη Εκκλησία ένα γεγονός μοναδικής σπουδαιότητας». Παράγραφος 27: «από άκρας συλλήψεως το έμβρυο δεν είναι απλά γονιμοποιημένο ωάριο, είναι τέλειος άνθρωπος κατά την ταυτότητα και διαρκώς τελειούμενος κατά την φαινοτυπική έκφραση και οργάνωση». Παράγραφος 28: «η αρχή της βιολογικής ζωής στον άνθρωπο ταυτίζεται με ένα μοναδικής και ανεπανάληπτης σπουδαιότητος γεγονός, την γέννηση μιας νέας ψυχής». 52

53 Το γεγονός λοιπόν της γονιμοποιήσεως και της δημιουργίας του ζυγωτού κυττάρου με οποιονδήποτε τρόπο στοιχειοθετεί την έναρξη της ζωής του ανθρώπου ως ψυχοσωματική οντότητα, όπως αυτή ορίζεται στην ανθρωπολογία της Εκκλησίας μας. Παράγραφος 16: «Η υπογονιμότητα όμως ενίοτε αποτελεί ασφαλιστική δικλείδα της φύσης, ώστε να μην επιβαρύνονται άνθρωποι που δύσκολα θα μπορούσαν να σηκώσουν το βάρος της τεκνογονίας. Συχνά όταν τέτοιοι άνθρωποι επιμένουν και αποκτούν παιδιά, κληρονομούν και ανεπίλυτα προβλήματα». Σε αντίθεση με την Π.Δ., πουθενά στην Κ.Δ. η ατεκνία δεν αντιμετωπίζεται ως όνειδος, ούτε τιμωρείται η ατεκνία ή επιβάλλεται η τεκνοποίηση, δημιουργώντας ταυτόχρονα το αντίστοιχο ποινολόγιο. Με αυτό τον τρόπο η υπογονιμότητα εντάσσεται στο πλαίσιο της Θείας Πρόνοιας. Σχετικά με την πνευματική κατάσταση του ανθρώπου αναφέρει: «Όπως η σωματική ολοκλήρωση ενός ανθρώπου απαιτεί μια πολύμηνη βιολογική προετοιμασία, την κύηση, κατ ανάλογο τρόπο και η διαδικασία εκδηλώσεως της ψυχής του έχει διάρκεια, αρχίζει με την σύλληψη για να ολοκληρωθεί στη συνέχεια. Όσο προχωρεί η διαδικασία βιολογικής ολοκλήρωσης του ανθρώπου, τόσο αυξάνει και ο βαθμός φανέρωσης των λειτουργιών της ψυχής. Κατά τον άγιο Θεολόγο Γρηγόριο, καθώς το σώμα αυξάνει και τελειοποιείται, όλο και περισσότερο ξεχύνεται η σοφία, η σύνεση και η αρετή της ψυχής». Περί ωριμότητος και τελειοποιήσεως των τέκνων ομιλεί ο Καρθ. 35, σύμφωνα με τον οποίο οι επίσκοποι και οι κληρικοί δεν πρέπει να αφήνουν τα παιδιά τους να γίνονται αυτεξούσια με μια πράξη χειραφετήσεως, αν δεν έχουν στοιχεία ότι τους το επιτρέπει αυτό η συμπεριφορά και η ηλικία τους. Άρα συνηγορεί ο κανόνας στην σταδιακή ψυχοσωματική ολοκλήρωση. Στις παραγράφους 30, 31 και 32 παρουσιάζονται αγιογραφικές αναφορές σε γεγονότα συλλήψεως και οι εορτασμοί τούτων των γεγονότων όπως το μυστήριον της συλλήψεως του Κυρίου κατά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου (25 Μαρτίου) και η σύλληψη του Προδρόμου (23 Σεπτεμβρίου). Αποδεικνύεται έτσι η αρχή της ζωής του 53

54 ανθρώπου με το γεγονός της συλλήψεως μέσω της Κ.Δ. και της λειτουργικής παραδόσεως ΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ Το ηθικό ερώτημα που συχνά σημειώνεται για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι το εξής: «μήπως η κοινωνία τείνει να αντιμετωπίζει την αδυναμία τεκνοποίησης σαν µια ασθένεια, στο βωμό της οποίας κάθε θυσία είναι θεμιτή; Μήπως χρειάζεται να μετατοπιστεί το κέντρο βάρους από τη µε κάθε τρόπο ικανοποίηση της τεκνοποίησης των ζευγαριών στην αξιολόγηση του συμφέροντος του παιδιού που θα γεννηθεί, συμφέρον που δεν συμπίπτει αναγκαστικά µε εκείνο των γονιών του;» Επιπροσθέτως: Η επέµβαση και η υποκατάσταση της αναπαραγωγικής λειτουργίας του ανθρώπου στο εργαστήριο αποτελεί ηθική πράξη; Ποιος καθορίζει τα κριτήρια της επέμβασης στην αναπαραγωγή; Ποιοι είναι οι κίνδυνοι μιας τέτοιας επέμβασης; Ποια είναι τα πραγματικά οφέλη και ποιος τα λαμβάνει ουσιαστικά; Σε ποιο μέλλον οδηγεί η αποδοχή της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ως ενδεδειγμένης επέμβασης; Η επέμβασης αυτή επηρεάζει τελικά την οικογενειακή, ψυχολογική και κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων; Τα ερωτήματα αυτά και πιθανόν αρκετά άλλα θα συνεχίζουν να απασχολούν την ανθρωπότητα. Η απάντησή τους δεν είναι ούτε εύκολη ούτε είναι δυνατόν να επιχειρείται αβασάνιστα. Για την ορθόδοξη χριστιανική ηθική, όταν αγνοείται το θέλημα του Θεού και επιδιώκεται η ανθρωποκεντρική θεώρηση και αντιμετώπιση των ηθικών προβλημάτων και ερωτημάτων, δεν μπορεί να δίνεται η ορθή λύση και απάντηση. Μόνον η καταγραφή, η παράθεση και η διατύπωση ηθικών κανόνων και θεολογικών απόψεων δεν αρκεί. Πρέπει να γίνει συνείδηση η αναζήτηση πνευματικότερων απαντήσεων και θεωρήσεων από τους άτεκνους συζύγους και από τους ιατρούς - επιστήμονες στην εφαρμογή των μεθόδων της υποβοηθούμενης 54

55 αναπαραγωγής. Πρώτοι από όλους, οι εμπλεκόμενοι στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή καθορίζουν ουσιαστικά το πλαίσιο της επίτευξης του επιθυμητού στόχου, της τεκνογονίας στο ιατρικό εργαστήριο. 4 55

56 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ Για να διαπιστώσουμε την άποψη των ανθρώπων σχετικά με την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.) φτιάξαμε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα. Το ερωτηματολόγιο για την Ι.Υ.Α. παρουσιάζεται στο Παράρτημα 2.Ι. Μοιράστηκαν και απαντήθηκαν 39 ερωτηματολόγια. Η επεξεργασία των ερωτήσεων έγινε σε μορφή γραφημάτων με την βοήθεια των υπολογιστικών φύλλων Excel ώστε να είναι πιο ξεκάθαρα τα αποτελέσματα. Στην έρευνά μας, το 51% των ερωτηθέντων ήταν γυναίκες, το 39% ήταν άντρες ενώ το 10% δεν έδωσε απάντηση για το φύλο του. 10% ΦΥΛΟ ΓΥΝΑΙΚΑ 51% ΑΝΤΡΑΣ 39% ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ Διάγραμμα 2.1. Φύλο Όσον αφορά τις ηλικίες των ατόμων που ρωτήσαμε, το 33% ήταν σε ηλικίες από 15 έως 20 ετών, το 15% ήταν μεταξύ 21 και 30 ετών, το 21% από 31 μέχρι 40 ετών, 13% ήταν σε ηλικίες από 41 μέχρι 50 ετών, 8% μεταξύ 51 και 60 και τέλος το 10% ήταν άνω των 61 ετών. 56

57 33% ΗΛΙΚΙΑ 21% 15% 13% 8% 10% Διάγραμμα 2.2. Ηλικία Από το σύνολο των 39 ατόμων που απάντησαν στην δημοσκόπηση οι 5 από αυτούς ήταν απόφοιτοι δημοτικού (13%), οι 9 από αυτούς ήταν απόφοιτοι γυμνασίου (23%), οι 13 από αυτούς ήταν απόφοιτοι λυκείου (33%), οι 9 από αυτούς ήταν φοιτητές ή απόφοιτοι ΑΕΙ/'ΤΕΙ, ένα (1) μόνο άτομο είχε στην κατοχή του κάποιο μεταπτυχιακό/διδακτορικό (3%) και 2 άτομα είχαν κάποιο άλλο μορφωτικό επίπεδο. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 33% 23% 23% 13% 3% 5% Διάγραμμα 2.3. Μορφωτικό επίπεδο 57

58 Το 82% των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα γνωρίζει τι είναι η Ι.Υ.Α. ενώ μόνο το 18% απάντησε αρνητικά. Γνωρίζετε τι είναι η Ι.Υ.Α.? 18% ΝΑΙ ΌΧΙ 82% Διάγραμμα 2.4. Ερώτηση 4 Στην ερώτηση 5 για το αν τα άτομα που ρωτήσαμε πιστεύουν ότι πρέπει να εφαρμόζεται η Ι.Υ.Α τα 29 από τα 39 άτομα απάντησαν ότι πρέπει να εφαρμόζεται η Ι.Υ.Α, 9 άτομα απάντησαν ότι δεν πρέπει να εφαρμόζεται η Ι.Υ.Α ενώ μόνο ένα άτομο δεν απάντησε σε αυτή την ερώτηση. Πιστεύετε οτι πρέπει να εφαρμόζεται η Ι.Υ.Α.? ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 23% 3% 74% Διάγραμμα 2.5. Ερώτηση 5 Σε ότι αφορά το κόστος της Ι.Υ.Α μόνο το 2% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι είναι φθηνή και προσιτή ενώ η πλειοψηφία (62%) πιστεύει ότι πρόκειται για μια πολύ ακριβή διαδικασία. Τέλος το 36% δεν γνωρίζει σχετικά με το κόστος της.ι.υ.α. 58

59 Νομίζετε οτι η Ι.Υ.Α. είναι: 44% 36% 18% 2% ΦΘΗΝΗ & ΠΡΟΣΙΤΗ ΑΚΡΙΒΗ ΑΚΡΙΒΗ & ΓΙΑ ΛΙΓΟΥΣ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ Διάγραμμα 2.6. Ερώτηση 6 Στην ερώτηση για το αν η Ι.Υ.Α είναι μια ασφαλής μέθοδος για την απόκτηση ενός υγιούς παιδιού 23 άτομα (59%) απάντησαν θετικά (ΝΑΙ), 6 άτομα (15%) απάντησαν αρνητικά (ΟΧΙ) ενώ οι υπόλοιποι δεν γνώριζαν σχετικά με την ασφάλεια της μεθόδου. Θεωρείτε οτι η Ι.Υ.Α. είναι μια ασφαλής μέθοδος για την απόκτηση ενός υγιούς παιδιού? ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ 26% 15% 59% Διάγραμμα 2.7. Ερώτηση 7 Το 33% των ερωτηθέντων θα χρησιμοποιούσε την Ι.Υ.Α. για την απόκτηση παιδιού και ακόμα ένα 33% ίσως να την χρησιμοποιούσε. Αρνητική απάντηση έδωσε το 31% ενώ ένα μικρό ποσοστό της τάξης του 3% δεν έδωσε καμία απάντηση. 59

60 Θα χρησιμοποιούσατε την Ι.Υ.Α. για την απόκτηση παιδιού? 33% 3% 33% ΝΑΙ ΌΧΙ ΙΣΩΣ 31% ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ Διάγραμμα 2.8. Ερώτηση 8 Το 46% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η Ι.Υ.Α. παρεμβαίνει στην φύση ενώ το 49% έδωσε αρνητική απάντηση σε αυτήν την ερώτηση. Επίσης ένα 5% δεν απάντησε καθόλου σε αυτή την ερώτηση. Από το 46% που δήλωσε ότι η Ι.Υ.Α παρεμβαίνει στη φύση, στην ερώτηση «πως/ γιατί παρεμβαίνει στη φύση» έδωσαν την απάντηση ότι αυτός είναι ένας μη φυσικός τρόπος αναπαραγωγής, ότι γίνεται παρεμβολή στο αναπαραγωγικό σύστημα, ότι υπάρχει πιθανότητα για αλλαγή στα χαρακτηριστικά του εμβρύου και ότι η παρεμβολή αυτή γίνεται με τη χρήση ξένου σπέρματος. 60

61 ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 5% Πιστεύετε οτι η Ι.Υ.Α. παρεμβαίνει στη φύση? ΝΑΙ 46% ΌΧΙ 49% Διάγραμμα 2.9. Ερώτηση 9 Στη ερώτηση αν η έρευνα για την Ι.Υ.Α. είναι θεμιτή και ηθική, το 38% απάντησε θετικά και μόνο το 13% έδωσε αρνητική απάντηση. Επιπλέον οι μισοί σχεδόν (49%) δεν γνώριζαν σχετικά αν είναι ηθική η έρευνα για την Ι.Υ.Α.! Πιστεύετε οτι η έρευνα για την εξέλιξη της Ι.Υ.Α. είναι θεμιτή και ηθική? 38% 49% 13% ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ Διάγραμμα Ερώτηση 10 Τέλος στην ερώτηση 11 αν προκύπτουν ηθικά διλήμματα από την εφαρμογή της Ι.Υ.Α. μόνο το 28% απάντησε θετικά ενώ η πλειοψηφία (72%) έχει αντίθετη άποψη! Κάποιοι από αυτούς που απάντησαν ΝΑΙ στην παραπάνω ερώτηση δεν έδωσαν καμία απάντηση σχετικά με τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν, ίσως και να μην ήξεραν. Άλλες απαντήσεις που πήραμε ήταν: 61

62 - ότι δε μπορούμε να αλλάξουμε τη μοίρα των ανθρώπων, - ότι το παιδί δεν έχει ομαλή ανάπτυξη - κοινωνικοποίηση χωρίς τον φυσιολογικό πατέρα και τέλος - ΠΟΙΟΣ ΕΧΕΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΠΑΡΕΜΒΑΙΝΕΙ ΣΤΗΥ ΦΥΣΗ;! Πιστεύετε οτι προκύπτουν ηθικά διλήμματα απο την εφαρμογή της Ι.Υ.Α.? ΝΑΙ 28% ΌΧΙ 72% Διάγραμμα Ερώτηση 11 62

63 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ολοκληρώνοντας, σύμφωνα με τις απαντήσεις των ερωτηθέντων στην δημοσκόπηση μας για την Ι.Υ.Α τα αποτελέσματα που προκύπτουν είναι τα εξής: Αρχικά παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ατόμων που ρωτήσαμε αφορά το γυναικείο φύλο και ότι τα περισσότερα άτομα που απάντησαν στη δημοσκόπηση μας βρίσκονται σε ηλικίες από 15 έως και 20 ετών. Όσον αφορά το επίπεδο μόρφωσης των ερωτηθέντων παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι ήταν απόφοιτοι Λυκείου, γεγονός που συμφωνεί και την ηλικία των περισσότερων που συμμετείχαν στην έρευνα. Σε ότι έχει σχέση με την γνώση και την γνώμη των ατόμων αυτών για την Ι.Υ.Α, με βάση τις απαντήσεις τους, καταλαβαίνουμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων γνωρίζει αρκετά πράγματα για την μέθοδο της Ι.Υ.Α και χωρίς πιθανούς ενδοιασμούς θα εμπιστεύονταν αυτή τη μέθοδο ώστε να αποκτήσουν ένα υγιές παιδί. Παρόλα αυτά ένα μεγάλο ποσοστό των ατόμων που ρωτήσαμε θεωρεί ότι η Ι.Υ.Α παρεμβαίνει με ποικίλους τρόπους στους νόμους της φύσης και ότι υπάρχουν διλήμματα για το κατά πόσο η Ι.Υ.Α είναι ασφαλής, οικονομικά προσιτή αλλά και ηθική μέθοδος για την απόκτηση ενός παιδιού. 63

64 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. reproduction/155.html#υπογονιμοτητα - ΠΟΤΕ ΑΡΧΙΖΕΙ ΕΝΑ ΖΕΥΓΑΡΙ ΝΑ ΣΚΕΦΤΕΤΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ Γαβριηλίδου Ξ., Αντώνακα Μ., Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή και Βιοηθική, ΑΤΕΙ Κρήτης, Ηράκλειο, moi/nomos_3305_fek_a pdf

65 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΣΧΟΛ.ΕΤΟΣ: ΤΑΞΗ: Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1. Φύλο: α. Γυναίκα β. Άντρας 2. Ηλικία: α β γ δ ε στ Μορφωτικό επίπεδο: α. Απόφοιτος Δημοτικού β. Απόφοιτος Γυμνασίου γ. Απόφοιτος Λυκείου δ. Φοιτητής/Απόφοιτος ΑΕΙ-ΤΕΙ ε. Κάτοχος Μεταπτυχιακού-Διδακτορικού Διπλώματος στ. Άλλο 4. Γνωρίζετε τι είναι η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (Ι.Υ.Α.); α. Ναι β. Όχι 5. Πιστεύετε ότι πρέπει να εφαρμόζεται η Ι.Υ.Α.; α. Ναι β. Όχι 6. Νομίζετε ότι η Ι.Υ.Α. είναι: α. Φθηνή & προσιτή β. Ακριβή γ. Ακριβή και για λίγους δ. Δεν γνωρίζω 7. Θεωρείτε ότι η Ι.Υ.Α είναι μια ασφαλής μέθοδος για την απόκτηση ενός υγιούς παιδιού; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν γνωρίζω 8. Θα χρησιμοποιούσατε την Ι.Υ.Α ως μέθοδο για την απόκτηση παιδιού; α. Ναι β. Όχι γ. Ίσως 9. Πιστεύετε ότι η Ι.Υ.Α. παρεμβαίνει στην φύση; α. Ναι Πως?... β. Όχι 10. Πιστεύετε ότι η έρευνα για την εξέλιξη της Ι.Υ.Α. είναι θεμιτή και ηθική; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν γνωρίζω 11. Πιστεύετε ότι προκύπτουν ηθικά διλλήματα από την εφαρμογή της Ι.Υ.Α.; α. Ναι Όπως; β. Όχι 65

66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ Επιμελήθηκαν οι μαθητές: Γαλάνης Γεώργιος Γκίνη Μεγκίλσα Κοντογιάννης Γεώργιος Κουλουριώτη Χριστίνα Μαστρογιαννάκης Κομνηνός 66

67 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κλωνοποίηση είναι η διαδικασία δημιουργίας ενός ή περισσοτέρων ακριβών αντιγράφων από ένα πρότυπο. Στο χώρο της Βιολογίας αυτό το πρότυπο μπορεί να αντιπροσωπεύει ένα μόριο (π.χ. DNA ή RNA) ή ένα γονίδιο, ένα κύτταρο (π.χ. βακτήριο, λεμφοκύτταρο), ή ακόμη και ένα πολυκύτταρο οργανισμό: - Με τη μοριακή κλωνοποίηση επιδιώκεται η αντιγραφή μορίων ή γονιδίων με σκοπό την ευχερέστερη μελέτη τους ή εκμετάλλευσή τους. - Με την κλωνοποίηση μικροοργανισμών επιδιώκεται η παραγωγή πολλαπλών αντιγράφων ενός μικροοργανισμού, στον οποίο έχει εισαχθεί ένα ευνοϊκό για τα προϊόντα του γονίδιο. - Η κλωνοποίηση πολυκύτταρων οργανισμών στους οποίους έχουν εισαχθεί με τη μέθοδο του ανασυνδυασμένου DNA ανθρώπινα γονίδια (όπως η περίπτωση της Dolly), πέραν του επιστημονικού ενδιαφέροντος μπορεί να αποβεί μια πολύτιμη πηγή φαρμακευτικών πρωτεϊνών, όπως η ινσουλίνη. - Η εφαρμογή της διαδικασίας αυτής στον άνθρωπο (αναπαραγωγική κλωνοποίηση) αντιμετωπίζει προβλήματα ηθικής, ωστόσο είναι επιτρεπτή για θεραπευτικούς σκοπούς. Αν και με τον όρο κλωνοποίηση αναφερόμαστε συνήθως στην τεχνητή διαδικασία παραγωγής αντιγράφων, η ίδια διαδικασία συναντάται και στη φύση πολύ συχνά στους μονογονικά αναπαραγόμενους μικροοργανισμούς (δημιουργία πανομοιότυπων μεταξύ τους μικροοργανισμών που έχουν προκύψει από τον ίδιο αρχικό) και αρκετά σπανιότερα στους πολυκύτταρους οργανισμούς που αναπαράγονται αμφιγονικά. Η κλωνοποίηση αναμένεται να αλλάξει το προφίλ της Επιστήμης διότι θα επιτρέψει προσεγγίσεις οι οποίες ήταν εντελώς αδύνατες έως σήμερα. Ήδη εταιρείες Χημικές, Αγροτεχνικές, Φαρμακευτικές και Ιατρικές έχουν επενδύσει σ' αυτήν και αναμένεται η ισχύς τους να είναι μελλοντικά αντίστοιχη εκείνης των Εταιρειών Πετρελαιοειδών. 1 67

68 2.2 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Στις 15 Ιουλίου 1996, γεννήθηκε η διάσημη προβατίνα «Ντόλυ» - αποτέλεσμα μιας επιτυχημένης διαδικασίας κλωνοποίησης. Η Ντόλυ κλωνοποιήθηκε μέσω της διαδικασίας μεταφοράς πυρήνα από ζωντανά ενήλικα κύτταρα, από τους Ίαν Γουΐλμουτ, Κιθ Κάμπελ και τους συναδέλφους τους στο ινστιτούτο Ρόσλιν, κοντά στο Εδιμβούργο της Σκωτίας. Το πιο διάσημο πρόβατο του κόσμο πέθανε το 2003, σε ηλικία έξι ετών. Εικόνα 3.1. Η Ντόλυ Οι σημαντικότεροι «σταθμοί» της κλωνοποίησης Ωστόσο, η υπόθεση της κλωνοποίησης δεν άρχισε με τη Ντόλυ. Η πρώτη περίπτωση «κλωνοποίησης» αποδίδεται στον Χανς Άντολφ Έντουαρντ Ντρις ( ), Γερμανό βιολόγο και φιλόσοφο ο οποίος ασχολήθηκε με την κλωνοποίηση αχινών. Ο Ντρις διαχώρισε εμβρυϊκά κύτταρα, ανακαλύπτοντας πως τα κύτταρα εξελίσσονταν σε πλήρεις, ολοκληρωμένους αχινούς (δεκαετία του 1880). Το 1952, οι Ρόμπερτ Μπριγκς και Τόμας Κινγκ κλωνοποίησαν γυρίνους, χρησιμοποιώντας μία μέθοδο μεταφοράς πυρήνα κυττάρου, σημαίνοντας την έναρξη περίπου δύο δεκαετιών επιστημονικού ενδιαφέροντος πάνω στην κλωνοποίηση. Ωστόσο, η περαιτέρω ανάπτυξή τους ήταν αφύσικη. 68

69 Ακολούθησε η «Μάσα», ένα ποντίκι το οποίο κλωνοποιήθηκε το 1986 από Σοβιετικούς επιστήμονες - ωστόσο, επρόκειτο για κλωνοποίηση από εμβρυϊκό, όχι ενήλικο κύτταρο όπως στην περίπτωση της Ντόλυ, δέκα χρόνια αργότερα. Η «κληρονομιά» της Ντόλυ ήταν η Πόλυ και η Μόλυ, από το ίδιο ινστιτούτο, δύο πρόβατα που, εκτός από κλωνοποιημένα, ήταν και διαγονιδιακά (είχαν υποστεί γενετική τροποποίηση μέσω της εισαγωγής νέου γονιδίου: μίας θεραπευτικής πρωτεΐνης). Επόμενη (πάλι από το ινστιτούτο Ρόσλιν) ήταν η κλωνοποίηση πέντε γουρουνιών, μέσω μεθόδων αντίστοιχων με αυτών που χρησιμοποιήθηκαν στην περίπτωση της Ντόλι, το 2000: Μίλι, Κρίστα, Αλέξις, Καρέλ και Ντότκομ τα ονόματά τους. Ο προσανατολισμός του εν λόγω προγράμματος ήταν η «παραγωγή» οργάνων και κυττάρων που θα μπορούσαν να μεταμοσχευθούν σε ανθρώπους. Επίσης το 2000, η Ομπρέτα (αγρινό - είδος αγρίου προβάτου) αποτέλεσε την πρώτη περίπτωση κλωνοποίησης ζώου που ανήκε σε είδος υπό εξαφάνιση. Στο πρόγραμμα συνεργάστηκαν το ινστιτούτο Ρόσλιν και το πανεπιστήμιο Τεράμο (Ιταλία). Το 2001 γεννήθηκε η CC (CopyCat ή CarbonCopy), μία οικόσιτη γάτα. Το πρόγραμμα που οδήγησε στη γέννησή της ήταν του Κολλεγίου Κτηνιατρικής του Texas A&M University, υπό την επίβλεψη του δρος Μαρκ Γουεστχιούζιν, σε συνεργασία με τον δρα Ταεγιούνγκ Σιν. Η ύπαρξή της ανακοινώθηκε το Η CC, ζει στο σπίτι του δρος Ντουέην Κρέιμερ, ενός εκ των επιστημόνων που εργάστηκαν στο πρόγραμμα. Το 2006, η CC γέννησε τρία γατάκια (ήταν η πρώτη φορά που κλωνοποιημένο ζώο γέννησε φυσιολογικά), και μέχρι σήμερα είναι πλήρως υγιής. Εικόνα 3.2. Η CC με ένα από τα γατάκια που γέννησε 69

70 Η Προμήθεια (2003) ήταν το πρώτο κλωνοποιημένο άλογο, και αποτέλεσε πρόγραμμα του Ινστιτούτου Αναπαραγωγικής Τεχνολογίας (Κρεμόνα, Ιταλία). Ο δρ. Τζέζαρε Γκάλι και η ομάδα του πειραματίστηκαν με 841 έμβρυα. 14 εκ των αυτών ήταν βιώσιμα και τέσσερα εμφυτεύτηκαν σε φοράδες - μόνο η Προμήθεια κατάφερε να γεννηθεί. Εικόνα 3.3. Η Προμήθεια Η επόμενη περίπτωση είναι ο Σνούπι, ένα Afghan Hound, που αποτέλεσε (2005) τον πρώτο κλωνοποιημένο σκύλο. Της έρευνας που οδήγησε στη γέννησή του ηγήθηκε ένας αμφιλεγόμενος Νοτιοκορεάτης επιστήμονας, ο Χουάνγκ Γου-Σουκ (αργότερα αποκαλύφθηκε ότι είχε πει ψέματα σχετικά με τη δουλειά του σε προηγούμενα προγράμματα). Το σπέρμα του Σνούπι χρησιμοποιήθηκε για τη γονιμοποίηση δύο κλωνοποιημένων θηλυκών, που κατέληξε στη γέννηση δέκα κουταβιών το επρόκειτο για την πρώτη περίπτωση αναπαραγωγής κλωνοποιημένων ζώων. Ακολούθησε το πρόγραμμα Missiplicity, το οποίο είχε στο επίκεντρό του την κλωνοποίηση της Μίσι, του border collie/ husky των Τζόαν Χόθορν. Το ζευγάρι εκδήλωσε ενδιαφέρον για την κλωνοποίηση του αγαπημένου του κατοικίδιου του το 1997, μετά τα νέα για την κλωνοποίηση της Ντόλυ. Το 1998 ξεκίνησε το πρόγραμμα, αξίας εκατομμυρίων, ωστόσο η Μίσι πέθανε το 2002, πριν επιτύχουν οι προσπάθειες (το DNA της αποθηκεύτηκε για μελλοντικές προσπάθειες). Το 2007, ο δρ. Χουάνγκ (ο «πατέρας» του Σνούπι) ηγήθηκε ομάδας της BioArts International η οποία ασχολήθηκε ξανά με το θέμα. Το 2007 γεννήθηκε η Μίρα, και το 2008 η Τσίνγκου και η Σαράνγκ, κλώνοι της Μίσι. 70

71 Το επόμενο κεφάλαιο της κλωνοποίησης ήταν ο Τρακρ, ένας γερμανικός ποιμενικός, που μαζί με το «αφεντικό του», τον Καναδό αστυνομικό Τζέημς Σύμινγκτον, ανακάλυψε τον τελευταίο επιζώντα των τρομοκρατικών επιθέσεων της 9/11. Ο «ήρωας» αυτός αναδείχτηκε νικητής σε έναν διαγωνισμό της BioArts σχετικά με τον πιο «άξιο για κλωνοποίηση» σκύλο του κόσμου. Η κλωνοποίηση του Τρακρ έδωσε πέντε κουτάβια. Άλλα ζώα που έχουν κλωνοποιηθεί είναι ο Γκότι (ταύρος-ισπανία), η Μικρή Νίκυ (γάτα- ΗΠΑ), το Άινταχο Γκεμ (μουλάρι- ΗΠΑ), ένα μοσχάρι και κατσίκια στην Κίνα και άλλα ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Η κλωνοποίηση είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί µε δύο τρόπους: 1ος τρόπος: Είναι εκείνος ο τρόπος παραγωγής κλώνων που μιμείται αυτό που γίνεται στη φύση µε την δημιουργία των µονωογενών διδύμων και όπου είναι απαραίτητη η παρουσία και του μητρικού και του πατρικού γενετικού υλικού. Η τεχνική αυτής της κλωνοποίησης βασίζεται στον τεχνητό διαχωρισμό των κυττάρων που δημιουργούνται από την διαίρεση του γονιμοποιημένου ωαρίου, όταν αυτό βρίσκεται στο στάδιο λίγων κυττάρων. Τα κύτταρα αυτά είναι πολυδύναµα, δηλαδή το γενετικό τους υλικό διατηρεί την ικανότητα να λειτουργήσει πλήρως και να σχηματισθεί ένας πλήρης οργανισμός. Τα κύτταρα αυτά απομονώνονται και αφήνονται να αναπτυχθούν σε ξεχωριστά έμβρυα, όταν εμφυτευτούν σε ισάριθμες μήτρες. Οι οργανισμοί που θα προκύψουν θα έχουν το ίδιο γενετικό υλικό, όπως ακριβώς τα µονοωογενή δίδυμα, τα τρίδυμα κ.λ.π. Η τεχνική αυτή, δηλαδή µε τον διαχωρισμό των κυττάρων, εφαρμόστηκε: - το 1970 για την κλωνοποίηση των εμβρύων ποντικών, - το 1979 για την κλωνοποίηση των εμβρύων προβάτων, - το 1980 για την κλωνοποίηση των εμβρύων βοοειδών και - το 1993 για την κλωνοποίηση εμβρύων ανθρώπων στο πανεπιστήμιο George Washington. 71

