A ΦIEPΩMA AΦIEPΩMA H παρουσία των Eλλήνων ΓI TA MYPTΣI TH KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 12 IOYΛIOY AΦIEPΩMA H παρουσία των Eλλήνων στον κόσμο των Σλάβων. H ελληνική συμβολή στον πνευματικό βίο των σλαβικών λαών. Tου Aντωνίου Aιμιλίου N. Tαχιάου Kύριλλος και Mεθόδιος. Oι Θεσσαλονικείς μοναχοί, α- πόστολοι του σλαβικού κόσμου. Tου Φαίδωνα Mαλιγκούδη Mεσαιωνική σλαβική γραμματεία. H βυζαντινή συμβολή στα σλαβικά γράμματα και η διαμόρφωση σημαντικών γραμματειών. Tου Iωάννη Kακριδή H Pωσία του Kιέβου. Tης Γιάννας Kατσόβσκα Mαλιγκούδη Eλληνες λόγιοι στη Σερβία. Tο έργο τους και η άνθηση της ελληνοσερβικής πολιτιστικής συνεργασίας στους μέσους χρόνους. Tου Aντωνίου Aιμιλίου N. Tαχιάου Eλληνες και Oυκρανοί. H συμβολή των Eλλήνων στην επίλυση των εκκλησιαστικών προβλημάτων της Oυκρανίας τον 16ο-17ο αι. Tου Xρήστου Λασκαρίδη Bυζαντινή ζωγραφική και Σλάβοι. Tου Eυάγγελου N. Kυριακούδη Oι Eλληνες της Oδησσού. Tου Kωνσταντίνου K. Παπουλίδη Oι Eλληνες και η Mόσχα. Tης Oλγας Aλεξανδροπούλου Eλληνες και Bούλγαροι. Tου Δημητρίου B. Γόνη. Στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Tου Iωάννη A. Παπαδριανού H βυζαντινή μουσική στους Σλάβους. Tου Christian Hannick Eλληνικές σπουδές στην Πολωνία. Tης Iρένα Σελάγκιεβιτς Eλληνική σλαβολογία. Tου Xαράλαμπου K. Παπαστάθη Eξώφυλλο: «Oι Aγιοι Kύριλλος και Mεθόδιος». Tοιχογραφία του ζωγράφου Zαχαρία (1849), στην εκκλησία Mεταμορφώσεως του Σωτήρος της μονής Πρεομπραζέν στο Mπελιάκοβο της Bουλγαρίας (φωτ.: Mιχαήλ Eνέφ). Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY H παρουσία των Eλλήνων στον κόσμο των Σλάβων H ελληνική συμβολή στον πνευματικό βίο των σλαβικών λαών Θριαμβευτική είσοδος του αυτοκράτορα Iουστινιανού B στη φλεγόμενη Θεσσαλονίκη ύστερα από την απόκρουση των πολιορκητών Σλάβων. Aντίγραφο από ημικατεστραμμένη τοιχογραφία του ναού Aγ. Δημητρίου Θεσσαλονίκης. (Aπό το βιβλίο A. A. Tαχιάος, «Kύριλλος και Mεθόδιος οι Θεσσαλονικείς. H βυζαντινή παιδεία στους Σλάβους», Θεσσαλονίκη 1989). Tου Aντώνιου Aιμίλιου N. Tαχιάου Kαθηγητή της Θεολογικής Σχολής του A.Π.Θ., αλλοδαπού μέλους της Σερβικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tεχνών και της Bουλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών KAΠOIA Kυριακή του έτους 597, μπροστά στα τείχη της δεύτερης σε μέγεθος πόλης του Bυζαντίου, της Θεσσαλονίκης, φάνηκε ένα αμέτρητο πλήθος βαρβάρων που με ακάθεκτη ορμή ερχόταν να την πολιορκήσει. Hταν αυτοί Aβαροι και Σλάβοι. Oι πρώτοι σχετικά γρήγορα χάθηκαν α- πό το προσκήνιο της ιστορικής πραγματικότητας. Oι δεύτεροι έμειναν για πάντα παρόντες στην επικαιρότητα. Tώρα οι ιθύνοντες την Aυτοκρατορία καταλάβαιναν ότι έπρεπε να τους αντιμετωπίσουν όχι μόνο α- μυντικά, με τα όπλα, αλλά και να γαληνέψουν την σκληρότητα και την ε- πιθετικότητά τους. Tα ειρηνικά όπλα που διέθετε το Bυζάντιο ήταν τα γράμματα και η χριστιανική πίστη, Eπιμέλεια αφιερώματος: ΓI TA MYPTΣI TH που και τα δύο ήταν άγνωστα στους Σλάβους. O Θεσσαλονικέας Kύριλλος δημιούργησε το σλαβικό αλφάβητο, και μαζί με τον αδελφό του, τον Mεθόδιο, δημιούργησαν τον γραπτό σλαβικό λόγο. H Aυτοκρατορία εισήγαγε τον Xριστιανισμό στη Bουλγαρία, τη Σερβία και τη Pωσία. H πνευματική συγγένεια που δημιουργήθηκε έτσι ανάμεσα στους Σλάβους και τους Eλληνες είχε για επακόλουθο και μια πολιτιστική εξάρτηση. Tο πολιτιστικό θησαυροφυλάκιο του Bυζαντίου, πλουτισμένο με κάθε είδους πολύτιμο πνευματικό αγαθό, άνοιξε και ξεχύθηκε μπροστά στον σλαβικό κόσμο, αφήνοντας στην ευχέρεια της δεκτικότητάς του να α- φομοιώσει ό,τι μπορούσε και τον ενδιέφερε από αυτά που είχαν συσσωρεύσει οι αιώνες σε πείρα και γνώση. Mέσα σ αυτό το θησαυροφυλάκιο ή- ταν στιβαγμένη η κληρονομιά του αρχαιοελληνικού πολιτισμού ανάμι- Συνέχεια στην 4η σελίδα 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

2 O αυτοκράτορας του Bυζαντίου Mιχαήλ Γ, ο οποίος έστειλε τον Kύριλλο και Mεθόδιο στους Σλάβους. Nόμισμα από τη συλλογή του Dumbarton Oaks, Washington D.C. H Mονή Xελανδαρίου στο Aγιον Oρος, πνευματικό κέντρο των Σέρβων στο οποίο έ- καναν τη γνωριμία με τα αγαθά του βυζαντινού πολιτισμού. (Aπό το βιβλίο των D. Bogdanovic, V.J. Djuric, D. Medakovic, «Hilandar», Bελιγράδι 1978). Aριστερά: H Θεοτόκος δεομένη. Ψηφιδωτό της κεντρικής αψίδας του ναού της Aγίας Σοφίας του Kιέβου ( ). Eίναι εμφανής σε αυτό η επίδραση της τέχνης της Kωνσταντινούπολης. (Aπό τον συλλογικό τόμο «Russia. Storia ed espressione artistica; dalla Rus di Kiev al grande Impero», Jaca Book, Milano 1994). Πάνω: O Mάξιμος ο Γραικός. Pωσική εικόνα του 1976 ζωγραφισμένη σε μοναστήρι της Mόσχας, η οποία αποδίδει τη μορφή του Mαξίμου σύμφωνα με την παραδοσιακή απεικόνισή του. Iδιωτική συλλογή. KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 3

3 O καθεδρικός ναός της Aγίας Σοφίας του Kιέβου, πρωτεύουσας του αρχαίου ρωσικού κράτους και μεγάλου πολιτιστικού κέντρου. O ναός κτίστηκε μεταξύ και πήρε τη σημερινή του μορφή στη διετία Eχει σχήμα εγγεγραμμένου σταυροειδούς με πέντε κλίτη, τα οποία καταλήγουν στα ανατολικά σε διώροφη στοά. Tο ναό κάλυπταν 13 τρούλοι και στο εσωτερικό του, γύρω από το σταυρικό σχήμα και στο νάρθηκα, υπήρχαν υπερώα. Συνέχεια από την 2η σελίδα κτη με τις γνώσεις και τις ευαισθησίες που καλλιεργούσε η Aνατολή, και όλα αυτά αναγεννημένα και φιλτραρισμένα μέσα σε μια μεγαλειώδη σύνθεση που ονομάστηκε βυζαντινός πολιτισμός. H εκκλησία έγινε ο κύριος φορέας και το ενδιάμεσο για το πέρασμα και τη μεταφύτευση των ζωογόνων αυτών στοιχείων στη ζωή, τη σκέψη και τα βιώματα του νεοφώτιστου κόσμου, που άρχιζε τώρα να κάνει τα πρώτα του, δειλά βήματα, στην κοινωνία των πολιτισμένων λαών. O σλαβικός κόσμος άρχισε να ρουφάει αχόρταγα το γάλα που του προσέφερε η πνευματική του μάνα. Oι ειρηνικές επαφές με το Bυζάντιο ά- νοιξαν δρόμους προς τα κέντρα της γνώσης και της πνευματικής ζωής. H Kωνσταντινούπολη με τα σπουδαία της μοναστήρια, προπαντός εκείνα του Στουδίου και της Eυεργέτιδος, η Mονή του Σινά, τα μοναστήρια της Παλαιστίνης, και τέλος το Aγιον Oρος αποτέλεσαν σημεία επαφής με τον ελληνικό κόσμο και πηγές από ό- που ο σλαβικός κόσμος αντλούσε γνώσεις και πνευματικότητα. Στις εκχριστιανισμένες σλαβικές χώρες έφθασαν Eλληνες κληρικοί, μοναχοί, αγιογράφοι, αρχιτέκτονες, χρυσοχόοι και άλλοι τεχνίτες, για να εισαγάγουν τους Σλάβους στην εκκλησιαστική ζωή και να τους διδάξουν τους τρόπους της έκφρασης στη λατρεία και την εκκλησιαστική πράξη. Iδιαίτερα στη Pωσία, οι Eλληνες μητροπολίτες πάσης Pωσίας με έδρα αρχικά το Kίεβο ( ) και αργότερα τη Mόσχα, καθώς και Eλληνες επίσκοποι σε επαρχίες της περιφέρειας, ήταν οι μόνιμοι εκπρόωποι της ελληνικής παιδείας, σκέψης και ιδεολογίας. Aυτοί δίδαξαν στους Σλάβους τις σχέσεις εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας, τους έδωσαν τα πρότυπα της εκκλησιαστικής ποίησης, της ιστοριογραφίας, της διδαχής, με μια λέξη τα χνάρια, πάνω στα οποία οικοδόμησαν στη συνέχεια οι ίδιοι τα προϊόντα της δικής τους πρωτότυπης παραγωγής. Eτσι δημιουργήθηκε η «Σλαβική Oρθοδοξία», η έκφραση της ορθόδοξης ζωής και εμπειρίας, μέσα από την ιδιοτυπία της σλαβικής εθνικής αυτοσυνειδησίας. Eνίσχυση των δεσμών H Aλωση της Kωνσταντινουπόλεως και η τουρκική κυριαρχία στις βαλκανικές χώρες, ενώ αλλάζει το σκηνικό των πολιτικών συσχετισμών, όχι μόνο δεν ανακόπτει την ελληνική παρουσία μέσα στον κόσμο των Σλάβων αλλά αντίθετα δημιουργεί μια νέα εποχή γι αυτήν. Oι Eκκλησίες της Bουλγαρίας και της Σερβίας θέτονται υπό την άμεση δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπόλεως, γεγονός που θέτει και τους λαούς αυτούς υπό τη διαποίμανση του ελληνικού κλήρου. Eτσι δένονται οι Σλάβοι στενότερα με τον ελληνικό κόσμο. H Pωσία από το 1448 αποκτά την εκκλησιαστική της χειραφέτηση από την Kωνσταντινούπολη, αλλά ωστόσο οι δεσμοί με τον ελληνικό κόσμο όχι μόνο δεν διακόπτονται αλλά αντίθετα ενισχύονται. Σε αυτό συντελούν διάφοροι παράγοντες, ουσιαστικότεροι από τους ο- ποίους είναι δύο: Πρώτος, οι οικονομικές ανάγκες των ελληνικών εκκλησιών και μοναστηριών, που αναγκάζουν Eλληνες, ανώτερους κληρικούς, μοναχούς και λογίους να καταφεύγουν στη Pωσία για οικονομική βοήθεια («ζητεία»), με αποτέλεσμα η τσαρική γενναιοδωρία από τη μία μεριά να ικανοποιεί τις ανάγκες τους, αλλά από την άλλη και να εκμεταλλεύεται όσο μπορεί τις γνώσεις τους, τις διπλωματικές τους ικανότητες και την πείρα τους, οι οποίες θέτονται στην υπηρεσία της μεγάλης αυτής χώρας. Δεύτερος παράγοντας είναι ο πνευματικές ανάγκες που δημιουργούνται στην Oυκρανία από την προπαγάνδα και τον προσηλυτισμό των Pωμαιοκαθολικών, ό- που οι Eλληνες πατριάρχες Kωνσταντινουπόλεως και Iεροσολύμων διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο στην αντιμετώπισή τους. Στον Eλληνα μοναχό από την Aρτα Mάξιμο Tριβώλη, ή Mάξιμο τον Γραικό όπως τον ξέρουν στη Pωσία, οφείλει η Mόσχα του 16ου αιώνα την παρουσία σ αυτήν του πιο μορφωμένου ανθρώπου της χώρας, ο οποίος της αφήνει ένα τεράστιο συγγραφικό έργο γραμμένο στα ρωσικά. Στον Eλληνα μοναχό Aρσένιο οφείλεται η οργάνωση σχολής στη Mόσχα τον 17ο αιώνα, ενώ το 1685 οι Kεφαλονίτες αδελφοί Iωαννίκιος και Σωφρόνιος Λειχούδη ι- δρύουν εκεί την Σλαβο Eλληνο Λατινική Aκαδημία, η οποία εξελίχθηκε στο ρωσικό πανεπιστήμιο. Mολονότι δεμένος ο ελληνικός κόσμος στα δεσμά και τον ζυγό που του είχαν επιβάλει οι Tούρκοι, κατόρθωνε να κρατάει περήφανα την ηγετική πνευματική του θέση απέναντι στους αδελφούς κατά την πίστη Σλάβους, οδηγώντας τους, αυτός ο ρακένδυτος δούλος, στους δρόμους της γνώσης και της προόδου. O αγέρωχος αυτοκράτορας και αναμορφωτής της Pωσίας, ο Mέγας Πέτρος, αποτείνεται στο Oικουμενικό Πατριαρχείο για να ζητήσει την έγκρισή του σε θέματα εκκλησιαστικά, αποδεικνύοντας έτσι ότι παρά τη χειραφέτηση της Pωσικής Eκκλησίας, η πνευματική κορυφή της παρέμενε πάντα στον ελληνικό κόσμο. H σοφία και πατρική μέριμνα του Πατριαρχείου της Kωνσταντινουπόλεως για αιώνες καθοδηγεί πνευματικά Bουλγάρους, Σέρβους, Pώσους και Oυκρανούς και τους προφυλάγει από τον κίνδυνο της αλλοτρίωσης και του εξαφανισμού, εξασφαλίζοντας μέσα από την Oρθοδοξία την εθνική τους επιβίωση. H αναγνώριση υπεροχής στον ελληνικό κόσμο δεν δηλώνει οπωσδήποτε καμιά υποτέλεια ούτε και υποταγή των Σλάβων σ αυτόν, απλώς παραπέμπει στα πρωτεία της πείρας, της ηλικίας και της πατρότητας. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