72 Εικόνα 3.4. Τρόπος κλωνοποίησης της Ντόλυ 2ος τρόπος: Μ' αυτόν τον δεύτερο τρόπο κλωνοποίησης, που είναι και ο τρόπος που κλωνοποιήθηκε το πρόβατο Dolly, χρησιμοποιείται ολόκληρο το γενετικό υλικό από έναν µόνο οργανισμό (αρσενικό ή θηλυκό), µε σκοπό την δημιουργία ενός πιστού γενετικού αντίγραφου. Αυτός ο τρόπος αναπαραγωγής, δεν είναι άγνωστος στο ζωικό βασίλειο αφού οι γεωργοί ασχολούνται από αιώνες µε την κλωνοποίηση των φυτών. Ο καθένας µας άλλωστε έχει εμπειρία από την δημιουργία μιας νέας τριανταφυλλιάς, κλώνου, από ένα κλαδί μιας ωραίας ποικιλίας που κόβεται και φυτεύεται στο χώμα. Στην περίπτωση αυτή απλά χρησιμοποιείται το γενετικό υλικό των κυττάρων ενός πλήρως αναπτυγμένου οργανισμού, της τριανταφυλλιάς, δίχως της μεσολάβηση άλλου φυτού. Στα ζώα όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Γιατί, σε αντίθεση µε ότι συμβαίνει στα φυτά, το γενετικό υλικό των σωματικών κυττάρων ενός ζωικού οργανισμού που έχει πλήρως αναπτυχθεί, δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την δημιουργία άλλου οργανισμού. Θυμίζουμε ότι σε κάθε ζωικό κύτταρο περιέχεται όλη η γενετική πληροφορία για τη δημιουργία ενός ολόκληρου οργανισμού. Στα γενετικά κύτταρα το γενετικό υλικό διατηρεί την ικανότητά του να φτιάχνει κάθε είδους ιστό ενώ στα σωματικά κύτταρα τα γονίδια των διαφοροποιημένων κυττάρων είναι "κλειδωμένα", εκτός από εκείνα τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την συγκεκριμένη 72

73 λειτουργία των κυττάρων αυτών. Π.χ στα ηπατικά κύτταρα είναι "κλειδωμένα" όλα τα άλλα γονίδια εκτός από τα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την ηπατική λειτουργία. Έτσι μέχρι να πραγματοποιηθεί η πρόσφατη ανακάλυψη στο ινστιτούτο Ρόσλιν στο Εδιµβούργο, πιστεύαμε ότι τα σωματικά κύτταρα τα οποία μετά την εμβρυική περίοδο αποκτούν εξειδικευμένες λειτουργίες, χάνουν µια για πάντα την ικανότητα να διαιρούνται σε κύτταρα µε διαφορετική εξειδίκευση, και κατά συνέπεια δε μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε το γενετικό υλικό των διαφοροποιημένων σωματικών κυττάρων για να δημιουργήσουμε έναν πλήρες αντίγραφο, κλώνο, του ίδιου του οργανισμού Η ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ DOLLY Ο Ίαν Ουίλµουτ και η ερευνητική του ομάδα κατάφεραν να "ξεκλειδώσουν" όλα τα γονίδια ενός κυττάρου από ενήλικο ζώο, δηλαδή να γυρίσουν πίσω το ρολόι του γενετικού του υλικού στο σημείο μηδέν, έτσι ώστε αυτό το πολυδύναμο πλέον γενετικό υλικό να μπορέσει να εκφράσει όλα του τα γονίδια όταν βρεθεί σε κατάλληλο περιβάλλον (όπως είναι το περιβάλλον ενός ωαρίου από το οποίο έχει αφαιρεθεί ο δικός του πυρήνας). Αυτό το "ξεκλείδωμα" ή τον επαναπρογραµµατισµό του DNA του πυρήνα των ώριμων διαφοροποιημένων κυττάρων, από το ενήλικο ζώο, το κατάφεραν οι Ίαν Ουίλµουτ και οι συνεργάτες του µε το να καλλιεργήσουν τα κύτταρα αυτά σε περιβάλλον πείνας, δηλαδή µε πολύ λίγο θρεπτικό υλικό. Συγκεκριμένα μείωσαν την συγκέντρωση του ορού στο θρεπτικό καλλιεργητικό υλικό από 10% σε 0.5% για πέντε μέρες, µε αποτέλεσμα τα κύτταρα να βγουν έξω από τον κυτταρικό κύκλο. Δηλαδή στην απουσία θρεπτικού υλικού επέστρεψαν από την φάση S, ή την φάση G1 στην φάση ηρεμίας G0 και έτσι μπόρεσε να συγχρονιστεί ο πολλαπλασιασμός του γενετικού υλικού του δότη κυττάρου µε το περιβάλλον του ωοκυττάρου. Στο Ινστιτούτο Roslin αποφασίστηκε να δημιουργηθεί ένα γενετικό αντίγραφο (κλώνος) ενός ενήλικου ζώου ηλικίας 6 ετών. Η όλη διαδικασία που οδήγησε στην κλωνοποίηση της Dolly έχει ως εξής: - Κύτταρα από τον µαστό µια προβατίνας ράτσας Finn Dorset τοποθετήθηκαν σε καλλιέργεια µε εξαιρετικά χαμηλή συγκέντρωση θρεπτικών ουσιών. Με αυτόν τον 73

74 "υποσιτισμό" σταμάτησε η διαίρεση των κυττάρων και τα κύτταρα γύρισαν στην φάση G0. - Παράλληλα λήφθηκε ένα µη γονιμοποιημένο ωάριο από µια άλλη προβατίνα ράτσας Scottish Blackface. Από αυτό το ωοκύτταρο αφαιρέθηκε ο πυρήνας, έμεινε δηλαδή ένα κενό γενετικά κύτταρο, το οποίο όμως εξακολουθούσε να διαθέτει όλους τους κυτταρικούς μηχανισμούς για την δημιουργία ενός εμβρύου. - Ένα "υποσιτισμένο" κύτταρο τοποθετήθηκε δίπλα σε ένα ωοκύτταρο και µια ηλεκτρική εκκένωση προκάλεσε την σύντηξή τους. Μια δεύτερη ηλεκτρική εκκένωση προκάλεσε την έναρξη της κυτταρικής διαίρεσης. - Μετά από έξι περίπου μέρες το έμβρυο που προέκυψε από την προηγούμενη διαδικασία, "μεταφυτεύθηκε" στην μήτρα μιας άλλης προβατίνας ράτσας Scottish Blackface, για ανάπτυξη. - Μετά την περίοδο της κύησης, η προβατίνα γέννησε ένα μικρό ράτσας Finn Dorset (το γνωστό πρόβατο "Dolly") το οποίο ήταν γενετικά πανομοιότυπο µε το δότη του γενετικού υλικού του αρχικού κυττάρου, δηλαδή του πρόβατου Finn Dorset. 3 Εικόνα 3.5. Η κλωνοποίηση της Ντόλυ 74

75 3.5 ΕΙ Η ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Τα είδη της κλωνοποίησης είναι: Θεραπευτική κλωνοποίηση Σκοπός της θεραπευτικής κλωνοποίησης είναι να δημιουργήσει µόνο έμβρυα σε πολύ αρχικό στάδιο, τα οποία στην καλλιέργεια δίνουν εμβρυικά βλαστικά κύτταρα που έχουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν σε οποιουδήποτε τύπου ιστό, όπως αίμα, νευρικό ιστό, μυϊκό ιστό κ.ά. Οι επιστήμονες δεν στοχεύουν στη δημιουργία ενός γενετικά πανομοιότυπου ανθρώπου, αλλά στη δημιουργία ιστών και οργάνων στο εργαστήριο, ώστε να μπορέσουμε να βοηθήσουμε στην καταπολέμηση σοβαρών ασθενειών. Αναπαραγωγική κλωνοποίηση Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση έχει σκοπό τη δημιουργία ενός πανομοιότυπου γενετικά του ανθρώπου. Γίνεται κατανοητό ότι η θεραπευτική κλωνοποίηση είναι τελείως διαφορετική από την αναπαραγωγική. Σήμερα, έχει ήδη επιτευχθεί η απομόνωση και η καλλιέργεια των ανθρώπινων βλαστικών εμβρυϊκών κυττάρων. Η θεραπευτική κλωνοποίηση δεν έχει, όπως αναφέραμε, σαν στόχο τη δημιουργία ανθρώπινων γενετικών αντιγράφων, αλλά έχει ως σκοπό τη δημιουργία ιστών στο εργαστήριο, οι οποίοι θα είναι απόλυτα συμβατοί µε το δέκτη της μεταμόσχευσης. Το μεγάλο δίλλημα που τίθεται καθώς και η άποψη των πολέμιων της θεραπευτικής κλωνοποίησης είναι ότι καταστρέφεται η πιθανότητα ενός εμβρύου να δώσει έναν άνθρωπο. Στόχος των επιστημόνων είναι µε τη βοήθεια της κλωνοποίησης να είναι δυνατή η μετατροπή του ενός τύπου κυττάρου σε έναν άλλον, χωρίς το ενδιάμεσο εμβρυϊκό στάδιο. Έτσι δεν θα υπάρχουν και τα ηθικά διλλήματα σχετικά µε την ορθότητα της χρήσεως εμβρυϊκών κυττάρων. 3 75

76 Εικόνα 3.6. Κλωνοποίηση ανθρώπου 3.6 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Οι πιθανές εφαρμογές της κλωνοποίησης είναι οι εξής: Παραγωγή ανθρώπινων θεραπευτικών πρωτεϊνών Πολλές πρωτεΐνες μπορεί να παραχθούν σε κυτταροκαλλιέργεια, αλλά το κόστος είναι πάρα πολύ υψηλό. Πολύ μεγαλύτερες ποσότητες μπορεί να παραχθούν από βακτηρίδια η ζυμομύκητες, αλλά πολύ δύσκολα μπορεί να απομονωθούν σε καθαρή μορφή. Επίσης, χάνουν µετα-μεταφραστικές μετατροπές οι οποίες είναι απαραίτητες ώστε η πρωτεΐνη να είναι δραστική. Σε αντίθεση µε αυτές, ανθρώπινες πρωτεΐνες µετα-μεταφραστικές μετατροπές μπορεί να παραχθούν στο γάλα διαγονιδιακών προβάτων, κατσικών και βοοειδών. Ξενο-μεταμόσχευση Τα τελευταία είκοσι χρόνια η μεταμόσχευση καρδίας και νεφρών έχουν µπει στην καθημερινή ιατρική πράξη. Παρόλα αυτά υπάρχει χρόνιο πρόβλημα στην εύρεση κατάλληλων οργάνων για μεταμοσχεύσεις. Πολλοί ασθενείς πεθαίνουν καθώς βρίσκονται στη λίστα αναμονής ή, αν πρόκειται για μεταμόσχευση νεφρού, περιμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και υποβάλλονται διαρκώς σε αιμοκάθαρση. Οι διαγονιδιακοί χοίροι, επειδή τα προτιθέμενα γονίδια εμποδίζουν την 76

77 άμεση απόρριψη του μεταμοσχευμένου οργάνου, αναπτύσσονται σα δυνητικοί «δότες» για να αντιμετωπιστεί ή έλλειψη. Κυτταρική θεραπεία Η μεταμόσχευση κυττάρων (π.χ. μυελού των οστών) χρησιμοποιείται ήδη σε ασθενείς. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα κύτταρα λαμβάνονται από στενούς συγγενείς έτσι ώστε να αποφευχθούν προβλήματα ανοσολογικής αντίδρασης και απόρριψης. Το γεγονός του ότι η Dolly έχει κλωνοποιηθεί από ένα κύτταρο το οποίο έχει παρθεί από ενήλικο, δείχνει ότι ακόμη και διαφοροποιημένα κύτταρα μπορούν να «επαναπρογραµµατιστούν» για να δώσουν οποιονδήποτε κυτταρικό τύπο ενός ενήλικου ατόμου. Συνεπώς, ένα θέμα µε μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον είναι η καθοδηγούμενη διαφοροποίηση κυττάρων του ίδιου ασθενούς προς τον τύπο κυττάρων που µας ενδιαφέρει, ώστε να πραγματοποιηθεί μεταμόσχευση χωρίς φόβο απόρριψης του μοσχεύματος. Ο µόνος τρόπος που μπορούμε να πραγματοποιήσουμε το βήμα της επαναδιαφοροποίησης αυτήν τη στιγμή είναι µε τη θεραπευτική κλωνοποίηση. Γήρανση και καρκίνος Πριν από κάθε κυτταρική διαίρεση το DNA διπλασιάζεται και συχνά στην αντιγραφή του συμβαίνουν μικρά «λάθη» (μεταλλάξεις). Αθροιστικά αυτές οι μεταλλάξεις πιστεύεται ότι συμβαίνουν τόσο στη διαδικασία γήρανσης όσο και στην αυξημένη πιθανότητα καρκίνου καθώς κάποιος γερνάει. Η υπόθεση τώρα μπορεί να ελεγχθεί άμεσα χρησιμοποιώντας πυρηνική μεταμόσχευση από κύτταρα δότη ενήλικων ζώων. Η Dolly δεν είναι το ιδανικό πειραματικό μοντέλο γι αυτό, επειδή τα πρόβατα έχουν μεγάλο χρόνο ζωής. Μετά την Dolly έχει ανακοινωθεί η κλωνοποίηση ποντικού το οποίο έχει πολύ μικρότερο χρόνο ζωής και συνεπώς θα είναι πολύ πιο χρήσιμο μοντέλο μελέτης των μηχανισμών γήρανσης. Βασική έρευνα Με τη γέννηση της Dolly αλλάζει ένα βασικό δόγμα της Βιολογίας. Μέχρι σήμερα πιστεύαμε ότι η διαδικασία της διαφοροποίησης στα θηλαστικά είναι µια μονόδρομη πορεία. Η γέννηση της Dolly όμως έδειξε ότι ένα σωματικό εξειδικευμένο κύτταρο θηλαστικού έχει τη δυνατότητα να ξεκινήσει την ανάπτυξη ενός ολόκληρου οργανισμού. Αυτή τη στιγμή υπάρχει µια πληθώρα ερωτημάτων που μένει να 77

78 απαντηθούν: Είναι δυνατό να γίνει κλωνοποίηση από οποιονδήποτε τύπο κυττάρου; Παίζει ρόλο η ηλικία του ζώου που θα είναι δότης του πυρηνικού DNA; Γιατί στα θηλαστικά η ικανότητα για αναγέννηση νέων ιστών ή οργάνων είναι τόσο περιορισμένη; Εκτός από τη δυνατότητα να μελετηθούν οι μηχανισμοί διαφοροποίησης, αποδιαφοροποίησης και επαναδιαφοροποίησης στους ανώτερους οργανισµούς, αυτή τη στιγμή δημιουργούμε ένα εξαιρετικό εργαλείο µε τη δυνατότητα να παράγουμε μεγάλους αριθμούς γενετικά πανομοιότυπων ζώων και αυτό να είναι ένα τεράστιο πλεονέκτημα στον σχεδιασμό πειραμάτων. Οι γονιδιακές διαφορές μεταξύ ατόμων τείνουν να καλύψουν μικρές διαφορές στην επίδραση φαρμάκων ή περιβαλλοντικών παραγόντων. Η γενετική ομοιότητα σειράς ζώων θα µας δώσει τη δυνατότητα να μελετήσουμε τον βαθμό και την επιρροή γενετικών και εξωτερικών παραγόντων. Επίσης, η δημιουργία πειραματόζωων µε την ίδια γενετική και φαινοτυπική σύσταση για την εφαρμογή πειραμάτων (έρευνα για καινούργια φάρμακα, μελέτη της γήρανσης και κληρονομικών ασθενειών, θεραπευτικά πρωτόκολλα για τον καρκίνο και τις άλλες παθήσεις, νέοι δρόμοι στον τομέα των μεταμοσχεύσεων κ.α.) θα γίνει δυνατόν να μελετηθεί το φαινόμενο της γήρανσης των οργανισμών, ακόμα ήδη από τη δημιουργία της Dolly, καθόσον δεν γνωρίζουμε αν το ζώο αυτό είναι 7 μηνών ή 7 χρονών (όσο δηλαδή και η ηλικία του ζώου από το οποίο πάρθηκε το DNA). Η χρησιμοποίηση δηλαδή γονιδίων από ένα γερασμένο ζώο, θα βοηθήσει να αποκτήσουμε νέες γνώσεις για την διαδικασία της γήρανσης. Ήδη υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι η συσσώρευση μικροσκοπικών γενετικών λαθών προκαλεί τις αλλαγές στο σώμα του ζώου που γερνά. Και ήδη γνωρίζουμε ότι µε την πάροδο του χρόνου επέρχεται απώλεια των ακραίων αλληλουχιών του DNA στα χρωματοσώματα των κυττάρων και έτσι ο οργανισμός "γερνάει" και λιγοστεύει η ζωή των κυττάρων του. Αγροτική οικονομία Αναπαραγωγή ζώων που έχουν επιθυμητά χαρακτηριστικά (κλωνοποίηση ζώων υπό εξαφάνιση, φάρμες ζώων µε αυξημένη και καλής ποιότητας ζωικά προϊόντα, όπως γάλα, κρέας, μαλλί κ.α.). Φαρμακευτική βιομηχανία Η αναπαραγωγή διαγονιδιακών ζώων που έχουν κατασκευαστεί µε γενετικό ανασυνδυασμό για την παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων, όπως Α1 αντιθρυψίνης, 78

79 ινσουλίνης, αντιθροµβίνης, ο παράγων ΙΧ της πήξεως και άλλων σε μεγάλες ποσότητες ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Πλεονεκτήματα Οι βελτιωμένες ράτσες ζώων και ειδών φυτών: Η κλωνοποίηση μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη δημιουργία ζώων και φυτών που θα είναι ανθεκτικά στις ασθένειες. Τα βελτιωμένα προϊόντα: Με την κλωνοποίηση μας δίνεται η δυνατότητα να παράγουμε τρόφιμα με βελτιωμένη θρεπτική αξία. Η δημιουργία ιστών - όπως αγγείων ή δέρματος - και κατ' επέκταση οργάνων καρδιάς νεφρών - που θα δώσουν άλλη διάσταση στις μεταμοσχεύσεις. Επιπλέον είναι πιο εύκολο και πιο αποτελεσματικό να δημιουργήσουμε ζώα που θα παράγουν τις συγκεκριμένες πρωτεΐνες που θέλουμε για τη θεραπεία κάποιων ασθενειών. Το απεριόριστο πεδίο μελετών και εμπεριστατωμένων ερευνών: Με την κλωνοποίηση μπορούμε να δημιουργήσουμε μια σειρά από γενετικά πανομοιότυπα ζώα, πάνω στα οποία μπορούμε να μελετήσουμε την επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων στα γονίδια και τους μηχανισμούς γήρανσης μέχρι τις μεταλλάξεις των γονιδίων της καρκινογένεσης κ.ο.κ. Μειονεκτήματα Οι συγγενείς ανωμαλίες που πιθανόν να δημιουργηθούν: Αν πάρουμε ως δεδομένο πως οι μονοζυγωτικοί δίδυμοι έχουν διπλάσιες πιθανότητες από τα υπόλοιπα αδέλφια να παρουσιάσουν κάποιες ανατομικές ή γενετικές ανωμαλίες, βλέπουμε πώς ακόμη κι 79

80 όταν η κλωνοποίηση γίνεται μέσω της φυσικής διαδικασίας, διπλασιάζεται ο κίνδυνος εμφάνισης προβλημάτων. Τα πολύ χαμηλά - τουλάχιστον προς το παρόν - ποσοστά επιτυχίας της κλωνοποίησης με κυτταρική καλλιέργεια που κυρίως ενδιαφέρει τους επιστήμονες καθώς η μέθοδος αυτή δίνει τη δυνατότητα μαζικής παραγωγής κλώνων. Εξάλειψη της ποικιλομορφίας: Ένας από τους λόγους που τα θηλαστικά και γενικότερα τα ανώτερα ζώα έχουν επιβιώσει και κυριαρχήσει στη Γη, είναι η ποικιλομορφία τους. Αν προχωρήσουμε στην απόλυτη κλωνοποίηση των ειδών είναι σαν να προδιαγράφουμε τα τέλος μας. Είναι κάτι που επανειλημμένος έχει τονίσει και ο επιστημονικός "πατέρας" της Ντόλυ, ο οποίος μάλιστα συνιστά ότι σε ένα κοπάδι κλωνοποιημένων ζώων, ο αριθμός των γενετικά πανομοιότυπων οργανισμών δεν πρέπει να ξεπερνά το 5% του συνολικού αριθμού των ζώων. Κακή χρήση της κλωνοποίησης: Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει, να αποτρέψει ή να δημιουργήσει τις ασφαλιστικές εκείνες δικλίδες για την περιορισμένη ή συγκεκριμένη χρήση της κλωνοποίησης. Στην ιστορία της ανθρωπότητας έχουν καταγραφεί κατά καιρούς δεκάδες ονόματα τρελών επιστημόνων, εκκεντρικών εκατομμυριούχων και παρανοϊκών ηγεμόνων που ήταν έτοιμοι να κάνουν τα πάντα για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους ή την υστεροφημία τους ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ & ΣΥΝΤΑΓΜΑ Η κλωνοποίηση αποτελεί μια πρόκληση για τη νομική επιστήμη, η οποία καλείται να πάρει θέσεις και αποφάσεις που έχουν πρακτική εφαρμογή. Έτσι, ο Έλληνας νομοθέτης κάνει μια βασική διάκριση μεταξύ αναπαραγωγικής και θεραπευτικής κλωνοποίησης. Η διάκριση αυτή είναι βασική και συνιστά την αφετηρία για την αποσαφήνιση των θετικών επιτευγμάτων και δυνατοτήτων της κλωνοποίησης, από τη μία πλευρά, και των κινδύνων που αυτή συνεπάγεται, από την άλλη. Η κυρίαρχη νομική άποψη σχετικά με την αναπαραγωγική κλωνοποίηση αναφέρεται στο ότι προσβάλλει την 80

81 αξία του ανθρώπου. Η θέση αυτή είναι απόλυτα εναρμονισμένη με αρκετές θέσεις σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Οι κυριότερες από τις θεσμικές παρεμβάσεις είναι οι εξής: - H απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις , η οποία αναφέρει ότι η κλωνοποίηση του ανθρώπου προσβάλλει την αξία του. - Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική που έγινε στο Oviedo στις και απαγορεύει την κλωνοποίηση ανθρώπινων όντων. Η σύμβαση υπογράφηκε και από την Ελλάδα, στο Παρίσι στις Η Διακήρυξη της UNESCO για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στις , η οποία επισημαίνει ότι «...τρόποι πρακτικής, αντίθετοι στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όπως η κλωνοποίηση ανθρώπων για αναπαραγωγικούς λόγους, δεν επιτρέπονται...». - Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις , με την οποία ζητήθηκε μέσω ψηφίσματος η απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης. - Το πρόσθετο Πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης του Oviedo στις , που απαγορεύει κάθε παρέμβαση η οποία έχει ως σκοπό τη δημιουργία ανθρώπινου όντος, το οποίο γενετικά είναι όμοιο με ένα άλλο ον, ζωντανό ή νεκρό. - Η απόφαση της 50ής Συνέλευσης του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), κατά την οποία η κλωνοποίηση του ανθρώπου θεωρείται ηθικά απαράδεκτη. - Το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις , το οποίο κινείται στο ίδιο πνεύμα, εκφράζοντας την αντίθεσή του στην κλωνοποίηση ανθρώπων και προβλέποντας τη ρητή απαγόρευσή της. Εκτός από αυτές τις θεσμικές τοποθετήσεις που υφίστανται στο διεθνές πεδίο, στο πλαίσιο του ελληνικού δικαίου, ο πρόσφατος Ν. 3305/2005 καθώς και ο Ν.3089/2002 για την «ιατρικά υποβοηθούμενη αναπαραγωγή» απαγορεύουν ρητά την αναπαραγωγική κλωνοποίηση (άρθρα 2 και 1455, αντίστοιχα.). Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι όλες οι παραπάνω διατάξεις δεν περιέχουν αντίστοιχες κυρώσεις, σε περίπτωση που αυτές παραβιαστούν. Το δικαίωμα στην αναπαραγωγή είναι συνταγματικά κατοχυρωμένο στην ελληνική επικράτεια (άρθρο 5, παρ.1). Η συνταγματική αυτή προστασία υπόκειται σε κάποιους περιορισμούς από το ίδιο το Σύνταγμα, όπως π.χ. 81

82 «...να μην προσβάλλονται τα δικαιώματα των άλλων, να μην παραβιάζεται το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη...» (άρθρο 5). Η ρητή απαγόρευση της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης που προβλέπουν οι Νόμοι 3305/2005 και 3089/2002 στηρίζεται στο γεγονός ότι αυτή - εννοείται η αναπαραγωγική κλωνοποίηση - συνιστά ετεροκαθορισμό και θίγει ταυτόχρονα την αξία της διαφορετικότητας και της μοναδικότητας του ατόμου, που αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την αυτονομία του. Διαφορετική, ωστόσο, είναι η νομική άποψη για τη θεραπευτική κλωνοποίηση, τόσο στο διεθνές δίκαιο όσο και στο ελληνικό. Συγκεκριμένα, το άρθρο 1459 του Ν. 3089/2002 και το άρθρο 7 του Ν. 3305/2005 ορίζουν ότι «...οι γαμέτες και τα γονιμοποιημένα ωάρια μπορούν να χρησιμοποιούνται μεταξύ άλλων για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς...». Η διατύπωση αυτή οδηγεί σαφέστατα στο συμπέρασμα ότι η κλωνοποίηση για θεραπευτικούς λόγους είναι επιτρεπτή. Οι λόγοι που συνηγορούν για το επιτρεπτό της θεραπευτικής κλωνοποίησης, είναι ότι αυτή κατοχυρώνεται από τις συνταγματικές διατάξεις. Κατ αρχήν, η δημιουργία βλαστοκυττάρων αποτελεί επιστημονική και ερευνητική δραστηριότητα που προστατεύεται από το άρθρο 16, παρ. 1 του Συντάγματος. Η επιστημονική ελευθερία εδώ δεν είναι απεριόριστη, αλλά πρέπει να γίνονται σεβαστά τα κυρίαρχα συνταγματικά δικαιώματα. Η χρήση της θεραπευτικής κλωνοποίησης αφενός θα αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο στον τομέα των μεταμοσχεύσεων, επιλύοντας το πρόβλημα της ασυμβατότητας αφετέρου θα προωθήσει μια σημαντική λύση για το απαράδεκτο ζήτημα της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων. Η κατασκευή όμως ιστών και οργάνων μέσω της θεραπευτικής κλωνοποίησης συνδέεται με την υποχρέωση του κράτους να μεριμνά για την υγεία των πολιτών, λαμβάνοντας ειδικά μέτρα (άρθρο 21, παρ.3σ), ενώ, παράλληλα, μέσω της καταπολέμησης της αγοραπωλησίας οργάνων προστατεύεται η συνταγματική αρχή της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2, παρ.1σ). Άλλο ένα στοιχείο που καλείται να ερευνήσει ο νομικός επιστήμονας είναι μήπως, μέσω της θεραπευτικής κλωνοποίησης, υπάρχει προσβολή της ανθρώπινης αξίας ή του δικαιώματος στη ζωή. Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα είναι ότι «...πριν από τη στιγμή της γέννησης, δεν μπορεί κάποιος να κάνει λόγο για την ύπαρξη προσώπου - υποκειμένου, ούτε συνεπώς για την ύπαρξη υποκειμένου 82

83 ανθρώπινης αξίας...». Επομένως, η θεραπευτική κλωνοποίηση δεν έρχεται σε αντίθεση με το άρθρο 2, παρ.1σ, αφού δε διασπάται η οντολογική ενότητα που είναι αναγκαία για την έννοια της ανθρώπινης αξίας. Άλλη μια παράμετρος που χρήζει συνταγματικής διερεύνησης είναι η άποψη ότι μέσω της κλωνοποίησης υπάρχει απόκλιση από τη φυσική διαδικασία αναπαραγωγής. Η συνταγματική ψηλάφηση του θέματος δείχνει ότι δε διακυβεύεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Εξάλλου, η ανθρώπινη αξία δε σηματοδοτείται από τον τρόπο γέννησης ενός ατόμου αλλά με τον τρόπο που αυτός αντιμετωπίζεται καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. Ο συγκεκριμένος τρόπος πρέπει να είναι σύμφωνος με τους κανόνες του Συνταγματικού Δικαίου, που προστατεύουν την ανθρώπινη αξία. Βάσει των παραπάνω, γίνεται αντιληπτό ότι η συνταγματική κατοχύρωση της θεραπευτικής κλωνοποίησης συνηγορεί στο να γίνει επιτρεπτή από τον Έλληνα νομοθέτη ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Οι συνέπειες που θα επιφέρει η κλωνοποίηση, μέσω της μεταφοράς πυρήνα σωματικού κυττάρου, αφορούν τη βιολογική, κοινωνική, ψυχολογική και τέλος την πνευματική σφαίρα του ανθρώπου. Η Ορθόδοξη ποιμαντική όμως, ενδιαφέρεται πρωτίστως για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αγνοεί τις υπόλοιπες μορφές της ζωής του. Εξάλλου στην Ορθόδοξη θεολογία, υπάρχει οργανική σύνδεση ύλης και πνεύματος. Ο ίδιος ο Χριστός ερχόμενος στη γη, ήταν τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος. Έτσι, η Ορθόδοξη ποιμαντική δεν μπορεί να μείνει αμέτοχη και χωρίς να εκφέρει τον πνευματικό της λόγο για ένα τέτοιο ζήτημα. Στην έλλειψη πνευματικότητας βρίσκεται και η ρίζα πολλών από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος της εποχής μας. Η Εκκλησία ως κοινωνία προσώπων και όχι ως απρόσωπη μάζα θρησκευόμενων ατόμων, προβάλλει την αξία του ανθρώπινου προσώπου, τονίζει το κατ εικόνα και ομοίωση, που φέρει ο άνθρωπος, επισημαίνει την ψυχοσωματική ενότητα και αρμονία του. Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν τη βάση της διδασκαλίας της για τον άνθρωπο και τον προορισμό του, δια μέσου των οποίων γίνεται η ορθόδοξη θεώρηση της κλωνοποίησης. 83

84 Θα πρέπει να επισημανθεί εδώ, ότι με την κλωνοποίηση αντιγράφεται μόνο η γονιδιακή έκφραση ενός οργανισμού, το ανθρώπινο πρόσωπο δεν μπορεί να καταργηθεί ούτε να αντιγραφεί. Με την κλωνοποίηση δεν προκύπτουν ταυτόσημοι και παρόμοιοι άνθρωποι. Ο άνθρωπος μορφοποιείται και με την πρόσληψη πολλών στοιχείων από το περιβάλλον, (φυσικό, παιδαγωγικό, κοινωνικό περιβάλλον) από εμπειρίες, από ερεθίσματα που αξιοποιούνται ή απορρίπτονται από τον ίδιο. Έτσι η έννοια του αντιγράφου περιορίζεται μόνο στο γενετικό του υλικό. Αλλά ο άνθρωπος είναι κάτι πολύ περισσότερο από τα γονίδια του. Η ανθρώπινη προσωπικότητα στοιχειοθετείται από μια ανεπανάληπτη μοναδικότητα. Η ανθρώπινη υπόσταση φέρνοντας το κατ εικόνα μέσα της, στηρίζει την ανεπανάληπτη ιδιαιτερότητά της όχι στα γονίδια που φέρει, αλλά στις σχέσεις που αναπτύσσει με τους άλλους συνάνθρωπους και με το Θεό. Η οποιαδήποτε εξέλιξη στην ιατρική ή στην βιολογία, δεν μπορεί να αναιρέσει τη μοναδικότητα του ανθρώπινου προσώπου. Για παράδειγμα, το μονάκριβο παιδί ενός υπερήλικου ζευγαριού πεθαίνει σε μια Μ.Ε.Θ, αφού υπέστη θανατηφόρο τροχαίο δυστύχημα. Λίγο πριν πεθάνει οι γονείς του απευθύνονται σε μια κλινική γενετικής ζητώντας να κλωνοποιηθεί το πεθαμένο παιδί τους, ακόμα και να μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο, η σχέση του παιδιού που πεθαίνει με του γονείς του είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Η ίδια σχέση δεν μπορεί να υπάρξει ξανά. Ο σκοπός στην περίπτωση αυτή είναι ωφελιμιστικός, επιδιώκει να πληρώσει το κενό του χαμένου παιδιού. Το νέο παιδί που θα γεννηθεί από αυτή τη διαδικασία, θα είναι ένας διαφορετικός άνθρωπος με το ίδιο γονιδίωμα. Η γενετική και ειδικότερα η κλωνοποίηση, που θεωρείται ως μία από τις εφαρμογές της, κατά την ορθόδοξη θεολογία διαδραματίζεται στα όρια της κτιστής φύσης και αφορά πράξεις που γίνονται από προϋπάρχουσα ύλη. Δεν μπορεί να δημιουργήσει γενετικά αντίγραφα εκ του μη όντος, ούτε έχει τη δυνατότητα ν` απαλλάξει τον άνθρωπο από τη θνητότητα με την οποία. Για τον Kαθηγητή Γιούλτση «η αναπαραγωγική κλωνοποίηση καταστρατηγεί την αξία του ανθρώπινου προσώπου και διαρρηγνύει τη σχέση του με το Θεό. Το κατ εικόνα Θεού που πλάστηκε ο άνθρωπος, μετατρέπεται σε μηχανιστική αναπαραγωγή αντιγράφων ενός θεοποιημένου προσώπου». 84

85 Σύμφωνα με άλλους ορθόδοξους μελετητές, με την κλωνοποίηση διασαλεύεται η φυσική τάξη της αναπαραγωγής, η τεκνοποιία γίνεται προϊόν εργαστηριακής προελεύσεως. Στη διδασκαλία των Πατέρων, η τεκνοποιία δεν είναι έργο της φύσης, ούτε της συνουσίας και πολύ περισσότερο δεν είναι έργο κάποιου εξειδικευμένου εργαστηρίου, αλλά έργο της πρόνοιας του Θεού για τον άνθρωπο. Είναι οι δημιουργικοί λόγοι του Θεού «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε», οι οποίοι ενεργοποιήθηκαν μετά την πτώση του ανθρώπου. Έτσι, η τεκνοποιία δεν εντάσσεται στο σεξουαλικό ένστικτο αλλά στην ενέργεια του Θεού και στην συνέργεια του ανθρώπου. Η κλωνοποίηση επίσης, ως αναπαραγωγική διαδικασία έρχεται να επιλύσει ένα πρόβλημα, που στην ουσία του δεν υπάρχει στην ορθόδοξη διδασκαλία, αφού η υπογονιμότητα δεν θεωρείται ασθένεια ή αναπηρία αλλά δοκιμασία, η οποία ενδεχομένως εντάσσεται στο σχέδιο σωτηρίας, που ο θεός έχει για τον κάθε άνθρωπο. Άλλος ένας λόγος που η εκκλησία τηρεί επιφυλακτική στάση έναντι στην αναπαραγωγική κλωνοποίηση, συναφής με τον πρώτο, είναι η πιθανότητα διάσπασης και αλλοίωσης της οικογένειας. Το παιδί που θα γεννηθεί μέσω της κλωνοποίησης, θα έχει γενετικό υλικό του ενός γονέα, ενώ δεν θα πρέπει να αγνοηθούν και οι ψυχολογικές επιπτώσεις στο κλωνοποιημένο παιδί, το οποίο θα έχει μη φυσιολογική γενετική προέλευση. Η κλωνοποίηση επίσης, ως μονογονικός τρόπος δημιουργίας οργανισμών, μειονεκτεί έναντι του διφελετικού, εκ του ότι δεν παρέχει τη δυνατότητα συνδυασμού γενετικών πληροφοριών και κληρονομικότητας. Έτσι όμως πλήττεται η ποικιλομορφία στο ανθρώπινο είδος. Ηθικά μη αποδεκτή επίσης θεωρείται από τη χριστιανική ηθική, η χρησιμοποίηση της κλωνοποίησης από ομοφυλόφιλα ζευγάρια για την επίτευξη τεκνογονίας. Σ όλες αυτές τις περιπτώσεις η εκκλησία διακρίνει την προβολή του εγωισμού και του ωφελιμισμού των γονέων, ενώ συγχρόνως παραγκωνίζονται οι ανάγκες των παιδιών και η ψυχική τους ισορροπία. Τα παιδιά αυτά κατά την Ορθόδοξη άποψη, γίνονται ακούσια θύματα του ατομισμού των ίδιων των γονέων τους, ενώ τα ίδια δεν έχουν την δυνατότητα να αντισταθούν στις επιθυμίες των μεγάλων. Η παρουσία της μητέρας και του πατέρα είναι αναγκαία στην οικογένεια. Κοινωνικά και εκκλησιαστικά μια οικογένεια θεωρείται ότι δοκιμάζεται, όταν απουσιάζει ένας από τους δυο γονείς, είτε σωματικά είτε πνευματικά. Μέσα στους κόλπους της οικογένειας το παιδί θα αναπτυχθεί συναισθηματικά και κοινωνικά. Η υγεία της 85

86 οικογένειας, που επιτυγχάνεται με την παρουσία και των δυο γονέων και τη φυσιολογική ανατροφή των νέων μελών, εξασφαλίζει υγεία και στην κοινωνία γενικότερα. Οι Πατέρες όμως της εκκλησίας, που πόνεσαν τον άνθρωπο και για την πνευματική του ευτυχία κατανάλωσαν την ίδια τη ζωή τους, έδωσαν σ αυτόν περίφημους χαρακτηρισμούς τον ονόμασαν «εν σμικρώ μέγα» (Μ. Βασίλειος), επίσης «θεό περιπολούντα εν σαρκί» (Μ. Αθανάσιος). Η αναγνώριση αυτή εκ μέρους των Πατέρων, συνεπάγεται ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να απολαμβάνει το σεβασμό την τιμή και την αξιοπρέπεια σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του. Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση προσβάλλει το ανθρώπινο πρόσωπο και υποβιβάζει την ιερότητά του. Ο άνθρωπος ακόμα και στην κατάσταση της πτώσεως, όσο και αν ζει ατομοκεντρικά, δεν χάνει τον προσωπικό του χαρακτήρα, αφού είναι εικόνα του προσωπικού τριαδικού θεού. Για το λόγο αυτό άλλωστε, η ποιμαντική διακονία της Εκκλησίας είναι καθαρά προσωπική και συγκεκριμένη. Όσον αφορά τη θεραπευτική κλωνοποίηση, η εκκλησία αντιμετωπίζει και την περίπτωση αυτή με αρκετή επιφύλαξη. Η κλωνοποίηση αρχέγονων κυττάρων υπόσχεται την ίαση πολλών ασθενειών, όπως τη νόσο Πάρκισον, τη νόσο Alzheimer, λύνοντας επίσης και το πρόβλημα της αντιγονικής ασυμβατότητας στις μεταμοσχεύσεις. Για το λόγο αυτό, η επιστημονική κοινότητα αλλά και πολλοί ασθενείς έχουν αντιμετωπίσει το θέμα με πολύ ενθουσιασμό και ελπίδα. Με την επίτευξη όμως του συγκεκριμένου σκοπού, θα απαιτηθεί ο πειραματισμός και η καταστροφή πολλών χιλιάδων ανθρώπινων εμβρύων. Το ερώτημα που τίθεται εδώ, είναι αν το έμβρυο είναι αληθινός άνθρωπος ή μια δυνητικά ανθρώπινη ζωή. Το να είναι κάποιος αληθινός άνθρωπος, σημαίνει ταυτόχρονα ότι είναι και μοναδικό πρόσωπο. Η Ορθόδοξη εκκλησία απαντώντας στο παραπάνω ερώτημα, διδάσκει ξεκάθαρα, ότι η εμψύχωση του ανθρώπινου εμβρύου γίνεται εξ άκρας συλλήψεως, που χρονικά ταυτίζεται με την ολοκλήρωση της γονιμοποιήσεως. Έτσι, σε κανένα άλλο σημείο εκτός της γονιμοποιήσεως δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί η αρχή της ανθρώπινης ζωής. Το έμβρυο από την ώρα της γονιμοποιήσεως του ωαρίου, θεωρείται ότι αποτελεί εν εξελίξει άνθρωπος, συνεπώς μοναδικό πρόσωπο. Ως πρόσωπο θα πρέπει να απολαμβάνει τον απαιτούμενο σεβασμό. Έτσι η εκκλησία δεν μπορεί να δεχτεί ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Ακόμα και στις περιπτώσεις εκείνες που ο στόχος είναι η 86

87 θεραπεία ασθενειών, η παραγωγή φαρμάκων κ.ά, αν ο στόχος αυτός δεν μπορεί να δικαιωθεί ηθικά και απαιτείται η δημιουργία, ο χειρισμός και η καταστροφή ανθρώπινων εμβρύων, αυτομάτως καθίσταται απορριπτέος από την Ορθόδοξη εκκλησία. O ορθόδοξος Αμερικάνος Βιοηθικός Herman Engerhaldt, αναφέρει, ότι η άρνηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων στο έμβρυο, με το πρόσχημα ότι αυτό δεν έχει συνείδηση, δεν ευσταθεί, γιατί με την ίδια λογική θα έπρεπε να αρνηθούμε τα ίδια δικαιώματα και την αξιοπρέπεια και σε όποιον άνθρωπο κοιμάται ή βρίσκεται σε κώμα. Η άποψη της Ορθόδοξης θεολογίας για το σεβασμό της ανθρώπινης ζωής από την ώρα της γονιμοποιήσεως, έρχεται σε πλήρη συμφωνία με τις απόψεις τόσο της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας όσο και με αυτές των περισσοτέρων προτεσταντικών ομολογιών. Ολοκληρώνοντας την Ορθόδοξη θεώρηση για την κλωνοποίηση, συνοπτικά μπορούν ν` αναφερθούν τα εξής: - Η εκκλησία διάκειται αρνητικά τόσο στην αναπαραγωγική όσο και στην θεραπευτική κλωνοποίηση. Η αιτία που τηρεί μια τέτοια στάση, είναι διότι με τους πειραματισμούς στα έμβρυα παραμερίζεται η αρχή του ανθρώπινου προσώπου και παραβιάζεται η ιερότητα της ανθρώπινης ζωής στο ξεκίνημά της. - Όσον αναφορά τις περιπτώσεις θανάτωσης των εμβρύων για οποιοδήποτε σκοπό, αντιμετωπίζονται ως περιπτώσεις φόνων και καταδικάζονται όπως οι αμβλώσεις. - Ωστόσο, μια θετική στάση της Ορθόδοξης θεολογίας σχετικά με την θεραπευτική κλωνοποίηση θα μπορούσε να υπάρξει, αν μέσω της επιστημονικής προόδου ήταν δυνατό ν` αποφευχθεί η καταστροφή των εμβρύων και οι πειραματισμοί πάνω σ αυτά. - Επίσης, υπό το πρίσμα της ορθόδοξη διδασκαλίας, θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή, η χρήση εμβρυικών βλαστικών κυττάρων προερχόμενα από ενήλικες. 6 87

88 3.10 ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΛΗΜΑΤΑ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗΣ Τα ηθικά διλήμματα της κλωνοποίησης εστιάζονται κυρίως στην δημιουργία ολοκλήρου εμβρύου, στην δημιουργία δηλαδή ενός ανθρώπου ολόιδιου γονιδιακά με τον δότη, ενός ανθρώπου ολόιδιου με τον γονέα του. Το Διεθνές Δίκαιο σήμερα απαγορεύει ρητώς την αναπαραγωγική κλωνοποίηση. Σίγουρα όμως εξυπηρετεί τον ναρκισσισμό του γονέα η δυνατότητα να είναι το παιδί του ολόιδιο με αυτόν, αλλά οφείλει και να σκεφθεί ότι έτσι του στερεί την δυνατότητα να γίνει καλύτερο από τον ίδιο. Σίγουρα η μητέρα του νεαρού νεκρού παιδιού είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στο να δημιουργήσει έναν κλώνο του παιδιού της και να του δώσει μια δεύτερη ευκαιρία, οφείλει όμως να σκεφθεί ότι αυτό δεν θα είναι Ανάσταση Νεκρών και Δεύτερη Ευκαιρία, αλλά η ευκαιρία μιας άλλης ψυχής να κατοικήσει στο δεδομένο γενετικό υλικό. Σίγουρα τρέφει την ματαιοδοξία του ανθρώπου η προοπτική μιας θεραπείας στα όρια του Θαύματος και μιας αναστολής της γήρανσης στα όρια της Αθανασίας, οφείλει όμως να σκεφθεί ότι με αυτόν τον τρόπο σταματά την Εξέλιξή του. Σίγουρα η δυνατότητα δημιουργίας κλώνων στα χέρια ενός πολεμοχαρούς δικτάτορα θα ήταν ο μεγαλύτερος εφιάλτης για την Ανθρωπότητα. Και τέλος σίγουρα για την αναπαραγωγή του είδους απαιτείται ένα ωάριο, δηλαδή μία γυναίκα, και το ερώτημα που προκύπτει είναι η αναγκαιότητα ύπαρξης των ανδρών. 7 88

89 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ Για να διαπιστώσουμε την άποψη των ανθρώπων σχετικά με την Κλωνοποίηση φτιάξαμε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα. Το ερωτηματολόγιο για την κλωνοποίηση παρουσιάζεται στο Παράρτημα 3.Ι. Μοιράστηκαν και απαντήθηκαν 40 ερωτηματολόγια. Η επεξεργασία των ερωτήσεων έγινε σε μορφή γραφημάτων με την βοήθεια των υπολογιστικών φύλλων Excel ώστε να είναι πιο ξεκάθαρα τα αποτελέσματα. Στη έρευνά μας συμμετείχαν σε ποσοστό 52% γυναίκες και 45% άντρες ενώ ένα 3% δεν έδωσε απάντηση για το φύλο του. 3% ΦΥΛΟ 45% ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΝΤΡΑΣ 52% ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ Διάγραμμα 3.1. Φύλο Το 47% των ερωτηθέντων ήταν ηλικίας ετών, το 12% ήταν ηλικίας 21-30, το 13% ετών, το 15% ήταν ετών, το 5 % ετών και το 8% ήταν άνω των 61 ετών. Όσον αφορά την ηλικία, η ηλικιακή κατηγορία με το μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής ήταν αυτή των ετών ενώ όσο ανεβαίναμε σε ηλικιακή κατηγορία τόσο μειωνόταν το ποσοστό των ερωτηθέντων. Υπήρχε όμως μια εξαίρεση στην κατηγορία ετών όπου υπήρχε το δεύτερο μεγαλύτερο ποσοστό της έρευνας (15%). 89

90 47% ΗΛΙΚΙΑ 12% 13% 15% 5% 8% Διάγραμμα 3.2. Ηλικία Στο μορφωτικό επίπεδο το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν οι απόφοιτοι γυμνασίου και αμέσως μετά με ένα σημαντικό ποσοστό ήταν οι φοιτητές/απόφοιτοι ΑΕΙ/ΤΕΙ. Ακόμα οι απόφοιτοι λυκείου κατείχαν ένα αξιόπιστο ποσοστό ενώ στα υπόλοιπα μορφωτικά επίπεδα ανήκε μικρό ποσοστό των ερωτηθέντων. Το μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται με την ηλικία, καθώς η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ανήκε στην ηλικιακή κατηγορία ετών και είναι λογικό να είναι απόφοιτοι γυμνασίου. 37% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 28% 17% 2% 8% 8% Διάγραμμα 3.3. Μορφωτικό επίπεδο 90

91 Από αυτούς που ρωτήθηκαν αν γνωρίζουν τι είναι κλωνοποίηση, οι περισσότεροι απάντησαν θετικά (είτε λίγο, είτε αρκετά, είτε πολύ). Αυτοί που απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν τι είναι κλωνοποίηση ήταν μόνο τέσσερεις από τους σαράντα (10%) ενώ μόνο το 2% ήταν πολύ ενημερωμένο για την κλωνοποίηση. Είστε ενημερωμένος/η για την μέθοδο της κλωνοποίησης? 40% 48% 10% 2% ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΎ Διάγραμμα 3.4. Ερώτηση 4 Στην ερώτηση αν πρέπει να εφαρμόζεται η κλωνοποίηση ανθρώπου, οι περισσότερες απαντήσεις ήταν αρνητικές (88%), ενώ θετικά απάντησαν μόνο 5 στους 40 ερωτηθέντες. Πιστεύετε οτι πρέπει να εφαρμόζεται η κλωνοποίηση ανθρώπου? ΝΑΙ 12% ΌΧΙ 88% Διάγραμμα 3.5. Ερώτηση 5 Στην ερώτηση αν ένας κλώνος θα είχε την ίδια προσωπικότητα με τον άνθρωπο από τον οποίο προέκυψε, το 65% απάντησε όχι και το 30% δεν ήταν σίγουρος για την απάντηση ενώ μόνο το 2 % απάντησε θετικά και το 3% δεν απάντησε καθόλου. 91

92 Πιστεύετε οτι ένας κλώνος θα είχε την ίδια προσωπικότητα με τον άνθρωπο απο τον οποίο προέκυψε? ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 3% ΝΑΙ 2% ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΣΙΓΟΥΡΟΣ 30% ΌΧΙ 65% Διάγραμμα 3.6. Ερώτηση 6 Στην ερώτηση αν είχατε την ευκαιρία να κλωνοποιούσατε τον εαυτό σας, η πλειοψηφία (75%) απάντησε αρνητικά ενώ μόνο το 12 % θα κλωνοποιούσε τον εαυτό του! Το 13% των ερωτηθέντων είχε κάποιες επιφυλάξεις.. Αν είχατε την ευκαιρία θα κλωνοποιούσατε τον εαυτό σας? ΙΣΩΣ 13% ΝΑΙ 12% ΌΧΙ 75% Διάγραμμα 3.7. Ερώτηση 7 92

93 Το 75 % των ερωτηθέντων είναι υπέρ της κλωνοποίησης οργάνων ενώ το 25% είχε αντίθετη άποψη. Πιστεύετε οτι πρέπει να εφαρμόζεται η κλωνοποίηση οργάνων? ΌΧΙ 25% ΝΑΙ 75% Διάγραμμα 3.8. Ερώτηση 8 Το 55% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η εξέλιξη της κλωνοποίησης οργάνων για μεταμόσχευση είναι ελπιδοφόρα για τους ασθενείς. Μόλις το 5% έδωσε αρνητική απάντηση και το 40% δεν ήταν σίγουρο για αυτήν την εξέλιξη. Θεωρείτε οτι η εξέλιξη της κλωνοποίησης οργάνων για μεταμόσχευση είναι ελπιδοφόρα για τους ασθενείς? 55% 40% 5% ΝΑΙ ΌΧΙ ΙΣΩΣ Διάγραμμα 3.9. Ερώτηση 9 Στην ερώτηση αν η κλωνοποίηση παρεμβαίνει στη φύση το 58% απάντησε όχι και το 42% ναι. 93

94 Όσοι απάντησαν ότι η κλωνοποίηση επεμβαίνει στη φύση, δήλωσαν ότι αυτό γίνεται γιατί η κλωνοποίηση: - παραβιάζει την ατομικότητα, - παραβιάζει την φύση, - παρεμβαίνει στα γονίδια, - είναι αφύσικο και - επεμβαίνει στο έργο του Θεού - ενώ κάποιοι δεν έδωσαν καμία απάντηση. Πιστεύετε οτι η κλωνοποίηση παρεμβαίνει στη φύση? ΌΧΙ 58% ΝΑΙ 42% Διάγραμμα Ερώτηση 10 Όσον αφορά τα ηθικά διλλήματα από την εφαρμογή της κλωνοποίησης, το 53% απάντησε ότι δεν προκύπτουν τέτοια διλήμματα ενώ το 47% απάντησε ότι προκύπτουν. Όσοι απάντησαν θετικά, ανέφεραν τα εξής ηθικά διλήμματα: - απουσία μοναδικότητας, - θρησκευτικά διλλήματα, - προσβολή και παρέμβαση στη φύση, - εμποδίζεται η εξέλιξη του ανθρώπου, - θα εκλείψει η αναγκαιότητα και των δύο φύλων για αναπαραγωγή, - παρέμβαση στο έργο του Θεού, - πολιτικά διλλήματα, - κάποιοι δεν έδωσαν καμία απάντηση. 94

95 Πιστεύετε οτι προκύπτουν ηθικά διλήμματα απο την εφαρμογή της κλωνοποίησης? ΌΧΙ 53% ΝΑΙ 47% Διάγραμμα Ερώτηση 11 Τέλος, στην ερώτηση αν η συνεισφορά της κλωνοποίησης είναι μεγαλύτερη από τα προβλήματα που δημιουργεί το 37% απάντησε θετικά, το 20% αρνητικά και το 43% δε γνώριζε. Πιστεύετε οτι η συνεισφορά της κλωνοποίησης είναι μεγαλύτερη απο τα προβλήματα που δημιουργεί? 37% 43% 20% ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΩ Διάγραμμα Ερώτηση 12 95

96 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την έρευνα συνειδητοποιούμε ότι οι άνθρωποι, λίγο ή πολύ ενημερωμένοι όσο αφορά την κλωνοποίηση, κρατούν κάποιες επιφυλάξεις. Οι περισσότεροι είναι αντίθετοι στην κλωνοποίηση ανθρώπου, πιστεύουν ότι ο κλώνος δεν θα έχει την ίδια προσωπικότητα με τον άνθρωπο από τον οποίο προήλθε ενώ δεν θα έμπαιναν στην διαδικασία κλωνοποίησης του εαυτού τους. Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων είναι υπέρ της κλωνοποίησης οργάνων για μεταμοσχεύσεις και υπέρ της εξέλιξής της. Σε αντίθεση με την πλειοψηφία, αρκετοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι η κλωνοποίηση παρεμβαίνει στη φύση και εγείρει πολλά ηθικά διλλήματα ενώ πολλοί θεωρούν ότι παρά τα προβλήματα η συνεισφορά της κλωνοποίησης είναι μεγαλύτερη. 96

97 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B Γαλετάκη Μ., Γιαννουλάκη Μ., Κλωνοποίηση: Μύθοι και πραγματικότητα για ένα θέμα που θα απασχολήσει την ανθρωπότητα τα επόμενα χρόνια, ΤΕΙ Κρήτης, Ηράκλειο, 2004 Πηγή: Κατσιμίγκας Γ., Καμπά Ευρ., Ηθική Θεολογική και Νομική προσέγγιση της κλωνοποίησης, Ειδικό άρθρο 49(4): , Νοσηλευτική, Πηγή: C130/652/4163,19417/extras/activities/indexd_01_clonism/indexd_01_clonopoihsh.p df 6. i.html

98 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3.Ι 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΣΧΟΛ.ΕΤΟΣ: ΤΑΞΗ: Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΚΛΩΝΟΠΟΙΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 1. Φύλο: α. Γυναίκα β. Άντρας 2. Ηλικία: α β γ δ ε στ Μορφωτικό επίπεδο: α. Απόφοιτος Δημοτικού β. Απόφοιτος Γυμνασίου γ. Απόφοιτος Λυκείου δ. Φοιτητής/Απόφοιτος ΑΕΙ-ΤΕΙ ε. Κάτοχος Μεταπτυχιακού-Διδακτορικού Διπλώματος στ. Άλλο 4. Είστε ενημερωμένος/η για την μέθοδο της κλωνοποίησης; α. Καθόλου β. Λίγο γ. Αρκετά δ. Πολύ 5. Πιστεύετε ότι πρέπει να εφαρμόζεται η κλωνοποίηση ανθρώπου; α. Ναι β. Όχι 6. Πιστεύετε ότι ένας κλώνος θα είχε την ίδια προσωπικότητα με τον άνθρωπο από τον οποίο προέκυψε ; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν είμαι σίγουρος/η 7. Αν είχατε την ευκαιρία θα κλωνοποιούσατε τον εαυτό σας; α. Ναι β. Όχι γ. Ίσως 8. Πιστεύετε ότι πρέπει να εφαρμόζεται η κλωνοποίηση οργάνων; α. Ναι β. Όχι 9. Θεωρείτε ότι η εξέλιξη της κλωνοποίησης οργάνων για μεταμόσχευση είναι ελπιδοφόρα για τους ασθενείς; α. Ναι β. Όχι γ. Ίσως δ. Δεν γνωρίζω 10. Πιστεύετε ότι η κλωνοποίηση παρεμβαίνει στη φύση; α. Ναι Αν Ναι γιατί; β. Όχι 11. Πιστεύετε ότι προκύπτουν ηθικά διλλήματα από την εφαρμογή της κλωνοποίησης; α. Ναι Όπως; β. Όχι 12. Πιστεύετε ότι η συνεισφορά της κλωνοποίησης είναι μεγαλύτερη από τα προβλήματα που δημιουργεί; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν γνωρίζω 98

99 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ Επιμελήθηκαν οι μαθητές: Γκίκας Χρήστος - Μάριος Γκρογιάν Άλεξ Δεδέογλου Γεώργιος Δημητριάδης Πραξιτέλης Δρόσου Νεφέλη 99

100 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Με τον όρο Ευθανασία εννοούμε τον ανώδυνο θάνατο. Έχει όμως και την έννοια του ένδοξου, καλού θανάτου. Ο όρος Ευθανασία δημιουργήθηκε απ' τον Άγγλο φιλόσοφο Francis Bacon, ο οποίος έγραψε ότι «το έργο της ιατρικής είναι η αποκατάσταση της υγείας και η καταπράυνση των πόνων, όχι μόνο όταν η καταπράυνση αυτή μπορεί να οδηγήσει στη θεραπεία, αλλά και όταν μπορεί να εξασφαλίσει έναν εύκολο και γαλήνιο θάνατο». Η θέση αυτή έφερε στο προσκήνιο πολλές διαμάχες που έγιναν οξύτερες τα τελευταία χρόνια. Αρχικά η θέση αυτή στάθηκε αντιμέτωπη στη χριστιανική διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία μόνον ο Θεός μπορεί να διαθέσει τη ζωή και τον θάνατο, και αφού ο πόνος έχει κάποια αξία για τη σωτηρία της ψυχής, σε κανένα δεν επιτρέπεται να συντομεύσει τους πόνους. Παρόλα αυτά τα τελευταία χρόνια έγιναν προσπάθειες για τη νομιμοποίηση της Ευθανασίας με δικαιολογητικά τον οίκτο προς τον άνθρωπο που υποφέρει, την θυσία για χάρη του κοινωνικού συνόλου και την απαξία της ζωής. Και πάλι όμως στους ισχυρισμούς αυτούς προκύπτει το ερώτημα αν ο άνθρωπος, ειδικός ή όχι, έχει δικαίωμα να επιβουλεύεται τη ζωή του συνανθρώπου του και να του δώσει ένα τέλος εύκολο και γαλήνιο; Ηθικό πρόβλημα προκύπτει, επίσης, όταν κάποιος πάσχων από ανίατη νόσο ζητήσει ο ίδιος να του επιβληθεί Ευθανασία: Ο θεράπων ιατρός επιτρέπεται (με την ηθική και όχι με την αυστηρά νομική) έννοια να πράξει ανάλογα, συναινώντας στην κατ' απαίτηση του πάσχοντος ευθανασία; Το ζήτημα παραμένει τόσο ηθικά όσο και νομικά, ανοικτό. Στην κτηνιατρική, Ευθανασία είναι η γρήγορη κι ανώδυνη εκτέλεση των οικιακών ζώων που πρόκειται να πεθάνουν και δεν υπάρχει καμιά περίπτωση να επιβιώσουν. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος για την πραγματοποίηση της Ευθανασίας είναι οι ενδοφλέβιες ενέσεις χλωροφορμίου, χλωράλης σε πυκνό διάλυμα βαρβιτουρικών ή κορεσμένου διαλύματος θειικού μαγνησίου

101 4.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Παρότι η σύγχρονη περίοδος της διαμάχης για την ευθανασία αρχίζει το 1870, η εφαρμογή της ξεκίνησε από την αρχαιότητα. Το κώνειο χρησιμοποιούνταν για την επίσπευση του θανάτου στην Κέα και υποστηριζόταν από τον Σενέκα τον πρεσβύτερο, ενώ ο Ιπποκράτης ήταν σαφώς αντίθετος. Αντίθετοι επίσης ήταν τόσο ο Ιουδαϊσμός όσο και ο Χριστιανισμός, ενώ η αυτοκτονία και η ευθανασία ήταν πιο αποδεκτά από τον Προτεσταντισμό και κατά τον αιώνα του Διαφωτισμού. Άλλοι πολιτισμοί είχαν διάφορες απόψεις, όπως π.χ. στην Ιαπωνία, όπου η αυτοκτονία δεν θεωρούνταν αμάρτημα. Το 1935 ιδρύθηκε στη Βρετανία η Εταιρεία Νομιμοποίησης της Εθελοντικής Ευθανασίας (σήμερα αποκαλείται Αξιοπρέπεια στο Θάνατο). Το 1936 δόθηκε στο θνήσκοντα βασιλέα της Αγγλίας, Γεώργιο Ε, μια θανατηφόρος δόση μορφίνης και κοκαΐνης με σκοπό την επίσπευση του θανάτου του. Ο βασιλεύς έπασχε από καρδιοαναπνευστική ανεπάρκεια και η απόφαση για τερματισμό της ζωής ελήφθη από το γιατρό του, λόρδο Dawson. Το γεγονός αυτό παρέμεινε μυστικό επί περισσότερο από 50 χρόνια, αλλά ο θάνατος του Γεωργίου Ε συμπίπτει με την κατάθεση στη Βουλή των Λόρδων νομοσχεδίου για τη νομιμοποίηση της ευθανασίας. Την δεκαετία η ευθανασία ήταν προσφιλές θέμα διαλέξεων στα ιατρικά συνέδρια, αλλά και άρθρων του ιατρικού τύπου τόσο στην Αγγλία όσο και στις ΗΠΑ. Την επόμενη δεκαετία ( ), στη διαμάχη αναμίχθηκαν οι νομικοί και οι κοινωνιολόγοι. Οι διευθυντές σύνταξης του «Lancet» της εποχής εκείνης υποστήριζαν ότι η παθητική ή η έμμεση ευθανασία μπορεί να είναι ηθική και νόμιμη σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση του γιατρού που χορηγεί μορφίνη και χλωροφόρμιο με σκοπό τη συμπτωματική ανακούφιση του πόνου ασθενούς με καρκίνο των ωοθηκών, παρότι μια τέτοια πράξη συντομεύει τη ζωή. Αυτή η θεώρηση οδήγησε στον ισχυρισμό ότι οι «ηθικές αρχές» που δικαιολογούν την παθητική ευθανασία μπορούν να επεκταθούν στην ενεργό ευθανασία και στην ιατροϋποβοηθούμενη αυτοκτονία. Αντίθετος προς τον χείμαρρο αυτών των θεωριών ήταν ο Ιπποκρατικός Όρκος με τη σαφήνεια και την κατηγορηματικότητά του: «Όχι θανάσιμο φάρμακο για οποιονδήποτε ασθενή». Τις επόμενες τρεις δεκαετίες μειώθηκε η ένταση της διαμάχης μεταξύ των 101