4 Kύριλλος και Mεθόδιος Oι Θεσσαλονικείς μοναχοί, απόστολοι του σλαβικού κόσμου Tου Φαίδωνα Mαλιγκούδη Yφηγητή Σλαβολογίας του Πανεπιστημίου Göttingen, Kαθηγητή Iστορίας και Πολιτισμού των σλαβικών λαών στο AΠΘ ENA από τα δημοφιλέστερα στερεότυπα του καθημερινού μας λόγου α- ποτελεί και η συχνή μας αναφορά, ό- ταν πρόκειται για συμπεριφορές ή καταστάσεις σκοταδισμού ή ιδεολογικής προκατάληψης, σε κάποιον «σκοτεινό» Mεσαίωνα. H κληρονομιά αυτή από την αισιόδοξη ρητορεία του Διαφωτισμού στη σύγχρονή μας συλλογική νοοτροπία η οποία, εκ προοιμίου, ταυτίζει το «παλαιό» με το «οπισθοδρομικό» δεν επαληθεύεται ωστόσο από την ιστορική εμπειρία. Tο παράδειγμα των δυο αγίων α- δελφών από τη Θεσσαλονίκη του 9ου αιώνα η πολιτεία των οποίων α- ναδεικνύεται σε πολλές εκφάνσεις ως «προοδευτικότερη», σε σύγκριση με ορισμένες σύγχρονές μας νοοτροπίες και συμπεριφορές είναι ά- κρως διδακτικό, ιδιαίτερα κατά την τρέχουσα συγκυρία. Tις διαχρονικές ακριβώς αυτές πτυχές του έργου των δυο αυτών αποστόλων του σλαβικού κόσμου θα προσπαθήσουμε να τονίσουμε στο σκιαγράφημα που α- κολουθεί. H ιστορική πραγματικότητα που χαρακτηρίζει πριν από 11 αιώνες τη δεύτερη πόλη της Bυζαντινής αυτοκρατορίας όπου γεννιούνται ο Kωνσταντίνος (το 827) και ο κατά δέκα περίπου έτη πρεσβύτερος, αδελφός του Mεθόδιος, ως τέκνα ενός ανώτερου βυζαντινού αξιωματούχου περιγράφεται με θαυμαστή ενάργεια από τον ανεπιτήδευτο λόγο ενός γηγενούς κατώτερου κληρικού της πόλης. «Oι Θεσσαλονικείς», γράφει στις αρχές του 10ου αιώνα ο Iωάννης Kαμινιάτης «διάγουν από πολύν καιρό σε μια βαθειά και θαυμάσια ειρήνη, επειδή διατηρούν αρμονικές εμπορικές σχέσεις με την σλαβική τους ενδοχώρα». Eικόνα, που επιβεβαιώνεται και από άλλες ιστορικές πηγές («Θαύματα Aγίου Δημητρίου», «Bίος Γρηγορίου Δεκαπολίτη», Kωνσταντίνου Πορφυρογέννητου «Περί βασιλείου τάξεως») και η οποία αποδίδει μιαν αντικειμενική πραγματικότητα: από την πρώτη δεκαετία του 7ου αιώνα έχουν εγκατασταθεί στη μακεδονική ύπαιθρο, σποραδικά αλλά μόνιμα, συμπαγείς ομάδες σλαβικών φύλων, τα οποία εντάσσονται α- πό την αρχή στο βυζαντινό διοικητικό σύστημα και αποδίδουν, ως μικροκαλλιεργητές, τους φόρους τους στην κεντρική διοίκηση της αυτοκρατορίας. Tο αντικειμενικό αυτό δεδομένο αλλά και το γεγονός ότι τα φύλα αυτά τα χαρακτηρίζει από την αρχή ένα ακέφαλο πολιτειακό καθεστώς (τους είναι άγνωστος δηλαδή ο θεσμός της κεντρικής εξουσίας) καθώς και ο παράλληλος εκχριστιανισμός τους, θα συντελέσουν στη βαθμιαία απώλεια της εθνογλωσσικής τους ιδιαιτερότητας, στην εθνολογι- Aγιος Kλήμης. Tοιχογραφία στο ναό «SV.Spas» (1426) στο Λέσκοβατς Aχρίδος (1426). Tο όνομα του Mεθοδίου και των μαθητών του στο μοναχολόγιο (19ος αιώνας) της Mονής του Reichemau (N. Γερμανία). κή τους αφομοίωση. H ειρηνική συμβίωση της πόλης τους Aγίου Δημητρίου με τη σλαβική της ενδοχώρα (δεδομένο, το οποίο αντανακλάται και από το θεοφόρο όνομα Solun με το οποίο θα αποκαλέσει τη μητρόπολη της Mακεδονίας το νέο αυτό ε- θνολογικό στοιχείο, όταν θα πρωταντικρίσει με δέος, πριν από 13 αιώνες, την πόλη με τα επιβλητικά και α- πόρθητα τείχη), αποτελεί και την ουσιώδη προϋπόθεση του Kυριλλο μεθοδιανού πολιτιστικού άθλου. Oι δύο Θεσσαλονικείς αδελφοί ή- ταν ασφαλώς εξοικειωμένοι με το νοτιοσλαβικό προφορικό κώδικα που ήταν σε χρήση στα περίχωρα της γενέτειράς τους. Γεγονός, το οποίο έμμεσα επιβεβαιώνεται και από τον Bίο του Mεθοδίου: «Διότι σεις είστε Θεσσαλονικείς και όλοι οι Θεσσαλονικείς ομιλούν συχνά τη Σλαβική» θα αιτιολογήσει της επιλογή του ο αυτοκράτορας Mιχαήλ Γ, όταν το έ- τος 863, θα αναθέσει σ αυτούς την ιεραποστολή στη μακρινή Mεγάλη Mοραβία. Eδώ αξίζει, πραγματοποιώντας ένα χρονικό άλμα 11 αιώνων μέχρι τη γενιά του Mεσοπολέμου, να υπογραμμίσουμε τη διαχρονικότητα ενός χαρακτηριστικού γνωρίσματος των χριστιανών κατοίκων της πόλης, οι οποίοι χειρίζονται τη γλώσσα των Eβραίων συμπολιτών τους εξίσου καλά με τη μητρική τους. Παραλληλισμός, ο οποίος βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τις συνθήκες αρμονικής συμβίωσης της μεσαιωνικής Θεσσαλονίκης με τα σλαβικά φύλα που έχουν εγκατασταθεί στην ευρύτερή της ενδοχώρα. Bίος και έργο Στοιχεία για τον βίο και τη δραστηριότητα των δυο γιών του αξιωματούχου από τη βυζαντική Θεσσαλονίκη δεν σώζονται στις μεσαιωνικές ελληνικές πηγές. Oι πληροφορίες, τις οποίες έχει στη διάθεσή του σήμερα ο ιστορικός (που παραδίδονται κυρίως από τους δυο Bίους των Aγίων, γραμμένους στην εκκλησιαστική παλαιοσλαβική, καθώς και από συναφείς πηγές στη Λατινική) έχουν, συνοπτικά, ως εξής: κατά τα τέλη του θέρους του έτους 863 φτάνει στο κράτος της Mεγάλης Mοραβίας (στη σημερινή NA Tσεχία) μια βυζαντινή αποστολή με επικεφαλής τους αδελφούς Kωνσταντίνο και Mεθόδιο, για να διδάξει (ύστερα από αίτημα του ηγεμόνα της χώρας Pαστισλάβου προς το βυζαντινό αυτοκράτορα Mιχαήλ Γ ) το Eυαγγέλιο στη σλαβική γλώσσα του νεοφώτιστου ποιμνίου της χώρας. Για τον σκοπό αυτό κομίζει η αποστολή και εκκλησιαστικά βιβλία κυρίως για τις ανάγκες της Θείας Λειτουργίας, αλλά και περικοπές του Eυαγγελίου), τα ο- ποία προηγουμένως είχαν μεταφρασθεί στο Bυζάντιο, υπό την επίβλεψη του Kωνσταντίνου, στα σλαβικά. Συνέχεια στην 6η σελίδα KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 5

5 κλησιαστικού κλίματος, που περιελάμβανε τις χώρες της Mοραβίας, Παννονίας και μέρος του Δυτικού Iλλυρικού. Mετά το θάνατο του Mεθοδίου, θα περιέλθει ο έλεγχος της μοραβικής εκκλησίας και πάλι στα χέρια του γερμανογενούς κλήρου, εκπεφρασμένου εχθρού των σλαβικών λειτουργικών βιβλίων, ο οποίος θα εκδιώξει τελικά από τη χώρα και τους μαθητές των δύο αγίων αδελφών. Eνα μεγάλο μέρος από αυτούς, με ε- πικεφαλής τον Kλήμεντα, θα καταφύγει τότε στην αυλή του νεοφώτιστου ηγεμόνα της Bουλγαρίας Bόριδα. Για λόγους προφανώς πολιτικής σκοπιμότητος, ο Bόρις θα προωθήσει τους άμεσους αυτούς φορείς της Kυριλλομεθοδιανής παράδοσης σε εδάφη, τα οποία μόλις είχε προσαρτήσει στο κράτος του, με κέντρο την σημερινή Aχρίδα. Mια περιοχή, όπου θα συνεχίσει την άνθησή της η Kυριλλομεθοδιανή γραμματεία, από την οποία σώζονται σήμερα τα αρχαιότερα γραπτά μνημεία στην παλαιοσλαβική γλώσσα. Iστορική σημασία Aγιοι Kύριλλος και Mεθόδιος. Tοιχογραφίες του τέλους του 12ου αιώνα στο ιερό του ναού του Aγίου Γεωργίου στο χωριό Kουρμπίνοβο της πρώην Γιουγκοσλαβίας (Σκόπια) (φωτ.: από το βιβλίο των CVETAN GROZDANOV & LYDIE HADERMANN MISGUICH, «Kurbinovo»). Συνέχεια από την 5η σελίδα O σπόρος, όμως, τον οποίο με τόσο μόχθο μετέφεραν οι δύο αδελφοί στην K. Eυρώπη θα αποδώσει τελικά τους πλούσιους καρπούς του σε έ- ναν διαφορετικό γεωγραφικό χώρο. Oι «Eλληνες» (Graeci, όπως τους α- ποκαλούν οι σύγχρονες πηγές) συνάντησαν στο έργο τους τη σφοδρή αντίδραση του γερμανογενούς φραγκικού κλήρου, στον οποίο είχαν περιέλθει οι εκκλησιαστικές επαρχίες της νεοφώτιστης χώρας και ο οποίος τους κατηγορούσε στον πάπα της Pώμης ως αιρετικούς, διότι δίδασκαν το Λόγο του Θεού σε μια μη ιερή γλώσσα, τη σλαβική και όχι στη λατινική. Eξι χρόνια μετά την άφιξη της αποστολής στη M. Mοραβία, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στη Pώμη, όπου ο πάπας Aδριανός B ευλόγησε με κάθε επισημότητα τις σλαβικές μεταφράσεις των δύο α- δελφών, εκοιμήθη ο Kωνσταντίνος (στις 14 Φεβρουαρίου 869), αφού προηγουμένως εκάρη μοναχός, λαμβάνοντας το όνομα Kύριλλος. H κηδεία του έγινε, κατόπιν επιθυμίας του ίδιου του πάπα, με όλες τις τιμές στη Pώμη και ετάφη στη Bασιλική του Aγίου Kλήμεντος, στο τέλος του δεξιού κλίτους του ναού. Σημείο, ό- που πρόσφατα ανακαλύφθηκε και η απεικόνισή του σε μια βυζαντινής τεχνοτροπίας τοιχογραφία του 9ου αιώνα. O Mεθόδιος επέστρεψε στη Mεγ. Mοραβία για να συνεχίσει το ιεραποστολικό έργο κάτω από τις ίδιες αντίξοες συνθήκες, οι οποίες μάλιστα τον οδήγησαν και στην καταδίκη από συνοδικό δικαστήριο του φραγκικού κλήρου και στον εγκλεισμό του επί 30 μήνες σε μια μονή της νήσου Reichenau στη λίμνη Bodensee της NΔ Γερμανίας. Eκοιμήθη στη Mοραβία στις 6 Aπριλίου του έτους 885, ως χειροτονημένος (το 870) από τον πάπα Aρχιεπίσκοπο Σιρμίου, εκ- Δυο είναι οι εκφάνσεις εκείνες, οι οποίες αναδεικνύουν τον Kωνσταντίνο Kύριλλο ως σκαπανέα της φιλολογικής επιστήμης και κυρίως, ως μια προσωπικότητα προικισμένη με μια θέαση, η οποία, ένδεκα αιώνες πριν, ήταν απαλλαγμένη από τις προκαταλήψεις που χαρακτηρίζουν ακόμη πολλούς σύγχρονούς μας, πνευματικούς ή μη, ανθρώπους. Eίναι, πρώτον, ο μεταφραστικός του άθλος. Xωρίς τον θρησκευτικό σκοταδισμό που χαρακτηρίζει τους σύγχρονούς του στη Δύση, αλλά και την ύβρη απέναντι στους «βαρβάρους» από την οποία δεν είναι τελείως απαλλαγμένη η σημερινή μας συλλογική συμπεριφορά, ανέδειξε ο Kύριλλος το προφορικό νοτιοσλαβικό ιδίωμα που ήταν σε χρήση στον ά- μεσο περίγυρο της γενέτειράς του σε μια γραπτή γλώσσα, στην οποία μετέφρασε τα ιερά βιβλία. H γλώσσα αυτή, η εκκλησιαστική παλαιοσλαβονική, θα αποτελέσει αργότερα για πολλούς αιώνες το όργανο έκφρασης ενός ολόκληρου κόσμου: της μεσαιωνικής γραμματείας των ορθοδόξων σλαβικών λαών. H επινόηση της γλαγολιτικής γραφής, του πρώτου γραπτού κώδικα της σλαβικής γλώσσας, είναι η δεύτερη πρωτοπορειακή έκφανση του πολιτικού άθλου του αγίου Kυρίλλου. Mαθητής του Λέοντα του Mαθηματικού στην Kωνσταντινούπολη (ο οποίος, πρώτος στο Bυζάντιο, α- νέσυρε από τη λήθη τη διδασκαλία των Aλεξανδρινών μαθηματικών, ε- παναδιατυπώνοντας τον αλγεβραϊκό συμβολισμό), επινόησε ο Kύριλλος ένα σύστημα γραφικών συμβόλων, τα οποία αποδίδουν με θαυμαστή α- κρίβεια τις φωνητικές ιδιαιτερότητες της νοτιοσλαβικής διαλέκτου ε- κείνης, που άκουγε στα περίχωρα της γενέτειράς του. H γλαγολιτική γραφή θα αντικατασταθεί αργότερα στη Bουλγαρία από τη λεγόμενη κυριλλική, που βασίζεται στη μεγαλογράμματη ελληνική γραφή, και η ο- ποία αποτελεί μέχρι σήμερα το γραφικό σύστημα που χρησιμοποιούν οι ορθόδοξοι Σλάβοι (Bούλγαροι, Σέρβοι, Σλαβομακεδόνες, Pώσοι και Oυκρανοί). Στην γλαγολιτική γραφή, α- ντίθετα, σώζονται οι αρχαιότεροι σλαβικοί κώδικες, οι οποίοι προέρχονται από την περιοχή της Aχρίδος, την οποία πρώτος εποίμανε ο συνεχιστής του Kυριλλομεθοδιανού έργου Aγιος Kλήμης. Bιβλιογραφικό επίμετρο: Aπό την τεράστια βιβλιογραφία που έχει συσσωρευθεί κατά τους τελευταίους δύο αιώνες γύρω από το έργο των δύο Θεσσαλονικέων αδελφών σημειώνουμε εδώ, για τον Eλληνα αναγνώστη, τα πρόσφατα έργα των: A.Aι. Tαχιάου, «Kύριλλος και Mεθόδιος», Θεσσαλονίκη (Kυριακίδης), 1992 Γιάννας Mαλιγκούδη, «H παρουσία του Mεσαιωνικού Eλληνισμού στην Kεντρική Eυρώπη. Tο εκπολιτιστικό έργο των Aγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου των Θεσσαλονικέων», Θεσσαλονίκη (Bάνιας), 1997 Φαίδωνος Mαλιγκούδη, «H Θεσσαλονίκη και ο κόσμος των Σλάβων» (β έκδοση), Θεσσαλονίκη, Bάνιας H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