102 υποστηρικτών και των αρνητών της ευθανασίας στις ΗΠΑ και στη Βρετανία. Η χριστιανική τοποθέτηση στη ζωή και στο θάνατο δεν μπορεί να στηρίζει την ευθανασία. Το δικαίωμα στο θάνατο, κατά τη χριστιανική αντίληψη, δεν είναι το δικαίωμα να προκαλέσει κανείς ή να ζητήσει από τους άλλους το θάνατό του, αλλά το δικαίωμα να πεθάνει με ηρεμία, ειρήνη και αξιοπρέπεια. Η σωστή τοποθέτηση εμπεριέχεται στη ρήση «Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά». Η ευθανασία αναβίωσε στη Γερμανία το 1920, με την έκδοση του συγγράμματος των Hoch και Βinding, καθηγητών της ψυχιατρικής και νομικής αντίστοιχα, με τίτλο «Άδεια για καταστροφή της ανώφελης ζωής». Σύμφωνα με τους συγγραφείς αυτούς, ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων διανοητικά αναπήρων, με ανίατες ασθένειες ή παραμορφωμένα παιδιά, βιώνουν μια ανώφελη και ανάξια ζωή. Αυτές οι ανάξιες ζωές κοστίζουν στο κράτος οικονομικά, αφαιμάσσουν την κοινωνία και ρυπαίνουν τη δεξαμενή των γονιδίων. Επομένως, ο θάνατος για τις ανθρώπινες αυτές κατηγορίες αποτελεί μια φιλεύσπλαχνη θεραπευτική αγωγή που είναι συμβατή με την ιατρική ηθική. Αυτή η θεωρία των Hoch και Binding έγινε αναπόσπαστο τμήμα της προπαγάνδας των Ναζί για την κάθαρση της Άριας Φυλής και ενθάρρυνε γιατρούς να υιοθετήσουν τη θανάτωση ασθενών με κίνητρο τη φιλευσπλαχνία. Με την τακτική αυτή εκτελέστηκαν συνολικά παιδιά και ενήλικοι ΕΙΔΗ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ 1. Ενεργητική ή άμεση ευθανασία Είναι η ενεργός ή άμεση επέμβαση στον ετοιμοθάνατο για να συντομευθεί το δράμα του. Η θανάτωση αφορά τον βαρύτατα πάσχοντα ετοιμοθάνατο και επέρχεται με κάποια ιατρική μέθοδο, συνήθως με ένεση φαρμάκου. Την απόφαση για την ενεργητική ευθανασία μπορεί να την πάρει ο ίδιος ο ασθενής, αν έχει αίσθηση συνείδησης ή συγγενικά ή φιλικά του πρόσωπα ή οι θεράποντες ιατροί του. 102

103 Εικόνα 4.1. Ενεργητική ευθανασία 1.1. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυμίας του ίδιου του αρρώστου (εθελοντική ευθανασία) Οι υπέρμαχοι της ενεργητικής ευθανασίας υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα και την ελευθερία να επιλέξει τον θάνατο από μια ζωή ανάξια να τη ζήσει κανείς. Και οι άλλοι πρέπει να σεβαστούν την επιθυμία του για ευθανασία και για έναν αξιοπρεπή θάνατο, φτάνει η επιθυμία του για ευθανασία να προέρχεται από ένα πρόσωπο που συνειδητοποιεί πραγματικά την αφόρητη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει και δεν αρκείται σε «λόγια» που κάθε τόσο τα αναιρεί. Μια τέτοια ειλικρινής επιθυμία για ευθανασία δεν είναι τόσο συχνή όσο θα υπέθετε κανείς και αφορά συνήθως πρόσωπα που βρίσκονται κάτω από ψυχικό stress ή έχουν αφόρητους πόνους (δεμένοι κάποτε σε αναπηρική πολυθρόνα και ακάθαρτοι). Κατά την εθελοντική ευθανασία ο άρρωστος μπορεί να υπογράψει ένα έντυπο που να γράφει ότι μετά από μια βαριά κωματώδη κατάσταση αν ανανήψει και επανέλθει σε μια ζωή «φυτού», δεν επιθυμεί την άσκοπη αυτή παράταση της ζωής του με τεχνητά μέσα. Μπορεί επίσης να υπογράψει σχετικό έγγραφο ενώπιον μαρτύρων ως συμβολαιογραφική πράξη (Διαθήκη ή Συμβόλαιο θανάτου), με το οποίο θα εκχωρείται το δικαίωμα σε τρίτους όπως διακοπεί η θεραπεία που αποσκοπεί σε μια ζωή μη επιθυμητή. 103

104 1.2. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυμίας συγγενών και φίλων του αρρώστου Η ευθανασία αυτή αφορά περιπτώσεις όπου η διαδικασία του θανάτου είναι τόσο μακροχρόνια και βασανιστική ώστε άνθρωποι του συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος του αρρώστου αισθάνονται την υποχρέωση να πάρουν την πρωτοβουλία για λογαριασμό του αρρώστου ο οποίος έχει απώλεια της συνείδησης (βρίσκεται σε κώμα). Αυτό γίνεται από αγάπη και οίκτο προς τον άρρωστο που δεν διάγει μια ζωή αντάξια του ανθρώπου αλλά έναν «βίον αβίωτον» αφόρητο, επώδυνο και αναξιοπρεπή. Έτσι τον απαλλάσσουν απ την «δυσθανασία» και τον λυτρώνουν. Συνήθως όμως οι γιατροί - στην καθημερινή τους πράξη - αν και πιστεύουν στην αναγκαιότητα της ευθανασίας, αποφεύγουν να είναι αυτοί που θα την επιφέρουν. Ως καθήκον τους θεωρήθηκε ο τριπλούς κανόνας: «να θεραπεύουν κάποτε, να ανακουφίζουν πολλάκις, να παρηγορούν πάντοτε». Επειδή η απόφαση για τη ζωή και το θάνατο, όπως και για τη γέννηση νέων ανθρώπων, είναι καθαρά προσωπική υπόθεση του καθενός, η αποδοχή της ενεργητικής ευθανασίας είναι σεβαστή ως επιθυμία του ίδιου του αρρώστου, ο οποίος πριν ακόμα αρρωστήσει, πρέπει να έχει διατυπώσει αυτή την επιθυμία του εγγράφως και ενώπιον μαρτύρων σε ένα είδος διαθήκης. Έτσι αν η ατυχία του τον οδηγήσει σ αυτήν την απευκταία κατάληξη, ένα συμβούλιο ιατρών (μαζί με τους συγγενείς του) μπορεί να αποφαίνεται υπέρ της ενεργητικής ευθανασίας. Και μάλιστα, επειδή η συνείδηση του βαρέως πάσχοντος δεν είναι μια φυσιολογική συνείδηση, θα πρέπει να γίνεται μνεία μέσα στη διαθήκη ότι η αντίθετη επιθυμία του: άρνησης της ευθανασίας σ αυτή την τελευταία φάση της ζωής, να μη λαμβάνεται υπόψη Διάφοροι λόγοι οικονομικών συμφερόντων από τους κληρονόμους είναι δυνατόν να σταθούν αιτία επηρεασμού του φρονήματος του αρρώστου (ύστερα από έντεχνη υποβολή και «πλύση εγκεφάλου» από τους συγγενείς) Παρόλη την αντίθεση της χριστιανικής εκκλησίας για την ευθανασία γενικά, η ενεργητική ευθανασία σε εξαιρετικές - οριακές περιπτώσεις - άρχισε να γίνεται αποδεκτή από πολλούς προτεστάντες και καθολικούς ιερείς και θεολόγους αλλά και καθηγητές χριστιανικής ηθικής πανεπιστημίων. Από την ανθρωπιστική και φιλοσοφική (ορθολογική) άποψη, η ευθανασία γενικά κρίνεται ως παραδεκτή και ευπρόσδεκτη. 104

105 2. Παθητική ή έμμεση ευθανασία Είναι η θεληματική διακοπή θεραπείας στον ετοιμοθάνατο ώστε να πεθάνει ανεμπόδιστος. Είναι η παραίτηση από κάθε τεχνητό μέσο που του παρατείνει τη «ζωή» ενώ βρίσκεται σε μια διαδικασία θανάτου και είναι αμετάκλητα καταδικασμένος. Τέτοια μέσα που διαθέτει η ιατρική τεχνική είναι π.χ. τα διάφορα μηχανήματα για τη στήριξη της αναπνοής και της καρδιάς, οι μεταγγίσεις ορού και αίματος, οι σωληνώσεις για διατροφή, η τεχνητή παροχή οξυγόνου, οι μόνιμοι καθετήρες κ.α. Η παθητική ευθανασία διενεργείται: α) με παραλείψεις θεραπευτικών ενεργειών και β) με απόσυρση ή διακοπή θεραπευτικών ενεργειών (π.χ. διακοπή λειτουργίας ενός μηχανήματος, κ.λ.π.). Στις μέρες μας το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για την ευθανασία βρίσκεται στην παθητική ευθανασία. Το μεγαλύτερο μέρος των γιατρών τάσσεται υπέρ αυτής. Εξάλλου οι τεχνητές δυνατότητες της σύγχρονης ιατρικής πρέπει να εφαρμόζονται υπέρ και όχι κατά των αρρώστων. Κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να ζήσει αλλά και το δικαίωμα για ένα φυσικό θάνατο. Είναι σκληρό και απάνθρωπο να μεταβάλλουμε τον ετοιμοθάνατο σε ζωντανό αυτόματο και πειραματόζωο αναβάλλοντας τον αναπότρεπτο θάνατο για μικρό χρονικό διάστημα όταν ο εγκέφαλος του αρρώστου είναι νεκρός και οι στοιχειώδεις βιολογικές λειτουργίες του συντηρούνται με τεχνητά μέσα. Αν δεχτούμε πως ο γιατρός δεν έχει δικαίωμα να βραχύνει τη ζωή ενός αρρώστου, τότε γιατί έχει το δικαίωμα να την παρατείνει τεχνητά; Ή ακόμα και με τη χρήση φαρμάκων ή μετάγγισης αίματος; Εκτός από τους γιατρούς και το μεγαλύτερο μέρος των νομικών και των θεολόγων δέχονται την παθητική ευθανασία ως ηθική πράξη. Αλλά και από οικονομική σκοπιά θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στις χώρες - μέλη της Ε.Ε. ξοδεύονται πάνω από το 20% του συνόλου των δαπανών για την υγεία, στα κρεβάτια της εντατικής θεραπείας και των ετοιμοθάνατων (όπου οι δαπάνες είναι τετραπλάσιες των κανονικών). 105

106 Εικόνα 4.2 Παθητική ευθανασία 3. Ευγονική ή κοινωνική ευθανασία Η μορφή αυτή της ευθανασίας αφορά άτομα διανοητικά καθυστερημένα, σωματικώς ανάπηρα και ανίκανα προς εργασία. Η ευγονική ευθανασία (άμεση ή έμμεση) αυτών των ατόμων γίνεται με σκοπό την ευρωστία της κοινωνίας και για την απαλλαγή της από το παθητικό, οικονομικό και ψυχολογικό βάρος. Στα πλαίσια της ευθανασίας αυτής εντάσσονται και οι αμβλώσεις. Τα επιχειρήματα υπέρ της ευγονικής ευθανασίας είναι : - η ζωή των ανιάτων ασθενών είναι δυσβάσταχτη, χωρίς νόημα και «αβίωτη» ως πλήρης ζωή, - η γέννηση και διατήρηση στη ζωή ανάπηρων παθολογικά ανθρώπων εξαθλιώνει τις οικογένειες και γενικά επιβαρύνει οικονομικά την κοινωνία εμποδίζοντας την εξέλιξη της. Σήμερα όμως η χρησιμοποίηση και κοινωνική ένταξη των ατόμων με «ειδικές ανάγκες» στην κοινωνία ανατρέπει αρκετά από τα επιχειρήματα των υποστηρικτών της ευγονικής ευθανασίας

107 4.4 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Επιχειρήματα υπέρ της ευθανασίας Κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να διαχειρίζεται τη ζωή του όπως αυτός επιθυμεί. Άρα, και η απόφαση του να θέσει τέρμα στη ζωή του αποτελεί ακριβώς μια πράξη «αυτοδιάθεσης», αποτέλεσμα της ελεύθερης βούλησης του ατόμου. Η παράταση, με τεχνικά μέσα, μιας αθλίας και επώδυνης ζωής ασθενών, οι όποιοι συχνά δεν αντιδρούν καν στο περιβάλλον και δεν έχουν καμιά πιθανότητα να επανέλθουν, θεωρείται ανώφελη. Η αποφυγή του θανάτου και η παράταση της ζωής σε αυτές τις περιπτώσεις δεν εξασφαλίζουν αυτόματα και μια ευτυχισμένη ζωή. Η ευθανασία αποτελεί λύτρωση από τους αφόρητους συχνά πόνους, την ψυχική και σωματική ταλαιπωρία του ασθενούς, που νιώθει την ανάγκη να τερματίσει τη ζωή του, γιατί θεώρει ότι η συνέχιση της τον απαξιώνει. Η σύγχρονη ιατρική με τα μέσα που διαθέτει μπορεί να καταστήσει το θάνατο μια υπόθεση χρονοβόρα, απρόσωπη και επώδυνη. Ο ασθενής που βρίσκεται σε κώμα και διατηρείται στη ζωή με τεχνητούς τρόπους για μεγάλο χρονικό διάστημα, ουσιαστικά δε ζει με την ακριβέστερη σημασία του όρου, είναι πλάνη να θεωρείται η ζωή μια κατάσταση όπου ο ασθενής δεν επικοινωνεί με τους άλλους, δε σκέπτεται, δε δρα. Τυπικά ζει, ουσιαστικά είναι νεκρός. Επιχειρήματα κατά της ευθανασίας Παρόλο που η ευθανασία προβάλλεται ως προϊόν ελεύθερης βούλησης του ατόμου που επιλεγεί και καθορίζει τη ζωή του, ωστόσο αρκετά ερωτήματα γεννιούνται για το αν η διανοητική αλλά και ψυχολογική κατάσταση του ασθενούς επιτρέπει αυτήν τη δυνατότητα. Γιατί ο ασθενής που υποφέρει από αφόρητους πόνους είναι λογικό να εκλιπαρεί για μια σωτήρια λύση, ακόμα κι αν αυτή είναι ο θάνατος. Επομένως, καταλυτικός σε αυτές τις περιπτώσεις είναι ο ρόλος του γιατρού, ο οποίος αποφασίζει για την επίσπευση του τέλους του ασθενούς. 107

108 Με την ευθανασία παραβαίνει τον όρκο του ο γιατρός, που συνεργεί και αναιρεί έτσι το ίδιο το λειτούργημά του, αφού είναι ταγμένος να υπηρετεί τον άνθρωπο, να τον ανακουφίζει από τον πόνο και να εργάζεται για την παράταση και όχι τη διακοπή της ζωής. Με τη νομιμοποίηση της ευθανασίας υπάρχει ο κίνδυνος από δικαίωμα του ασθενούς να γίνει μέσο εξυπηρέτησης συμφερόντων ασφαλιστικών εταιριών και μέσο «απαλλαγής» από συγγενείς για κληρονομικούς ή άλλους λόγους. Η ευθανασία μπορεί να εφαρμοστεί «επιλεκτικά» σε ορισμένες κατηγορίες ατόμων, όπως σε άτομα με ειδικές ανάγκες ή από κατώτερα κοινωνικά στρώματα κτλ. στο πλαίσιο διαμόρφωσης μιας «ανώτερης» κοινωνίας, λειτουργώντας ως ένας σύγχρονος «Καιάδας» κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Από νομική άποψη το θέμα της ευθανασίας αντιμετωπίζεται ως μια ιδιάζουσα περίπτωση προσβολής της ανθρώπινης ζωής, καθώς το ίδιο το θύμα επιθυμεί και παροτρύνει κάποιον τρίτο να του αφαιρέσει τη ζωή του επειδή δεν αντέχει άλλο τους αφόρητους πόνους, που του προκαλεί η ανίατη ασθένεια από την οποία πάσχει. Ωστόσο ο απόλυτος χαρακτήρας του δικαιώματος στη ζωή δεν επιτρέπει τέτοιου είδους εξαιρέσεις. Στο άρθρο 300 ΠΚ (Ποινικού Κώδικα) προβλέπεται ότι: «όποιος αποφάσισε και εκτέλεσε ανθρωποκτονία ύστερα από σπουδαία και επίμονη απαίτηση του θύματος και από οίκτο γι αυτόν που έπασχε από ανίατη ασθένεια τιμωρείται με φυλάκιση». Λαμβάνεται υπόψη λοιπόν: α) η επίμονη αξίωση του αρρώστου, β) η επέμβαση του γιατρού από οίκτο, και γ) ο άρρωστος από ανίατο νόσημα να βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο της αρρώστιας του, και αυτό το επιθανάτιο στάδιο να συνοδεύεται από μεγάλους πόνους. 108

109 Οι κυρώσεις του νόμου στην περίπτωση αυτή είναι πολύ επιεικείς, ενώ η ευθανασία χωρίς την απαίτηση του παθόντος, αποκρούεται ως καθαρή ανθρωποκτονία που μπορεί να δώσει αφορμή σε καταχρήσεις ανάλογα με τα συμφέροντα των συγγενών και φίλων. Από τη διάταξη αυτή σαφώς προκύπτει ότι η ευθανασία προβλέπεται και τιμωρείται σαν ανθρωποκτονία και μάλιστα ο ΠΚ δεν την χαρακτηρίζει ως «ευθανασία» αλλά ως ανθρωποκτονία με συναίνεση. Το αξιόποινο της συνδρομής τρίτου προσώπου ως «βοηθού» ευθανασίας ή αυτοκτονίας με τη συναίνεση του παθόντος, δεν αντίκειται στην διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2, το οποίο προστατεύει το δικαίωμα επί της ζωής και όχι το δικαίωμα επί του θανάτου. Ο νομοθέτης είναι σε μια τέτοια περίπτωση ελεύθερος να αποφασίσει για το αξιόποινο ή μη μιας τέτοιας πράξεως. Οφείλει όμως να προβλέψει ηπιότερη ποινή. Αυτή ακριβώς τη στάση τηρεί και ο νομοθέτης του ΠΚ καθώς οι ποινές που προβλέπει στα άρθρα 300 και 301 είναι σαφώς μικρότερες σε σχέση με την προβλεπόμενη στο άρθρ. 299 παρ. 1 για την ανθρωποκτονία από πρόθεση που θεωρείται η ευθανασία χωρίς την απαίτηση του παθόντος. Πιο συγκεκριμένα για την περίπτωση της ενεργητικής ευθανασίας θα λέγαμε ότι χωρίς νομοθετική πρόβλεψη, το άδικο της πράξης δεν μπορεί να αποκλεισθεί, λόγω του δικαιώματος στον θάνατο, δεδομένου ότι υφίσταται ετεροπροσβολή και όχι αυτοπροσβολή της ζωής. Βεβαίως για την επιβολή της ποινής θα πρέπει να συνεκτιμώνται οι συνθήκες τέλεσης της πράξης, η προσωπικότητα του δράστη και οι σχέσεις του με το θύμα, ώστε να αποφευχθούν ανεπιεικείς λύσεις, που θα έρχονταν σε αντίθεση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις. Για την περίπτωση της παθητικής ευθανασίας όταν ο δράστης κινείται αποκλειστικά από ίδια κίνητρα οίκτου και όχι επειδή του το ζήτησε ο ίδιος ο ασθενής, η περίπτωση δεν διαφοροποιείται από όσα προεκτέθηκαν περί της ενεργητικής ευθανασίας. Εάν υποτεθεί όμως ότι ο ασθενής συναινεί στην μη συνέχιση της θεραπείας δεν στοιχειοθετείται άδικη πράξη, εφόσον ο γιατρός δεν έχει πια ιδιαίτερη νομική υποχρέωση κατά το άρθρο 15 ΠΚ να επέμβει. Μάλιστα όχι μόνο δικαιούται αλλά υποχρεούται να αφήσει τον ασθενή στην φυσική πορεία των πραγμάτων, όταν ο 109

110 τελευταίος το απαιτήσει. Επί του προκειμένου η συνέχιση της θεραπείας εναντίον της βούλησης του αρρώστου και όχι η διακοπή της συνιστούν άδικη πράξη, ως αντίθετες στην προσωπική του ελευθερία και στο δικαίωμα αυτοκαθορισμού του, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρ. 5 παρ. 1 Σ. Φυσικά εννοείται ότι ο τελευταίος πρέπει να μπορεί να διατηρεί την δυνατότητα λογικής κρίσης, να μπορεί να θεωρηθεί «υπεύθυνο άτομο». Σε κάθε περίπτωση, η παθητική και η ενεργητική ευθανασία έχουν κοινό νομικό παρονομαστή: την ανάληψη της ευθύνης για την αγωγή και την πορεία της νόσου και τελικά της ανάληψης της ευθύνης για την επέλευση του θανάτου από τον ίδιο τον ασθενή. Συνταγματικά ανεκτή θα πρέπει να θεωρηθεί και η διακοπή θεραπείας ακόμα και χωρίς την ύπαρξη καν εικαζόμενης συναίνεσης, όταν υπάρχει πλήρης απώλεια συνείδησης, δεν υπάρχει ελπίδα ανάκαμψης και η συνέχισή της δεοντολογικά εμφανίζεται υπεράνω των αντικειμενικών δυνάμεων του ανθρώπου. Ο δικαιολογητικός λόγος του ανεκτού της διακοπής θεραπείας δεν ανευρίσκεται στην περίπτωση αυτή στο άρθρ. 5 παρ. 1 και στο δικαίωμα αυτοκαθορισμού. Και αυτό όχι μόνο διότι οι αποφάσεις λαμβάνονται ερήμην του άμεσα ενδιαφερόμενου. Κυρίως γιατί έχει εκλείψει κάθε ικανότητα αντιδράσεως και επικοινωνίας του τελευταίου με το περιβάλλον, ώστε η δυνατότητα αντίληψης, αυτοσυνείδησης και αυτοπραγμάτωσης του τελευταίου να έχουν οριστικά χαθεί. Επί του προκειμένου η συνέχιση της θεραπείας προσκρούει στην ανθρώπινη αξία και στο άρθρο 2 παρ. 1 Σ: ουσιαστικά ο ανήμπορος άνθρωπος καθίσταται μέσο για την συνέχιση της υπηρεσίας ευγενών μεν σκοπών, όπως η διατήρηση στη ζωή πάση θυσία, η τήρηση του όρκου του Ιπποκράτη κ.λ.π., όχι ικανών όμως να ακυρώσουν το δικαίωμα να πεθαίνει κανείς με αξιοπρέπεια. Ο δικαστής σε παρόμοιες περιπτώσεις μπορεί να δώσει με την απόφασή του λύτρωση. Συνεπώς, τόσο οι συγγενείς και οικείοι του ασθενούς δικαιούνται οπωσδήποτε να απαιτήσουν τη διακοπή της θεραπείας, όσο και οι δημόσιες αρχές υποχρεούνται να απέχουν από παρόμοιες ατιμωτικές μεταχειρίσεις. Όπως, μάλιστα, υποστηρίζει ο J. Feinberg: «δεν υπάρχει κανένα κρατικό συμφέρον για την διατήρηση μιας απλά βιολογικής μορφής ζωής χωρίς συνείδηση»: δεν μπορεί να αξιώνεται προστασία για μία ζωή πλήρως αποσυνδεδεμένη από το ζων πρόσωπο

111 4.6 ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Η Εκκλησία δεν μπορεί να υποστηρίξει καμιά μορφή ευθανασίας, γιατί η ίδια ενδιαφέρεται να δώσει στον άνθρωπο την ζωή, την προ του θανάτου και την μετά από αυτόν. Μάλιστα, επιδιώκει να οδηγήσει τον άνθρωπο στο εύ θνήσκειν, που στην πραγματικότητα είναι υπέρβαση του θανάτου. Βέβαια, η επιστήμη μπορεί να βλέπει το θέμα μέσα από την δική της ανθρωποκεντρική πλευρά και ο σύγχρονος άνθρωπος, που αποφασίζει να ζει εκτός της Εκκλησίας, μπορεί να κάνει τις επιλογές του, όμως η Εκκλησία ποτέ δεν μπορεί να εκκοσμικεύει την αποκάλυψη και να την κατεβάζει στα ανθρώπινα, μονοδιάστατα και αυτόνομα επίπεδα. Παρακάτω αναφέρονται συνοπτικά τέσσερεις λόγοι για τους οποίους η Εκκλησία δεν είναι δυνατόν να υποστηρίξει κάποια μορφή ευθανασίας: - Η ζωή δεν είναι δημιούργημα δικό μας, αλλά δώρο Θεού. Και γι αυτό δεν έχουμε αποκλειστικά δικαιώματα πάνω σε αυτήν. Ο Θεός είναι κύριος της ζωής και του θανάτου και κανείς άλλος. Αυτός έχει, θα μπορούσαμε να πούμε, το «κοπυράιτ» ως χορηγός της ζωής. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κάνει λόγο για την διάκριση μεταξύ των εφ ημίν, όσων έχουμε εξουσία, και των ουκ εφ ημίν, όσων, δηλαδή, δεν έχουμε αρμοδιότητα και εξουσία. Ασφαλώς το δώρο της ζωής ανήκει στα ουκ εφ ημίν και επομένως υπάγεται στην αποκλειστικότητα του Θεού. - Δεν απολυτοποιείται η βιολογική ζωή. Είναι γνωστό ότι η ιστορία του ανθρώπου δεν τελειώνει με τον θάνατο, αλλά συνεχίζεται και πέρα από αυτόν. Και μπορεί κανείς να υπογραμμίσει ότι η ζωή μετά τον θάνατο έχει μεγάλη αξία και σπουδαιότητα. Έτσι, λοιπόν, την διαδικασία του θανάτου την βλέπουμε και την αντιμετωπίζουμε ως απόκτηση και συνέχιση μιας άλλης ζωής. Η προσευχή της Εκκλησίας είναι σαφής: χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά και καλήν απολογία την παρά του φοβερού βήματος του Χριστού. Ο τρόπος του τέλους του βίου συνδέεται με τον τρόπο τελείωσης της ζωής του ανθρώπου και την παράστασή του στο φοβερό βήμα του Χριστού. Και μια μικρή προσευχή του ανθρώπου στο τέλος της ζωής του μπορεί να του δώσει μια άλλη διαφορετική, αιώνια προοπτική. Παρατείνουμε την ζωή, γιατί ελπίζουμε στην τελείωση και σωτηρία. 111

112 - Ο πόνος στην ζωή του ανθρώπου είναι πολύ χρήσιμος και αποδοτικός, αρκεί να γνωρίζει ο άνθρωπος τον τρόπο να τον αντιμετωπίζει. Δυστυχώς ο λόγος για την ευθανασία ανθεί στις σύγχρονες κοινωνίες στις οποίες έχει αποβληθεί ο πόνος ως ανάξιος λόγου. Είναι σημαντικό να λεχθεί ότι ο πόνος αποτελεί ένα βασικό υπαρξιακό πρόβλημα, και δι αυτού δίνεται στον άνθρωπο η μοναδική ευκαιρία για εσωτερική πληρότητα. Διδάσκει εμφαντικά ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να αγωνίζεται να αποφύγει τον πόνο, αλλά μάλλον να είναι διατεθειμένος να υποφέρει στην ζωή του, με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι ο πόνος έχει κάποιο νόημα. Μάλιστα, όταν ο άνθρωπος αντιμετωπίζει μια αθεράπευτη ασθένεια, τότε του δίνεται η ευκαιρία να εκπληρώσει και το πιο βαθύ του νόημα. Οι περισσότεροι άνθρωποι αναζητούν την ευχαρίστηση, την απόλαυση και αποφεύγουν τον πόνο, αλλά είναι σίγουρο ότι η αντιμετώπιση, κατά σωστό τρόπο, του πόνου δίνει μια άλλη αίσθηση της ζωής, πιο ολοκληρωμένης και γνήσιας. - Η όλη διαδικασία του θανάτου, όσο και αν είναι επώδυνη, δεν είναι χαμένος χρόνος. Για τον άρρωστο είναι καιρός προετοιμασίας για την είσοδό του σε έναν άλλο χώρο ζωής, για τους συγγενείς και τους οικείους είναι ευκαιρία να εκφράσουν τα αισθήματα στοργής, αγάπης και συμπάθειας προς τα αγαπητά τους πρόσωπα. Για παράδειγμα, τα παιδιά έχουν την μοναδική ευκαιρία να ανταποδώσουν τις οφειλές, την αγάπη τους προς τους γονείς. Και η πείρα έχει βεβαιώσει ότι τις περισσότερες φορές γύρω από το κρεβάτι ενός μελλοθάνατου επανασυνδέονται φιλίες, αναπτύσσεται η τρυφερότητα και η αγάπη, τις οποίες καταστρέφει η πολυτάραχη και αγχώδης κοινωνική σύγχρονη ζωή. Ο λόγος της ευθανασίας γίνεται σε κοινωνίες όπου επικρατεί αστοργία, αμοραλισμός και ατομικισμός. Γίνεται σήμερα πολύς λόγος για την ευθανασία, ακριβώς γιατί δεν μπορούμε να εννοήσουμε τον θάνατο. Ευθανασία και θάνατος είναι δύο αντιστρόφως ανάλογες έννοιες. Όταν κατανοήσουμε το μυστήριο του θανάτου, τότε δεν έχει θέση η λεγομένη ευθανασία, και όταν μιλούμε και δεχόμαστε την ευθανασία, δείχνουμε ότι έχουμε ανικανότητα να διεισδύσουμε στο μυστήριο του θανάτου

113 4.7 Η ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ & ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η κατάσταση στον κόσμο Στις περισσότερες χώρες ο όρος ευθανασία περιορίζεται στην ενεργό ευθανασία. Η υποβοηθούμενη αυτοκτονία δεν υπάγεται στην ευθανασία. Στη Πολιτεία του Όρεγκον των ΗΠΑ θεωρείται νόμιμη και, παρά το όνομά της, δεν συγκαταλέγεται νομικά στις αυτοκτονίες. Η ενεργός ευθανασία με τη διακοπή θεραπείας που συντηρούν τη ζωή, θεωρείται καθολικά στις ΗΠΑ νόμιμη. Η χορήγηση αναλγητικών προς ανακούφιση του πόνου, ακόμα και αν επιταχύνει το θάνατο, έχει κριθεί νόμιμη από αρκετά δικαστήρια. Μερικές χώρες έχουν νομιμοποιήσει την εκούσια ευθανασία, αλλά αυτή γενικά θεωρείται εγκληματική ανθρωποκτονία. Στην Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και το Βέλγιο, όπου έχει νομιμοποιηθεί η ευθανασία, ακόμα θεωρείται ανθρωποκτονία, αλλά δεν διώκεται αν ο γιατρός πληροί ορισμένες νομικές εξαιρέσεις. Στη βελγική γερουσία έχει υποβληθεί νομοσχέδιο που επεκτείνει τη νομιμοποίηση της ευθανασίας σε περιπτώσεις παιδιών που βρίσκονται στο τελικό στάδιο ανίατης νόσου και υποφέρουν από αφόρητο πόνο που δεν είναι δυνατόν να καταπραϋνθεί. Τα παιδιά αυτά πρέπει να είναι σε θέση να αποφασίσουν για τη ζωή τους. Στο Βέλγιο ασθενείς έκαναν χρήση της δυνατότητας να αποφασίσουν για τη ζωή τους το Εξάλλου, πρόσφατη δημοσκόπηση φέρει τα τρία τέταρτα των πολιτών να συμφωνούν με την προτεινόμενη επέκταση της σχετικής νομοθεσίας. Η κατάσταση στην Ελλάδα Στην Ελλάδα για την ακούσια ευθανασία ισχύει το Άρθρο 300 του Ποινικού Κώδικα περί ανθρωποκτονίας με συναίνεση: «Όποιος αποφάσισε και εκτέλεσε ανθρωποκτονία ύστερα από σπουδαία και επίμονη απαίτηση του θύματος και από οίκτο γι αυτόν που έπασχε από ανίατη ασθένεια, τιμωρείται με φυλάκιση». Με τη διατύπωση αυτή αναγνωρίζεται κατά κάποιον τρόπο η ύπαρξη ελαφρυντικού, το οποίο μπορεί να ληφθεί υπόψη στην επιμέτρηση της ποινής. 113

114 Στη χώρα μας οι οικογενειακοί δεσμοί είναι πολύ ισχυροί και οι οικογένειες φροντίζουν τους ασθενείς τους. Άλλωστε, δεν έχουν γίνει ιδιαίτερα αισθητές ομάδες πίεσης υπέρ της νομιμοποίησης της ευθανασίας. Αν κάτι αλλάξει στο νόμο, είναι ότι θα μπορούσε να γίνει διάκριση ανάμεσα σε δύο περιπτώσεις: - σε εκείνες όπου εφαρμόζεται παράληψη παροχής βοήθειας για μακρότερη επιβίωση σε εκείνον που οδηγείται με βεβαιότητα στο θάνατο και δε θέλει την παράταση της ζωής του, και - στις άλλες, όπου γίνεται ενεργός ευθανασία. Οι πρώτες θα μπορούσαν να αντιμετωπίζονται από νομικής πλευράς ελαφρύτερα ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ Πολλοί είναι οι γιατροί που πιστεύουν ότι η μόνη περίπτωση στην οποία μπορεί κανείς να προβεί σε μια πράξη ευθανασίας είναι αυτή του επιβεβαιωμένου εγκεφαλικού θανάτου. Σήμερα υπάρχουν αντικειμενικά κριτήρια με τα οποία ο εγκεφαλικός θάνατος διαπιστώνεται με βεβαιότητα, τόσο κλινικά όσο και εργαστηριακά. Τα σημαντικότερα επιχειρήματα όσων εναντιώνονται στην ιδέα της ευθανασίας και στη νομιμοποίησή της συνοψίζονται στα παρακάτω ερωτήματα: Ποιος έχει το δικαίωμα να βλάψει ή να καταστρέψει την ανθρώπινη ζωή; Πόσο σίγουρο είναι ότι δε θα διαταραχθεί η αμοιβαία εμπιστοσύνη που χαρακτηρίζει τη σχέση γιατρού - ασθενούς; Πώς μπορεί η ευθανασία να είναι λύση, όταν σε πολλές περιπτώσεις, όπου ο θάνατος φαίνεται αναπόφευκτος, τελικά ο ασθενής αναρρώνει; Πόσο αγνά και ειλικρινή είναι τα κίνητρα των συγγενών του ασθενής που ζητούν την ευθανασία του; Αν γίνει λάθος διάγνωση και η πάθηση δεν είναι ανίατη; Αν ο ασθενής ζητήσει ευθανασία και στη συνέχεια αλλάξει γνώμη; 114

115 Η γνώμη της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι σαφής. Η χριστιανική πίστη απέναντι στη ζωή και στο θάνατο δεν μπορεί να στηρίζει την ευθανασία. Η ζωή δεν ταυτίζεται απόλυτα με τη βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου, ούτε ο θάνατος είναι το τέλος της ζωής. Ο θάνατος είναι ένα απλό συμβάν για τη μετάβαση του ανθρώπου σε έναν άλλον τρόπο προσωπικής ύπαρξης. Η ζωή δεν ανήκει στον άνθρωπο, αλλά στο Θεό, για αυτό και δεν μπορεί κανείς να παρεμβαίνει σε κάτι που δεν το προσδιόρισε. Ο πόνος είναι ευεργετικός στη ζωή του ανθρώπου, γιατί εκτός των άλλων αναπτύσσει και ισχυρούς δεσμούς αγάπης μεταξύ των ανθρώπων. Απόλυτες απαντήσεις σε ένα τόσο περίπλοκο θέμα όπως η ευθανασία, δεν μπορούν εύκολα να δοθούν. Το πρόβλημα της ευθανασίας θα μπορούσε να μετουσιωθεί σε μια απαίτηση για περισσότερο ανθρώπινη αντιμετώπιση του αρρώστου. Ο γιατρός συμπονά βαθιά τον ασθενή και κάνει ό,τι μπορεί για να τον ανακουφίσει. Έχει ορκιστεί να σώζει ζωές πέραν κάθε φιλοσοφικής ή κοινωνικής θεώρησης και πρέπει να μείνει πιστός στον όρκο αυτό και σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να γίνει κριτής, πολύ δε περισσότερο εκτελεστικό όργανο

116 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ Για να διαπιστώσουμε την άποψη των ανθρώπων σχετικά με την Ευθανασία φτιάξαμε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα. Το ερωτηματολόγιο για την ευθανασία παρουσιάζεται στο Παράρτημα 4.Ι. Μοιράστηκαν και απαντήθηκαν 27 ερωτηματολόγια. Η επεξεργασία των ερωτήσεων έγινε σε μορφή γραφημάτων με την βοήθεια των υπολογιστικών φύλλων Excel ώστε να είναι πιο ξεκάθαρα τα αποτελέσματα. Στη έρευνά μας συμμετείχαν σε ποσοστό 52% γυναίκες και 44% άντρες ενώ ένα 4% δεν έδωσε απάντηση για το φύλο του. 4% ΦΥΛΟ 44% 52% ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΝΤΡΑΣ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ Διάγραμμα 4.1. Φύλο Άτομα από όλες τις ηλικιακές ομάδες έλαβαν μέρος και απάντησαν τις ερωτήσεις με βροντερή παρουσία των νέων ηλικίας ετών. Ηλιακά οι απαντήσεις που λάβαμε είναι από νέα άτομα ηλικίας 15 έως 20 ετών (48%) ενώ το 15% ήταν άτομα ηλικίας ετών. Είχαμε και απαντήσεις από άτομα ηλικία των 21 έως 50 ετών, συνολικά 33% των ερωτηθέντων. 116

117 ΗΛΙΚΙΑ 48% 11% 11% 11% 15% 4% Διάγραμμα 4.2. Ηλικία Στο μορφωτικό επίπεδο το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν οι απόφοιτοι γυμνασίου και αμέσως μετά οι απόφοιτοι λυκείου. Οι φοιτητές/απόφοιτοι ΑΕΙ-ΤΕΙ καθώς και οι κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού ήταν το 30% των ερωτηθέντων. Το μορφωτικό επίπεδο σχετίζεται με την ηλικία, καθώς η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ανήκε στην ηλικιακή κατηγορία ετών και είναι λογικό να είναι απόφοιτοι γυμνασίου. 30% ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 26% 15% 15% 10% 4% Διάγραμμα 4.3. Μορφωτικό επίπεδο 117

118 Όλοι όσοι συμμετείχαν στην έρευνά μας γνώριζαν τι είναι η ευθανασία! Γνωρίζετε τι είναι η ευθανασία? ΌΧΙ 0% ΝΑΙ 100% Διάγραμμα 4.4. Ερώτηση 4 Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων με 59% είναι υπέρ της ευθανασίας ενώ το 41% έχει αντίθετη άποψη. Θεωρείτε οτι πρέπει να εφαρμόζεται η ευθανασία? ΌΧΙ 41% ΝΑΙ 59% Διάγραμμα 4.5. Ερώτηση 5 Στην ερώτηση αν επιτρέπεται η ευθανασία στην Ελλάδα, το 67% απάντησε αρνητικά, το 8% δεν ήταν σίγουρο ενώ μόνο το 4% έδωσε θετική απάντηση. 118

119 Επιτρέπεται η ευθανασία στην Ελλάδα? ΔΕΝ ΕΙΜΑΙ ΣΙΓΟΥΡΟΣ 29% ΝΑΙ 4% ΌΧΙ 67% Διάγραμμα 4.6. Ερώτηση 6 Στην ερώτηση αν η απόφαση για ευθανασία είναι προσωπικό ζήτημα και δεν πρέπει να έχουν άποψη οι συγγενείς του ασθενούς, το ποσοστό αυτών που συμφωνούσαν ήταν ίδιο με το ποσοστό των διαφωνούντων! Η απόφαση για ευθανασία είναι προσωπικό ζήτημα και δεν πρέπει να έχουν άποψη οι συγγενείς. ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 4% ΣΥΜΦΩΝΩ 48% ΔΙΑΦΩΝΩ 48% Διάγραμμα 4.7. Ερώτηση 7 Το 41% των ερωτηθέντων δεν θα βοηθούσε κάποιον συγγενή να τερματίσει την ζωή του εάν το επιθυμούσε ενώ το 29% θα το έκανε. Επίσης, το 26% δεν ήξερε τι θα έκανε ενώ το 4% δεν έδωσε καμία απάντηση. 119

120 Αν ήταν νόμιμο, θα βοηθούσατε έναν συγγενή να τερματίσει την ζωή του εάν το επιθυμούσε? ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ 4% ΔΕΝ ΞΕΡΩ/ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 26% ΝΑΙ 29% ΌΧΙ 41% Διάγραμμα 4.8. Ερώτηση 8 Το 44% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι ένας γιατρός δεν θα πρέπει να προτείνει την ευθανασία σε ασθενή ενώ το 41% έχει αντίθετη άποψη. Θεωρείτε οτι ένας γιατρός οφείλει να προτείνει την ευθανασία σε ασθενή? ΔΕΝ ΞΕΡΩ/ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 15% ΝΑΙ 41% ΌΧΙ 44% Διάγραμμα 4.9. Ερώτηση 9 120

121 Η ευθανασία, για την πλειοψηφία των ερωτηθέντων (48%), έρχεται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Η ευθανασία έρχεται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές σας πεποιθήσεις? ΝΑΙ ΌΧΙ ΔΕΝ ΞΕΡΩ/ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 15% 48% 37% Διάγραμμα Ερώτηση 10 Το 52% σε αντίθεση με το 48%, θεωρεί ότι προκύπτουν ηθικά διλήμματα από την εφαρμογή της ευθανασίας. Όσοι απάντησαν θετικά, ανέφεραν τα εξής ηθικά διλήμματα: - θρησκευτικά διλήμματα, - ποιος θα βοηθήσει αποφασίσει να γίνει η ευθανασία? - αν είναι λάθος απόφαση? Όσα δεν θα ζήσει το άτομο? - κάποιοι δεν έδωσαν καμία απάντηση. Πιστεύετε οτι προκύπτουν ηθικά διλήμματα απο την εφαρμογή της ευθανασίας? ΌΧΙ 48% ΝΑΙ 52% Διάγραμμα Ερώτηση

122 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύμφωνα με την έρευνά μας, και οι 27 ερωτηθέντες γνώριζαν την έννοια της ευθανασίας. Οι επόμενες ερωτήσεις, όμως, σχετικά με την ευθανασία δίχασαν τις απόψεις εξ ολοκλήρου αφού μικρή αριθμητική διαφορά επήλθε ανάμεσα σε αυτούς που επιδοκιμάζουν και σε αυτούς που αποδοκιμάζουν την συγκεκριμένη ιατρική μέθοδο. Το γεγονός αυτό είναι φυσιολογικό να συμβαίνει καθώς η διαδικασία της ευθανασίας αποτελεί ιδιαίτερα λεπτό θέμα το οποίο ο καθένας εκλαμβάνει σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια. Η πλειοψηφία είναι υπέρ της ευθανασίας αν και γνωρίζει πως δεν επιτρέπεται στην Ελλάδα. Η κοινή γνώμη είναι διχασμένη για το αν θα έχουν οι συγγενείς λόγο για την ευθανασία του ασθενούς ενώ οι περισσότεροι δεν θα βοηθούσαν συγγενή τους να προβεί σε ευθανασία ακόμα κι αν το επιθυμούσε ο ίδιος. Επιπλέον, οι περισσότεροι θεωρούν ότι ο γιατρός δεν θα πρέπει να προτείνει ως λύση την ευθανασία. Η μεγαλύτερη μερίδα των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα δεν αποδέχεται, ακόμα και κατακρίνει, την μέθοδο της ευθανασίας. Η μη αποδοχή της ευθανασίας έχει τις ρίζες της σε προσωπικές αντιλήψεις των ατόμων, σε αντιπαραθέσεις με θρησκευτικές πεποιθήσεις αλλά κυρίως σε ηθικά διλλήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της. Από την έρευνα μας που διεξήχθη με μορφή ερωτηματολογίου συνάγεται το συμπέρασμα πως η χώρα μας και οι πολίτες της δεν είναι ακόμη έτοιμοι για μια τόσο μεγάλη και ριζοσπαστική αλλαγή σε έναν βασικό τομέα της όπως αυτός της ιατρικής, την εφαρμογή δηλαδή της ευθανασίας. Ωστόσο οφείλουμε όλοι μας ανεξαιρέτως φύλου και ηλικίας να ενημερωνόμαστε για ένα τόσο βαρυσήμαντο και φλέγον θέμα. 122

123 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. E%B1%CF%83%CE%AF%CE%B Καρανάσιου Χρ., Ευθανασία και Σύνταγμα, ΕΚΠΑ, Αθήνα, Πηγή: QFjAJOAo&url=http%3A%2F%2Fwww.greeklaws.com%2Fpubs%2Fuploads%2Fw ord%2f1210.doc&ei=6hvdveixjnkxaaqdgcg&usg=afqjcnfs1tehzlxqyk2fvdf4whu9igvwq

124 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4.Ι 1 Ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΧΑΡΝΩΝ ΣΧΟΛ.ΕΤΟΣ: ΤΑΞΗ: Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΒΙΟΗΘΙΚΗ 1. Φύλο: α. Γυναίκα β. Άντρας ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 2. Ηλικία: α β γ δ ε στ Μορφωτικό επίπεδο: α. Απόφοιτος Δημοτικού β. Απόφοιτος Γυμνασίου γ. Απόφοιτος Λυκείου δ. Φοιτητής/Απόφοιτος ΑΕΙ-ΤΕΙ ε. Κάτοχος Μεταπτυχιακού-Διδακτορικού Διπλώματος στ. Άλλο 4. Γνωρίζετε τι είναι η ευθανασία; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν είμαι σίγουρος/η 5. Θεωρείτε ότι πρέπει να εφαρμόζεται η ευθανασία; α. Ναι β. Όχι 6. Επιτρέπεται η ευθανασία στην Ελλάδα; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν είμαι σίγουρος/η 7. Η απόφαση για ευθανασία είναι προσωπικό ζήτημα και δεν πρέπει να έχουν γνώμη οι συγγενείς του ασθενούς. α. Διαφωνώ β. Συμφωνώ γ. Δεν ξέρω/δεν απαντώ 8. Εάν ήταν νόμιμο, θα βοηθούσατε έναν ασθενή να τερματίσει την ζωή του εάν το επιθυμούσε; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν ξέρω/δεν απαντώ 9. Θεωρείτε ότι ένας γιατρός οφείλει να προτείνει την ευθανασία σε ασθενή; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν ξέρω/δεν απαντώ 10. Η ευθανασία έρχεται σε αντίθεση με τις θρησκευτικές σας πεποιθήσεις; α. Ναι β. Όχι γ. Δεν ξέρω/δεν απαντώ 11. Πιστεύετε ότι προκύπτουν ηθικά διλλήματα από την εφαρμογή της ευθανασίας; α. Ναι Όπως; β. Όχι 124

125 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ Επιμελήθηκαν οι μαθητές: Δρακοπούλου Παναγιώτα Δρίζος Γεώργιος Μπαλαμπάνου Ευαγγελία Μπαλάσκα Αικατερίνη Τσίρμπας Αθανάσιος 125

126 ΜΕΡΟΣ Α : ΘΕΩΡΙΑ 5.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η χρησιμοποίηση ζώων σε πειράματα (πειραματόζωα ζώα εργαστηρίου) αποτελεί επιστημονική δραστηριότητα που έχει συνεισφέρει, και εξακολουθεί να συνεισφέρει, τα μέγιστα κυρίως: α) στη βελτίωση της ιατρικής έρευνας για την καλύτερη ποιότητα της ζωής ανθρώπων και ζώων, β) στην αύξηση της παραγωγικότητας της κτηνοτροφίας με στόχο την παραγωγή ασφαλών και υγιεινών τροφίμων ζωικής προέλευσης και γ) στην καλύτερη εκπαίδευση. Η κακομεταχείριση των συγκεκριμένων ζώων, η χρησιμοποίηση αδέσποτων ζώων, η υποβολή τους σε ανώφελο πόνο αποτελούν πρακτικές που όχι μόνο προκαλούν το δημόσιο αίσθημα αλλά είναι ασύμβατες με τις σύγχρονες αρχές βιοηθικής που επιβάλλει η κτηνιατρική επιστήμη και πρακτική και η ευαισθησία των πολιτών για τις πραγματικές αρχές ζωοφιλίας. Επιπροσθέτως, η συμμετοχή ταλαιπωρημένων ζώων σε πειράματα καθιστά αναξιόπιστα τα ερευνητικά αποτελέσματα. Δε θα πρέπει όμως να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η χρησιμοποίηση των ζώων αυτών θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η υγεία αλλά και η ευζωία τους, τόσο για λόγους ηθικής όσο και για λόγους ορθής επιστημονικής και ανθρωπιστικής πρακτικής. Για όλες εκείνες τις περιπτώσεις όπου θα διαπιστώνεται παράβαση της σχετικής νομοθεσίας, οι υπεύθυνοι του πειραματισμού προβλέπεται να διώκονται με την επιβολή διοικητικών και ποινικών κυρώσεων. Η επιβολή κυρώσεων δεν είναι αυτοσκοπός της Κτηνιατρικής επιστήμης, που έχει το προνόμιο της προστασίας της υγείας και των συνθηκών διαβίωσης ευζωίας των ζώων. Σκοπός της Κτηνιατρικής επιστήμης είναι η προστασία των ζώων που η ζωή τους δυστυχώς, μαζί με τη διαχείριση της υγείας τους, του πόνου τους και της αγωνίας τους, είναι στα χέρια του εξουσιαστή ανθρώπου. Ευχή όλων είναι να μη 126

127 γίνεται κατάχρηση αυτής της εξουσίας, ειδικά στην περίπτωση των ζώων εργαστηρίου Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ Ζώα - πειραματόζωα Τα πειράματα στα ζώα διεξάγονται από αρχαιοτάτων χρόνων. Οι αρχαίοι Έλληνες σκότωναν και τεμάχιζαν ζώα και για επιστημονικούς λόγους, εκτός των θρησκευτικών. Η ζωοτομία συνεχίστηκε καθ όλη της διάρκεια της αρχαιότητας και της χριστιανικής εποχής και αντικατέστησε την ανθρώπινη ανατομία όταν οι νεκροψίες απαγορεύθηκαν από την Καθολική Εκκλησία. Τα ζώα θεωρήθηκαν αντικείμενα χωρίς αισθήσεις, συναισθήματα και λογική. Οι κραυγές τους δεν αποτελούσαν ένδειξη πόνου αφού το σώμα ήταν ανίκανο να αισθανθεί. Η πεποίθηση αυτή έδινε το ελεύθερο στους επιστήμονες να τα βασανίζουν ανερυθρίαστα. Έτσι, για παράδειγμα, κάρφωναν και τα τέσσερα πόδια τους επάνω σε σανίδες για να μελετήσουν την κυκλοφορία του αίματος. Από το 1800, η επιστήμη και η ιατρική εξελίσσεται με πρωτοφανείς ρυθμούς βασιζόμενη στην εξόντωση των άλλων ειδών. Εκατομμύρια ζώα σφαγιάζονται στο βωμό της επιστήμης: αρουραίοι, σκύλοι, γάτες, χιμπατζήδες, πτηνά, ψυχρόαιμα. Ο εικοστός αιώνας φέρνει πληθώρα φαρμάκων και επιστημονικών ανακαλύψεων. Ψυχολογικές μελέτες γίνονται σε πιθήκους και γάτες. Χιμπατζήδες και σκύλοι στέλνονται στο διάστημα. Και ενώ ο άνθρωπος βελτίωσε την ποιότητα της ζωής του αυξάνοντας και το προσδόκιμό της, η μοίρα των πειραματόζωων έχει βελτιωθεί ελάχιστα έως και καθόλου από τον 18ο αιώνα

128 Άνθρωποι πειραματόζωα : Με αντάλλαγμα την ελευθερία Θορυβημένος από τους περίπου θανάτους από πελάγρα που καταγράφηκαν στην πολιτεία του Μισισιπή τη διετία αυτή, ο κυβερνήτης Earl Brewer έδωσε το πράσινο φως για τη διεξαγωγή πειραμάτων στις αγροτικές φυλακές Ράνκιν, με επικεφαλής τον δρα Joseph Goldberger : Μεταμοσχεύσεις όρχεων από ζώα Τα πειράματα αφορούσαν μεταμοσχεύσεις όρχεων και είχαν σχεδιαστεί από τον δρα L. L. Stanley για να διακριβωθεί αν θα μπορούσε με αυτή τη μέθοδο να λυθεί το πρόβλημα ανικανότητας που αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένοι και κάποιες κατηγορίες ασθενών. Περίπου 500 κρατούμενοι των φυλακών Σαν Κουέντιν πήραν μέρος εθελοντικά στο πείραμα. Φυσικά, τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν απογοητευτικά : Η σύφιλη χτυπάει την Αλαμπάμα Το πείραμα του Μέικον Κάουντι ξεκίνησε το 1929 με την επωνυμία «Πρόγραμμα ελέγχου της σύφιλης» όταν μια ομάδα επιστημόνων αποφάσισε να μη χορηγήσει τη σωστή θεραπευτική αγωγή σε μια ομάδα μαύρων συφιλιδικών ασθενών με σκοπό να μελετηθεί η εξελικτική πορεία της νόσου και να διακριβωθεί αν αυτή παρουσίαζε διαφορές στον οργανισμό των μαύρων. Οι ασθενείς ήταν στη συντριπτική τους πλειονότητα πάμπτωχοι και αγράμματοι, ενώ αρκετοί από αυτούς δεν ήξεραν καν το επώνυμό τους. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ενημερώθηκαν ποτέ ότι έπασχαν από σύφιλη : Το κολαστήριο της Μονάδας 731 Κάποια από τα απεχθέστερα εγκλήματα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έγιναν στις αχανείς εγκαταστάσεις της Μονάδας 731 του Ιαπωνικού Αυτοκρατορικού Στρατού στη Μαντζουρία της Κίνας, όπου επιστήμονες είχαν αναλάβει να κατασκευάσουν βιολογικά όπλα αρκετά ισχυρά για να καταστρέψουν τους Συμμάχους. Το πρόγραμμα ξεκίνησε με εντολή του αυτοκράτορα Χιροχίτο και ο κύριος όγκος των πειραμάτων αφορούσε την παρασκευή βακτηριδίων πανώλης, άνθρακα, χολέρας και πολλών άλλων νόσων και τη δοκιμή τους σε αιχμαλώτους πολέμου και αντικαθεστωτικούς κομμουνιστές (δηλαδή κινέζους πολίτες). Μετά τη σαφή εκδήλωση της εκάστοτε 128

129 νόσου, οι «πίθηκοι» (όπως κατ' ευφημισμόν ονόμαζαν τους κρατουμένους τους οι γιατροί) ανατέμνονταν ζωντανοί, χωρίς τη χορήγηση αναισθητικού, για να διαπιστωθεί το είδος της ζημιάς που είχαν υποστεί τα εσωτερικά τους όργανα. Τα υπόλοιπα πειράματα που διεξάγονταν στη Μονάδα 731 συμπεριελάμβαναν πειράματα μετάδοσης ασθενειών (κατά τα οποία υγιείς και ασθενείς αιχμάλωτοι κρατούνταν σε κοινό χώρο), μελέτες ιστού εγκαυμάτων, πειράματα σε νεογέννητα βρέφη, δοκιμαστικές εκτελέσεις σε θαλάμους αερίων, πρακτική εξάσκηση νεοεκπαιδευόμενων χειρουργών, βαλλιστικές μελέτες νέων όπλων πάνω σε ζωντανούς ανθρώπους, πειράματα σε ακραίες καταστάσεις ψύχους και ζέστης κ.ά. Υπολογίζεται ότι στα χέρια των γιατρών της Μονάδας 731 πέθαναν τουλάχιστον άνθρωποι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου : Η ευγονική θηριωδία Όσοι από τους εβραίους, τους μαύρους, τους ισπανόφωνους, τους ομοφυλόφιλους, τους αθίγγανους και τους ρώσους αιχμαλώτους των ναζιστών πέθαναν στους θαλάμους αερίων ίσως τελικά να ήταν οι τυχεροί. Οι υπόλοιποι χρησιμοποιήθηκαν από τον Μένγκελε σε μια σειρά προπαγανδιστικά πειράματα που είχαν σκοπό να αποδείξουν την ανωτερότητα της Αρίας φυλής και να πείσουν για την αναγκαιότητα της γενοκτονίας. Έτσι, οι αιχμάλωτοι υποβάλλονταν σε πειράματα τεχνητής υποθερμίας (κατά τα οποία παρέμεναν επί ώρες σε δοχεία με παγωμένο νερό) ή υπερθερμίας, σε δοκιμές νέων οργάνων βασανισμού, σε δοκιμές βακτηριολογικών όπλων και νέων φαρμάκων, σε στειρώσεις και σε πειράματα στέρησης αισθητηριακών ερεθισμάτων. Ιδιαίτερα επώδυνα ήταν τα μαρτύρια που υφίσταντο οι δίδυμοι κάθε ηλικίας, αλλά και οι ιερείς. 1952: Η περίπτωση Χάρολντ Μπλερ Τον Δεκέμβριο του 1952 ο Χάρολντ Μπλερ, χαίρων άκρας οργανικής υγείας, ζήτησε οικειοθελώς να νοσηλευθεί για ένα διάστημα στο Πολιτειακό Ψυχιατρικό Ίδρυμα της Νέας Υόρκης επειδή μετά το πρόσφατο διαζύγιό του υπέφερε από κατάθλιψη. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του τού έγιναν πέντε φορές ενέσεις με τρία διαφορετικά παράγωγα μεσκαλίνης, ουσίες που είχε προμηθεύσει στο ίδρυμα το Σώμα Χημικού Πολέμου του αμερικανικού στρατού (το πείραμα έγινε στα πλαίσια ενός απόρρητου προγράμματος που είχε σκοπό να μελετήσει την κλινική επίδραση διαφόρων παραγόντων χημικού πολέμου). Ο Μπλερ παρουσίασε οξείες και οδυνηρές 129

130 αντιδράσεις σε καθεμία από τις τέσσερις πρώτες ενέσεις και έτσι δεν δέχθηκε να του γίνει και η πέμπτη, αλλά εν τέλει οι γιατροί τον έπεισαν να συνεχίσει απειλώντας τον ότι θα τον έστελναν σε άλλο νοσοκομείο. Η πέμπτη ένεση ήταν 16 φορές πιο ισχυρή από την προηγούμενη και ο Μπλερ άρχισε να βγάζει αφρούς από το στόμα. Ύστερα από δύο ώρες έπεσε σε κώμα και λίγο αργότερα πέθανε : Παιδιά του κατώτατου Θεού Οι γιατροί του πολιτειακού νοσοκομείου Γουίλοουμπρούκ της Νέας Υόρκης μελετούσαν επί χρόνια τη μετάδοση και την εξέλιξη της ηπατίτιδας προσβάλλοντας με αυτήν όσα παιδιά με σοβαρή διανοητική στέρηση νοσηλεύονταν εκεί. Παρόμοια πειράματα έγιναν από το 1957 ως το 1961 σε περίπου 200 κρατουμένους του πολιτειακού σωφρονιστηρίου του Ιλινόι στο Τζολιέτ αλλά και σε άλλες φυλακές. Ο λόγος ήταν αφενός η ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων ηπατίτιδας στις ΗΠΑ κατά τα τέλη της δεκαετίας του '50 και στις αρχές του '60 μόνο τους τέσσερις πρώτους μήνες του 1961 είχαν καταγραφεί κρούσματα και αφετέρου το γεγονός ότι ο ιός που προσέβαλλε τους ανθρώπους δεν είχε καμία επίπτωση στα ζώα, άρα οποιαδήποτε πειράματα σε ζώα δεν θα είχαν καμία αξία : Πειράματα με ραδιενέργεια Χαρακτηριστική περίπτωση των πολυάριθμων πειραμάτων για την επίδραση της ραδιενέργειας που ακολούθησαν την τραγωδία της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι είναι και αυτή του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι, όπου καρκινοπαθείς ασθενείς (στην πλειονότητά τους μαύροι με δείκτη νοημοσύνης κάτω του μετρίου) βομβαρδίστηκαν με μεγάλες δόσεις ακτινοβολίας για τις οποίες πίστευαν ότι ήταν μέρος της χημειοθεραπείας τους. Το πρόγραμμα τελούσε υπό την εποπτεία του αμερικανικού στρατού. Συνολικά πέθαναν 77 ασθενείς, οι 44 μέσα στις πρώτες 40 ημέρες της θεραπείας τους. Άλλες περιπτώσεις που έγιναν γνωστές είναι αυτές των περισσότερων από 130 κρατουμένων των πολιτειακών φυλακών του Όρεγκον και της Ουάσιγκτον, οι οποίοι εκτέθηκαν σε επικίνδυνες δόσεις ραδιενέργειας σε μια σειρά πειραμάτων που χρηματοδότησε η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας των ΗΠΑ. Σκοπός των πειραμάτων 130