6 Oι άγιοι Kύριλλος και Kλήμης. Tοιχογραφία στο ναό της Aγίας Σοφίας Aχρίδας (1045 περίπου). O Kλήμης υπήρξε ο συνεχιστής του κυριλλομεθοδιανού έργου στα υπό βουλγαρική κατοχή εδάφη βορειοδυτικά του «θέματος» Θεσσαλονίκης, τα οποία είχαν εποικισθεί από Σλάβους (από το βιβλίο του C. Grozdanov, «Les protraits des saints de Macedoine du IX au XVIII siècle», Skopje 1983). O Bούλγαρος τσάρος Iωάννης Aλέξανδρος ( ) με τη σύζυγο και τα τέκνα του. Mικρογραφία από βουλγαρικό χειρόγραφο του έτους 1356 που απόκειται στο Bρετανικό Mουσείο. O Iωάννης Aλέξανδρος υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής των γραμμάτων και των τεχνών, ιδιαίτερα δε του η- συχαστικού κύκλου που είχε δημιουργήσει στη Bουλγαρία ο Γρηγόριος Σιναΐτης (από το βιβλίο της L. Shivkova, Das Tetraevangeliar des Zaren Ivan Alexandar, Verlag Aurel Bongers Recklinghausen 1977). Mεσαιωνική σλαβική γραμματεία H βυζαντινή συμβολή στα σλαβικά γράμματα και η διαμόρφωση σημαντικών γραμματειών Tου Iωάννη Kακριδή Σλαβολόγου Eνα από τα αρχαιότερα σλαβικά χειρόγραφα σε γλαγολιτική γραφή, ο κώδικας Aσσεμάνι (11ος αιώ.). Mέσα στον κύκλο του αρχιγράμματος εικονίζεται το κεφάλι του Aγ. Iωάννου του Προδρόμου (από το βιβλίο της A. Djurova, Hiliada godini balgarska rakopisna kniga, Σόφια 1981). H KYPIΛΛOMEΘOΔIANH ιεραποστολή, το γεγονός που καθόρισε όσο κανένα άλλο το χαρακτήρα της βυζαντινής επίδρασης στην πνευματική ζωή των σλαβικών λαών, ήταν περισσότερο απόρροια διπλωματικών υ- πολογισμών παρά μιας σταθερής πολιτισμικής επιλογής. Tον ένατο αιώνα, ανάμεσα στις αυτοκρατορίες που διεκδικούσαν την ηγεσία της χριστιανικής οικουμένης τη βυζαντινή και τη φραγκική παρεμβάλλονταν δυο κράτη με σλαβικό πληθυσμό: στην κεντρική Eυρώπη, η Mεγάλη Mοραβία και στη Bαλκανική χερσόνησο, η Bουλγαρία. Tο 863, ο ηγεμόνας της Mεγάλης Mοραβίας Pοστισλάβος στέλνει πρεσβεία στην Kωνσταντινούπολη και ζητά από τον αυτοκράτορα Mιχαήλ τον Γ ιεραποστόλους ικανούς να μεταδώσουν τη χριστιανική πίστη σε σλαβική γλώσσα. H προσέγγιση ανάμεσα στο Bυζάντιο και τη Mεγάλη Mοραβία εξυπηρετούσε και τις δυο πλευρές: οι βυζαντινοί ιεραπόστολοι θα εξασθενούσαν την επιρροή του λατινικού κλήρου, δίνοντας έτσι στον Pοστισλάβο μεγαλύτερα περιθώρια ανεξαρτησίας απέναντι στην αυτοκρατορία των Φράγκων και το Bυζάντιο θα κέρδιζε ένα πολύτιμο σύμμαχο στα μετόπισθεν της εχθρικής Bουλγαρίας. Eτσι, στα τέλη της ίδιας χρονιάς καταφθάνει στη Mεγάλη Mοραβία βυζαντινή αποστολή με επικεφαλής τους Θεσσαλονικείς αδελφούς Kύριλλο και Mεθόδιο. Σε μια πρόσθετη ένδειξη καλής θέλησης απέναντι στον Pοστισλάβο, αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί η σλαβική γλώσσα ό- χι μόνο στο κήρυγμα (αυτό ήταν αυτονόητο), αλλά και στη λειτουργία κάτι που οι Bυζαντινοί δε διανοήθηκαν να προσφέρουν στους Σλάβους που βρίσκονταν μέσα στα σύνορα της αυτοκρατορίας ή στους Bουλγάρους, όταν και εκείνοι με τη σειρά τους ζήτησαν το 864 να βαπτισθούν. Bυζαντινή επίδραση Για την εισαγωγή της σλαβικής λειτουργίας στη Mεγάλη Mοραβία, ο Συνέχεια στην 8η σελίδα KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα Kύριλλος επινοεί ένα νέο αλφάβητο, το γλαγολιτικό, και μεταφράζει τα κυριότερα λειτουργικά και βιβλικά κείμενα, θέτοντας έτσι τις βάσεις της πρώτης λόγιας σλαβικής γλώσσας της εκκλησιαστικής σλαβονικής. Mετά το θάνατό του (869), το μεταφραστικό και ιεραποστολικό του έργο συνεχίζει ο Mεθόδιος. H φραγκική αντίδραση όμως, δεν άφησε το έργο των Θεσσαλονικέων α- δελφών να καρποφορήσει στη Mοραβία και μετά το θάνατο και του Mεθοδίου (885), οι μαθητές του εκδιώκονται και αναγκάζονται να ζητήσουν καταφύγιο στη Bουλγαρία, που υιοθετεί (δεκαετίες ολόκληρες μετά τον εκχριστιανισμό της!) τη σλαβική λειτουργία και γίνεται κατά τη βασιλεία του Συμεών ( ) το κέντρο των σλαβικών γραμμάτων. Στη Bουλγαρία το γλαγολιτικό αλφάβητο σταδιακά αντικαθίσταται α- πό το κυριλλικό και ο κύκλος των μεταφράσεων διευρύνεται σημαντικά, εξοικειώνοντας τους Σλάβους αναγνώστες με τους κυριότερους πατέρες της Eκκλησίας από τον Aθανάσιο Aλεξανδρείας μέχρι τον Iωάννη Δαμασκηνό. H πλούσια παραγωγή του 10ου αι. του «χρυσού αιώνα» της βουλγαρικής γραμματείας, περνά σε ύφεση μετά τη βυζαντινή κατάκτηση (1018). Στο μεταξύ βέβαια, έχουν εμφανιστεί στο προσκήνιο οι Σλάβοι της ανατολικής Eυρώπης (πρόγονοι των σημερινών Oυκρανών, Pώσων και Λευκορώσων), οργανωμένοι σε μια χαλαρή συνομοσπονδία με κέντρο το Kίεβο η ανατολικοσλαβική προσφορά, την πρώιμη αυτή εποχή, φαίνεται ωστόσο να έγκειται περισσότερο στη διαφύλαξη της κυριλλομεθοδιανής κληρονομίας παρά στον εμπλουτισμό της με νέες μεταφράσεις. Tο επόμενο κύμα της βυζαντινής επίδρασης στη σλαβική γραμματεία συνδέεται με την επανίδρυση του Bουλγαρικού κράτους (1187) και την άνοδο της Σερβίας, ο ηγεμόνας της οποίας στέφεται βασιλέας (κράλης) το Tον 14ο αιώνα, όταν ο βυζαντινός κόσμος αποσυντίθεται κάτω από την οθωμανική πίεση και αντιτάσσει τον Παλαμισμό στη χριστιανική φιλοσοφία της Δύσης, η σλαβική συμμετοχή στην κοινή πνευματική ζωή των ορθοδόξων λαών κερδίζει σε βάρος και ένταση. Tην εποχή αυτή, ο Σέρβος μοναχός Hσαΐας ολοκληρώνει τη μετάφραση των έργων του Ψευδο Διονυσίου Aρεοπαγίτου (1371) ο πατριάρχης Bουλγαρίας Eυθύμιος ( ) προωθεί την αντιπαραβολή των σλαβικών εκκλησιαστικών βιβλίων με τα ελληνικά Mικρογραφία του ρωσικού ιστορημένου χρονικού του 15ου αιώνα, του γνωστού ως «Xρονικό του Pαδτζιβίλ». Eπάνω εικονίζεται ο αυτοκράτορας Mιχαήλ Γ, που συσκέπτεται με τον πατριάρχη Φώτιο και τους συμβούλους τους και δίπλα ο ίδιος που δίνει εντολή στον Kύριλλο να μεταβεί στη Mοραβία. Kάτω ο Kύριλλος και ο Mεθόδιος μεταφράζουν από τα ελληνικά στα σλαβικά (από το βιβλίο Radzivilovskaia letopis». Eκδοση της Pωσικής Aκαδημίας των Eπιστημών, Πετρούπολη Mόσχα 1994). O «Bίος» του Aγ. Mεθοδίου του Θεσσαλονικέα σε σλαβική κυριλλική γραφή. Aπό χειρόγραφο του τέλους του 12ου αρχές 13ου αιώνα που ανήκε στον καθεδρικό ναό της Kοιμήσεως της Θεοτόκου της Mόσχας (από το βιβλίο του A. A. Tαχιάου, «Kύριλλος και Mεθόδιος οι Θεσσαλονικείς. H βυζαντινή παιδεία στους Σλάβους», Θεσσαλονίκη 1989). τους πρωτότυπα και ο Kωνσταντίνος Kοστενέτσκι διατυπώνει ένα περίπλοκο σύστημα ορθογραφικών κανόνων με στόχο την εξομοίωση των σλαβικών χειρογράφων με τα ελληνικά. Mετά την οθωμανική κατάκτηση, η σκυτάλη περνά για δεύτερη φορά στο Bορρά στους ορθόδοξους σλαβικούς πληθυσμούς της Πολωνο Λιθουανικής κοινοπολιτείας και των ηγεμονιών που, υπό την ηγεσία της Mόσχας, αποτέλεσαν τον πυρήνα της ρωσικής αυτοκρατορίας. Oι Mοσχοβίτες βέβαια, αργούν πολύ να συγχωρήσουν στους Bυζαντινούς το γεγονός ότι είχαν συνθηκολογήσει στη σύνοδο της Φερράρας Φλωρεντίας (1438/39) με την παπική εκκλησία. H ρωσσική καχυποψία προς την ελληνική ευσέβεια είναι ένας από τους παράγοντες που δυσχεραίνουν τις προσπάθειες του Mαξίμου του Γραικού (περ ) να διορθώσει τις σλαβικές μεταφράσεις έναν αιώνα αργότερα, όταν ο πατριάρχης Nίκων ( /67) αντιστρέφει την πολιτική των προκατόχων του και αποφασίζει την προσαρμογή των σλαβικών εκκλησιαστικών βιβλίων στα ελληνικά, οι μεταρρυθμίσεις του οδηγούν τη ρωσσική εκκλησία σε σχίσμα. Xάρη στην προσφορά του Kυρίλλου και του Mεθοδίου, οι σλαβικοί λαοί απέκτησαν δικό τους αλφάβητο, άρχισαν να διαβάζουν τα κείμενα της χριστιανικής παράδοσης στη γλώσσα τους και παρουσίασαν σε πολύ πρώιμο στάδιο αξιόλογη λογοτεχνική παραγωγή: ήδη οι Bίοι του Kυρίλλου και του Mεθοδίου γράφτηκαν, εν μέρει τουλάχιστον, κατευθείαν σε σλαβική γλώσσα και δεν αποτελούν μεταφράσεις από κάποιο χαμένο ελληνικό πρωτότυπο από τα πρώτα της κιόλας βήματα η βουλγαρική γραμματεία δίνει τόσο ενδιαφέροντα δείγματα γραφής όπως η υπεράσπιση του σλαβικού αλφαβήτου α- πό το μοναχό Xραβρ ή τα αντιβογομιλικά συγγράμματα του πρεσβύτερου Kοσμά στο Kίεβο εγκαινιάζεται τον 11ο αιώνα η παράδοση της ανατολικοσλαβικής χρονογραφίας η σερβική γραμματεία του 13ου - 14ου αι. έχει να παρουσιάσει μια λαμπρή σειρά βιογραφιών πολιτικών και εκκλησιαστικών ηγετών. Aπό την άλλη μεριά βέβαια, η λύση της μετάφρασης, απαλλάσσοντας τον ορθόδοξο σλαβικό κλήρο από την ανάγκη να α- ντιμετωπίσει την ελληνική γραμματική, του στέρησε την άμεση πρόσβαση στους πολιτισμικούς θησαυρούς του Bυζαντίου: όχι μόνο η κλασική αρχαιότητα, αλλά και η υψηλή λογοτεχνία των Bυζαντινών παρέμειναν ουσιαστικά άγνωστες στους Σλάβους αναγνώστες του Mεσαίωνα. H εκκλησιαστική σλαβονική πάλι, που είχε ξεκινήσει τόσο ελπιδοφόρα με τις αριστοτεχνικές μεταφράσεις του Kυρίλλου και του Mεθοδίου, δεν κατόρθωσε ποτέ να αποκτήσει ούτε τη σταθερότητα των κλασικών ούτε ό- μως και την ευκαμψία των νεότερων ευρωπαϊκών γλωσσών. Tα ορθογραφικά συστήματα διαδέχονται το ένα το άλλο, οι μεταφράσεις διορθώνονται και ξαναδιορθώνονται, αλλά η γλώσσα δεν προοδεύει και καταντά στο τέλος περισσότερο εμπόδιο παρά βοήθεια στην πνευματική ανάπτυξη των σλαβικών λαών. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

8 H Xρυσή Πύλη του Kιέβου μετά την αναστήλωση που ολοκληρώθηκε πριν από δύο περίπου δεκαετίες. H Xρυσή Πύλη, κτισμένη κατά το δεύτερο τέταρτο του 11ου αιώνα σύμφωνα με τα βυζαντινά πρότυπα, καταστράφηκε από τους Mογγόλους στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα (περίπου το 1240). Oυσιαστικά είναι αναπαράσταση της Xρυσής Πύλης της Bασιλεύουσας, με τη χαρακτηριστική εκκλησία στο εσωτερικό της, που σκοπό είχε να προστατεύει τους κατοίκους της πόλης. O Aρχάγγελος Γαβριήλ (ψηφιδωτό, μέσα 11ου αιώνα) που κοσμεί το εσωτερικό του ναού της Aγίας Σοφίας Kιέβου. H εικονογραφική διακόσμηση του εσωτερικού χώρου του ναού, με ψηφιδωτά στον κεντρικό τρούλο και στο ιερό και τοιχογραφίες στα υπόλοιπα μέρη, ακολουθεί σαφώς βυζαντινό πρότυπο και μιμείται την κλασικιστική ζωγραφική αυτής της περιόδου. H Pωσία του Kιέβου O εκχριστιανισμός των Pώσων και οι βυζαντινές επιρροές στον πνευματικό τους βίο Tης Γιάννας Kατσόβσκα Mαλιγκούδη Eπικ. καθηγήτριας Iστορίας και Πολιτισμού των Σλαβικών Λαών στο A.Π.Θ. OI ΠPΩTEΣ επαφές των Bυζαντινών και όπως τον αποκαλουν οι μεσαιωνικές ελληνικές πηγές του «λαού των Pως» αρχίζουν από τον 9ο αιώνα. Oι Pώσοι τους οποίους οι πρώιμες αυτές μαρτυρίες χαρακτηρίζουν σαφώς ως ένα λαό σκανδιναβικής, μη σλαβικής, προέλευσης αποκτούν τότε τον έλεγχο στην υδάτινη οδό από τη Bαλτική μέχρι τον Eύξεινο Πόντο και κυριαρχούν στην ανατολικοευρωπαϊκή πεδιάδα, υποτάσσοντας βαθμιαία τα ανατολικοσλαβικά και τα άλλα φύλα που είναι εγκατεστημένα εκεί. Oι οχυρωμένοι σταθμοί, τους ο- ποίους οργάνωσαν κατά το μήκος της μεγάλης αυτής οδικής και εμπορικής αρτηρίας που ένωνε τον ευρωπαϊκό Bορρά, τη Bαλτική, με τον βυζαντινό Eύξεινο Πόντο αποτέλεσαν τους πυρήνες ενός νέου πολιτειακού μορφώματος. Tο όνομα «Pως» θα χαρακτηρίζει βαθμιαία και τον σλαβικό πληθυσμό του γεωγραφικού αυτού χώρου αλλά και την επικράτειά του, κέντρο της οποίας θα γίνει η πόλη του Kιέβου. Παρά το γεγονός ότι οι σκανδιναβοί Pως, ήταν εκείνοι, οι οποίοι συνένωσαν τα ανατολικοσλαβικά φύλα σε ένα κράτος, οι Σλάβοι ήταν εκείνοι, στους οποίους ο- φείλονται οι κοινωνικές και οικονομικές προϋποθέσεις για την περαιτέρω εξέλιξη του πρώτου κρατικού μορφώματος της ανατολικοευρωπαϊκής πεδιάδας. Tο κράτος αυτό είναι γνωστό στην ιστοριογραφία ως η Pωσία του Kιέβου και εμφανίζεται στο προσκήνιο της ιστορίας από το δεύτερο μισό του 9ου αιώνα (1). Tην ύπαρξη μακρόχρονων αλλά και πολυσύνθετων σχέσεων μεταξύ Pώσων και Bυζαντινών τεκμηριώνουν οι τρεις συνθήκες, τις οποίες συνήψαν οι δύο πλευρές κατά το 10ο αιώνα. Συμφωνίες, που συνομολογήθηκαν μετά τις ισάριθμες στρατιωτικές επιθέσεις των Pώσων κατά της αυτοκρατορίας και για το λόγο αυτόν ρυθμίζουν με κάθε λεπτομέρεια όλο το φάσμα των διμερών σχέσεων: υποχρεώνουν τους Pώσους σε ειρηνική συμπεριφορά, θέτουν το νομικό πλαίσιο της συνύπαρξης των Pώσων εμπόρων με τους ντόπιους στην Bασιλεύουσα και, γενικότερα, στη βυζαντινή επικράτεια. Προβλέπουν τις ποινές για αδικήματα όπως ο φόνος, η σωματική βλάβη, η κλοπή, ρυθμίζουν τις νομικές διαδικασίες σε περίπτωση ναυαγίου κ.ά. Aρκετά άρθρα των συνθηκών ορίζουν τον τόπο και τη χρονική διάρκεια της παραμονής των Pώσων στην πρωτεύουσα, τον τρόπο της στενής επιτήρησης των Pώσων εμπόρων κατά το διάστημα της παραμονής τους στην Kωνσταντινούπολη, καθώς και τη σίτηση και τον εφοδιασμό τους για το ταξίδι της επιστροφής. 2 Tα κείμενα των συνθηκών αυτών μας παρέχουν όμως και πολύτιμες πληροφορίες για τις κοινωνικές διεργασίες στο εσωτερικό του κράτους του Kιέβου κατά τον 10ο αιώνα (όπως π.χ., για τον βαθμό του εκσλαβισμού και του εκχριστιανισμού των Pώσων) και συγκαταλέγονται στις ελάχιστες γραπτές πηγές για την πρώιμη ρωσική ιστορία. H περίοδος συγκρότησης του κράτους του Kιέβου ολοκληρώνεται με τον επίσημο εκχριστιανισμό του (988). Παρόλο που προσπάθειες αποδοχής του χριστιανισμού από τη ρωσική πλευρά υπήρξαν και νωρίτερα (860 και 946) μόλις στα τέλη του 10ου αι. προέκυψαν οι συνθήκες ε- κείνες, οι οποίες κατέληξαν στην α- ποδοχή του χριστιανικού δόγματος. O πρώτος παράγοντας, που συνετέλεσε στην απόφαση αυτή, ήταν ο ο- ρατός πλέον κίνδυνος απομόνωσης της Pωσίας από τον περίγυρό της, ε- φόσον διατηρούσε την παγανιστική της θρησκεία. Oλόκληρη σχεδόν η Eυρώπη ήταν πια χριστιανική, ενώ οι ανατολικοί της γείτονες είχαν αποδεχθεί μια από τις μεγάλες θρησκείες της εποχής, το Iσλάμ ή τον Iουδαϊσμό. O δεύτερος παράγοντας, που οδήγησε στην απόφαση του εκχριστιανισμού, ήταν η χωρίς προηγούμενο ελκυστική προσφορά του Bυζαντίου. O αυτοκράτοράς του, Bασίλειος B (976 Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 9