131 ήταν να μελετηθεί η επίδραση της ραδιενέργειας στο αναπαραγωγικό σύστημα του άνδρα και ειδικότερα στην παραγωγή σπερματοζωαρίων, και οι κρατούμενοι που επέζησαν υποχρεώθηκαν να κάνουν αγγειεκτομή (τεχνητή στείρωση) για να αποφευχθεί η πιθανότητα γέννησης παιδιών με γενετικές ανωμαλίες. Παρόμοια πειράματα έγιναν και στις φυλακές της Γιούτα, της Καλιφόρνιας και του Κολοράντο στις αρχές της δεκαετίας του '60 (μόλυνση του αίματος των κρατουμένων με ραδιενεργές ουσίες). 1964: Ενέσεις καρκίνου Στα πλαίσια ενός πειράματος για τον χρόνο ζωής των καρκινικών κυττάρων στον οργανισμό ατόμων καταβεβλημένων από άλλες ασθένειες, οι γιατροί του Εβραϊκού Νοσοκομείου Χρόνιων Νοσημάτων έκαναν ενέσεις με ζωντανά καρκινικά κύτταρα σε 22 κατάκοιτους ασθενείς χωρίς προηγουμένως να τους ενημερώσουν. 1966: Υπόγειος τρόμος Ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά για το πείραμα που διεξήγαγε το 1966 ο αμερικανικός στρατός στο δίκτυο των υπόγειων σιδηροδρόμων της Νέας Υόρκης και του Σικάγου, αφού παραμένει ως και σήμερα απόρρητο. Το πείραμα αυτό συνίστατο στη διασπορά άγνωστου τύπου βακίλων σε ολόκληρο το δίκτυο του μετρό με σκοπό να μελετηθεί η ταχύτητα διασποράς και η πιθανή χρήση της τεχνικής αυτής ως βιολογικού όπλου (την ίδια τεχνική εφάρμοσε πριν από μερικά χρόνια στο μετρό του Τόκιο η αίρεση Αουμ Σινρικίο προκαλώντας τον θάνατο 12 ατόμων με το αέριο σαρίν). 1991: Ο άλλος πόλεμος του Κόλπου Είναι γνωστό ότι στους στρατιώτες που ταξίδεψαν στον Περσικό Κόλπο για την επιχείρηση «Καταιγίδα της Ερήμου» έγιναν προληπτικώς εμβόλια για πιθανά χημικά και βιολογικά όπλα που θα χρησιμοποιούσε το Ιράκ. Λίγες μόλις εβδομάδες μετά την επιστροφή τους στις ΗΠΑ άρχισαν να εκδηλώνονται τα πρώτα συμπτώματα του γνωστού πλέον «συνδρόμου του πολέμου στον Περσικό Κόλπο» (GWS): εξανθήματα, ναυτία, καούρα, επίμονη φαγούρα, διαταραχές της όρασης κ.ά. Επιπλέον, οι γυναίκες πολλών βετεράνων του πολέμου με το Ιράκ παραπονέθηκαν ότι το σπέρμα των συζύγων τους είχε γίνει καυστικό. Η διοίκηση του αμερικανικού 131

132 στρατού προσπάθησε αρχικά να διασκεδάσει τις καταγγελίες, αλλά όταν το GWS αναγνωρίστηκε ως υπαρκτό φαινόμενο από την επίσημη επιθεώρηση του Αμερικανικού Ιατρικού Συλλόγου απέδωσε τα συμπτώματα στη χρήση χημικών όπλων από το Ιράκ. Το πρόβλημα με αυτό το επιχείρημα ήταν ότι τα συμπτώματα του GWS παρουσίασαν όχι μόνο οι στρατιώτες που κατέλυσαν επί εβδομάδες στην έρημο αλλά και εκείνοι που παρέμειναν στα αεροπλανοφόρα τους καθ' όλη τη διάρκεια της αποστολής! Έκτοτε, πηγές του αμερικανικού στρατού παραδέχθηκαν ανεπισήμως ότι είναι πιθανόν να χρησιμοποιήθηκαν και νέα, πειραματικά εμβόλια στους στρατιώτες, για την αποτελεσματικότητα και την ακινδυνότητα των οποίων δεν υπήρχαν επαρκείς κλινικές αποδείξεις ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ ΣΤΗΝ ΒΙΟΙΑΤΡΙΚΗ Για περισσότερο από 100 χρόνια κάθε μεγάλη ανακάλυψη για την ανθρώπινη υγεία είναι το άμεσο αποτέλεσμα έρευνας βασισμένης στη χρήση πειραματόζωων. Η χρήση των πειραματόζωων στην έρευνα είναι ουσιαστική στην ανάπτυξη νέων και πιο αποτελεσματικών μεθόδων για τη διάγνωση και την αντιμετώπιση ασθενειών που για πολλές δεκαετίες ταλαιπωρούν πολλούς ασθενείς. Εικόνα 5.1. Ινδικά χοιρίδια χρησιμοποιούνται ως πειραματόζωα 132

133 Η ερευνητική κοινότητα χρησιμοποιεί πειραματόζωα για να κατανοήσει την φύση της υγείας του ανθρώπου και για να εξασφαλίσει την ασφάλεια των νέων και καινοτόμων θεραπευτικών μεθόδων. Και ενώ για πολλά χρόνια η έρευνα σε ιστοκαλλιέργειες έχει συνεισφέρει πολλά στην καταπολέμηση χρόνιων ασθενειών, για πολλές άλλες ασθένειες και σύνδρομα είναι απολύτως απαραίτητη η χρήση πειραματόζωων με σκοπό να μελετηθεί η πάθηση in vivo. Τα πειραματόζωα αποτελούν ένα καλό πειραματικό μοντέλο για ποικίλους λόγους: - Καταρχήν είναι βιολογικώς «όμοια» με τους ανθρώπους. Για παράδειγμα ο χιμπαντζής έχει κατά 99% ταυτόσημο DNA με τον άνθρωπο ενώ η ομολογία του ποντικού με τον άνθρωπο αγγίζει το 98%. Αυτό σημαίνει ότι αυτά τα ζώα είναι επιδεκτικά σε πολλά ίδια προβλήματα υγείας με τους ανθρώπους. - Επίσης τα πειραματόζωα έχουν (πολύ) μικρότερο κύκλο ζωής σε σχέση με τους ανθρώπους με αποτέλεσμα να μπορούν να μελετηθούν καθ όλη τη διάρκεια του κύκλου και για πολλές γενεές. - Επιπροσθέτως, οι επιστήμονες μπορούν εύκολα να ελέγξουν τις εξωτερικές συνθήκες των πειραματόζωων, όπως η διατροφή τους, η θερμοκρασία, ο φωτισμός κ.α. κάτι που όπως είναι εύκολα κατανοητό θα ήταν δύσκολο να γίνει με στους ανθρώπους. - Μια μεγάλη ποικιλία πειραματόζωων προσφέρουν πολύ χρήσιμες μεθόδους για την κατανόηση και τη διάγνωση ασθενειών. Μερικά από αυτά είναι: ποντίκια, αρουραίοι, πουλιά, κουνέλια, ινδικά χοιρίδια, πρόβατα, ψάρια, βάτραχοι, χοίροι, σκύλοι, γάτες, πίθηκοι κ.ά

134 Εικόνα 5.2. Θάλαμος ανάπτυξης πειραματόζωων 5.4 ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΒΙΟΙΑΤΡΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ Η χρήση πειραματόζωων στη βιοϊατρική έρευνα έχει επιτρέψει στους επιστήμονες να συνεχίσουν να ανακαλύπτουν πρωτοποριακές μεθόδους στη θεραπεία πολλών ασθενειών και συνδρόμων. Παρακάτω αναφέρονται μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα: - HIV/AIDS: Οι επιστήμονες συνεχίζουν να μαθαίνουν πως ο ιός HIV λειτουργεί μελετώντας έναν ομόλογο ιό στους πιθήκους. Μερικά είδη πιθήκων φέρουν επίσης τον ιό HIV, ο οποίος όμως δεν είναι θανατηφόρος για αυτούς. - Καρκίνος: Οι ερευνητές έχουν καταφέρει να μεταμοσχεύσουν ανθρώπινους καρκινικούς όγκους σε ανοσοκατεσταλμένα ποντίκια χωρίς αυτά να τους απορρίπτουν με αποτέλεσμα να γίνεται εφικτή η μελέτη του καρκίνου στον άνθρωπο χωρίς το ρίσκο απώλειας ανθρώπινης ζωής. Επιπροσθέτως, μελέτες σε ποντίκια έχουν δείξει ότι το ανοσοποιητικό σύστημα μπορεί να ενεργοποιηθεί από γενετικά τροποποιημένους όγκους, οδηγώντας σε ελπίδες πως η γονιδιακή θεραπεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην καταπολέμηση του καρκίνου. - Άσθμα: Μελέτες σε ινδικά χοιρίδια και πιθήκους έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη ανταγωνιστών του λευκοτριενικού υποδοχέα. Αυτό εγκρίθηκε στο τέλος της 134

135 δεκαετίας του 90 και αποτέλεσε την πρώτη θεραπεία νέας γενιάς κατά του άσθματος η οποία είναι αποτελεσματική κατά και των δύο τύπων άσθματος. - Εμβόλια: Στις αρχές του 20ου αιώνα, επιστήμονες χρησιμοποίησαν εκχυλίσματα από τη σπονδυλική στήλη ενός αγοριού που είχε πεθάνει από πολιομυελίτιδα για να μεταφέρουν την ασθένεια σε πιθήκους. Αυτά τα πειράματα επέτρεψαν τη μετάδοση της ασθένειας από πίθηκο σε πίθηκο, δημιουργώντας ένα ανυπολόγιστης αξίας μοντέλο για τη μελέτη της ασθένειας. Στα μέσα του ίδιου αιώνα έπειτα από πολλά χρόνια έρευνας σε πιθήκους, ποντίκια και αρουραίους, εμβόλια κατά της πολιομυελίτιδας κυκλοφόρησαν και χρησιμοποιήθηκαν ευρέως για τη θεραπεία της ασθένειας. - Αντιβιοτικά: Τη δεκαετία του 40, ένας ερευνητής μόλυνε 8 ποντίκια με μία θανατηφόρα δόση στρεπτόκοκκου (το βακτήριο που προκαλεί οστρακιά και αμυγδαλίτιδα). Σε 4 από τα μολυσμένα ποντίκια δόθηκε πενικιλίνη. Τα ποντίκια στα οποία είχε χορηγηθεί πενικιλίνη επιβίωσαν σε αντίθεση με τα υπόλοιπα που απεβίωσαν. Αυτό το πολύ απλό πείραμα χρησιμοποιώντας μόλις 8 ποντίκια απέδειξε πέραν πάσης αμφιβολίας την αξία της πενικιλίνης σαν ένα δραστικό αντιβιοτικό το οποίο σώζει χιλιάδες ζωές κάθε χρόνο. Εικόνα 5.3. Ποντίκι πειραματόζωο 135

136 - Υψηλή αρτηριακή πίεση: Έρευνες σε αρουραίους, κουνέλια, γάτες και ποντίκια έχουν οδηγήσει τους επιστήμονες στην ανακάλυψη τριών τύπων φαρμάκων για τη θεραπεία της υπέρτασης. Σήμερα οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι με τη θεραπεία ακόμα και ελαφριών περιπτώσεων υπερτάσεως μπορούν να ελαττώσουν σημαντικά τις περιπτώσεις εγκεφαλικών επεισοδίων, καρδιαγγειακών ασθενειών και ασθένειες των νεφρών. - Μεταμόσχευση οργάνων: Στα μέσα του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκε η πρώτη αποτελεσματική μεταμόσχευση νεφρού στον άνθρωπο. Η επέμβαση είχε τελειοποιηθεί το 1902 χρησιμοποιώντας σκύλους ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ & ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ Τα υπέρ της χρήσης πειραματόζωων Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν στα οφέλη της χρήσης πειραματόζωων, θεωρώντας την πρακτική αυτή ως αναντικατάστατη. Τα πειραματόζωα προκρίνονται ως ένα απαραίτητο «εργαλείο» στην έρευνα που στοχεύει στη διερεύνηση των γενεσιουργών παραγόντων διαφόρων νόσων αλλά και στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων ή θεραπειών. Κι αυτό γιατί και στις δύο περιπτώσεις αποτελούν τον πλησιέστερο «οργανισμό μοντέλο» σε σχέση με τον άνθρωπο. Φαινομενικά φαντάζει παράξενο πως ένα ποντίκι ή μια φρουτόμυγα (Drosophila melanogaster) μπορούν να προσομοιάζουν ως προς την εκδήλωση ασθενειών με τον άνθρωπο όμως δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως δεν πρόκειται για ζώα που συναντάμε στο δρόμο. Πρόκειται για αποικίες οι οποίες εκτρέφονται για πειραματικούς σκοπούς. Τα πειραματόζωα είναι αναντικατάστατο κομμάτι στην έρευνα που εστιάζει στην ανάπτυξη θεραπειών ή φαρμάκων γιατί από τα αρχικά ακόμη στάδια αυτής της διαδικασίας πρώτιστο μέλημα είναι ο έλεγχος της ασφάλειας και της τοξικότητας της ουσίας ή της θεραπευτικής προσέγγισης που θα χορηγηθεί στον άνθρωπο. Είναι σημαντικό να υπάρχουν και δεδομένα για την αποτελεσματικότητά τους πριν την χορήγησή τους σε εθελοντές. Χωρίς την ύπαρξη ισχυρών δεδομένων από μελέτες 136

137 σε οργανισμούς μοντέλα κατάλληλα για την κάθε περίπτωση κανένας ρυθμιστικός φορέας δεν εγκρίνει τη διενέργεια κλινικών δοκιμών στον άνθρωπο γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ανήθικο. Η ιατρική ιστορία έχει καταγράψει πρόοδο στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων ασθενειών, όπως η διφθερία, ο τέτανος και το σύνδρομο Πάρκινσον, πιστώνοντας την επιτυχία στον πειραματισμό σε ζώα. Ενώ λοιπόν ο πειραματισμός σε ζώα καταδεικνύεται ως αποτελεσματικός, το ηθικό ζήτημα της χρήσης τους παραμένει. 5 Τα κατά της χρήσης πειραματόζωων - Είναι ανήθικο να καταδικάζουμε εκατομμύρια συναισθανόμενα και νοήμονα ζώα να ζουν σε κλουβιά προκαλώντας τους πόνο, τρόμο, μοναξιά και στρες. - Είναι κακή επιστήμη. Είναι η σκοτεινή πλευρά της επιστήμης. Η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των Η.Π.Α. αναφέρει ότι 92 στα 100 φάρμακα που περνούν τις δοκιμές σε ζώα αποτυγχάνουν στους ανθρώπους. - Είναι σπατάλη. Τα πειράματα σε ζώα παρατείνουν την ταλαιπωρία των ανθρώπων που περιμένουν για αποτελεσματικές θεραπείες από τους παραπλανημένους πειραματιστές. Έτσι σπαταλούν πολύτιμο χρήμα, χρόνο και πόρους που θα μπορούσαν να έχουν δαπανηθεί σε ορθή και συμβατή με τον ανθρώπινο οργανισμό έρευνα. Η χρήση ζώων ως υποκείμενα της έρευνας είναι επίσης ακριβή, επειδή τα ζώα χρειάζονται, εκτός από το κόστος των πειραματικών ουσιών, τροφή, περίθαλψη και θεραπεία. Τα μακροχρόνια ή πολλαπλών φάσεων πειράματα μπορούν να αυξήσουν επιπλέον το κόστος της πρακτικής αυτής. Εάν κατευθύναμε όλους τους πόρους που δίνονται σήμερα στα πειράματα σε ζώα σε μεθόδους που δεν θα περιλάμβαναν τη χρήση ζώων, θα συνεχίζαμε να σημειώνουμε πρόοδο. - Ωστόσο, το κόστος αυτό είναι που πληρώνουμε εμείς και είναι αναπληρώσιμο. Το κόστος που πληρώνουν τα ζώα είναι η ίδια τους η ζωή και αυτή δεν αντικαθίσταται. 137

138 - Είναι αρχαϊκή μεθοδολογία: Οι επιστήμονες έχουν αναπτύξει σύγχρονες, αποτελεσματικές και αναίμακτες μεθόδους, συμπεριλαμβανομένης της μικροδοσιμέτρησης βασισμένης στον άνθρωπο, την τεχνολογία in vitro, τους προσομοιωτές και τα εξελιγμένα υπολογιστικά μοντέλα, τα οποία είναι φθηνότερα, πιο γρήγορα και πιο ακριβή από τα πειράματα σε ζώα. - Ο κόσμος δεν χρειάζεται άλλο eyeliner, σαπούνι χεριών, συστατικά τροφίμων, φάρμακα για τη στυτική δυσλειτουργία, ή παρασιτοκτόνα εις βάρος της ζωής των ζώων ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΣΜΟΥ Ο Άλμπερτ Άινστάιν αναφερόμενος στα πειράματα σε ζώα είχε πει: «Κανένας σκοπός δεν είναι τόσο υψηλός που να δικαιολογεί τόσο χαμερπείς μεθόδους». Στην εποχή μας, αυξάνεται ο αριθμός των επιστημόνων και πολιτών που συμφωνούν μαζί του και αναγνωρίζουν ότι τα πειράματα σε ζώα δε βοηθούν σε τίποτα την ανθρωπότητα, ούτε συμβάλουν στην ανάπτυξη νέων θεραπειών, καθώς τα αποτελέσματά τους δεν μπορούν να έχουν εφαρμογή στον άνθρωπο. Αυτό συμβαίνει διότι τα ζώα διαφέρουν σημαντικά στην ανατομία, στη φυσιολογία και στο μεταβολισμό σε σχέση με τον άνθρωπο. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 90% των φαρμάκων που δοκιμάστηκε σε ζώα δεν περνάει το τεστ στον άνθρωπο και τελικά δεν βγαίνει στην αγορά. Όλα αυτά τα στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο πειραματισμός σε ζώα δεν αποτελεί μονόδρομο. Υπάρχουν εναλλακτικές μέθοδοι πειραματισμού, οι οποίες αποτελούν ένα ευρύ πεδίο ενδιαφέροντος και μπορούν να βάλουν τέλος στην φρικιαστική και ανούσια δολοφονία εκατομμυρίων ζώων! Στη συνέχεια παρατίθενται μερικές εναλλακτικές επιλογές που οδηγούν στην αντικατάσταση της χρήσης των ζώων στην έρευνα: Μέθοδοι της φαρμακολογίας και της τοξικότητας. Ανοσολογικές τεχνικές. 138

139 Μέθοδοι μοριακής ιατρικής. Έρευνα με συνθετικά ανάλογα. Υπολογιστικά μοντέλα προσομοίωσης ζωικών προτύπων (computer modeling). Κυτταροκαλλιέργειες. Χρήση οργάνων ζώων που προέρχονται από σφαγεία. Βελτίωση στατιστικών μεθόδων. Τράπεζες πληροφοριών. Χρήση «κατώτερων» οργανισμών (φυτά, βακτήρια, μύκητες, έντομα, μαλάκια) ΔΟΚΙΜΕΣ ΣΕ ΖΩΑ Τεστ ευαισθησίας των ματιών Αυτό το πείραμα περιλαμβάνει τον ερεθισμό των ματιών τους με τοξικές ουσίες. Συνήθως αυτά τα ζώα κρατιούνται με ανοιχτά μάτια ειδικά τα κουνέλια που δεν μπορούν να κλείσουν τα βλέφαρα τους, για να μην αποβάλλουν μέσω δακρύων τις ουσίες και φυσικά στο τέλος, τυφλώνονται. Υποφέρουν από φρικτούς πόνους στα μάτια τους για τουλάχιστον 21 ημέρες συνεχόμενα. Όταν το πείραμα ολοκληρωθεί, τα ζώα θανατώνονται ή χρησιμοποιούνται σε άλλα τεστ. Εικόνα 5.4. Κουνέλια - πειραματόζωα 139

140 Δερματολογικά τεστ Τα ζώα ακινητοποιούνται, τους ξυρίζουν το τρίχωμα σε διάφορα σημεία του σώματός τους και τους ρίχνουν για περίπου εννέα μήνες, καυστικές ουσίες ώστε να διαπιστώσουν σε πόσο χρονικό διάστημα θα διαβρωθεί το δέρμα τους. Τεστ θανατηφόρας δόσης Το πείραμα αυτό περιλαμβάνει την μετά βίας χορήγηση από το στόμα, ή την χορήγηση με ενέσεις και εισπνοή, ουσιών που σκοτώνουν προκειμένου να διαπιστώσουν οι επιστήμονες ποια είναι τα επιτρεπόμενα όρια κατανάλωσης μίας χημικής ουσίας προτού ο οργανισμός καταλήξει. Αυτά τα πειράματα προκαλούν στα ζώα διάρροια, εμετό, παράλυση, αιμορραγία από τα μάτια, τη μύτη, το στόμα και το δέρμα. Η διάρκεια αυτών μπορεί να εκτίνεται από μήνες έως χρόνια. Κάθε μέρα σε όλο τον κόσμο αυτά τα ζώα αγωνίζονται για τις ζωές τους στο όνομα της Επιστήμης. Όπως υποστηρίζουν οργανώσεις υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων, τα πειράματα για καλλυντικά και προϊόντα οικιακής χρήσης είναι λάθος και άσκοπα, καθώς υπάρχουν πολλές εναλλακτικές λύσεις που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αντ 'αυτού. Αν και οι δοκιμές σε ζώα φαρμακευτικών και ορισμένων χημικών ουσιών απαιτούνται από το νόμο, οι αντιρρήσεις κατά της χρήσης ζώων σε δοκιμές καλλυντικών εξακολουθούν να ισχύουν, όταν εφαρμόζεται σε χημικές και φαρμακευτικές βιομηχανίες. Αυτές οι βιομηχανίες που ελέγχονται και ρυθμίζονται από τον Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων και την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος, αντίστοιχα έχουν και την ευθύνη, που σκοτώνουν τα ζώα για να φέρουν τα προϊόντα τους στην αγορά, να πείσουν τους ρυθμιστικούς αυτούς οργανισμούς, ότι υπάρχει καλύτερος τρόπος για τον προσδιορισμό της ασφάλειας των προϊόντων τους

141 Εικόνα 5.5. Πειράματα σε μαϊμού 5.8 ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Η χώρα μας ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει εναρμονίσει τη νομοθεσία της με την αντίστοιχη Οδηγία 86/609 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με το Προεδρικό Διάταγμα (ΠΔ) 160 περί της προστασίας των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς και άλλους επιστημονικούς σκοπούς, σε συμμόρφωση προς την Οδηγία 86/609/ΕΟΚ του Συμβουλίου. Κύριοι στόχοι της συγκεκριμένης νομοθεσίας είναι: - Η μείωση στο ελάχιστο του αριθμού των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς, άλλους επιστημονικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς. - Η κατάλληλη μέριμνα για τα ζώα αυτά, σε ό,τι αφορά την υγεία και την ευζωία τους. - Να μην υφίστανται ανώφελα κανένα πόνο, ταλαιπωρία, αγωνία ή μόνιμη βλάβη, όπου δε αυτά είναι αναπόφευκτα να περιορίζονται στο ελάχιστο δυνατό. - Η αποφυγή της άσκοπης επανάληψης των πειραμάτων που πραγματοποιούνται σε ζώα. - Η απαγόρευση κάθε είδους χειρισμών στα διάφορα είδη ζώων, για πειραματικούς εκπαιδευτικούς σκοπούς χωρίς την προηγούμενη έκδοση ειδικής άδειας πειραματισμού από τις αρμόδιες κτηνιατρικές αρχές, τον ορισμό υπεύθυνου νομίμως ασκούντα κτηνιάτρου και την υποχρεωτική φυσική παρουσία του στη διάρκεια κάθε χειρισμού που γίνεται στα ζώα για τις ανάγκες της έρευνας εκπαίδευσης. 141

142 Στο πεδίο εφαρμογής του σχετικού Π.Δ. εμπίπτουν όλα τα πειράματα που πραγματοποιούνται για τους παρακάτω σκοπούς: Ανάπτυξη, παραγωγή, έλεγχο της ποιότητας, δραστικότητας και ασφάλειας φαρμάκων, τροφίμων και άλλων ουσιών ή προϊόντων: - για την αποφυγή, την πρόληψη, τη διάγνωση ή τη θεραπεία ασθενειών, αδιαθεσίας ή άλλων ανωμαλιών ή των συνεπειών τους σε ανθρώπους, σε ζώα (παραγωγικά, συντροφιάς, ζώα εργαστηρίου) ή και φυτά - για την αξιολόγηση, τη διερεύνηση, τη ρύθμιση ή την αλλαγή φυσιολογικών χαρακτηριστικών σε ανθρώπους, ζώα ή και φυτά. Για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος προς όφελος της υγείας ή της ευζωίας ανθρώπων και ζώων. Για την προστασία των διαφόρων ζώων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση διαφόρων εκπαιδευτικών κλάδων, έτσι όπως προβλέπεται από το Νόμο Θα πρέπει να σημειωθεί ότι: α) στην περίπτωση που ο πειραματισμός αφορά στην ιατρική και κτηνιατρική έρευνα για φαρμακευτικές ουσίες που θα χρησιμοποιηθούν ή προσθετικά που χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα ή στις ζωοτροφές απαιτείται ειδική άδεια από τον ΕΟΦ (Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων), β) στην περίπτωση που συμμετέχουν στο πείραμα παραγωγικά ζώα, για να δοθούν τα ζωοκομικά τους προϊόντα στην κατανάλωση απαιτείται ειδική άδεια του ΕΟΦ, γ) στην περίπτωση που τα ζώα εργαστηρίου οδηγούνται σε υποχρεωτική θανάτωση (με αυστηρούς κανόνες ευθανασίας), βάσει του Κανονισμού 1174 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου πρέπει να μεταφέρονται είτε σε μονάδες αποτέφρωσης, εγκεκριμένες σύμφωνα με το ΠΔ 211 ή σε μονάδες μεταποίησης υλικών κατηγορίας 1, εγκεκριμένες σύμφωνα με το ανωτέρω ΠΔ και δ) στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται λοιμογόνοι ή και παρασιτικοί παράγοντες για την τεχνητή μόλυνση των πάσης φύσεως ζώων εργαστηρίου, απαιτούνται κατά περίπτωση εργαστηριακές και εγκαταστάσεις διαβίωσης, με αυστηρούς κανόνες 142

143 βιοασφάλειας και με αδειοδότηση από τις αρμόδιες υγειονομικές αρχές (και αδειοδότηση κάθε πειραματισμού). Κύρια θέματα που ρυθμίζονται από τις διατάξεις της ανωτέρω νομοθεσίας είναι α) η διαδικασία αδειοδότησης του πειραματισμού με τη χρησιμοποίηση ζώων, β) η διαδικασία καταχώρησης των εγκαταστάσεων της εκτροφής, της προμήθειας ζώων των εγκαταστάσεων πειραματισμού και γ) η καθιέρωση βασικών κανόνων που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσής τους, στην κτηνιατρική φροντίδα τους και στη σωστή χρησιμοποίηση των ζώων στους πειραματισμούς. Άλλα θέματα που επίσης ρυθμίζονται είναι η συλλογή των στατιστικών στοιχείων και η διαδικασία δημοσιοποίησής τους, καθώς και η προαγωγή των εναλλακτικών μεθόδων πειραματισμού (των μεθόδων δηλαδή εκείνων που είναι δυνατό να αντικαταστήσουν τη χρησιμοποίηση ζώων με άλλες μεθόδους ή να μειώσουν τον αριθμό των χρησιμοποιούμενων ζώων ή να βελτιώσουν τις υπάρχουσες πειραματικές τεχνικές έτσι ώστε τα ζώα να υφίστανται το λιγότερο δυνατό πόνο και ταλαιπωρία). Στο πλαίσιο της καλύτερης δυνατής εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας η Διεύθυνση Κτηνιατρικής Αντίληψης, Φαρμάκων και Εφαρμογών (ΚΑΦΕ) της Γενικής Διεύθυνσης Κτηνιατρικής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων έχει κατά καιρούς εκδώσει ερμηνευτικές εγκυκλίους με σκοπό τη διευκόλυνση τόσο των αρμόδιων Νομαρχιακού επιπέδου Κτηνιατρικών Υπηρεσιών όσο και των ενδιαφερόμενων ερευνητών ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ & ΕΚΚΛΗΣΙΑ Μετά τη δημιουργία των φυτών και προ της δημιουργίας του ανθρώπου ο Θεός προχώρησε στη δημιουργία των ζώων. «Και εποίησεν ο Θεός τα θηρία της γης κατά γένος αυτών και τα κτήνη κατά γένος, και πάντα τα ερπετά της γης κατά το γένος αυτών.. και είδεν ο Θεός ότι καλόν». Η σειρά που τα δημιούργησε ο Θεός μετά τα φυτά και πριν τον άνθρωπο φανερώνει, ότι τα ζώα είναι ανώτερα των φυτών αλλά κατώτερα του ανθρώπου στον οποίον 143

144 έδωσε εξουσία επάνω τους «και άρχετε των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και πάσης της γης και πάντων των ερπετών επί της γης». Τα ζώα είναι ανώτερα ως προς τη δομή και την οργάνωση του σώματός τους, αλλά και ως προς τις ικανότητές τους. Όπως ο ιερός Χρυσόστομος αναφέρει «η δημιουργία του κόσμου πριν από τη δημιουργία του ανθρώπου έχει την έννοια, ότι ο Θεός ετοίμασε πρώτα το «ανάκτορο» του βασιλέα της κτίσεως και ύστερα δημιούργησε τον βασιλέα», δημιουργώντας όλα εκείνα που χρειάζεται και μπορεί ο άνθρωπος να χρησιμοποιήσει. Κατά ανάλογο τρόπο και τα ζώα που δημιουργήθηκαν μετά από τα φυτά μπορούν και χρησιμοποιούν και όλα εκείνα που έχουν προηγηθεί, δηλαδή φυτά και αβιοτικό περιβάλλον. Η σειρά αυτή είναι ενδεικτική της θείας τάξης και ισορροπίας, που πρέπει να υπάρχει ανάμεσα στους διάφορους βιοτικούς παράγοντες του πλανήτη μας, συμπεριλαμβανομένου και του βιοπνευματικού όντος, του ανθρώπου. Στη συνέχεια όλα τα ζώα έρχονται έμπροσθεν του διορισμένου βασιλέα της κτίσεως, «του διορισμένου βασιλέα των αλόγων και των αψύχων» για να τους δώσει το όνομά τους. «Πάντα υπέταξας υποκάτω των ποδών αυτού, πρόβατα και βόας απάσας, έτι δε και τα κτήνη του πεδίου, τα πετεινά του ουρανού και τους ιχθύας της θαλάσσης». Ενός βασιλέα που κατέχει εκείνο το διακριτικό χαρακτηριστικό έναντι της υπόλοιπης δημιουργίας, που τον καθιστά ικανό να εξυψωθεί μέχρι τον ουρανό. Τον «κατ εικόνα» Θεού πλασθέντα βασιλέα που κατέχει, σύμφωνα με τον Μέγα Βασίλειο, «το λογικόν και το ελεύθερον». Τα ζώα στερούμενα της ελευθερίας και του λογικού, έχουν ως σκοπό της παρουσίας τους και της δημιουργίας τους όχι μόνο την εξυπηρέτηση των αναγκών του ανθρώπου, όπως τα ζώα που χρησιμεύουν ως τροφή ή ως μέσα βοηθητικά, αλλά χρησιμοποιούνται και ως μέσα για την ωφέλεια της ψυχής μας. Βασική ιδέα της διδασκαλίας της Εκκλησίας, είναι ότι ο Θεός δημιουργεί το χρήσιμο και αναγκαίο για τον άνθρωπο έτσι που, όπως λέγει ο Ι. Δαμασκηνός δεν υπάρχει κανένα ζώο ή φυτό που να μην έβαλε μέσα του ο Δημιουργός κάποια χρήσιμη ενέργεια για την ικανοποίηση των αναγκών των ανθρώπων «ουκ έστιν ουδέν ζώον, ουδέ φυτόν, εν ω ουκ ενέργειαν τινά τη των ανθρώπων χρεία χρησιμεύουσαν ο Δημιουργός εναπέθετο». Επιπλέον, τα δημιούργησε και ως δώρα για την ευχαρίστησή μας «προς τέρψιν ημίν δεδωρημένα» για την αληθινή ψυχαγωγία, χαρά και ευφροσύνη του 144

145 ανθρώπου, ώστε με τη μελέτη του πλήθους, του μεγέθους και της ομορφιάς των δημιουργημάτων να οδηγείται ο άνθρωπος στην αληθινή γνώση του Θεού, αναδεικνύοντας το σύμπαν σ' ένα απέραντο σχολείο θεογνωσίας. 8 Ο χριστιανισμός θεμελιώνει την προστασία στη μέριμνα που πρέπει να επιδεικνύει ο άνθρωπος για τα άλλα δημιουργήματα, αφού και αυτά έχουν την ίδια με εκείνον αιτία ύπαρξης ΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΩΝ Ο σημερινός πολιτισμός αποδίδει κάποια ηθική σπουδαιότητα στα ζώα και αποδέχεται έναν βαθμό ευθύνης και ορισμένα καθήκοντα απέναντι τους. Η θέση αυτή αντανακλά σε μεγάλο βαθμό εκτιμήσεις περί της ύπαρξης κρίσιμων ομοιοτήτων και αναλογιών μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Η στάση αυτή μπορεί να κατανοηθεί και, εν μέρει τουλάχιστον, να εξηγηθεί βάσει των υφιστάμενων ομοιοτήτων του ανθρώπου με άλλα ζωικά είδη, στο επίπεδο των νευροφυσιολογικών ή/και εγκεφαλικών λειτουργιών. Εξάλλου, ορισμένα βιολογικά δεδομένα όπως η νευροφυσιολογική ανάπτυξη των οργανισμών προσλαμβάνουν ιδιαίτερη σημασία κατά την ηθική αξιολόγηση των ζώων και, πιο συγκεκριμένα, κατά τον προσδιορισμό της ευθύνης και των καθηκόντων του ανθρώπου απέναντί τους. Τα παραπάνω, ωστόσο, δεν οδηγούν στην αναγνώριση των ζώων ως ηθικών «υποκειμένων», όπως συμβαίνει σήμερα με τον άνθρωπο. Αν η διαφορά ζώου/ανθρώπου δεν μπορεί έγκυρα να θεμελιωθεί, τότε και η διαφορά στη μεταχείριση του ενός και του άλλου παραμένει αβάσιμη. Έτσι, η ηθική κατάσταση των ζώων δεν διαφέρει από εκείνη των ανθρώπων: θεωρείται, τελικά, ότι και τα ζώα επίσης έχουν δικαιώματα, από τα οποία στην πραγματικότητα πηγάζουν και τα καθήκοντά μας για την προστασία τους. Ορισμένα βασικά ερωτήματα για τη χρήση των ζώων στο πλαίσιο της επιστημονικής έρευνας είναι τα εξής: - Μπορεί να δικαιολογηθεί ηθικά ο πειραματισμός σε ζώα; 145

146 - Μπορεί να δικαιολογηθεί ηθικά ο πειραματισμός σε όλα τα ζώα; - Υπάρχουν προϋποθέσεις «ηθικής καταλληλότητας» για να θεωρούνται αποδεκτοί πειραματισμοί σε ζώα που κατ αρχήν θεωρούμε ότι μπορούν να υποβληθούν σε τέτοιους; - Υπάρχουν όρια στην «ανάλωση» πειραματόζωων; - Υπάρχουν όρια στην «ανάμιξη» των ειδών; 9 146

147 ΜΕΡΟΣ Β : ΕΡΕΥΝΑ Για να διαπιστώσουμε την άποψη των ανθρώπων σχετικά με την Χρήση Πειραματόζωων φτιάξαμε ένα ερωτηματολόγιο με ερωτήσεις σχετικές με το θέμα. Το ερωτηματολόγιο για την χρήση πειραματόζωων παρουσιάζεται στο Παράρτημα 5.Ι. Μοιράστηκαν και απαντήθηκαν 33 ερωτηματολόγια. Η επεξεργασία των ερωτήσεων έγινε σε μορφή γραφημάτων με την βοήθεια των υπολογιστικών φύλλων Excel ώστε να είναι πιο ξεκάθαρα τα αποτελέσματα. Στη έρευνά μας συμμετείχαν σε ποσοστό 64% γυναίκες και 33% άντρες ενώ ένα 3% δεν έδωσε απάντηση για το φύλο του. 33% 3% ΦΥΛΟ ΓΥΝΑΙΚΑ ΑΝΤΡΑΣ 64% ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ Διάγραμμα 5.1. Φύλο Άτομα από όλες τις ηλικιακές ομάδες έλαβαν μέρος και απάντησαν τις ερωτήσεις. Το 27% των ερωτηθέντων ήταν ηλικίας από ετών, το 25% ετών, το 9% ήταν μεταξύ 31 και 40 ετών, το 36% ήταν ηλικίας 41 έως 60 ετών ενώ μόλις το 3% ήταν άνω των 61 ετών. 147

148 ΗΛΙΚΙΑ 27% 25% 18% 18% 9% 3% Διάγραμμα 5.2. Ηλικία Στο μορφωτικό επίπεδο το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων ήταν οι απόφοιτοι λυκείου και αμέσως μετά φοιτητές/απόφοιτοι ΑΕΙ-ΤΕΙ. Σε ποσοστό 9% ήταν οι απόφοιτοι δημοτικού αλλά και οι κάτοχοι μεταπτυχιακού διδακτορικού. Το 15% ήταν απόφοιτοι γυμνασίου ενώ 3% των ερωτηθέντων δήλωσε άλλο μορφωτικό επίπεδο. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 34% 30% 15% 9% 9% 3% Διάγραμμα 4.3. Μορφωτικό επίπεδο 148

149 Το 36% των ερωτηθέντων δεν ήταν ενημερωμένο για την χρήση των πειραματόζωων στην έρευνα ενώ η πλειοψηφία (64%) ήταν από λίγο έως πολύ ενημερωμένη. 36% Είστε ενημερωμένος/η για την χρήση πειραματόζωων για ερευνητικούς σκοπούς? 28% 24% 12% ΚΑΘΟΛΟΥ ΛΙΓΟ ΑΡΚΕΤΑ ΠΟΛΎ Διάγραμμα 5.4. Ερώτηση 4 Στην ερώτηση 5, οι άνθρωποι ζητήθηκαν να απαντήσουν εάν θεωρούν ότι τα πειραματόζωα είναι απαραίτητα για την έρευνα και παρατηρήσαμε ότι οι απόψεις διίστανται αφού οι μισοί απάντησαν ΝΑΙ και οι άλλοι μισοί ΌΧΙ, έτσι συμπεραίνουμε ότι τα πειραματόζωα πολλές φορές είναι αναγκαία, αλλά μπορούν να αντικατασταθούν σε κάποιες έρευνες. Θεωρείτε οτι τα πειραματόζωα είναι απαραίτητα για την έρευνα? ΔΕΝ ΞΕΡΩ/ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 27% ΝΑΙ 37% ΌΧΙ 36% Διάγραμμα 5.5. Ερώτηση 5 149

150 Στην ερώτηση 6, οι άνθρωποι ρωτήθηκαν εάν γνωρίζουν ότι άνθρωποι έχουν χρησιμοποιηθεί ως πειραματόζωα για ερευνητικούς σκοπούς και το μεγαλύτερο ποσοστό απάντησε ΝΑΙ, θα λέγαμε ότι είναι καλό που γνωρίζουν τι συμβαίνει, αλλά χειρότερο που ξέρουν και μένουν αδρανείς. Γνωρίζετε οτι άνθρωποι έχουν χρησιμοποιηθεί ως πειραματόζωα για ερευνητικούς σκοπούς? ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΣΑΝ 6% ΌΧΙ 36% ΝΑΙ 58% Διάγραμμα 5.6. Ερώτηση 6 Το 64% των ερωτηθέντων ανησυχεί για το γεγονός ότι προϊόντα που χρησιμοποιεί όπως φάρμακα και καλλυντικά δοκιμάζονται μόνο σε ζώα. Το 9% δήλωσε ότι δεν ανησυχεί ενώ το 27% αδιαφορεί. 150

151 Σας ανησυχεί το γεγονός οτι προϊόντα (φάρμακα, καλλυντικά κ.α.) που προορίζονται για τον άνθρωπο δοκιμάζονται μόνο σε ζώα? ΕΡΩΤΗΣΗ 7 ΝΑΙ ΌΧΙ ΑΔΙΑΦΟΡΟ 27% 9% 64% Διάγραμμα 5.7. Ερώτηση 7 Στην ερώτηση αν θα αγόραζαν ένα προϊόν που έχει δοκιμαστεί σε πειραματόζωα, το 46% απάντησε αρνητικά ενώ το 39% ήταν θετικό να αγοράσει ανάλογα όμως το προϊόν. Θα αγοράζατε ένα προϊόν που έχει δοκιμαστεί σε πειραματόζωα? 46% 39% 12% 3% ΝΑΙ ΌΧΙ ΙΣΩΣ ΑΝΑΛΟΓΑ ΤΟ ΠΡΟΙΟΝ ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΗΘΗΚΕ Διάγραμμα 5.8. Ερώτηση 8 Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (64%) δεν θα συμμετείχε ως εθελοντής σε ερευνητικά πειράματα. Το 15% θα συμμετείχε σίγουρα ενώ το 21% ίσως να συμμετείχε. 151

152 Θα συμμετείχατε ως εθελοντής σε ερευνητικά πειράματα όπως για παράδειγμα σε δοκιμή φαρμάκου? ΙΣΩΣ 21% ΝΑΙ 15% ΌΧΙ 64% Διάγραμμα 5.9. Ερώτηση 9 Στην ερώτηση αν η χρήση των πειραματόζωων είναι θεμιτή και ηθική, το 52% απάντησε ΟΧΙ, το 15% απάντησε ΝΑΙ και το 33% δεν γνώριζε. Πιστεύετε οτι η χρήση πειραματόζωων είναι θεμιτή και ηθική? ΔΕΝ ΞΕΡΩ/ΔΕΝ ΑΠΑΝΤΩ 33% ΝΑΙ 15% ΌΧΙ 52% Διάγραμμα Ερώτηση 10 Το 61% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι δεν προκύπτουν ηθικά διλήμματα από την χρήση των πειραματόζωων. Ωστόσο το 39% έχει αντίθετη άποψη και ως ηθικά διλήμματα δήλωσε τα εξής: - τα ζώα έχουν δικαιώματα, - δεν είναι σωστό και δίκαιο να βασανίζονται και να θανατώνονται τα ζώα, 152

153 - κάποιοι δεν έδωσαν καμία απάντηση. Πιστεύετε οτι προκύπτουν ηθικά διλήμματα απο την χρήση των πειραματόζωων? ΝΑΙ 39% ΌΧΙ 61% Διάγραμμα Ερώτηση

ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ Α ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ & ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘ. Α.

ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ Α ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ & ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘ. Α. ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ Α ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ & ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΚΑΘ. Α. ΑΝΤΣΑΚΛΗΣ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ Η ανικανότητα σύλληψης μετά από ένα χρόνο σεξουαλικών

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ Καθώς η επιστημονική γνώση και κατανόηση αναπτύσσονται, ο μελλοντικός σχεδιασμός βιοτεχνολογικών προϊόντων περιορίζεται μόνο από τη φαντασία μας Βιοτεχνολογία

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ ΒΑΣ. ΣΙΔΕΡΗΣ, ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ 6, ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ 115 27, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ: 210 7777.654, FAX

ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ ΒΑΣ. ΣΙΔΕΡΗΣ, ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ 6, ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ 115 27, ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ: 210 7777.654, FAX ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Μικροβιολογικό & Ερευνητικό Εργαστήριο Καθ έξιν Αποβολές Οι καθ 'έξιν αποβολές είναι μια ασθένεια σαφώς διακριτή από τη στειρότητα, και που ορίζεται ως δύο ή περισσότερες αποτυχημένες

Διαβάστε περισσότερα

Διαχείριση του ζευγαριού που θέλει να τεκνοποιήσει

Διαχείριση του ζευγαριού που θέλει να τεκνοποιήσει Διαχείριση του ζευγαριού που θέλει να τεκνοποιήσει Υπογονιµότητα: αδυναµία σύλληψης µετά από 1 χρόνο ελεύθερων σεξουαλικών επαφών Ικανότητα σύλληψης/µήνα: ~20% 10-15% των ζευγαριών: πρόβληµα υπογονιµότητας

Διαβάστε περισσότερα

Συνέντευξη με τον Μαιευτήρα, Χειρουργό Γυναικολόγο αναπαραγωγής, Μιχάλη Κλ. Φραγκουλίδη

Συνέντευξη με τον Μαιευτήρα, Χειρουργό Γυναικολόγο αναπαραγωγής, Μιχάλη Κλ. Φραγκουλίδη Συνέντευξη με τον Μαιευτήρα, Χειρουργό Γυναικολόγο αναπαραγωγής, Μιχάλη Κλ. Φραγκουλίδη Η ανδρική υπογονιμότητα είναι ένα θέμα που απασχολεί ιδιαίτερα τον επιστημονικό κόσμο με δεδομένο ότι τα τελευταία

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1 ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΟΛΓΑ ΧΑΤΖΗΚΩΝΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΕ04 10/2/2015 1 Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ: Συνοδεύτηκε από προβληματισμούς για τις συνέπειές της και στις αρχές της δεκαετίας

Διαβάστε περισσότερα

Στο Εργαστήριο Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής προσφέρονται διαγνωστικές εξετάσεις που σχετίζονται με την ανδρική υπογονιμυπογονημότηταότητα όπως:

Στο Εργαστήριο Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής προσφέρονται διαγνωστικές εξετάσεις που σχετίζονται με την ανδρική υπογονιμυπογονημότηταότητα όπως: Σ. Κονιδάρης Αν. Καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας Στ. Μπάκα Επ. Καθηγήτρια Βιοπαθολογίας Π. Βάκας Επ. Καθηγητής Μαιευτικής Γυναικολογίας Δ. Τζανακάκη Κλινική Εμβρυολόγος Στο Τμήμα Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής

Διαβάστε περισσότερα

Νομικό Πλαίσιο. Γενικές Αρχές

Νομικό Πλαίσιο. Γενικές Αρχές Νομικό Πλαίσιο Η ειδική ελληνική νομοθεσία Νόμοι 3089 / 2002 : «Ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» και νόμος 3305 / 2005 «Εφαρμογή της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής» Γενικές Αρχές Σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

Κατάψυξη ωαρίων (eggfreezing) η επιστηµονική επιλογή της σύγχρονης εργαζόµενης γυναίκας. Όσο νωρίτερα τόσο καλύτερα

Κατάψυξη ωαρίων (eggfreezing) η επιστηµονική επιλογή της σύγχρονης εργαζόµενης γυναίκας. Όσο νωρίτερα τόσο καλύτερα Κατάψυξη ωαρίων (eggfreezing) η επιστηµονική επιλογή της σύγχρονης εργαζόµενης γυναίκας Όσο νωρίτερα τόσο καλύτερα Κατάψυξη ωαρίων (eggfreezing) Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής, µε τους γρήγορους εργασιακούς

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Ηθικοδεοντολογικά και νομικά προβλήματα στην παρεμβατική γονιμοποίηση -Θέσεις και αντιθέσεις -Πότε αρχίζει η ζωή?? - Εχει ατομικά δικαιώματα το έμβρυο?? Περιπτώσεις που δημιουργούν

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ

ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ Μεσογείων 6, Αμπελόκηποι 115 27 ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ [1]/[6] ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ Εισαγωγή Περίπου το 15% των ζευγαριών δεν είναι σε θέση να συλλάβουν μετά από ένα χρόνο ελεύθερων σεξουαλικών επαφών.

Διαβάστε περισσότερα

Συστηματικός ερυθηματώδης λύκος: το πρότυπο των αυτόάνοσων ρευματικών νοσημάτων

Συστηματικός ερυθηματώδης λύκος: το πρότυπο των αυτόάνοσων ρευματικών νοσημάτων Συστηματικός ερυθηματώδης λύκος: το πρότυπο των αυτόάνοσων ρευματικών νοσημάτων Φ.Ν. Σκοπούλη Καθηγήτρια τον Χαροκόπειου Πανεπιστημίου Αθηνών συστηματικός ερυθηματώδης λύκος θεωρείται η κορωνίδα των αυτοάνοσων

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Ενότητα 11: Ηθική θεώρηση της εξωσωματικής γονιμοποίησης Μιλτιάδης Βάντσος Άδειες Χρήσης Το

Διαβάστε περισσότερα

Προεμφυτευτική γενετική διάγνωση (P.G.D) σε χρωμοσωμικές ανωμαλίες και κληρονομικά νοσήματα

Προεμφυτευτική γενετική διάγνωση (P.G.D) σε χρωμοσωμικές ανωμαλίες και κληρονομικά νοσήματα Προεμφυτευτική γενετική διάγνωση (P.G.D) σε χρωμοσωμικές ανωμαλίες και κληρονομικά νοσήματα MAΡΙΑ ΠΑΠΑΛΟΥΚΑ Κλινική Εμβρυολόγος Μονάδα Αναπαραγωγικής Ιατρικής Περιεχόμενα Ορισμός Ιστορική Αναδρομή Γενετική

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ 1 Ο ΘΕΜΑ 1. Η γέννηση ενός παιδιού με σύνδρομο Down συνήθως οφείλεται: α. στην προσβολή της μητέρας από ερυθρά κατά τη διάρκεια της κύησης, β. στην ανεπαρκή πρόσληψη ασβεστίου

Διαβάστε περισσότερα

«ΥΠΕΡΗΧΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΕΝΑ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟ ΖΕΥΓΑΡΙ ΜΗΤΕΡΑ «ΜΟΝΑΔΑ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ» ΤΖΕΦΕΡΑΚΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

«ΥΠΕΡΗΧΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΕΝΑ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟ ΖΕΥΓΑΡΙ ΜΗΤΕΡΑ «ΜΟΝΑΔΑ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ» ΤΖΕΦΕΡΑΚΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ «ΥΠΕΡΗΧΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΕ ΕΝΑ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟ ΖΕΥΓΑΡΙ ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΩΟΘΗΚΩΝ» ΤΖΕΦΕΡΑΚΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ «ΜΟΝΑΔΑ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ» ΜΗΤΕΡΑ Η εξέλιξη στην υπερηχογραφική τεχνολογία

Διαβάστε περισσότερα

Οι κυριότερες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης

Οι κυριότερες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης Μαρία Βενετίκου 1, Σοφία Σκυλοδήμου και Φερενίκη Κοσμά 12 Οι κυριότερες τεχνικές εξωσωματικής γονιμοποίησης εξωσωματική γονιμοποίηση (in vitro fertilization, IVF) αποτελεί την πλέον εξελιγμένη μέθοδο υποβοηθούμενης

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗ Ένας επιστημονικός κλάδος που με τα επιτεύγματά του προκάλεσε έντονες συζήσεις στο τέλος του 20 ου αιώνα και αναμένεται να απασχολήσει εξίσου έντονα, αν όχι να μονοπωλήσει το

Διαβάστε περισσότερα

ΠΜΣ Έρευνα στη Γυναικεία Αναπαραγωγή

ΠΜΣ Έρευνα στη Γυναικεία Αναπαραγωγή ΠΜΣ Έρευνα στη Γυναικεία Αναπαραγωγή Μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές της έρευνας στην προεμφυτευτική διάγνωση Φαρμακολογία στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή Ορμονικά σχήματα Προετοιμασία IVF Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Αντντυλληπχικές Μέθοδοι ΑΓΟΓΗ ^ΥΓΕΙΑΣ

Αντντυλληπχικές Μέθοδοι ΑΓΟΓΗ ^ΥΓΕΙΑΣ Αντντυλληπχικές Μέθοδοι ΑΓΟΓΗ ^ΥΓΕΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΑΘΗΝΑ 2003 «ί.. ί ι Ά. 1 : 4 ί. 4 Α ντισύλληψ η είναι η παρεμπόδιση μιας α νεπιθύμητης εγκυμ οσύνης, η διαφύλαξη τη ς γονιμότητας και

Διαβάστε περισσότερα

Υπογονιμότητα Δημήτριος Γ. Γουλής

Υπογονιμότητα Δημήτριος Γ. Γουλής Μονάδα Ενδοκρινολογίας Αναπαραγωγής Α Μαιευτική Γυναικολογική Κλινική Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Υπογονιμότητα Δημήτριος Γ. Γουλής Αναπληρωτής καθηγητής Ενδοκρινολογίας Αναπαραγωγής Αριστοτέλειο

Διαβάστε περισσότερα

Αλέξανδρος Δ. Τζεφεράκος

Αλέξανδρος Δ. Τζεφεράκος Κλασσική Εξωσωματική Γονιμοποίηση και Εμβρυομεταφορά στο στάδιο της βλαστοκύστης Αλέξανδρος Δ. Τζεφεράκος «ΜΟΝΑΝΑΔΑ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ» μαιευτήρια «ΜΗΤΕΡΑ» και «ΛΗΤΩ» 2002 Κατά τη διαδικασία της εξωσωματικής

Διαβάστε περισσότερα

Φυσικές Μέθοδοι (α) Αποχή (μόνιμη ή περιοδική) (β) Διακεκομμένη συνουσία (αποτράβηγμα)

Φυσικές Μέθοδοι (α) Αποχή (μόνιμη ή περιοδική) (β) Διακεκομμένη συνουσία (αποτράβηγμα) ΣΧΟΙΝΑ ΧΑΡΑ Α4 Φυσικές Μέθοδοι (α) Αποχή (μόνιμη ή περιοδική) (β) Διακεκομμένη συνουσία (αποτράβηγμα) II. Τεχνικές Μέθοδοι (α) Μέθοδοι Φραγμού (β) Ενδομήτριο Σπείραμα (γ) Ορμονική Αντισύλληψη (δ) Στείρωση

Διαβάστε περισσότερα

Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας

Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας Μια ενημέρωση για ασθενείς και παρόχους φροντίδας Τι είναι το FoundationOne ; Το FoundationOne είναι μια εξέταση που ανιχνεύει γενωμικές μεταβολές (π.χ. μεταλλάξεις) που είναι γνωστό ότι σχετίζονται με

Διαβάστε περισσότερα

ΜΠΑΜΠΑΤΣΙΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ-ΜΑΙΕΥΤΗΡΑΣ

ΜΠΑΜΠΑΤΣΙΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ-ΜΑΙΕΥΤΗΡΑΣ ΚΑΘ` ΕΞΙΝ ΑΠΟΒΟΛΕΣ (πληροφορίες για το κοινό σύμφωνα με το Βρετανικό κολλέγιο μαιευτήρωνγυναικολόγων) για περισσότερες πληροφορίες η γυναίκα πρέπει να συμβουλεύεται το γυναικολόγο της. ΓΕΝΙΚΑ Αποβολή είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ (Ενδεικτικά)

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ (Ενδεικτικά) ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗ (Ενδεικτικά) ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Η κατανόηση των βασικών θεωριών της βιοηθικής. 2. Η στοχευμένη αντιμετώπιση ηθικών προβλημάτων που ανακύπτουν σε αστικό

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο...2 I. Εφαρµογές της βιοτεχνολογίας στην ιατρική...2 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ...7 ΝΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΤΕ ΤΑ ΚΕΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ ΛΕΞΗ...

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο...2 I. Εφαρµογές της βιοτεχνολογίας στην ιατρική...2 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ...7 ΝΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΤΕ ΤΑ ΚΕΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ ΛΕΞΗ... ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο...2 I. Εφαρµογές της βιοτεχνολογίας στην ιατρική...2 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ...7 ΝΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΕΤΕ ΤΑ ΚΕΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΗ ΛΕΞΗ...10 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ο I. Εφαρµογές της βιοτεχνολογίας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΩΣ ΜΕΤΑΔΙΔΟΜΕΝΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗΣ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΩΣ ΜΕΤΑΔΙΔΟΜΕΝΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΩΣ ΜΕΤΑΔΙΔΟΜΕΝΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗΣ Τα μέλη της Ομάδας Β συνέχισαν την καλή δουλειά για την ολοκλήρωση της εργασίας. Αφού μοίρασαν τα ερωτηματολόγια έκαναν κάποιες

Διαβάστε περισσότερα

gr

gr ΟΡΙΣΜΟΣ - ΕΠΙ ΗΜΙΟΛΟΓΙΑ Αδυναµία σύλληψης µετά από ένα έτος ελεύθερων επαφών. Αφορά το 10 15% όλων των ζευγαριών αναπαραγωγικής ηλικίας. Η συχνότητα της υπογονιµότητας εξαρτάται από την ηλικία της γυναίκας.

Διαβάστε περισσότερα

ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΛΕΜΕΣΟΥ

ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΛΕΜΕΣΟΥ ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΛΕΜΕΣΟΥ 2007-8 www.cyprusbiology.com 1 ΕΝΟΤΗΤΑ Α. ΠΩΣ ΑΡΧΙΖΕΙ Η ΖΩΗ ιαιώνιση των ειδών 1. Ποια είναι τα µέρη του σπερµατοζωαρίου; 2. Να συµπληρώσετε τις ενδείξεις του πιο κάτω σχήµατος

Διαβάστε περισσότερα

Ενδοκρινολογία Αναπαραγωγής Υπογονιµότητα Αντισύλληψη

Ενδοκρινολογία Αναπαραγωγής Υπογονιµότητα Αντισύλληψη Μονάδα Ενδοκρινολογίας Αναπαραγωγής Α Μαιευτική Γυναικολογική Κλινική Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Ενδοκρινολογία Αναπαραγωγής Υπογονιµότητα Αντισύλληψη Δηµήτριος Γ. Γουλής Αναπληρωτής καθηγητής

Διαβάστε περισσότερα

Τµήµα Υπερήχων & Εµβρυοµητρικής Ιατρικής. Το θαύµα... της ζωής!

Τµήµα Υπερήχων & Εµβρυοµητρικής Ιατρικής. Το θαύµα... της ζωής! Τµήµα Υπερήχων & Εµβρυοµητρικής Ιατρικής Το θαύµα... της ζωής! Οι Υπέρηχοι Εγκυμοσύνης... Τμήμα Υπερήχων & Εμβρυομητρικής Ιατρικής Στο Τμήμα Υπερήχων & Εμβρυομητρικής Ιατρικής της ΡΕΑ Μαιευτικής Γυναικολογικής

Διαβάστε περισσότερα

Σύγχρονες μεθοδολογίες μοριακής βιολογίας και γενετικής στη γυναικολογία

Σύγχρονες μεθοδολογίες μοριακής βιολογίας και γενετικής στη γυναικολογία ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΕΣ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ - ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ Σύγχρονες μεθοδολογίες μοριακής βιολογίας και γενετικής στη γυναικολογία ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΛΕΝΗ, Ph.D. Λέκτορας Εργαστήριο Βιολογίας, Ιατρική Σχολή Αθηνών

Διαβάστε περισσότερα

Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση. Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017

Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση. Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017 Ηθικοί προβληµατισµοί : Κλωνοποίηση Ερευνητική εργασία Β1 ΓΕΛ Ν. Ζίχνης Β τετράµηνο 2017 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ: Η κλωνοποίηση µπορεί να συµβάλει: Στη δηµιουργία ζώων και φυτών που θα είναι ανθεκτικά στις ασθένειες.