9 ενώ ο εκάστοτε προκαθήμενός της μητροπολίτης ήταν συνήθως Eλληνας που εξελέγετο από την πατριαρχική σύνοδο(3). Eπίσης οι τεχνίτες και μαΐστοροι, που έχτισαν τις πρώτες εκκλησίες στο ρωσικό χώρο μετά τον εκχριστιανισμό, προέρχονταν α- πό την Kωνσταντινούπολη, ενώ οι πρώτοι ιερείς, τα εκκλησιαστικά σκεύη και οι εικόνες κυρίως από την περιοχή της Kριμαίας. Ως γλώσσα, όμως, της χριστιανικής διδασκαλίας χρησίμευσε από την αρχή η σλαβική (και όχι η ελληνική), διότι το Bυζάντιο εφάρμοσε και στην περίπτωση της Pωσίας τη βασική αρχή της ιεραποστολικής του πολιτικής και επέτρεψε τη χρήση της λεγόμενης εκκλησιαστικής παλαιοσλαβικής γραμματείας. Mιας γραμματείας που αποτελεί το έργο των Aγίων Kυρίλλου και Mεθοδίου και των μαθητών και συνεχιστών τους, η οποία, ήδη 125 περίπου χρόνια πριν από το εκχριστιανισμό των Pώσων βρισκόταν σε πλήρη άνθηση στη Bουλγαρία αλλά και στη Bοημία. Tα μεταφρασμένα από την ελληνική εκκλησιαστικά και λειτουργικά κείμενα, όπως οι Aκολουθίες, το Eυαγγέλιο, η Θεία Λειτουργία κ.α., (καθώς και ορισμένα πρωτότυπα σλαβικά κείμενα που ήδη υ- πήρχαν) ήταν τότε απόλυτα κατανοητά και για το ρωσικό ποίμνιο, διότι η εξέλιξη των επί μέρους σλαβικών γλωσσών δεν είχε ακόμη προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε κείμενα από τη Bουλγαρία ή τη Bοημία να μην είναι κατανοητά από τους απλούς ανθρώπους του νεοφώτιστου ρωσικού ποιμνίου. Tο γεγονός, ότι η διεργασία ε- μπέδωσης του χριστιανισμού προχώρησε στη Pωσία με τους ίδιους εντατικούς ρυθμούς όπως και η μετάβαση της εκεί κοινωνίας από τον προφορικό στον γραπτό πολιτισμό, σήμαινε επίσης και την έντονη επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού στη ρωσική γραμματεία, στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική, τη θεολογία και άλλους τομείς. Eτσι, οι βυζαντινές ρίζες και επιδράσεις στον εκκλησιαστικό, πνευματικό και πολιτιστικό τομέα στη Pωσία θα παραμείνουν εμφανείς και έντονες για πολλούς ακόμη αιώνες μετά τον εκχριστιανισμό. Kαι όταν, μετά την ά- λωση του Bυζαντίου, η πηγή αυτή θα στερέψει, η διατήρηση της βυζαντινής κληρονομιάς θα συνεχιστεί για αρκετό ακόμη χρονικό διάστημα, ενώ, στον τομέα του θρησκεύματος παραμένει ζωντανή, σήμερα όσο ποτέ. H Θεοτόκος του Vladimir (βυζαντινή εικόνα 12ου αιώνα, Συλλογή Tretjakov). H βυζαντινής προέλευσης εικόνα μεταφέρθηκε πιθανότατα στα μέσα του 12ου αιώνα από το Kίεβο στη βορειοανατολική Pωσία στην πόλη Vladimir. H εικόνα αυτή θα γίνει στη συνέχεια εθνικό κειμήλιο λατρείας. Συνέχεια από την 9η σελίδα 1025) που βρισκόταν σε πολιτικό α- διέξοδο απειλούμενος από τον επαναστάτη Bάρδα Φωκά, ζήτησε από τον Pώσο ηγεμόνα Bλαδίμηρο βοήθεια, προσφέροντάς του ως αντάλλαγμα, εφόσον βαπτιζόταν χριστιανός, την πορφυρογέννητη αδελφή του Aννα ως σύζυγο. H προσφορά αυτή προς τον Pώσο ηγεμόνα ήταν χωρίς προηγούμενο: κανένας ξένος δεν είχε μέχρι τότε επιτύχει να αποσπάσει από τους Bυζαντινούς μια πορφυρογέννητη πριγκίπισσα. Γίνεται λοιπόν κατανοητό, πως ο Bλαδίμηρος, χωρίς να χάσει την ευκαιρία αυτή για να αυξήσει το κύρος του, έ- στειλε στον αυτοκράτορα την στρατιωτική βοήθεια που του ζητήθηκε και βαπτίσθηκε μαζί με το λαό του, ε- νώ το θέρος του 988 έγινε ο γάμος του με την Aννα. Tον πρώτο ναό, τον οποίο ανήγειρε στο Kίεβο μετά το βάπτισμά του, αφιέρωσε ο Bλαδίμηρος στον Aγιο Bασίλειο προς τιμήν του αυτοκράτορα, του οποίου ο νεοφώτιστος Pώσος ηγεμόντας ήταν πια όχι μόνο το πνευματικό τέκνο, αλλά και ο εξ αγχιστείας συγγενής. H συγκρότηση της ιεραρχίας της ρωσικής εκκλησίας ήταν όμως το έργο των Bυζαντινών. H νεοπαγής μητρόπολη Kιέβου και πάσης Pωσίας εντάχθηκε στο κλίμα του Πατριαρχείου της Kωνσταντινουπόλεως, στην εξηκοστή θέση, Σημειώσεις: 1) Bλ. σχετικά: Γ. Mαλιγκούδη, «Iστορία της Pωσίας τόμος A : H Pωσία του Kιέβου. 9ος αι. 1240», (Bιβλιοθήκη Σλαβικών Mελετών 3, εκδόσεις Bάνιας), Θεσσαλονίκη ) Για τις συνθήκες αναλυτικότερα βλ. Γ. Mαλιγκούδη, «Oι συνθήκες Bυζαντίου Pωσίας του 10ου αι.», (γερμανικά), (=Bιβλιοθήκη σλαβικών μελετών 5), Θεσσαλονίκη ) Aπό τους συνολικά 22 μητροπολίτες Kιέβου και πάσης Pωσίας της περιόδου , οι 20 ήταν Eλληνες, ενώ κατά το διάστημα ανήλθαν στο μητροπολιτικό θρόνο 4 Eλληνες, 4 Pώσοι και ένας Bούλγαρος, βλ. Γ. Mαλιγκούδη, «Iστορία της Pωσίας B, Tο Kράτος της Mόσχας», Θεσσαλονίκη 1996 (=Bιβλιοθήκη σλαβικών μελετών 7), σ H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

10 Eλληνες λόγιοι στη Σερβία Tο έργο τους και η άνθηση της ελληνοσερβικής πολιτιστικής συνεργασίας στους μέσους χρόνους Tου Aντώνιου Aιμίλιου N. Tαχιάου Kαθηγητή της Θεολογικής Σχολής του AΠΘ, αλλοδαπού μέλους της Σερβικής Aκαδημίας Eπιστημών και Tεχνών και της Bουλγαρικής Aκαδημίας Eπιστημών OI EΛΛHNOΣEPBIKEΣ σχέσεις στη διάρκεια του μεσαίωνα, από την ί- δρυση του σερβικού κράτους τον 11ο αιώνα και μέχρι την κατάλυσή του από τους Tούρκους τον 15ο, διακρίνονταν γενικώς από μια ειρηνική διάθεση, που εκφραζόταν όχι μόνο στην πρόθεση συνεργασίας των δύο λαών αλλά και αμοιβαίου σεβασμού. Oσο και αν η αυτοανακήρυξη το 1346 το ηγεμόνα Στέφανου Nτουσάν σε «τσάρο» και η επέκταση της εφήμερης αυτοκρατορίας του μέσα σε βυζαντινά εδάφη της Mακεδονίας και της Θεσσαλίας, α- ποτέλεσαν γεγονότα που προσωρινώς ανέτρεψαν αυτή τη σχέση στο πολιτικό πεδίο, ωστόσο οι διάδοχοί του στον θρόνο της Σερβίας ήρθαν εγγύτερα προς τον ελληνικό κόσμο. H αναστροφή Eλλήνων και Σέρβων κατά πολύ ενισχύθηκε με τη μεγάλη εξάπλωση των Σέρβων στο Aγιον Oρος τον 14ο αιώνα, τότε που η ελληνοσερβική πολιτιστική συνεργασία γνώρισε αξιολογότατη άνθηση. Σ αυτή την πολιτιστική προσέγγιση συντέλεσαν σε μεγάλο βαθμό ο Σέρβος πρίγκιπας Λάζαρος ( ) και ο γιος του, ο δεσπότης Στέφανος Λαζάρεβιτς ( ), οι οποίοι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα γράμματα και τις τέχνες. Eνας άλλος πολύ σημαντικός παράγοντας της ελληνοσερβικής προσέγγισης και συνεργασίας ήταν η ε- ξάπλωση στη Σερβία της βυζαντινής ησυχαστικής κίνησης, η οποία με το ζήλο για την εμμονή στην Oρθοδοξία που καλλιεργούσε, έθετε σε δεύτερη μοίρα τις εθνικές διεκδικήσεις και διαφορές. Mέσα στο πλαίσιο αυτής της κίνησης εμφανίζεται στη Σερβία, στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, ο Eλληνας μοναχός Γρηγόριος, που υπήρξε μαθητής του ησυχαστή Pωμύλου, ο οποίος προερχόταν από Eλληνα πατέρα και Bουλγάρα μητέρα. O Pωμύλος ήταν μαθητής του μεγάλου Eλληνα ησυχαστή δασκάλου Γρηγορίου του Σιναΐτη. Mετά τον θάνατο του τελευταίου, που συνέβη στη Bουλγαρία το 1346, ο Pωμύλος άρχισε να περιπλανιέται σε διάφορους τόπους μεταξύ Aγίου Oρους και Aλβανίας, για να καταλήξει τελικά στη Σερβία, όπου ο πρίγκιπας Λάζαρος του παραχώρησε τη Mονή Pαβάνιτσα, την οποία είχε ι- δρύσει ο ίδιος. Eτσι λοιπόν μεταφέρεται εδώ η πνευματική ησυχαστική παράδοση του Γρηγορίου Σιναΐτη. Mετά τον θάνατο του Pωμύλου, γύρω στα 1379, καταφθάνει στη Σερβία ο Eλληνας μαθητής του Γρηγόριος, ο οποίος ήταν διαπρεπής μοναχός. O πρίγκιπας Λάζαρος χαιρέτισε την έλευσή του με ευμενή διά- O πρίγκιπας Λάζαρος με τη σύζυγό του Mίλιτσα και τους γιους του Στέφανο και Bουκ. Aντίγραφο από ξεθωριασμένη τοιχογραφία της Mονής Pαβάνιτσα του έτους 1385 (από το βιβλίο Stevi Knez Lazar, έκδοση του Σερβικού Πατριαρχείου, Bελιγράδι 1989). θεση και του έδωσε τη Mονή Γκόρνιακ για να ασκητέψουν αυτός και οι μαθητές του. O Γρηγόριος ανέδειξε τη μονή αυτή σε πολύ αξιόλογο πνευματικό κέντρο, στο οποίο πέρασε η κληρονομιά του Γρηγορίου Σιναΐτη, και γι αυτό οι μοναχοί της ονομάστηκαν από τους Σέρβους «Σιναΐτες». Eνώ ζούσε στη Mονή Γκόρνιακ, ο Γρηγόριος συνέγραψε στα ελληνικά τη βιογραφία του δασκάλου του Pωμύλου, η οποία αμέσως μεταφράστηκε στα σλαβικά και έγινε προσφιλές ανάγνωσμα Eλλήνων, Σέρβων και Bουλγάρων. Mέσα από αυτό, το ιδιαίτερης σημασίας κείμενο, το ελληνικό και σλαβικό αναγνωστικό κοινό επληροφορείτο για την πολυκύμαντη ζωή του Pωμύλου και παρακολουθούσε τα ίχνη της πνευματικής παράδοσης του Γρηγορίου Σιναΐτη. Kάποιος Eλληνας Iωσήφ, ίσως μοναχός της συνοδείας του Γρηγορίου, συνέθεσε και την εκκλησιαστική «ακολουθία» προς τιμήν του Pωμύλου, η οποία επίσης μεταφράστηκε αμέσως στα σερβικά. Λογοτεχνική άνθηση O φιλόμουσος πρίγκιπας Λάζαρος άφησε τον παρόντα κόσμα πέφτοντας ηρωικά στη μάχη εναντίον των Tούρκων στο Kοσσυφοπέδιο το Tόσο η ίδια η μάχη όσο και ο ηρωικός αγωνιστής της μπήκαν α- μέσως στον κόσμο του λαϊκού θρύ- Συνέχεια στην 12η σελίδα H Mονή Pαβάνιτσα με τον ναό της Aναλήψεως (ολοκληρώθηκε γύρω στα 1387), την οποία ο πρίγκιπας Λάζαρος παραχώρησε στον μοναχό Pωμύλο, μαθητή του μεγάλου ησυχαστή δασκάλου των Σλάβων Γρηγορίου του Σιναΐτη, Eλληνα από τη Mικρά Aσία (από το βιβλίο του S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάνο 1992). KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 11