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΟΝΟΜΑ:ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΠΙΘΕΤΟ:ΠΡΙΦΤΗ ΤΑΞΗ:Γ ΤΜΗΜΑ:4

ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΟΝΟΜΑ:ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΠΙΘΕΤΟ:ΠΡΙΦΤΗ ΤΑΞΗ:Γ ΤΜΗΜΑ:4 ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΚΑΙ ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΟΝΟΜΑ:ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΕΠΙΘΕΤΟ:ΠΡΙΦΤΗ ΤΑΞΗ:Γ ΤΜΗΜΑ:4 Τι εννοούμε με τον όρο μεταλλάξεις; Το γενετικό υλικό μπορεί να υποστεί αλλαγές με πολλούς διαφορετικούς

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΡΟΠΟΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΙΔΟΣ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗΣ Οικογενή υπερχοληστερολαιμία Αυτοσωμική επικρατής κληρονομικότητα Σχετίζεται με αυξημένο

Διαβάστε περισσότερα

«β-μεσογειακή αναιμία: το πιο συχνό μονογονιδιακό νόσημα στη χώρα μας»

«β-μεσογειακή αναιμία: το πιο συχνό μονογονιδιακό νόσημα στη χώρα μας» Εργαστήριο Κυτταρογενετικής ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος» «β-μεσογειακή αναιμία: το πιο συχνό μονογονιδιακό νόσημα στη χώρα μας» Ζαχάκη Σοφία - Ουρανία Βιολόγος, MSc, PhD β μεσογειακή αναιμία Η θαλασσαιμία ή νόσος

Διαβάστε περισσότερα

Πρόκληση ωορρηξίας. Νεοκλής Α. Γεωργόπουλος. Επίκουρος Καθηγητής Ενδοκρινολογίας. Μαιευτικής-Γυναικολογικής Κλινικής Πανεπιστημίου Πατρών

Πρόκληση ωορρηξίας. Νεοκλής Α. Γεωργόπουλος. Επίκουρος Καθηγητής Ενδοκρινολογίας. Μαιευτικής-Γυναικολογικής Κλινικής Πανεπιστημίου Πατρών Πρόκληση ωορρηξίας Κριτήρια επιλογής ασθενών Νεοκλής Α. Γεωργόπουλος Επίκουρος Καθηγητής Ενδοκρινολογίας Αναπαραγωγής Μαιευτικής-Γυναικολογικής Κλινικής Πανεπιστημίου Πατρών Ερωτηματολόγιο πρόκλησης ωορρηξίας

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος

Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Γράφει: Ευάγγελος Γκικόντες, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο δυσπανευρία; Είναι η επώδυνη σεξουαλική επαφή. Η γυναίκα, είτε όταν την εξετάζει ο γυναικολόγος είτε κατά

Διαβάστε περισσότερα

«ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ»

«ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ» «ΔΩΡΕΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΔΩΡΕΑ ΖΩΗΣ» Ερευνητική εργασία 2012-13 Από τις μαθήτριες του Β 1: Αλεξοπούλου Ειρήνη Αντωνάτου Ελευθερία Γκορέγια Στέλλα Γλάρου Αθανασία Ζαφειρίου Λία ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ιδέα της Δωρεάς

Διαβάστε περισσότερα

Στοιχεία Βιοηθικής της Ανθρώπινης Αναπαραγωγής. Γεώργιος Λ. Αντωνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας Πανεπιστημίου Πατρών

Στοιχεία Βιοηθικής της Ανθρώπινης Αναπαραγωγής. Γεώργιος Λ. Αντωνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας Πανεπιστημίου Πατρών Στοιχεία Βιοηθικής της Ανθρώπινης Αναπαραγωγής Γεώργιος Λ. Αντωνάκης Αναπληρωτής Καθηγητής Μαιευτικής-Γυναικολογίας Πανεπιστημίου Πατρών ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗ, ΕΚΤΡΩΣΕΙΣ, ΤΟΚΕΤΟΣ Ποιοι παράγοντες πρέπει να λαμβάνονται

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Χάρης Χηνιάδης, Μαιευτήρας-Χειρουργός Γυναικολόγος, τ. Επιμελητής Μονάδας Εξωσωματικής Γονιμοποίησης Παν/κού Νοσοκομείου St Bart's, London

Γράφει: Χάρης Χηνιάδης, Μαιευτήρας-Χειρουργός Γυναικολόγος, τ. Επιμελητής Μονάδας Εξωσωματικής Γονιμοποίησης Παν/κού Νοσοκομείου St Bart's, London Γράφει: Χάρης Χηνιάδης, Μαιευτήρας-Χειρουργός Γυναικολόγος, τ. Επιμελητής Μονάδας Εξωσωματικής Γονιμοποίησης Παν/κού Νοσοκομείου St Bart's, London Στη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης (IVF) μεταφέρονται

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ Προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες σε τροφή του αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού, πρέπει να αυξηθεί η φυτική και ζωική παραγωγή Ελεγχόμενες διασταυρώσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΡΟΣ Α: ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ

ΜΕΡΟΣ Α: ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ 12 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ «ΑNAΠΑΡΑΓΩΓΗ-ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΜΕΡΟΣ Α: ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ Α. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΤΑΞΗ 1. Ποιος είναι ο ρόλος της αναπαραγωγής και

Διαβάστε περισσότερα

Ωρολόγιο Πρόγραμμα Εαρινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκό Έτος 2012-2013

Ωρολόγιο Πρόγραμμα Εαρινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκό Έτος 2012-2013 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ» Βιόπολις, 41110 Λάρισα E-mail: messinis@med.uth.gr Τηλ. 2413502795, 2413502796 Fax.

Διαβάστε περισσότερα

Μάθημα Βιολογίας: Βλαστοκύτταρα και η χρήση τους στη θεραπεία ασθενειών. Ζωή Σελά

Μάθημα Βιολογίας: Βλαστοκύτταρα και η χρήση τους στη θεραπεία ασθενειών. Ζωή Σελά Μάθημα Βιολογίας: Βλαστοκύτταρα και η χρήση τους στη θεραπεία ασθενειών Ζωή Σελά Τα βλαστοκύτταρα είναι ένα νέο θεραπευτικό εργαλείο στην Ιατρική διαφορετικό από τα φάρμακα που μέχρι σήμερα είχαμε συνηθίσει.

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΜΑ 1 ο 1. γ 2. δ 3. δ 4. β 5. γ ΘΕΜΑ 2 ο 1. Η συχνότητα των ετερόζυγων ατόμων με δρεπανοκυτταρική αναιμία ή β-θαλασσαιμία είναι αυξημένη

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα Πανελλαδικών

Θέματα Πανελλαδικών Θέματα Πανελλαδικών 2000-2015 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ Κεφάλαιο 8 Περιεχόμενα Περιεχόμενα 1 Κεφάλαιο 1 ο Το γενετικό υλικό Θέμα 1 ο 2 Θέμα 2 ο 8 Θέμα 3 ο 12 Θέμα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 4 Ο, 7 Ο, 8 Ο, 9 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 4 Ο, 7 Ο, 8 Ο, 9 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 4 Ο, 7 Ο, 8 Ο, 9 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ 1. Η μεταφορά ανθρώπινου γονιδίου σε βακτήριο δίνει διαφορετικό προϊόν μεταγραφής και μετάφρασης, ενώ σε μύκητες μεταγράφεται κανονικά αλλά το προϊόν μετάφρασης εμφανίζει

Διαβάστε περισσότερα

Εξαρτάται από Αιτία υπογονιμότητας Διάρκεια υπογονιμότητας Ηλικία συντρόφων Προσωπικές επιλογές συντρόφων

Εξαρτάται από Αιτία υπογονιμότητας Διάρκεια υπογονιμότητας Ηλικία συντρόφων Προσωπικές επιλογές συντρόφων Εξαρτάται από Αιτία υπογονιμότητας Διάρκεια υπογονιμότητας Ηλικία συντρόφων Προσωπικές επιλογές συντρόφων 1 Αλλαγές τρόπου ζωής 2 Φαρμακευτική θεραπεία 3 Χειρουργική θεραπεία 4 Υποβοηθούμενη αναπαραγωγή!!!

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο Να γράψετε στο τετράδιο σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη φράση που συμπληρώνει

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1 Ο Α. Να βάλετε σε κύκλο το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση ή στη φράση που συμπληρώνει σωστά την πρόταση. 1. H β- θαλασσαιμία είναι

Διαβάστε περισσότερα

Έρευνα: Γνώσεις και στάσεις των μαθητών/τριών του Λυκείου Αγίου Γεωργίου Λακατάμειας σχετικά με την σεξουαλική και αναπαραγωγική τους υγεία.

Έρευνα: Γνώσεις και στάσεις των μαθητών/τριών του Λυκείου Αγίου Γεωργίου Λακατάμειας σχετικά με την σεξουαλική και αναπαραγωγική τους υγεία. Έρευνα: Γνώσεις και στάσεις των μαθητών/τριών του Λυκείου Αγίου Γεωργίου Λακατάμειας σχετικά με την σεξουαλική και αναπαραγωγική τους υγεία. Οικογενειακή Αγωγή Ι Σχολική Χρονιά: 2007 2008 Καθηγήτρια Οικιακής

Διαβάστε περισσότερα

ΙΑΤΡΕΙΟ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΔΗΣ. Δίνουμε προτεραιότητα σε εσάς, στις ανάγκες σας αλλά, κυρίως, στις επιθυμίες σας!

ΙΑΤΡΕΙΟ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΔΗΣ. Δίνουμε προτεραιότητα σε εσάς, στις ανάγκες σας αλλά, κυρίως, στις επιθυμίες σας! ΙΑΤΡΕΙΟ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΙΔΗΣ Δίνουμε προτεραιότητα σε εσάς, στις ανάγκες σας αλλά, κυρίως, στις επιθυμίες σας! ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΕΜΑΣ Το κέντρο γυναικολογίας και αναπαραγωγής Fertility

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Ελένη Αναστασίου, Υπεύθυνη Διαβητολογικού Κέντρου Κύησης του Α' Ενδοκρινολογικού Τμήματος» του Νοσοκομείου «Αλεξάνδρα»

Γράφει: Ελένη Αναστασίου, Υπεύθυνη Διαβητολογικού Κέντρου Κύησης του Α' Ενδοκρινολογικού Τμήματος» του Νοσοκομείου «Αλεξάνδρα» Γράφει: Ελένη Αναστασίου, Υπεύθυνη Διαβητολογικού Κέντρου Κύησης του Α' Ενδοκρινολογικού Τμήματος» του Νοσοκομείου «Αλεξάνδρα» Παρακάτω θα αναφερθούμε χωριστά στις επιπτώσεις και την αντιμετώπιση (α) του

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. β 3. α 4. α 5. β

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. β 3. α 4. α 5. β ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. β 3. α 4. α 5. β 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΡΙΤΗ 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: BΙΟΛΟΓΙΑ (ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ)

Διαβάστε περισσότερα

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιολογία της Αναπαραγωγής» Ωρολόγιο Πρόγραμμα Εαρινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκού έτους 2009-2010

Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιολογία της Αναπαραγωγής» Ωρολόγιο Πρόγραμμα Εαρινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκού έτους 2009-2010 Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιολογία της Αναπαραγωγής» Ωρολόγιο Πρόγραμμα Εαρινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκού έτους 2009-2010 Εβδ. Μήνας/Ημέρα MAΘΗΜΑ ιάλεξη ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ Ώρα Εισηγητής 1 η 1/2/10 2/2/10 Ορισμοί,

Διαβάστε περισσότερα

Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013

Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013 Θέματα Πανελλαδικών 2000-2013 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ Κεφάλαιο 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΘΕΜΑ 1 ο Γράψτε τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω προτάσεις και δίπλα το γράμμα

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΝΕΦΡΟΥ. Λειτουργία των νεφρών. Συμπτώματα της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας

ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΝΕΦΡΟΥ. Λειτουργία των νεφρών. Συμπτώματα της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ ΝΕΦΡΟΥ Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια είναι η προοδευτική, μη αναστρέψιμη μείωση της νεφρικής λειτουργίας, η οποία προκαλείται από βλάβη του νεφρού ποικίλης αιτιολογίας. Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ κ. ΜΑΝΤΖΑΒΙΝΟΥ... xiii ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... xv ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ κ. ΜΑΝΤΖΑΒΙΝΟΥ... xiii ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... xv ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ κ. ΜΑΝΤΖΑΒΙΝΟΥ... xiii ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ... xv ΕΝΟΤΗΤΑ 1: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Α. ΤΟ ΑΝ ΡΙΚΟ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ... 3 1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΟΜΗ TOY ΑΝ ΡΙΚΟΥ ΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ...

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΕΜΠΤΗ 1 ΙΟΥΛΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΕΜΠΤΗ 1 ΙΟΥΛΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1 ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΕΜΠΤΗ 1 ΙΟΥΛΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. γ 3. α 4. γ 5. δ ΘΕΜΑ 2ο 1. Σχολικό

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Γενική Ιατρική Διερεύνηση υπογονιμότητας Υπεύθυνη μαθήματος: Επίκ. Καθηγήτρια Α. Τατσιώνη Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες

Διαβάστε περισσότερα

Χωρίς ενδιάμεση τελειόμηνη κύηση ζώντος νεογνού

Χωρίς ενδιάμεση τελειόμηνη κύηση ζώντος νεογνού Υπογονιμότητα: Η αδυναμία επίτευξης τελειόμηνης κύησης ζώντος νεογνού, μετά από «εύλογο» χρονικό διάστημα (reasonable time) σεξουαλικών επαφών χωρίς αντισυλληπτική προστασία Reasonable time? 12 μήνες (WHO)

Διαβάστε περισσότερα

Δεκαπεντάλεπτη προετοιμασία του φοιτητή, για την παρακολούθηση του μαθήματος του καρκίνου του προστάτη.

Δεκαπεντάλεπτη προετοιμασία του φοιτητή, για την παρακολούθηση του μαθήματος του καρκίνου του προστάτη. Δεκαπεντάλεπτη προετοιμασία του φοιτητή, για την παρακολούθηση του μαθήματος του καρκίνου του προστάτη. Καρκίνος του προστάτη Επιδημιολογία: Αποτελεί τον συχνότερα διαγνωσμένο καρκίνο στον άνδρα. 186.320

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΟΙ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΣΑΣ ΣΤΗΝ ΜΟΝΑΔΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΟΙ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΣΑΣ ΣΤΗΝ ΜΟΝΑΔΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ - ΠΟΤΕ ΑΡΧΙΖΕΙ ΕΝΑ ΖΕΥΓΑΡΙ ΝΑ ΣΚΕΦΤΕΤΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΙ ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΟΥΝ ΟΙ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ ΣΑΣ ΣΤΗΝ ΜΟΝΑΔΑ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ΥΠΟΒΟΗΘΟΥΜΕΝΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Διαβάστε περισσότερα

Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ. Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη

Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ. Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη Γυμνάσιο Κερατέας ΚΑΡΚΙΝΟΣ & ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ Αναστασία Σουλαχάκη Κωνσταντίνα Πρίφτη 2013 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ : Ορολογία και λίγα λόγια για τον καρκίνο Χαρακτηριστικά του καρκίνου Μεταλλάξεις Μεταλλάξεις και καρκίνος

Διαβάστε περισσότερα

Υποστηρίζοντας τα παιδιά με γενετικά νοσήματα - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Πέμπτη, 16 Ιούνιος :58

Υποστηρίζοντας τα παιδιά με γενετικά νοσήματα - Ο Δρόμος για την Θεραπεία Πέμπτη, 16 Ιούνιος :58 Από: K-Life (Καθημερινή) Τα γενετικά νοσήματα είναι ιδιαίτερα σπάνιες ασθένειες που οφείλονται σε μεταλλάξεις γονιδίων. Τα παιδιά που πάσχουν από αυτά χρειάζονται φροντίδα, ψυχολογική στήριξη αλλά και

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Ματκάρης Τ. Μιλτιάδης, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος

Γράφει: Ματκάρης Τ. Μιλτιάδης, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Γράφει: Ματκάρης Τ. Μιλτιάδης, Μαιευτήρας - Χειρουργός Γυναικολόγος Πώς πρέπει να υπολογίζω τον κύκλο και την ωορρηξία μου; Ο κύκλος μιας γυναίκας μετριέται από την πρώτη μέρα της περιόδου της μέχρι την

Διαβάστε περισσότερα

Πέτρος Γαλάνης, MPH, PhD Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πέτρος Γαλάνης, MPH, PhD Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών Πέτρος Γαλάνης, MPH, PhD Εργαστήριο Οργάνωσης και Αξιολόγησης Υπηρεσιών Υγείας Τμήμα Νοσηλευτικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών Σχέση μεταξύ εμβολίων και αυτισμού Θέση ύπνου των βρεφών και συχνότητα εμφάνισης του

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΓΩΝΙΣ:ΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ Λυκείου 23 Φεβρουάριοου 2014

ΔΙΑΓΩΝΙΣ:ΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ Λυκείου 23 Φεβρουάριοου 2014 ΔΙΑΓΩΝΙΣ:ΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ Λυκείου 23 Φεβρουάριοου 2014 Ονοματεπώνυμο εξεταζόμενου:. ΘΕΜΑ 1 Ο Να απαντήσετε στις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής: 1. Η ανευπλοειδία είναι είδος μετάλλαξης που οφείλεται:

Διαβάστε περισσότερα

Στην κεντρική σελίδα του δικτυακού τόπου www.embio.com.gr. μπορείτε να δείτε video της μονάδας embio

Στην κεντρική σελίδα του δικτυακού τόπου www.embio.com.gr. μπορείτε να δείτε video της μονάδας embio Στην κεντρική σελίδα του δικτυακού τόπου www.embio.com.gr μπορείτε να δείτε video της μονάδας embio 2 3 Ηλίας Θ. Γάτος MD Χειρουργός Γυναικολόγος - Μαιευτήρας Eιδικός στην εξωσωματική γονιμοποίηση και

Διαβάστε περισσότερα

λειτουργεί με την ευθύνη του Διευθυντή του Ενδοκρινολογικού Τμήματος (Εγκ. Υπ. Υγείας Α1σ )».

λειτουργεί με την ευθύνη του Διευθυντή του Ενδοκρινολογικού Τμήματος (Εγκ. Υπ. Υγείας Α1σ )». Μαρούσι, 9-2-208 Αρ. Πρωτ.: ΔΒ4Α/οικ. 5723 ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ: ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Δ/ΝΣΗ: ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΤΜΗΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΧΟΡΗΓΗΣΗΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Πληροφορίες: Γραφείο Διευθύντριας

Διαβάστε περισσότερα

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ & ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ

ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ & ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ & ΑΝΔΡΙΚΗ ΥΠΟΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ WORKSHOP Σάββατο 27 Ιουνίου 2015 ΚΑΛΑΜΑΤΑ Ναυαρίνου & Ρήγα Φεραίου Καλαμάτα Οργάνωση: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ WORKSHOP 09:30 10:15 Χαιρετισμοί Δραστηριότητες της ΕΕΑΙ Ευγένιος Κουμαντάκης,

Διαβάστε περισσότερα

Κώστας, 32 χρονών. Άρτεμις, 30 χρονών

Κώστας, 32 χρονών. Άρτεμις, 30 χρονών Να προχωρήσουν η Άρτεμις και ο Κώστας σε υποβοηθούμενη αναπαραγωγή; Ο Κώστας και η Άρτεμις είναι ένα ζευγάρι που δυσκολεύονται να αποκτήσουν παιδί. Επισκέφθηκαν τον γιατρό τους και ανέφεραν τα πιο κάτω

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ

Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ Κεφάλαιο 5: ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ -ΘΕΩΡΙΑ- Κληρονομικότητα: Η ιδιότητα των ατόμων να μοιάζουν με τους προγόνους τους. Κληρονομικοί χαρακτήρες: Οι ιδιότητες που κληρονομούνται στους απογόνους. Γενετική:

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής

Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής 1 Απόσπασμα από το βιβλίο «Πως να ζήσετε 150 χρόνια» του Dr. Δημήτρη Τσουκαλά Κεφάλαιο 6 Το τέλος της εποχής της Γενετικής Υπάρχει ένα δεδομένο στη σύγχρονη ιατρική που λειτουργεί όπως λειτουργούσε στην

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση, η οποία

Διαβάστε περισσότερα

Δειγματοληψία Χοριακών Λαχνών (CVS) ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ. Μονάδα Πρόληψης Μεσογειακής Αναιμίας και άλλων Αιμοσφαιρινοπαθειών

Δειγματοληψία Χοριακών Λαχνών (CVS) ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ. Μονάδα Πρόληψης Μεσογειακής Αναιμίας και άλλων Αιμοσφαιρινοπαθειών Δειγματοληψία Χοριακών Λαχνών (CVS) ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ Μονάδα Πρόληψης Μεσογειακής Αναιμίας και άλλων Αιμοσφαιρινοπαθειών ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΛ: 2310892819

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Γνώσεις, στάσεις και ποιότητα ζωής σε ασθενείς με λέμφωμα Οι ασθενείς που πάσχουν από λέμφωμα στην Ελλάδα εμφανίζονται ελλιπώς ενημερωμένοι σχετικά με ζητήματα που αφορούν στην

Διαβάστε περισσότερα

αμινοξύ. Η αλλαγή αυτή έχει ελάχιστη επίδραση στη στερεοδιάταξη και τη λειτουργικότητα της πρωτεϊνης. Επιβλαβής

αμινοξύ. Η αλλαγή αυτή έχει ελάχιστη επίδραση στη στερεοδιάταξη και τη λειτουργικότητα της πρωτεϊνης. Επιβλαβής Κεφάλαιο 6: ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ -ΘΕΩΡΙΑ- Μεταλλάξεις είναι οι αλλαγές που συμβαίνουν στο γενετικό υλικό ενός οργανισμού, τόσο σε γονιδιακό επίπεδο (γονιδιακές μεταλλάξεις) όσο και σε χρωμοσωμικό επίπεδο (χρωμοσωμικές

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ ΓΑΛΑΝΗΣ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΠ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ ΓΑΛΑΝΗΣ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΠ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ ΓΑΛΑΝΗΣ ΑΝΤΙΣΥΛΛΗΨΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦ.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Αρχές αντισύλληψης 1 1.2. Ιστορία της αντισύλληψης 3 1.3. Δημογραφικά στοιχεία

Διαβάστε περισσότερα

Αιμοσφαιρίνες. Αιμοσφαιρίνη Συμβολισμός Σύσταση A HbA α 2 β 2 F HbF α 2 γ 2 A 2 HbA 2 α 2 δ 2 s. Σύγκριση γονιδιακών και χρωμοσωμικών μεταλλάξεων

Αιμοσφαιρίνες. Αιμοσφαιρίνη Συμβολισμός Σύσταση A HbA α 2 β 2 F HbF α 2 γ 2 A 2 HbA 2 α 2 δ 2 s. Σύγκριση γονιδιακών και χρωμοσωμικών μεταλλάξεων A. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ Αιμοσφαιρίνες Αιμοσφαιρίνη Συμβολισμός Σύσταση A HbA α 2 β 2 F HbF α 2 γ 2 A 2 HbA 2 α 2 δ 2 S HbS s α 2 β 2 Σύγκριση γονιδιακών και χρωμοσωμικών μεταλλάξεων ΓΟΝΙΔΙΑΚΕΣ Αλλαγή σε αζωτούχες

Διαβάστε περισσότερα

27 /3 /2018 : Υπογονιμότητα Διερεύνηση & Αντιμετώπιση. ( Περισάκη Κυριακή /ΤΕ Μαία ) ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Μαιευτική Γυναικολογική

27 /3 /2018 : Υπογονιμότητα Διερεύνηση & Αντιμετώπιση. ( Περισάκη Κυριακή /ΤΕ Μαία ) ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Μαιευτική Γυναικολογική 27 /3 /2018 : Υπογονιμότητα Διερεύνηση & Αντιμετώπιση ( Περισάκη Κυριακή /ΤΕ Μαία ) ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Μαιευτική Γυναικολογική Η αδυναμία ενός ζευγαριού να επιτύχει εγκυμοσύνη εντός της μέσης χρονικής διάρκεια

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α I Β IV Γ VI

Διαβάστε περισσότερα

Γράφει: Θάνος Παπαθανασίου, Μευτήρας - Γυναικολόγος

Γράφει: Θάνος Παπαθανασίου, Μευτήρας - Γυναικολόγος Γράφει: Θάνος Παπαθανασίου, Μευτήρας - Γυναικολόγος Ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει τη γυναικολογική πάθηση που λέγεται "ενδομητρίωση". Έχει δύσκολο όνομα, άγνωστη προέλευση, ποικιλία στη εμφάνιση και τη

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι ο HPV; Μετάδοση Η μετάδοση του HPV μπορεί να γίνει με τους παρακάτω τρόπους:

Τι είναι ο HPV; Μετάδοση Η μετάδοση του HPV μπορεί να γίνει με τους παρακάτω τρόπους: Τι είναι ο HPV; Ο HPV (Human Pappiloma Virus) είναι ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων. Είναι μια από τις πιο συχνές σεξουαλικώς μεταδιδόμενες μολύνσεις στον άνθρωπο. Ο HPV είναι ο πιο συχνά σεξουαλικά μεταδιδόμενος

Διαβάστε περισσότερα

Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι.

Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι. σύγχρονο Φάσμα group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι. µαθητικό φροντιστήριο Γραβιάς 85 ΚΗΠΟΥΠΟΛΗ 50.51.557 50.56.296 25ης Μαρτίου 74 ΠΛ.ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ 50.50.658 50.60.845 25ης Μαρτίου 111 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ 50.27.990

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2010

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2010 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2010 ΘΕΜΑ Α 1. δ 2. β 3. α 4. β 5. γ ΘΕΜΑ Β 1. Σελ. 17 σχολ. Βιβλίου: Το γενετικό υλικό ενός κυττάρου αποτελεί το γονιδίωμά του όπως είναι τα

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Ενότητα 10: Ηθική θεώρηση της δανεικής μητρότητας Μιλτιάδης Βάντσος Άδειες Χρήσης Το παρόν

Διαβάστε περισσότερα

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Προσανατολισμού Θετικών Σπουδών, Ημερομηνία: 18 Ιουνίου 2019

Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Προσανατολισμού Θετικών Σπουδών, Ημερομηνία: 18 Ιουνίου 2019 Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Προσανατολισμού Θετικών Σπουδών, Ημερομηνία: 18 Ιουνίου 2019 Απαντήσεις Θεμάτων ΘΕΜΑ Α Α1. α Α2. β Α3. γ Α4. γ Α5. β

Διαβάστε περισσότερα

Εθνικό Αρχείο Ασθενών με Συγγενείς Ανωμαλίες στην Κύπρο. Congenital malformations in Cyprus

Εθνικό Αρχείο Ασθενών με Συγγενείς Ανωμαλίες στην Κύπρο. Congenital malformations in Cyprus Εθνικό Αρχείο Ασθενών με Συγγενείς Ανωμαλίες στην Κύπρο Congenital malformations in Cyprus Επιδημιολογική έρευνα και παρακολούθηση συγγενών ανωμαλιών και σπάνιων γενετικών νοσημάτων Για συμμετοχή και πληροφορίες:

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Α' Λυκείου Λύκειο Επισκοπής

Βιολογία Α' Λυκείου Λύκειο Επισκοπής Βιολογία Α' Λυκείου Λύκειο Επισκοπής Κεφάλαιο 12ο Αναπαραγωγή Ανάπτυξη Μαυροματάκης Γιώργος- Βιολόγος σχολική χρονιά 2011-2012 1ο Μάθημα Κεφ. 12 Οι ζωντανοί οργανισμοί, ανεξάρτητα εάν ανήκουν στα Βακτήρια,

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ. 2. (α) Ποια μέρη του γεννητικού συστήματος του άνδρα δείχνουν οι αριθμοί 1-8 στο σχήμα;

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ. 2. (α) Ποια μέρη του γεννητικού συστήματος του άνδρα δείχνουν οι αριθμοί 1-8 στο σχήμα; ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ 1. (α) Τι αντιπροσωπεύουν οι αριθμοί 1-6 στο σχήμα; (β) Εξηγήστε τι είναι τα ωοθυλάκια και ποιος είναι ο ρόλος τους. (γ) Σε ποιο μέρος του γεννητικού συστήματος της γυναίκας αρχίζει η ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

Γενετικό γλωσσάριο. Πληροφορίες για Ασθενείς και Οικογένειες. Μεταφρασµένο από την Κατερίνα Πουγούνια και την Μαρία Τζέτη.

Γενετικό γλωσσάριο. Πληροφορίες για Ασθενείς και Οικογένειες. Μεταφρασµένο από την Κατερίνα Πουγούνια και την Μαρία Τζέτη. 12 Γενετικό γλωσσάριο Μεταφρασµένο από την Κατερίνα Πουγούνια και την Μαρία Τζέτη. Ιανουάριος 2009 Τροποποιηµένο από το γλωσσάριο που αρχικά δηµιουργήθηκε από το Πάρκο Γενετικής Γνώσης London IDEAS (London

Διαβάστε περισσότερα

λειτουργεί με την ευθύνη του Διευθυντή του Ενδοκρινολογικού Τμήματος (Εγκ. Υπ. Υγείας Α1σ )».

λειτουργεί με την ευθύνη του Διευθυντή του Ενδοκρινολογικού Τμήματος (Εγκ. Υπ. Υγείας Α1σ )». Μαρούσι, 20--207 Αρ. Πρωτ.: ΔΒ4Α/οικ. 46847 ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ: ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ & ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ Δ/ΝΣΗ: ΦΑΡΜΑΚΟΥ ΤΜΗΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΧΟΡΗΓΗΣΗΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ Πληροφορίες: Γραφείο Διευθύντριας

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 13 (Ιατρική Γενετική) Η θεραπεία των γενετικών νοσημάτων

Κεφάλαιο 13 (Ιατρική Γενετική) Η θεραπεία των γενετικών νοσημάτων Κεφάλαιο 13 (Ιατρική Γενετική) Η θεραπεία των γενετικών νοσημάτων Πολυπαραγοντικά γενετικά νοσήματα: -ασαφείς γενετικές και περιβαλλοντικές παράμετροι αλλά μια περιβαλλοντική συνιστώσα μπορεί να είναι

Διαβάστε περισσότερα

12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ

12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ 12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η αναπαραγωγή είναι μία χαρακτηριστική λειτουργία, η μόνη που δεν είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ίδιου του οργανισμού αλλά για τη διαιώνιση του είδους. Η αναπαραγωγή στον

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 6: Μεταλλάξεις

Κεφάλαιο 6: Μεταλλάξεις Κεφάλαιο 6: Μεταλλάξεις ΕΛΕΓΧΟΣ ΓΝΩΣΕΩΝ 1. Τι ονομάζονται μεταλλάξεις και ποια τα κυριότερα είδη τους; 2. Ποιες οι διαφορές μεταξύ γονιδιακών και χρωμοσωμικών μεταλλάξεων; 3. Οι μεταλλάξεις στα σωματικά

Διαβάστε περισσότερα

medical center Εξωσωματική Γονιμοποίηση Ηλίας Γάτος MD Επιστημονικός Διευθυντής embio

medical center Εξωσωματική Γονιμοποίηση Ηλίας Γάτος MD Επιστημονικός Διευθυντής embio medical center Εξωσωματική Γονιμοποίηση Ηλίας Γάτος MD Επιστημονικός Διευθυντής embio Εξωσωματική Γονιμοποίηση (IVF) Η εξωσωματική γονιμοποίηση αποτελεί μία ευρέως διαδεδομένη τεχνική τεκνοποίησης ανά

Διαβάστε περισσότερα

ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ. Ο Mendel καλλιέργησε φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας

ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ. Ο Mendel καλλιέργησε φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας ΜΕΝΔΕΛΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΟΤΗΤΑ Ο Mendel καλλιέργησε 28.000 φυτά σε διάστημα 8 ετών για να φτάσει στη διατύπωση των νόμων της κληρονομικότητας Λόγοι επιτυχίας των πειραμάτων του Mendel 1. Μελέτησε μία ή δύο

Διαβάστε περισσότερα