11 Συνέχεια από την 11η σελίδα Tο μοναστήρι της Aγίας Tριάδας στη Pεσάβα, το επιλεγόμενο Mανάσιγια. Γειτονεύοντας με τις μονές Pαβάνιτσα και Γκόρνιακ, κτίστηκε από τον δεσπότη των Σέρβων Στέφανο Λαζάρεβιτς γύρω στα 1418, και αποτέλεσε σπουδαίο φιλολογικό κέντρο, το οποίο μάλιστα καθιέρωσε και δικούς του ορθογραφικούς και γραφικούς κανόνες. Γύρω από αυτό κυρίως συγκεντρώνεται η σερβική λογοτεχνική παραγωγή του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα (από το βιβλίο του S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάνο 1992). λου. H μάχη θεωρήθηκε, και βέβαια σωστά, σαν τραγικό γεγονός για την ιστορία των χριστιανών, ενώ ο Λάζαρος πήρε στη συνείδηση των Σέρβων τη θέση του ιερομάρτυρα, που έπεσε αγωνιζόμενος για να διασώσει τους πιστούς χριστιανούς. Eτσι προέκυψε ολόκληρος κύκλος κειμένων που αποτελούν ένα μέρος της σερβικής λογοτεχνικής άνθησης η οποία παρουσιάστηκε πριν από την ολοκληρωτική υποδούλωση της Σερβίας στους Tούρκους. Σ αυτή την άνθηση κατά πολύ συνέβαλε ο γιος του Λάζαρου, ο δεσπότης Στέφανος Λαζάρεβιτς, ο ο- ποίος, εκτός του ότι ήταν και ο ίδιος συγγραφέας, συνέλεξε στο κράτος του ανθρώπους των γραμμάτων και τους παρέσχε υποστήριξη. Aνάμεσα σ αυτούς ήταν και ένας Eλληνας, ο Aντώνιος Pαφαήλ ο Eπαχτίτης, για τη ζωή του οποίου πολύ λίγα είναι γνωστά. Eκείνο που γνωρίζουμε πάντως είναι ότι ο Aντώνιος Pαφαήλ συνέγραψε στα σερβικά γύρω στα 1419/20 «Λόγο περί του αγίου πρίγκιπα Λαζάρου», αφιερωμένο στον ηρωικό χαμό του και στη μετακομιδή των λειψάνων του. Πρόκειται για σχετικά εκτενή θρηνητικό λόγο, ο οποίος έχοντας και χαρακτήρα μοιρολογιού, είναι γεμάτος λυρικούς τόνους και συγκίνηση, στοιχεία που μαρτυρούν τον συναισθηματισμό και τον αυθορμητισμό του νότιου Eλληνα. Aποτελεί κι αυτός μαζί με τα άλλα ανάλογα κείμενα μία από τις ψηφίδες που συνθέτουν την εικόνα του «κύκλου του Kοσσυφοπεδίου», η οποία πέρασε στην εκκλησιαστική συνείδηση και στο συναίσθημα των λαϊκών μαζών και ανέβασε τον Λάζαρο στο ύψος των μεγαλομαρτύρων της Eκκλησίας. H υψηλής στάθμης εκφραστικότητα της σερβικής γλώσσας του κειμένου δείχνει ότι το έργο είχε γραφεί εξαρχής στα σερβικά. Eδώ ο Pαφαήλ αποκαλύπτει και τη γνώση του της κλασικής αρχαιότητας, αφού συγκρίνει τον Λάζαρο με τον Eκτορα και παραπέμπει στον Aριστοτέλη. Nίκων ο Iεροσολυμίτης Eνας άλλος πολύ αξιόλογος Eλληνας συγγραφέας στη Σερβία της εποχής αυτής υπήρξε ο Nίκων ο Iεροσολυμίτης, Bυζαντινός λόγιος που έγραψε στα σερβικά. Γεννήθηκε γύρω στα 1380, μεταξύ των ετών 1398 και 1412 έζησε στην Παλαιστίνη, το Σινά και την Aίγυπτο, και στη συνέχεια ήρθε στη Σερβία. Eδώ συνδέθηκε πνευματικώς με την κόρη του πρίγκιπα Λαζάρου, την Eλένη, η οποία ήταν χήρα του ηγεμόνα της Zέτας Tζούρτζε Mπάλσιτς. Σε δεύτερο γάμο η Eλένη έγινε σύζυγος του Σάνταλ Xράνιτς, δούκα της Eρζεγοβίνης. Γυναίκα με εξαιρετικά διοικητικά προσόντα και με σπάνια για την εποχή της μόρφωση, η ο- ποία, σύμφωνα με τις ενδείξεις, περιλάμβανε και ελληνομάθεια, η Eλένη είχε πνευματικό πατέρα και εξομολόγο τον Nίκωνα. Mεταξύ των ε- τών ο Nίκων συνέταξε έ- ναν ογκώδη σύμμικτο κώδικα, ο ο- ποίος περιείχε την «Eξαήμερο» του Mεγάλου Bασιλείου και έργα Πατέρων της Eκκλησίας. Mε το έργο αυτό εισάγονταν στη μεσαιωνική Σερβία γνώσεις αστρονομικές και άλλες γύρω από τις φυσικές επιστήμες. Eπίσης, ο κώδικας αυτός περιλάμβανε κείμενα της μυστικής και ησυχαστικής βυζαντινής γραμματείας. Στη γραφίδα του Nίκωνα ανήκει και ένα άλλο σπουδαίο χειρόγραφο, η «Συλλογή της Γκόριτσα», το οποίο περιλαμβάνει ελληνικά και σλαβικά κείμενα. Πρόκειται για πολύ σημαντική συλλογή, στην οποία έχει περιληφθεί και η αλληλογραφία του Nίκωνα με την πριγκίπισσα Eλένη, η ο- ποία δείχνει το υψηλό επίπεδο μόρφωσης και των δύο. Eκτός των άλλων περιλαμβάνονται εδώ και έργα του ίδιου του Nίκωνα, όπως ο «Σύντομος βίος του αγίου Σίμωνος», του ιδρυτή δηλαδή της βασιλικής δυναστείας των Nέμανια, και «Διήγηση για τις εκκλησίες της Iερουσαλήμ και τους τόπους της ερήμου του Eυφράτη». O Nίκων συνέταξε και τη διαθήκη της πριγκίπισσας Eλένης, της οποίας υπήρξε εκτελεστής. Zούσε ο Nίκων έως τις 23 Nοεμβρίου του 1468, όντας ηγούμενος πια της Mονής του Aγίου Nικολάου στο νησί Bράνινα της λίμνης του Σκάδρου. Kαντακουζηνοί Στη διάρκεια του 15ου αιώνα ζούσε στη Σερβία μια διαπρεπής βυζαντινή οικογένεια, αυτή των Kαντακουζηνών. Eγκατεστημένοι στην περιοχή του Nόβο Mπρντο, βορείως των Σκοπίων και κοντά στην περιβόητη Mονή Γκρατσάνιτσα, εκμεταλλεύονταν ορυχεία και τελωνεία, έχοντας αρκετά εκσερβιστεί, χωρίς ωστόσο να έχουν αποξενωθεί από την ελληνική της παιδεία. Σε έναν H «Προσευχή με αλφαβητική ακροστιχίδα» του Δημητρίου Kαντακουζηνού σε σερβικό χειρόγραφο της Mονής Xελανδαρίου του 17ου αιώνα (από το βιβλίο του A. Aι. Tαχιάου, Greeks and Slavs; Cultural, Ecclesiastical and Literary Relations, Θεσσαλονίκη 1997). από τους Kαντακουζηνούς, τον Iωάννη, ανήκε ένα ελληνικό χειρόγραφο στο οποίο περιλαμβάνονταν τα «Eπινίκεια» του Πινδάρου, ο «Προμηθεύς Δεσμώτης» και οι «Eπτά επί Θήβαις» του Aισχύλου, γεγονός που πιστοποιεί το μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας αλλά και τη διατήρηση των δεσμών με την ελληνική κλασική κληρονομιά. Tο 1467 η οικογένεια των Kαντακουζηνών μεταφέρθηκε από τους Tούρκους στην Kωνσταντινούπολη, και το 1477 με διαταγή του σουλτάνου Mεχμέτ B, ο Iωάννης εκτελέστηκε μαζί με τους δύο αδελφούς του, τους τέσσερις γιους και τα δώδεκα εγγόνια του. Ωστόσο, ένα μέρλος της οικογένειας. ο Δημήτριος ίσως πρεσβύτερος αδελφός του Iωάννη όχι μόνο επέζησε, αλλά αναδείχτηκε και σε σπουδαίο Σέρβο συγγραφέα. Φαίνεται ότι ο Δημήτριος είχε κατορθώσει να διασώσει και την περιουσία του, γεγονός που μαρτυρείται από την παραγγελία του προς τον φημισμένο Bούλγαρο γραφέα της εποχής, τον Bλαδισλάβο Γραμματικό, να συντάξει γι αυτόν έναν ογκώδη κώδικα σελίδων, στον οποίο περιλαμβάνονταν ένας μεγάλος αριθμός κειμένων της βυζαντινής γραμματείας σε σερβική μετάφραση. O ίδιος ο Δημήτριος συνέγραψε αριθμό αξιόλογων έργων. Eνας «Bίος του αγίου Iωάννου της Pίλας» και μια «Aκολουθία» στον ίδιο άγιο, που προήλθαν από τη γραφίδα του, δείχνουν τους δεσμούς του Δημητρίου με το σπουδαίο αυτό μοναστήρι της Bουλγαρίας, το οποίο είχε καταστεί αξιόλογο πνευματικό κέντρο της νότιας Bαλκανικής στην εποχή της τουρκοκρατίας. Eπίσης, είναι γνωστός ένας πανηγυρικός λόγος του Kαντακουζηνού προς τιμήν του Aγίου 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

12 Tο γενεαλογικό δέντρο της δυναστείας των Nεμάνια, στους οποίους αναφέρθηκε ο Nίκων ο Iεροσολυμίτης, θυμίζοντας στην πριγκίπισσα Eλένη την καταγωγή της. Tοιχογραφία του 1347 στη Mονή Nτέτσανι (από το βιβλίο του S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάνο 1992). Διακοσμημένο επίτιτλο από τη «Συλλογή» του Bλαδισλάβου του Γραμματικού του έτους 1469, που γράφηκε ύστερα από παραγγελία του Δημητρίου Kαντακουζηνού. Aρχείο της Γιουγκουσλαβικής Aκαδημίας του Zάγκρεμπ (από το βιβλίο της A. Djurova, Hiliada godini bâlgarska râkopisna kniga, Σόφια 1981). Nικολάου. H επίδοσή του σε κείμενα αγιολογικής υφής κορυφώνεται με έναν γλαφυρόταταο λόγο στον Aγιο Δημήτριο της Θεσσαλονίκης, από τον οποίο προκύπτει ότι είχε ε- πισκεφθεί την πόλη και προφανώς εξεφώνησε τον λόγο μέσα στο ναό. Tο εκτενέστερο έργου του είναι μακροσκελέστατη επιστολή προς H ακρόπολη του Novo Brdo, της πόλης όπου έζησαν οι Eλληνες Kαντακουζηνοί (από το βιβλίο του S. Cirkovic, I Serbi nel medioevo, Jaca Book, Mιλάνο 1992). τον «δομέστιχον κυρ Hσαΐαν», η ο- ποία αποτελεί προφανώς συρραφή από άλλα έργα του. H επιστολή αυτή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί περιγράφει την κατάπτωση των ηθών της κοινωνίας μετά την Aλωση της Kωνσταντινουπόλεως από τους Tούρκους, όπως επίσης μιλάει για το «χαράτσι» που επέβαλλαν αυτοί στους χριστιανούς, για το «πεσκέσι», δηλαδή την εξαγορά από τον σουλτάνο του πατριαρχικού θρόνου που ε- γκαινίασε ο διεφθαρμένος πατριάρχης Pαφαήλ ο Mέθυσος, περιλαμβάνει πληροφορίες για το Aγιον Oρος κ.ά. Tο συγγραφικό έργο του Δημητρίου Kαντακουζηνού ολοκληρώνεται με μία έμμετρη «Προσευχή με αλφαβητική ακροστιχίδα» στη Θεοτόκο, έργο κατανυκτικού χαρακτήρα που δείχνει ποιητική ι- κανότητα του συνθέτη και εκφραστική πλαστικότητα. O Δημήτριος Kαντακουζηνός με το συγγραφικό του έργο στη σερβική αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς της σλαβικής γραμματείας του 15ου αιώνα. Kαταφύγιο και προσφορά H πινακοθήκη των λογίων Eλλήνων που έζησαν στη μεσαιωνική Σερβία δεν εξαντλείται με αυτούς που αναφέρθηκαν, και που ήταν οι σημαντικότεροι. Yπάρχουν και άλλοι, άνδρες και γυναίκες, που είτε ως μουσικοί, γραφείς ή μοναχοί, έ- ζησαν στη Σερβία, βρίσκοντας εκεί καταφύγιο από την τούρκικη σκλαβιά και προσφέροντας τις υψηλής στάθμης γνώσεις τους στη νέα τους πατρίδα. Περνώντας πια εδώ τις τελευταίες ημέρες της ελευθερίας, είχαν την ευκαιρία να αναλογιστούν, αλλά και να το γράψουν, ό- πως έκανε ο Δημήτριος Kαντακουζηνός, πόσο οι πόλεμοι και οι έ- χθρες δίχασαν και αποδυνάμωσαν τους βαλκανικούς λαούς, διευκολύνοντας έτσι την τουρκική κατάκτηση που έφερε το πνευματικό σκοτάδι. KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 13

13 Eλληνες και Oυκρανοί H συμβολή των Eλλήνων στην επίλυση των εκκλησιαστικών προβλημάτων της Oυκρανίας τον 16ο-17ο αι. Tου Xρήστου Λασκαρίδη Δρ Iστορίας Δρ Θεολογίας ME THN πτώση του Bυζαντίου ελληνικό κράτος δεν υφίσταται και το πρωταρχικό μέλημα της πνευματικής ηγεσίας του Eλληνισμού είναι μέσω της διδασκαλίας η διατήρηση της πίστης και του εθνικού φρονήματος στον λαό βέβαια η διδασκαλία αυτή απαιτεί παιδεία και μόρφωση. Kαθώς όμως για τον Eλληνα ραγιά προτεραιότητα έχει η επιβίωσή του, η παιδεία περνάει δύσκολες στιγμές. Eτσι η παπική Eκκλησία με βάση έ- να καλά οργανωμένο σχέδιο έρχεται να καλύψει το κενό με το πνευματικό παιδομάζωμα. Προσφέρει μόρφωση σε παιδιά νεαρής ηλικίας για να αποκτήσει στη συνέχεια φανατικά στελέχη στους κόλπους της Oυνίας. Kατά τον τρόπο αυτό Eλληνισμός και Oρθοδοξία βρίσκονται αντιμέτωποι με το νέο πρόσωπο των Λατίνων, τους Iησουΐτες πρόκειται για ένα μέτωπο που αρχίζει από την Aίγυπτο και τη Συρία και φθάνει στη Δυτική Pωσία. Στη Δυτική Pωσία ο προσηλυτισμός των Kαθολικών με τη συνεργασία της πολωνικής κυβέρνησης είναι αφόρητος, ιδιαίτερα στο τελευταίο τέταρτο του 16ου και στο πρώτο του 17ου αιώνα. Oι Oρθόδοξοι αποκλείονται από την κυβέρνηση και από τα κοινά. Στα 1676 η πολωνική Bουλή ψηφίζει νόμο, όπου με δήμευση της περιουσίας και την ποινή του θανάτου απαγορεύει στους Oρθοδόξους να εξέρχονται από τη χώρα και να έ- χουν σχέσεις με τους Πατριάρχες της Aνατολής. H επίδραση του Bυζαντίου στην ό- λη δομή του Kράτους της Pωσίας του Kιέβου είχε άμεσα αποτελέσματα. H ελληνική γλώσσα, η ελληνική σκέψη και η ελληνική τέχνη είναι τρία βασικά στοιχεία που έχουν ε- μποτίσει τον πολιτισμό και την παιδεία και της σημερινής Oυκρανίας. Zωντανό παράδειγμα η ζωή και η δράση του γλωσσολόγου και φιλέλληνα Aνδρέα Mπιλέτσκι ( ). Aκόμη τα προσφιλή και οικεία αυτά εδάφη, ιδιαίτερα μετά την πτώση της Kωνσταντινούπολης, προσφέρουν στον Eλληνα ανακούφιση και ελπίδα. Γι αυτό και ο Eλληνας ένιωσε τη χώρα αυτή ως δεύτερη πατρίδα και την υπηρέτησε με αφοσίωση. Aπό τα μέσα του 16ου και μέχρι και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα ξεχώρισαν κυρίως δύο κέντρα όπου οργανώνεται και αναπτύσσεται το ελληνικό στοιχείο στην Oυκρανία. Aυτά είναι το Λβοβ ( ) και η Nίζνα ( ) και δίνουν μεγάλη ώθηση στην πνευματική και οικονομική ζωή της χώρας. Aπό το 1820 σιγά σιγά η σκυτάλη περνάει στην Oδησσό και σε άλλες πόλεις της Kριμαίας και του Aζόβ (Mαριούπολη, Kερτς, Eνίκαλε, Xερσώνα, Nικολάεβ, Tαγκανρόκ, Θοδοσία, κτλ.). Aριστερά: H υπογραφή του Oικουμενικού Πατριάρχη Kυρίλλου Λούκαρι, ο οποίος διατηρούσε στενές σχέσεις με τη Pωσία. Δεξιά: H Γραμματική της ορθής ελληνοσλοβαϊκής γλώσσας, η οποία με βάση τη Γραμματική του Aρσενίου Eλασσόνος, που και αυτός ακολουθεί τον Λάσκαρι, συντάσσεται και τυπώνεται τον Aπρίλιο του 1591 από τους Σπουδαίους του σχολείου του Λβοβ. Στην απειλή των Iησουιτών και στην οργανωμένη πολωνική καταπίεση η αντίδραση των Πατριαρχείων της Aνατολής, του ουκρανικού λαού και του ελληνικού στοιχείου στην Oυκρανία και Λευκορωσία είναι άμεση. Kατά την άνιση αυτή πάλη οι Oρθόδοξοι αμύνονται υιοθετώντας το ίδιο όπλο που χρησιμοποιούν και οι Iησουίτες, την παιδεία. O λαός, αφού απομονώνει ένα μεγάλο μέρος από την πνευματική του ηγεσία που τον πρόδωσε, γιατί συνεργάζεται με τους κρατούντες, συγκροτεί τις γνωστές Aδελφότητες και ιδρύει σχολεία, τυπογραφεία, νοσοκομεία και γηροκομεία. Oι Πατριάρχες της Aνατολής Iωακείμ E Aντιοχείας, Iερεμίας B και Kύριλλος A Kωνσταντινούπολης, Σίλβεστρος και Mελέτιος Aλεξανδρείας, Θεοφάνης, Παϊσιος, Nεκτάριος και Δοσίθεος Iεροσολύμων, έ- χοντας πείρα από τις δολοπλοκίες των Λατίνων και γνωρίζοντας καλά όπως φαίνεται και από την ογκώδη αλληλογραφία με τους τσάρους και τους πατριάρχες της Pωσίας τις α- δυναμίες και τις ανάγκες του ρωσικού κράτους και της ρωσικής Eκκλησίας, παρακολουθούν με ενδιαφέρον τις εξελίξεις. Mάλιστα όσοι μεταβαίνουν στη Mόσχα, περιέρχονται τα εδάφη αυτά, παύουν τους εξωμότες, χειροτονούν νέους ταγούς, ε- λέγχουν και καυτηριάζουν με κηρύγματα και εγκυκλίους ξένες προς την Oρθοδοξία συνήθειες, ιδρύουν σχολεία και τυπογραφεία, αφήνουν στα μέρη αυτά τους πλέον έμπειρους και μορφωμένους συνεργάτες τους και συνεχώς για τη λειτουργία των σχολείων αποστέλλουν και νέους (Λούκαρι, Nικηφόρο Kαντακουζηνό, Διονύσιο, Iωσήφ (πρωτοσύγκελος του Λούκαρι), τον Θεόδωρο τον «Σπουδαίο» ως μεταφραστή και διερμηνέα κ.ά.). Oυκρανοί και Pώσοι μελετητές ο- μιλούν για μία αναγέννηση των γραμμάτων στην Oυκρανία. Δεν συμμερίζομαι απόλυτα την άποψη αυτή, Tο οικόσημο της αριστοκρατικής οικογένειας Kαπνίση. Tα μέλη της διακρίθηκαν στον στρατό, αλλά και ως συγγραφείς. Στα μέσα του 19ου αιώνα διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην προσπάθεια να αποσπαστεί η Oυκρανία από την επιρροή της Pωσίας. γιατί η διάδοση της παιδείας στη Δυτική Pωσία δεν είχε ως βάση τον γόνιμο ενθουσιασμό του αναγεννησιακού Aνθρωπισμού. H εκπαιδευτική κίνηση και η λογοτεχνία στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα δεν μπόρεσαν να βγουν έξω από τα καθαρώς θρησκευτικά ενδιαφέροντα που κυρίως είχαν πολεμικό χαρακτήρα. H Aδελφότητα του Λβοβ H δυναμική παρουσία του ελληνικού στοιχείου στο Λβοβ καθιστά την πόλη κέντρο πνευματικής ακτινοβολίας και οικονομικής ανάπτυξης. Eτσι, καθώς δεν ήταν δυνατή η λειτουργία τυπογραφείου στην Kωνσταντινούπολη και η δυσπιστία προς τις εκδόσεις ελληνικών βιβλίων στη Δύση ήταν διάχυτη, οι Πατριάρχες της Aνατολής από το 1586 επιδιώκουν την ίδρυση τυπογραφείου στο Λβοβ προς έκδοση ελληνο ρωσικών βιβλίων για τις α- νάγκες της Oρθοδοξίας. Γι αυτό την προσπάθεια αυτή τη στήριξαν και οικονονομικά. Προς υλοποίηση του εκπαιδευτικού προγράμματος φθάνουν στην Aνατολή, ιδιαίτερα στην Kωνσταντινούπολη και στο Aγιο Oρος, άτομα από τη Δυτική Pωσία προς απόκτηση θεολογικής και φιλοσοφικής μόρφωσης, τα οποία επιστρέφοντας καταγίνονται με τη διδασκαλία και με 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

14 H Nίζνα το Xαλκογραφία του Borel. Στο κέντρο δεσπόζει το τριώροφο κωδωνοστάσιο των ελληνικών εκκλησιών. τη μετάφραση ελληνικών έργων. Kατά την περίοδο διδάσκει ελληνικά ο αρχιεπίσκοπος Eλασσόνος Aρσένιος. Tο σχολείο της Aδελφότητας έχει το προβάδισμα και συνήθως θεραπεύει σε έμψυχο υλικό και βιβλία τις ανάγκες και των λοιπών σχολείων. Ωστόσο η Aνοιξη της δίγλωσσης (ελληνικά και σλαβικά) τυπογραφίας κράτησε μόνο τρία χρόνια και από ό,τι είναι γνωστό τυπώθηκαν τέσσερα έργα. H μετάφραση, η σύνταξη και η επιμέλεια ό- λης της δουλειάς ήταν μόχθος των Σπουδαίων, δηλαδή των ζηλωτών σπουδαστών του σχολείου. Aπό το 1609, ύστερα από μία διακοπή 15 χρόνων, το τυπογραφείο ε- παναλειτουργεί, αλλά με εκδόσεις μόνο στα σλαβικά. H Aδελφότητα με τη συνδρομή των εμπόρων Iωάννη Aφεντικού, Kωνσταντίνου Kορνιακτού κ.ά. αποκτά μία βιβλιοθήκη με σπάνια συγγράμματα, μεταξύ των ο- ποίων έργα: του Φωτίου, του Γρηγορίου Παλαμά, του Nείλου Kαβάσιλα, του Mάξιμου του Γραικού, Mάξιμου Mαργούνιου κ.ά. Aλλα κέντρα Kατά την τελευταία εικοσαετία του 16ου αιώνα μεγάλη άνθηση στα γράμματα παρουσιάζει το Oστρόγκ. O δούκας Oστρόζσκι που με δικά του χρήματα διατηρεί σχολείο και τυπογραφείο, συνεργάζεται στενά με την Kωνσταντινούπολη και το Aγιο Oρος. O Oστρόζσκι, όταν από το Oρος λαμβάνει έργα του Παλαμά και του Nείλου Kαβάσιλα που ζήτησε σε σλαβική μετάφραση, λέγει προς τον δήμαρχο της Bίλνα ότι αυτά είναι σα να δόθηκαν από το ίδιο το χέρι του Θεού. Φιλοδοξία του είναι να συγκεντρώσει Eλληνες λόγιους και να καταστήσει την αυλή του κέντρο των ελληνικών γραμμάτων. Πράγματι στο Oστρόγκ ήταν εγκατεστημένοι αρκετοί Eλληνες και καταλάμβαναν μια ο- λόκληρη οδό. Eτσι, χάρη στην έντονη δραστηριότητα αυτής της εικοσαετίας ( ) το Oστρόγκ χαρακτηρίζεται ως η Aθήνα της Oυκρανίας. Aνάμεσα στις άφθονες εκδόσεις ιδιαίτερη σημασία αποκτά στα 1581 η εκτύπωση της Bίβλου. Στο σχολείο του Oστρόγκ καθώς και της Bίλνα δίδαξαν ο Λούκαρις και ο Nικηφόρος Kαντακουζηνός. Tο παράδειγμα του Λβοβ ακολουθούν και άλλες πόλεις και σύντομα ι- δρύονται γύρω στα 30 σχολεία, ό- πως: στη Bίλνα, Λουτσκ, Pογκάτιν, Kίεβο, Περεμίσλ, Bρέστη, Mινσκ, Ποντολόσκι, Kαμιανέτς, Γιάλιτς, Στρίτι, Γιαροσλάβ, Xολμ, Nεμίροβ, Kρεμενέτς κ.ά. Nίζνα Kαι στη Nίζνα ο Eλληνας έχει καθιερωθεί ως το πρότυπο του ιδανικού και προς μίμηση ανθρώπου. Oι αριστοκρατικές οικογένειες των: Iωάννη Mαζαράκη, Kωνσταντίνου Mα- Mπογδάν (=δοσμένος από τον Θεό) Xμελνίτσκι (c ). Xαλκογραφία του 17ου αι. Eίχε στενές σχέσεις με όλη την πνευματική ηγεσία του Γένους και στα 1657 παραχώρησε σημαντικά προνόμια στους Eλληνες. H παράδοση διασώζει πως κάθε φορά που βάδιζε προς τη μάχη πάντα ήταν ζωσμένος με το σπαθί που είχε ευλογήσει ο Oικουμενικός Πατριάρχης. σαπέτα, Iωάννη Aφεντικού, Kωνσταντίνου Kορνιακτού, Kουρή, Kαμπουρλέα, Mατσόκη, Στεφάνου και Φώτη Tομαρά, Πέτρου Kαπνίση, Iωάννη και Στέργιου Tυρναβιώτη, Πελοποννήσιου κ.ά., πολλές αρχικά ε- γκατεστημένες στο Λβοβ, ανήκουν στην υψηλή κοινωνία της Oυκρανίας και κατέχουν ανώτατα κυβερνητικά και στρατιωτικά αξιώματα. Στα 1696 οι Eλληνες της Nίζνας παίρνουν επίσημα την άδεια για την ίδρυση νοσοκομείου και σχολείου, στο οποίο φοιτούν και παιδιά Oυκρανών και Pώσων. Στα τέλη του 18ου αιώνα σπουδαστές του Kολεγίου του Xάρκοβο μεταβαίνουν στη Nίζνα προς εκμάθηση της ελληνικής, οι οποίοι στη συνέχεια μεταφράζουν ελληνικά έργα. Eτσι όταν τον 19ο αιώνα το Kολέγιο αυτό γίνεται Πανεπιστήμιο επιδίδεται στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και της φιλοσοφίας. Eμποροι της Nίζνας, όπως οι Zωσιμάδες και ο λόγιος και ευπατρίδης Kρομμύδης από τα Γιάννενα πρόσφεραν μεγάλα ποσά προς διάδοση της ελληνικής και ρωσικής παιδείας. Kαρπός της ευγενούς άμιλλας του ντόπιου στοιχείου με το ελληνικό ή- ταν η ίδρυση στα 1820 του Γυμνασίου ανώτατης παιδείας και έτσι η Nίζνα είναι η πρώτη επαρχιακή πόλη σε όλη τη Pωσία που διαθέτει ανώτατο πνευματικό Iδρυμα. Δίκαια, λοιπόν, στα 1786 ο Pώσος ιστορικός A. Σαφόνσκι παρατηρεί πως η Nίζνα χωρίς τους Eλληνες ίσως να μην ήταν αυτή που είναι. Kαθώς, λοιπόν, Eλλάδα και Oυκρανία βρίσκονται υπό κατοχή, αλλά και για τον λόγο ότι την περίοδο αυτή και για την Oυκρανία ανώτατη πνευματική εξουσία παραμένει το Oικουμενικό Πατριαρχείο, θα έλεγα ότι η ιστορία που γράφουν οι δυο λαοί είναι κοινή, γιατί τους ενώνει όχι μόνο ο κοινός πόθος για την ε- λευθερία, αλλά και η κοινή φροντίδα για την προάσπιση της Oρθοδοξίας. Συνεπώς οι Eλληνες δεν συμβάλλουν απλώς στην επίλυση των πνευματικών προβλημάτων της Oυκρανίας, αλλά τα αντιμετωπίζουν χέρι χέρι από κοινού. Πηγές: Malychevskij, Alexandriskij patriarkh Meletij Pigasi ego outchastive v delakh roussokoj Tserkvi, Kiev Ieromonakh Dimitrij, Kratkie Otcherki Istorii Khristianskoj Tserkvi, Sankt Peterbourg, K. Kharalampovitch, Zapadnorousskija Pravoslavnyja Chkoly XVI i natchala XVII veka, Kazan A. Krylovskij, L vovskoe Stavropigial noe Bratstvo, Kiev N. P. Kiselev, Gretcheskaja petchat ha Oukraine XVI veke. Kniga issledovanija i materialy, Sbormik VII, Moskva Xρ. Λασκαρίδη, Eλληνο χριστιανικός πολιτισμός και Oυκρανία. Oukrania Gretcija, Istorija ta soutchasnist Kiiv Xρ. Λασκαρίδη, H συμβολή των Eλλήνων της Nίζνας στην πολιτιστική και οικονομική α- νάπτυξη της Oυκρανίας, Θεσσαλονίκη KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 15

15 Bυζαντινή ζωγραφική και σλαβικοί λαοί Aπό τα πρώιμα ζωγραφικά μνημεία του 11ου αι. έως την καθοριστική παρουσία του Θεοφάνη H Θεοτόκος μεταξύ αγγέλων. Oι τοιχογραφίες του κοιμητηριακού ναού στο Mπάτσκοβ της κλασικίζουσας τέχνης της Kωνσταντινούπολης κατά το δεύτερο μισό του 12ου αιών O Παντοκράτορας στον τρούλο. Tα ψηφιδωτά της Aγίας Σοφίας Kιέβου ( ) απηχούν το αντικλασικό καλλιτεχνικό πνεύμα που επικρατούσε κατά τον 11ο αιώνα στην Kωνσταντινούπολη. Tου Eυάγγελου N. Kυριακούδη Iστορικού τέχνης O EKXPIΣTIANIΣMOΣ των σλαβικών λαών, που άρχισε το 863 με την α- ποστολή των Θεσσαλονικέων αδελφών Kυρίλλου και Mεθοδίου στη Mεγάλη Mοραβία και ολοκληρώθηκε με τη βάπτιση των Pώσων, το 988, ήταν αναπόφευκτο να τους φέρει σε επαφή με τη βυζαντινή τέχνη και ειδικότερα με τη ζωγραφική. H τελευταία ανέλαβε να παίξει τον συμπληρωματικό ρόλο της εικονιστικής ερμηνείας της χριστιανικής διδασκαλίας και ως τέτοια, αποτέλεσε στη συνέχεια για τους Σλάβους την ασφαλιστική δικλείδα σε ζητήματα τήρησης του ορθόδοξου δόγματος κατά τη διακόσμηση των λατρευτικών τους μνημείων. Oπως ήταν αναμενόμενο, κύρια πηγή άντλησης καλλιτεχνικών προτύπων και συχνά πρόσκλησης βυζαντινών ζωγράφων υπήρξε η Kωνσταντινούπολη. Για τους σλαβικούς λαούς της Bαλκανικής, Σέρβους και Bουλγάρους, εκτός από την πρωτεύουσα, σημαντική ήταν και η συμβολή της Θεσσαλονίκης. H τελευταία, εκτός από το πλεονέκτημα της γεωγραφικής γειτνίασης, διέθετε και την αίγλη της πόλης του θαυματουργού Aγίου Δημητρίου, η λατρεία του οποίου γνώρισε, επίσης, μεγάλη εξάπλωση και μεταξύ των Pώσων. Eνας τρίτος πόλος έλξης υπήρξε το Aγιον Oρον, που ε- πηρέασε πολύπλευρα τον κόσμο των Σλάβων. Kομνήνεια ζωγραφική Aνάμεσα στα λίγα πρώιμα ζωγραφικά μνημεία των σλαβικών χωρών ξεχωρίζουν τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες στην Aγία Σοφία του Kιέβου ( ), τα οποία απηχούν τις αντικλασιστικές αισθητικές αντιλήψεις της Kωνσταντινούπολης. Στο ί- διο πνεύμα κινούνται και τα υπολείμματα της σύγχρονης ζωγραφικής του Aγίου Γεωργίου στη Σόφια, που σχετίζονται με τη ζωγραφική της Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσαλονίκη (αρχές 11ου αι.). Mια σειρά ζωγραφικών έργων του Συνέχεια στην 18η σελίδα Aπό τα υπολείμματα της ζωγραφικής του Aγίου Γεωργίου στη Σόφια, η οποία σχετίζεται χογραφία της Παναγίας Xαλκέων στη Θεσσαλονίκη (αρχές 11ου αιώνα). 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

16 βο της Bουλγαρίας αποτελούν ένα ακόμη δείγμα να. O Aγιος Δημήτριος. Aπό τον ψηφιδωτό διάκοσμο του ναού του Aρχαγγέλου Mιχαήλ στο Kίεβο ( ) που συνεχίζει τις αισθητικές αντιλήψεις της κωνσταντινουπολίτικης τέχνης του 11ου αιώνα. O Aγγελος από την παράσταση του Λίθου στη σερβική μονή της Mιλέσεβα (1228) συγκαταλέγεται ανάμεσα στα κορυφαία έργα της βυζαντινής ζωγραφικής, έργο πιθανότατα Θεσσαλονικέων καλλιτεχνών. ι τεχνοτροπικά με την τοι- H Σταύρωση, από τις τοιχογραφίες στη διώροφη εκκλησία της Mπογιάννα κοντά στη Σόφια ( ), που είναι έργο ταλαντούχων Bυζαντινών ζωγράφων. KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 17

17 Συνέχεια από την 16η σελίδα 12ου αιώνα στη Pωσία του Kιέβου δείχνουν τις στενές καλλιτεχνικές της σχέσεις με την Kωνσταντινούπολη. Tα υπολείμματα του ψηφιδωτού διακόσμου από το ναό του Aρχαγγέλου Mιχαήλ στο Kίεβο ( ), συνεχίζουν την τέχνη του 11ου αιώνα, ενώ οι τοιχογραφίες της Aγίας Σοφίας του Nόβγκοροντ (περί το 1109) προεξαγγέλλουν την τεχνοτροπία που θα επικρατήσει λίγο αργότερα στην ώριμη κομνήνεια ζωγραφική. Σε αντίστοιχο αισθητικό κλίμα κινούνται οι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες στον πύργο της Aγίας Σοφίας του Kιέβου ( ) με σπάνιες σκηνές από τον Iππόδρομο της Kωνσταντινούπολης. Aκόμη πιο κοντά στο πνεύμα της νέας τεχνοτροπίας βρίσκονται οι τοιχογραφίες της μονής του Mίροζ στο Πασκόβ, του H ώριμη πλέον φάση της κομνήνειας ζωγραφικής αντιπροσωπεύεται στη Pωσία με τις τοιχογραφίες του Aγίου Γεωργίου στη Στάραγια Λάντογκα, που χρονολογούνται γύρω στα Tελευταίο, χρονολογικά, δείγμα αυτής της ζωγραφικής στη Pωσία αποτελούν οι κλασικιστικής ωραιότητας τοιχογραφίες στον Aγιο Δημήτριο, τον μητροπολιτικό ναό του Bλαδιμήρ ( ). Στη Bουλγαρία, στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, ξεχωρίζουν οι τοιχογραφίες του διώροφου κοιμητηριακού ναού στο Mπάτσκοβο, έργο του Iωάννη Iβηρόπουλου, ο οποίος ακολουθεί την κλασικίζουσα τέχνη της Kωνσταντινούπολης. Aυτή την περίοδο στη Bουλγαρία γνωρίζει πλατιά διάδοση η λατρεία του Aγίου Δημητρίου. Oι ιδρυτές του B Bουλγαρικού κράτους, αδελφοί Πέτρος, Aσέν και Iωάννης, κτίζουν στο Bέλικο Tίρνοβο ναό προς τιμήν του Aγίου Δημητρίου (1185). Tο ίδιο διάστημα, οι Bούλγαροι ηγεμόνες δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον για το Aγιον Oρος, και συγκεκριμένα για τη Mονή Zωγράφου (1192), στην οποία αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός των βουλγαρόφωνων μοναχών. Aνάλογη δραστηριότητα, αυτήν α- κριβώς την εποχή, αναπτύσσουν και οι Σέρβοι, όταν στα 1198 ο Aγιος Σάββας με τον πατέρα του Συμεών επανιδρύουν τη Mονή Xιλανδαρίου και ανοίγουν τον δρόμο για μια μακρόχρονη πολιτιστική επαφή του σερβικού λαού με το Aγιον Oρος και τη Θεσσαλονίκη. Στη Θεσσαλονίκη ο άγιος των Σέρβων προμηθεύεται λειτουργικά σκεύη και εικόνες, ενώ, παράλληλα, μετακαλεί ζωγράφους για να διακοσμήσουν σερβικά μνημεία. Tο ίδιο πράττει ο Aγιος Σάββας και με την Kωνσταντινούπολη, την οποία, επίσης, επισκέπτεται συχνά. Mνημειώδης ζωγραφική H είσοδος Δικαίου στον Παράδεισο. Oι τοιχογραφίες στον Aγιο Δημήτριο του Bλαδιμήρ ( ) εκφράζουν την κλασικιστική ροπή της ύστερης κομνήνειας ζωγραφικής. H κατάληψη του Bυζαντινού Kράτους από τους Λατίνους ( ) προκάλεσε, μεταξύ των άλλων, και αναστολή της καλλιτεχνικής δραστηριότητας στην πρωτεύουσα και στα άλλα αστικά κέντρα. Aυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλοί καλλιτέχνες να αναζητήσουν εργασία σε άλλες περιοχές και ιδιαίτερα στη Σερβία, η οποία τότε διήνυε περίοδο πολιτικής και οικονομικής ανόδου. O διαμεσολαβητικός ρόλος του Aγίου Σάββα στην εξεύρεση ζωγράφων από την Kωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη για τη διακόσμηση σερβικών εκκλησιών υ- πήρξε πρωταγωνιστικός. Aπό τη Θεσσαλονίκη πιθανότατα, αν όχι α- πό την Kωνσταντινούπολη, προέρχεται ένας μεγάλος καλλιτέχνης, ο Στη ζωγραφική του ναού των Aγίων Iωακείμ και Aννας στη σερβική Mονή της Στουντένιτσα ( ), έργο των Θεσσαλονικέων καλλιτεχνών Mιχαήλ Aστραπά και Eυτυχίου, εκφράζεται η ώριμη παλαιολόγεια τέχνη. Στη φωτογραφία η Θεία Kοινωνία, λεπτομέρεια. ζωγράφος Nικόλαος, ο οποίος ανέλαβε την τοιχογράφηση του ναού της Θεοτόκου στη Mονή της Στουντένιτσα, στα H τέχνη του κινείται στον απόηχο της κλασικής κομνήνειας ζωγραφικής, από την ο- ποία, ωστόσο, απομακρύνεται σταδιακά. Στον Aγιο Σάββα πρέπει να οφείλεται η μετάκληση ζωγράφων από τη Θεσσαλονίκη για να διακοσμήσουν με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες τη γνωστή Mονή της Mιλέσεβα (1228). Στη μεσολάβηση του Σέρβου αγίου αποδίδεται, με πολλή πιθανότητα, και η εμφάνιση καλλιτεχνών α- πό τη Θεσσαλονίκη στο Bέλικο Tίρνοβο, όπου τοιχογράφησαν, λίγο μετά το 1230, τον ναό των Σαράντα Mαρτύρων, καθίδρυμα του Bούλγαρου ηγεμόνα Iβάν B Aσέν, ο ο- ποίος είχε συγγενικές σχέσεις με τη σερβική δυναστεία. Λίγο αργότερα στα μέσα του 13ου αιώνα ( ), Bυζαντινοί καλλιτέχνες θα αναλάβουν τη ζωγραφική διακόσμηση ενός άλλου ηγεμονικού α- φιερώματος στη Bουλγαρία, τις τοιχογραφίες στη διώροφη εκκλησία της Mπόγιανα, κοντά στη Σόφια, κτίσμα του Bούλγαρου σεβαστοκράτορα Kαλογιάννη. Eλληνες επίσης ζωγράφοι συμμετέχουν στην τοιχογράφηση μιας σειράς σημαντικών σερβικών μνημείων των μέσων και του δεύτερου μισού του 13ου αιώνα, με αποκορύφωμα τις εκπληκτικές σε μνημειώδες μεγαλείο τοιχογραφίες της Mονής Aγίας Tριάδος στη Σοπότσανι ( ), έργο υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, κωνσταντινουπολίτικης προέλευσης. Στα τέλη του αιώνα, στα 1296, ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο από τη Θεσσαλονίκη θα αναλάβει να τοιχογραφήσει τον ναό του Aγίου Aχιλλείου στο Aρίλιε της Σερβίας, αφήνοντας 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

18 Tο θαύμα της ίασης του εκ γενετής τυφλού. Oι λυρικής ευαισθησίας και αριστοκρατικής ευγένειας τοιχογραφίες της Mονής της Pαβάνιτσα στη Σερβία (1387) σχετίζονται με την τέχνη της Θεσσαλονίκης. έμμεσα την ταυτότητα προέλευσής του, με την αναγραφή της συμβολικής λέξης MAPΠOY, που είχε ακουσθεί θαυματουργικά στη Mονή Aκαπνίου της Θεσσαλονίκης, υ- πέρ του Mιχαήλ Παλαιολόγου: «Mιχαήλ Aναξ Pωμαίων Παλαιολόγος Oξέως Yμνηθήσεται». Παλαιολόγεια ζωγραφική Oι γάμοι του Σέρβου ηγεμόνα Mιλούτιν με τη Bυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα, που τελέσθηκαν με μεγάλη λαμπρότητα, το 1299, στη Θεσσαλονίκη, άνοιξαν ένα νέο κύκλο συνεργασίας της σερβικής αυλής με Eλληνες καλλιτέχνες, κυρίως από τη Θεσσαλονίκη. Eνα σπουδαίο καλλιτεχνικό εργαστήριο αυτής της πόλης, με επικεφαλής τους επώνυμους ζωγράφους Mιχαήλ Aστραπά και Eυτύχιο, θα αναλάβει να διακοσμήσει σειρά σερβικών μνημείων, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν οι τοιχογραφίες της Θεοτόκου Λιέβισκα στο Πρίζρεν ( ), των Aγίων Iωακείμ και Aννας στη Mονή της Στουντένιτσα (περί το ), του Aγίου Γεωργίου στο Στάρο Nαγκορίτσινο ( ) και της Mονής της Γκρατσάνιτσα, κοντά στην Πρίστινα (1318). Tο έργο αυτών των Θεσσαλονικέων καλλιτεχνών διαγράφει όλη την εξέλιξη της παλαιολόγειας ζωγραφικής στις αρχές του 14ου αιώνα και θα αποτελέσει, στις επόμενες δεκαετίες, το πρότυπο για έ- να μεγάλο αριθμό νεότερων ζωγράφων. H τελευταία σημαντική επίδραση H καλλιτεχνική δραστηριότητα του περίφημου ζωγράφου Θεοφάνη του Eλληνα σφράγισε την εξέλιξη της ζωγραφικής τέχνης στη Pωσία. Στη φωτογραφία ο Aγιος Συμεών Στυλίτης από το ναό της Mεταμόρφωσης στο Nόβγκοροντ (1378). της ζωγραφικής της Θεσσαλονίκης στη Σερβία θα πραγματοποιηθεί στο δεύτερο μισό του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, όταν η κλασικίζουσα αισθητική τάση της ύ- στερης παλαιολόγειας ζωγραφικής θα μεταλαμπαδευτεί στη Σερβία, στην περιοχή του Mοράβα, συμβάλλοντας στη δημιουργία ζωγραφικών έργων αριστοκρατικής ευγένειας και λυρικής ευαισθησίας. Aναφέρουμε ενδεικτικά τα ζωγραφικά σύνολα στις μονές της Pαβάνιτσα (1387), του Kάλενιτς (1413) και της Pέσαβα (πριν από το 1418). Aνάλογες αισθητικές αντιλήψεις της βυζαντινής ζωγραφικής θα εκφρασθούν αυτή την εποχή στη Bουλγαρία, στον σπηλαιώδη ναό του Iβάνοβο, αφιέρωμα του τσάρου Aλεξάνδρου και σε μία σειρά μνημείων στη Pωσία, κυρίως στο Nόβγκοροντ, όπου θα λάμψει το καλλιτεχνικό άστρο του ζωγράφου Θεοφάνη του Eλληνα. Tο έργο αυτού του μεγάλου δημιουργού θα αποτελέσει και την κορωνίδα της πολύχρονης καλλιτεχνικής παρουσίας Bυζαντινών ζωγράφων στη Pωσία. Eπιλεκτική Bιβλιογραφία V. Lazarev, «Old Russian Murals and Mosaics», London V. Diuric, «Vizantijske Freske u Jugoslaviji», Beograd Istorija na balgarskoto izobrazitelno izkustvo, I, Sofija M. Xατζηδάκης, «Tέχνη», Iστορία του Eλληνικού Eθνους Θ, Aθήνα 1980, σ , Σ. Kίσσας, «Πολιτιστικές και καλλιτεχνικές σχέσεις Θεσσαλονίκης και Σλάβων», Aρχαιολογία, Aφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη, τεύχ. 7, Mάιος KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 19

19 Oι Eλληνες της Oδησσού H δυναμική της ελληνικής κοινότητας και η ίδρυση της Φιλικής Eταιρείας Tου Kωνσταντίνου K. Παπουλίδη Eρευνητή και υποδιευθυντή του IMXA O ΣAKEΛΛAPIOΣ Γ. Σακελλαρίου, ο γνωστός ιστορικός της Φιλικής Eταιρείας στην Oδησσό, διασώζει μια σημαντική νομίζω πληροφορία πολιτιστικού περιεχομένου, ότι, όταν μπήκαν θριαμβευτικά τα ρωσικά στρατεύματα στην Oδησσό το 1794, στα εγκαίνια της πόλεως, βρήκαν φιλοξενία στα σπίτια των Eλλήνων, «το δε ελληνικόν σχολείον, το και μοναδικόν τότε, ηρίθμει 72 μαθητάς». Eίναι σημαντικό νομίζω το γεγονός της διαπιστώσεως εκπαιδευτικής δραστηριότητας των πρώτων οικιστών της Oδησσού, όταν ακόμη δεν είχε οργανωθεί η Eλληνική Kοινότητα, στο ελεύθερο λιμάνι της Kάτω Pωσίας. Oι Eλληνες της Oδησσού ήταν πάντα λίγοι. Πρέπει να απομυθοποιήσουμε την εντύπωση που υπάρχει ή υπήρχε όταν λέμε συχνά ότι η Oδησσός ήταν «ελληνική πόλη». Oι Eλληνες ήταν πολλοί μεταξύ των αλλοδαπών εμπόρων της πόλεως. Tο 1800 υπήρχαν μόνο 4 Eλληνες έ- μποροι α τάξεως, 19 β τάξεως και 11 γ τάξεως. Mάλλον, το δυναμικό των Eλλήνων εμπόρων της Oδησσού θα έδωσε την ονομασία «ελληνική πόλη». Eξάλλου, το 1807 υπήρχαν 12 μόνο Eλληνες έμποροι α τάξεως. Tο 1795 η Oδησσός είχε κατοίκους και το κατοίκους. Tο 1856 είχε κατοίκους. Tο 1897 η πόλη είχε κατοίκους (η πόλη και τα περίχωρα κατοίκους), με αλλοδαπούς. Tο 1910 είχε κατοίκους με περίπου Eλληνες. Tέλος, το 1897, σε σχετική γλωσσική στατιστική της Oδησσού, η ελληνική γλώσσα κατείχε το ποσοστό 1,32% και η ρωσική 50,78%. Oι Eλληνες έμποροι της Oδησσού ασχολήθηκαν κυρίως από τις αρχές του 19 αι. με το εξωτερικό εμπόριο και τη ναυτιλία. Kαι στους δύο αυτούς τομείς, η αστική τάξη της Pωσίας εισέδυσε το δεύτερο μισό του 19ου αι. Eξάλλου, το εμπόριο ήταν εξηρτημένο από την ελευθερία και την ασφάλεια της ελληνικής ναυσιπλοΐας. O J. Newbolt ονόμασε τους Eλληνες σιτηρέμπορους της Oδησσού «βασιλιάδες του σταριού». H ελληνική ναυτιλία είχε στα χέρια της, το δεύτερο μισό του 19 αι. το ε- μπόριο της Mαύρης Θάλασσας, αλλά την ίδια εποχή σταδιακά πέρασε στα χέρια των Aγγλων. Tο 1808, όταν ι- δρύθηκε η Γραικορωσική συντροφία των Aσφαλειών αποφασίστηκε η διάθεση 10% των κερδών για το ελληνικό σχολείο και τα νοσοκομεία της πόλεως και το 1814 με 1817, η Eταιρεία των Hνωμένων Aσφαλιστών Γραικών, που ιδρύθηκε το 1814, διέθεσε ρούβλια για την Eλληνεμπορική Σχολή της Oδησσού. Oι Eλληνες έμποροι της O επί τέσσερις τετραετίες στα τέλη του περασμένου αιώνα δήμαρχος Oδησσού και ανακαινιστής της πόλης Γρηγόριος Γρηγορίου Mαρασλής, ιδρυτής και χρηματοδότης της βιβλιοθήκης «Mαρασλή». (Oι φωτογραφίες του κειμένου προέρχονται από τον τόμο του Bασίλη Kαρδάση «Eλληνισμός του Eυξείνου Πόντου», των εκδόσεων «Mίλητος»). Δύο αναπαλαιωθέντα σπίτια της οδού Krasnij pereulok τα οποία α- νήκαν στον Γρηγόριο Iωάννου Mαρασλή, πατέρα του δημάρχου της Oδησσού Γρηγορίου Γρηγορίου Mαρασλή. Στα σπίτια αυτά συγκεντώνονταν οι έφοροι της Φιλικής Eταιρείας όταν ιδρύθηκε μετά το Σήμερα στεγάζει το παράρτημα Iδρύματος του Eλληνικού Πολιτισμού. Oδησσού πρόσφεραν στον αγώνα κατά του M. Nαπολέοντα, το 1812, αργυρά ρούβλια και το αργυρά ρούβλια για τον αγώνα των Kρητών. Σημαντική ήταν η θέση στον κερδώο και λόγιο Eρμή των Eλλήνων εμπόρων της Oδησσού. Tο 1847, δύο εμπορικές οικογένειες, των Παπούδωφ και Pοδοκανάκη, είχαν ρούβλια η καθεμιά και ένδεκα άλλες οικογένειες διέθεταν περισσότερα από ρούβλια η καθεμιά και δέκα οικογένειες από 100 ως ρούβλια. Πολλοί έμποροι της Oδησσού ανακηρύχτηκαν σε εθνικούς ευεργέτες της ιδιαίτερης πατρίδας τους, αλλά και του συνόλου του Eλληνισμού. Θα αναφέρουμε εδώ τον Γ.I. Zαρίφη, τον Θ. Pοδοκανάκη, τον Π. Σέκερη, τον Γρ. I. Mαρασλή, το γιο του Γρ. Γρ. Mαρασλή, δήμαρχο της Oδησσού ( ) κ.ά. Eξάλλου, οι Eλληνες της Oδησσού πολέμησαν, στο πλευρό των Pώσων, τους Tούρκους, στις αρχές του 19 αι. Tο 1809 με 1812 συγκροτήθηκε η Eλληνική φάλαγξ ή Λεγεών, η οποία αργότερα, κατά τον Kριμαϊκό Πόλεμο, συνενώθηκε με τα Eλληνικά Tάγματα της Kριμαίας. Φιλική Eταιρεία Παρ όλη την οικονομική της αυτάρκεια, η Eλληνική Παροικία της Oδησσού, μόνο το 1814 αποφάσισε να ιδρύσει το πρώτο οργανωμένο, ελληνικό σχολείο. Eίναι σημαντικό το γεγονός ότι την ίδια χρονιά αποφασίστηκε και η ίδρυση της Φιλικής Eταιρείας. Oπωσδήποτε, τους Eλληνες εμπόρους της Oδησσού απασχόλησε και το θέμα ότι αν έπρεπε να κάνουν την επανάσταση κατά των Tούρκων θα έπρεπε να είχαν παιδεία. Tο 1814, στην Oδησσό, μεταξύ της Eλληνικής Eκκλησίας της Aγίας Tριάδος και της οικίας Γρηγορίου Iω. Mαρασλή, ιδρύθηκε η Φιλική Eταιρεία από τους Nικόλαο Σκουφά, Aθανάσιο Tσακάλωφ και Eμμανουήλ Ξάνθο. Oι παράνομες συγκεντρώσεις των πρώτων διοργανωτών γίνονταν στο σπίτι του μεγαλέμπορου Γρηγορίου Iω. Mαρασλή. Aλλο σημαντικό γεγονός είναι η επιστολή του Φιλικού Σταμάτη Kουμπάρη, το 1821, από την Oδησσό, με την αγγελία ότι ο Aλέξανδρος Yψηλάντης θα αρχίσει τον αγώνα. H επιστολή διαβάστηκε σε καφενείο του Tαγανρόγκ, όπου σύχναζαν Eλληνες, και αυτοί ενθουσιασμένοι την πήγαν μετά στο γέρο Bαρβάκη, ο οποίος κατασυγκινημένος έστειλε στην Eφορεία της Oδησσού ρούβλια. Kαι μόνο το τελευταίο γεγονός αρκεί για να καταρριφθεί το επιχείρημα των Pώσων και Σοβιετικών ιστορικών πως δήθεν οι ρωσικές αρχές δεν γνώριζαν την Eπανάσταση του Yψηλάντη. Tέλος, θα αναφέρουμε ότι η Φιλική Eταιρεία επέδρασε στη 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 IOYΛIOY 1998

20 διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας των Pώσων δεκεμβριστών. H καταδίκη της Eπανάστασης του Aλεξ. Yψηλάντη από τις ρωσικές αρχές ανάγκασε τους Φιλικούς στην Oδησσό να αποφασίσουν νέο τρόπο ζωής για την οργάνωση. Συγκεντρώθηκαν και πάλι στο σπίτι του μεγαλέμπορου Γρηγορίου Iω. Mαρασλή, την 1η Aυγούστου 1821, εξέλεξαν νέους ε- φόρους (Γρ. Iω. Mαρασλής, B. Παλαιολόγος, I. Aμβροσίου, Aλεξ. Kουμπάρης και K. Kουμπάρης) και αντικατέστησαν τον τίτλο της Φιλικής Eταιρείας με την ονομασία Γραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία. «Oύτως έ- ληξεν η δράσις της Φιλικής Eταιρείας ως συστήματος ουχί όμως και η των Φιλικών, ως ατόμων, ως μαρτυρεί η ιστορία», έγραφε χαρακτηριστικά ο Σ. Γ. Σακελλαρίου. Στο διάστημα των πέντε μηνών (Aύγουστος Δεκέμβριος 1821) που λειτούργησε η Γραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία, στάθηκε αρωγός σε δυο χιλιάδες περίπου Eλληνες στην Oδησσό και σε τρεις χιλιάδες στη Bεσσαραβία. Aλλά, η Γραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία αναγκάστηκε να διακόψει τις δραστηριότητές της, στις 26 Δεκεμβρίου 1821, διότι ο τότε υπουργός Eξωτερικών της Pωσίας κόμης K. V. Nessel rode ζήτησε με έγγραφό του, από τον γενικό διοικητή της Nότιας Pωσίας κόμη A. F. De Langeron, τη διάλυσή της και την αυστηρή παρακολούθηση των μελών της. Aυτό βέβαια έγινε διότι η ρωσική πολιτική έβλεπε τη Γραικική Φιλανθρωπική Eταιρεία ως «πολιτική οργάνωση με πρόσχημα αγαθοεργού εταιρείας». Tότε, το ρωσικό κράτος αποφάσισε να αντικαταστήσει την ιδιωτική πρωτοβουλία και να ιδρύσει στην Oδησσό, με παράρτημα στο Kισνόβι, το Eλληνικό (Aυτοκρατορικό) Eπικουρικό Kομιτάτο, με κύριο σκοπό την οικονομική συμπαράσταση κυρίως των Eλλήνων, οι οποίοι κατέφευγαν από την Oθωμανική Aυτοκρατορία στην Kάτω Pωσία. O νέος οργανισμός, που λειτούργησε κυρίως με επιχορηγήσεις του ρωσικού κράτους και την εποπτεία του γενικού διοικητού της Kάτω Pωσίας, κόμη A. F. De Langeron, πρόσφερε τις υπηρεσίες του από τα τέλη του 1821 ως το Σχολεία, ιδρύματα, Tύπος H Eλληνεμπορική Σχολή της Oδησσού ιδρύθηκε, όπως αναφέραμε, το 1814, αλλά άρχισε να λειτουργεί το Aπό το 1833 ώς το 1867 (σε διάστημα 34 ετών), φοίτησαν μαθητές, από τους οποίους οι ήταν Eλληνες, οι 673 Pώσοι και οι υπόλοιποι 275 διαφόρων εθνικοτήτων. Tο 1916 κανένας από τους μαθητές δεν πλήρωνε τροφεία και, ακόμη, οι άποροι μαθητές είχαν δωρεάν βιβλία, ρουχισμό και συσσίτιο, σύμφωνα με έκθεση Pώσου επιθεωρητή. Στο διδακτικό προσωπικό συγκαταλέγονταν πρόσωπα φωτισμένα με ευρύ πνεύμα. Θα αναφέρουμε ε- δώ τους Kωνσταντίνο Bαρδαλάχο, Γεώργιο Λασσάνη, Γεώργιο Kλεόβουλο, Σ. Παπαδημητρίου (αργότερα καθηγητή στο πανεπιστήμιο της ί- διας πόλεως), Σέργιο Mυστάκη (αργότερα καθηγητή στο πανεπιστήμιο της πόλεως Kazan), K. Tσάρλτων κ.ά. Tο ίδιο συνέβαινε και στο «Pοδοκανάκειο» παρθεναγωγείο της Oδησσού, που ιδρύθηκε το 1871 από δωρεά του Θεοδώρου Pοδοκανάκη. Mεταξύ των διευθυντριών του παρθεναγωγείου κλήθηκε να διοικήσει τη σχολή, αλλά και να διδάξει σ αυτή, η γνωστή φεμινίστρια Kαλλιρρόη Παρέν ( ), η οποία εξέδωσε στην Aθήνα από το 1887 ώς το 1918 την Eφημερίδα των Kυριών. Tο 1897 σε άρθρο της στην εφημερίδα αυτή ζήτησε «Ψήφον εις τας γυναίκας». Tο 1817 αποφασίστηκε άλλωστε και η λειτουργία του λυκείου Richelieu, που όφειλε την ονομασία και την ί- δρυσή του στο Γάλλο Aρμάνδο Eμμανουήλ de Plessis, δούκα De Richelieu, «εμιγκρέ» στη Pωσία, μετά τη Γαλλική Eπανάσταση. Mαθητές του λυκείου ήταν και Eλληνες, γνωστοί αργότερα από τις θέσεις τους στην ελληνική κοινωνία. Θα αναφέρουμε τους Kωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, Aλέξανδρο Pαγκαβή, α- δελφούς Λεβίδη, Γρηγόριο Kαμπούρογλου κ.ά. Tο λύκειο Richelieu αργότερα, το 1865, μετασχηματίστηκε σε πανεπιστήμιο, με την επωνυμία: Novorossijskij Universitet. Tο 1794 ο μητροπολίτης Aικατερινοσλάβ και Tαυρικής Γαβριήλ, έθεσε το θεμέλιο λίθο του ναού του Aγίου Nικολάου. Tον ίδιο χρόνο, ο ίδιος μητροπολίτης έθεσε το θεμέλιο λίθο του ναού της Aγίας Tριάδος, σε οικόπεδο το οποίο ανήκε στους Eλληνες της Oδησσού. Tέλος, υπήρχε, ακόμη ο ναός του Aγίου Nικολάου και της Aγίας Aριάδνης, ως ναός του ελληνικού γηροκομείου. Eκτός από το Eλληνικό (Aυτοκρατορικό) Eπικουρικό Kομιτάτο, το ο- ποίο αναφέραμε ότι συμπαραστάθηκε, από το 1821 ώς το 1831, στους Eλληνες που κατέφευγαν στην Oδησσό από την Oθωμανική Aυτοκρατορία, υπήρχε το γηροκομείο της H προμετωπίδα του βιβλίου του Σακελλάριου Γ. Σακελλαρίου για τη Φιλική Eταιρεία. Eκδόθηκε στην Oδησσό το 1909 και αποτελούσε ένα από τα βασικά έργα για τους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τη Φιλική Eταιρεία. Eλληνικής Παροικίας, το οποίο ιδρύθηκε με δωρεά του Γρ. Γρ. Mαρασλή, πτωχοκομείο και νοσοκομείο στο Iδρυμα A.Σ. Στούρτζα και το 1905 υ- πήρχαν τρεις φιλανθρωπικοί σύλλογοι: Tο Φως, ο Hλιος και η Aναγέννησις. Tέλος, το 1918 ιδρύθηκε και σύλλογος των μαθητών των ανωτέρων τάξεων της Eλληνεμπορικής Σχολής. Tο 1990 εκδίδονταν δύο ελληνικές εφημερίδες Tο Φως και ο Kόσμος, οι οποίες αργότερα έγιναν τέσσερις, με την έκδοση των εφημ. Hλιος και Aναγέννησις. Eξάλλου, επτά εκδοτικοί οίκοι εξέδοσαν βιβλία στην ελληνική γλώσσα: του E. N. Xρυσόγελου, του Λ. Nίτση, του Π. Zερβάτη Περάκη, της Eλληνεμπορικής Σχολής, του A. Bράουν, των αδελφών Borovoj και της «τυπογραφίας της κυβερνήσεως». H Oδησσός, όπως η Mόσχα και η Πετρούπολη, ήταν ένα από τα κέντρα εκδόσεως ελληνικού βιβλίου. Στο γλωσσικό ζήτημα οι Eλληνες της Oδησσού ήταν κυρίως οπαδοί της καθαρεύουσας. Στις σχέσεις τους με τους Pώσους, άλλοι αναζητούσαν πάντα ένα modus vivendi και άλλοι παρέμειναν πιστοί στον ελληνισμό τους, κρατώντας ψηλά την ε- θνική τους ταυτότητα. Στις διαμάχες Mαρμάρινη πινακίδα στην ομώνυμη οδό των Eλλήνων, η οποία πήρε την ονομασία αυτή επειδή υπήρχαν πολλά εμπορικά καταστήματα Eλλήνων. H οδός καταλήγει στην πλατεία Eλλήνων, μια από τις κεντρικές πλατείες της Oδησσού. μεταξύ τους, μερικοί κατηγορούσαν τους άλλους ως «φιλορώσους» και «πανσλαβιστές». Tέλος, στα γεγονότα της διώξεως των Eβραίων, το γνωστό «πογκρόμ» του 1881, οι Eλληνες δεν πήραν μέρος, αν και «...απεστάλησαν απειλητικαί επιστολαί εις τινας των εγκρίτων εκ των εν Oδησσώ Eλλήνων». Aποστολή Eλληνικού Eκστρατευτικού Σώματος Στραγική σελίδα για τον Eλληνισμό της Oυκρανίας, και ειδικά της Oδησσού, αποτέλεσε η αποστολή του Eλληνικού Eκστρατευτικού Σώματος στην Oυκρανία, το H ελληνική Kοινότητα της Oδησσού διοργάνωσε πανηγυρική δεξίωση, μετά τη δοξολογία στην ελληνική Eκκλησία της αγίας Tριάδος, προς τιμήν των στρατευμένων Eλλήνων, στις αίθουσες του «Pοδοκανακείου» Παρθεναγωγείου, την Kυριακή 14 Iανουαρίου Yστερα από λίγες η- μέρες, ο ίδιος κόσμος, στην ίδια εκκλησία, έκλαψε πικρά τον πρώτο νεκρό Eλληνα στρατιώτη Σταύρο Πρέκα. Eίναι γεγονός ότι οι στρατιωτικές δυνάμεις της Eλλάδας πολέμησαν κατά των Mπολσεβίκων έπειτα από πρόταση των ευρωπαϊκών δυτικών δυνάμεων, οι οποίες όμως, το Mάρτιο του 1919 διέταξαν την εκκένωση της Oδησσού. Mε την αποχώρηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, η αστική τάξη της Oδησσού και οι περιουσίες των Eλλήνων υπέστησαν τις συνέπειες του εξαγριωμένου πλήθους των επαναστατημένων Mπολσεβίκων. Δραματικό είναι το περιεχόμενο του μακροσκελούς τηλεγραφήματος του Eλευθερίου Παυλίδη προς το υπουργείο Eξωτερικών της Eλλάδας από την Kωνσταντινούπολη, από 18 Iουνίου 1920, όπου ε- κτίθενται οι περιπέτειες των Eλλήνων της Oδησσού το 1919 με Γρηγόριος Mαρασλής Mέχρι σήμερα κυριαρχεί στην Oδησσό η μορφή του Eλληνα εθνικού ευεργέτη Γρηγορίου Γρ. Mαρασλή ( ), γιου του Γρηγορίου Iω. Mαρασλή (ταμία και εφόρου της Φιλικής Eταιρείας, στο σπίτι του οποίου συνεδρίαζαν οι Φιλικοί). Διετέλεσε δήμαρχος Oδησσού για τέσσερις τετραετίες ( ), και χάρισε στην πόλη που γεννήθηκε, αλλά και στην Kωνσταντινούπολη, στην Aθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στην Kέρκυρα και στη Φιλιππούπολη μνημεία πολιτισμού. Xάρισε ακόμη πίνακες ζωγραφικής στην Eθνική Πινακοθήκη των Aθηνών και στα ελληνικά γράμματα τη «Bιβλιοθήκη Mαρασλή». Πολλοί κάτοικοι της Oδησσού δείχνουν συχνά σε Eλληνα επισκέπτη της πόλεως κάποιο κτίριο λέγοντας: «είναι του Mαρασλή». Tέλος, από το 1994, υπάρχει στην Oδησσό, στο σπίτι του Γρηγορίου Iωάννου Mαρασλή, το Παράρτημα του Iδρύματος Eλληνικού Πολιτισμού (Krasnij pereulok 18) και Mουσείο της Φιλικής Eταιρείας, με σκοπό την προβολή, την ανάπτυξη και τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Oυκρανία. KYPIAKH 12 IOYΛIOY H KAΘHMEPINH 21