Σεμινάριο με θέμα: «Προσαρμογή σε νέες καταστάσεις. Η διαχείριση της απώλειας»

Transcript

1 Σεμινάριο με θέμα: «Προσαρμογή σε νέες καταστάσεις. Η διαχείριση της απώλειας» «Η διαδικασία εκείνη του οργανισμού που θα επιτρέψει στο άτομο να ανταποκριθεί και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις συνθήκες και απαιτήσεις του περιβάλλοντος ονομάζεται προσαρμογή. Η προσαρμογή στην πραγματικότητα είναι μια ένδειξη ψυχικής υγείας» (Γεωργαντά, 2003). «Η ιστορία της ανθρωπότητας αλλά και η προσωπική ιστορία του καθενός είναι γραμμένη πάνω σε απώλειες ή από το φόβο της απώλειας» (Τσαλίκογλου, 2015). Η θέση του θανάτου στη σύγχρονη κοινωνία Η θέση του θανάτου στην κάθε κοινωνία επηρεαζόταν από τον τρόπο οργάνωσής της (συλλογικός, αγροτικός, βιομηχανικός, αστικός), τις εκάστοτε θρησκευτικές πεποιθήσεις και τα πολιτισμικά πρότυπα. Έτσι άλλοτε ο θάνατος και η απώλεια αντιμετωπιζόταν συλλογικά από όλη την κοινότητα, άλλοτε αφορούσε περισσότερο το σπίτι και τους οικείους, ώσπου τελικά απομακρύνθηκε και από αυτό. Από τον 20ο αιώνα οι αντιλήψεις που επικρατούσαν για το θάνατο ήταν απόρροια της τεχνολογικής εξέλιξης (ιατρική, φαρμακευτική, βιομηχανική), που περιόρισε τις επιδημίες, ενίσχυσε την ανθρωποκεντρική θεώρηση της ζωής, επιμήκυνε το χρόνο ζωής σημαντικά και εξοστράκισε το θάνατο και την ασθένεια εκτός της συζήτησης και σχεδόν της αντίληψης των ανθρώπων. Οι άνθρωποι ένιωθαν όλο και περισσότερο άτρωτοι, αλλά ταυτόχρονα ο φόβος του θανάτου μεγάλωνε στο συλλογικό ασυνείδητο. Η κοινωνία μας επιτάσσει να κοιτάμε μπροστά, να μην επεξεργαζόμαστε την απώλεια, αντιστέκεται στον πόνο της απώλειας και στο θρήνο, που ακολουθεί. Η σιωπή προτείνεται ως η πιο δημοφιλής πρακτική. Πιθανώς ως τρόπος άμυνας και αντιμετώπισης του δικού μας άγχους, αλλά και των άλλων από τις οδυνηρές εμπειρίες (Benoliel, 1994). Ως αντιστάθισμα στην αποπροσωποποίηση του θανάτου, που κυριαρχούσε τον 20ο αι., αναπτύχθηκε το κίνημα της θανατολογίας, στην Ψυχολογία και στην Ιατρική μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με σκοπό να ανακουφίσει τους ανθρώπους, που πενθούν ή οδεύουν προς το θάνατο. Καθε απωλεια ειναι μια υπενθυμιση της θνητοτητας μας και εν τελει των οριων της. Νιώθει ευάλωτος, τρωτός, κλονίζονται οι πεποιθήσεις του, αλλάζει η ζωή του, η καθημερινότητά του. Διαταράσσονται οι ισορροπίες και γι αυτό το λόγο η κάθε απώλεια είναι και μια εμπειρία, που απαιτεί χρόνο και αυθεντικότητα στη διαχείριση. Ένα φαινόμενο της σύγχρονης εποχής είναι ο παραγνωρισμένος θρήνος, εκείνος που δεν αναγνωρίζεται και αποσιωπάται ως μη σημαντικός ή απαγορευμένος. Τέτοιες απώλειες μπορεί να είναι μετακινήσεις ή αλλαγές στην εργασία, το τέλος ενός κύκλου εκπαίδευσης, ακόμα η απώλεια μη οικείων προσώπων (συμβολικά σημαντικών), αποχωρισμοί, που πρέπει να κρατηθούν μυστικοί, ασθένεια αγαπημένων προσώπων κ.α. Η σημασία της προσαρμογής στη ζωή μας Η προσαρμογή στην πραγματικότητα είναι μια δύσκολη και συνεχής διαδικασία, που βασίζεται σε μια δυναμική διεργασία και όχι σε απλή και παθητική αποδοχή των απαιτήσεων του περιβάλλοντος. Οι τρόποι που χρησιμοποιεί το άτομο, μπορεί να είναι συνειδητοί ή ασυνείδητοι. Όταν οι απαιτήσεις του περιβάλλοντος είναι ψυχικά και βιολογικά αποδεκτές, το άτομο αποδέχεται τις αλλαγές. Η δυσκολία και η αντίσταση από το άτομο προκύπτει, όταν οι συνθήκες απαιτούν προσαρμογή προς τα κάτω κι αυτό σηματοδοτείται από μια απώλεια (αρμονική vs αντίσταση στην αλλαγή). Η προσαρμογή στις εξωτερικές απαιτήσεις και στις εσωτερικές φυσιολογικές διεργασίες είναι ένας δείκτης αξιόπιστος για ψυχοπαθολογία (π.χ. πένθος ψυχοπαθολογικό, PTSD) (Γεωργαντά, 2003). 1

2 Ποια χαρακτηριστικά βοηθούν τους ανθρώπους να προσαρμόζονται καλύτερα (Sappington, 1989): Όταν έχουν έλεγχο της ζωής τους. Όταν αποδέχονται τον εαυτό τους, δηλαδή τόσο τα θετικά όσο και τα αρνητικά στοιχεία τους. Όταν βλέπουν τον εαυτό τους και τον κόσμο με ακρίβεια (accurately). Όταν Κινητοποιούνται από θετικούς στόχους και αποφεύγουν καταστάσεις έντασης και στεναχώριας. Όταν έχουν την δυνατότητα να αλλάζουν καθόλη την διάρκεια του βίου τους. Όταν είναι ανεκτικοί απέναντι στους άλλους. Όταν μπορούν να δημιουργήσουν κοντινές προσωπικές σχέσεις με ορισμένα άτομα. Η ενεργητική αντιμετώπιση της αλλαγής κινητοποιεί το άτομο, που προσπαθεί: 1. Να προετοιμαστεί για την κατάσταση, που καλείται να αντιμετωπίσει, συλλέγοντας πληροφορίες και προδιαθέτοντας τον εαυτό του γι αυτό. 2. Να αντιμετωπίσει την κατάσταση είτε επιθετικά είτε αποφεύγοντάς την, ανάλογα με την εκτίμηση της κατάστασης και των κινδύνων ή εμποδίων που ενέχει. Δηλαδή το άτομο ή ενεργητικά θα διεκδικήσει την καλύτερη γι αυτόν λύση ή παθητικά θα αποφύγει την κατάσταση. 3. Σε ακραίες περιπτώσεις το άτομο μπορεί να οδηγηθεί σε απάθεια και παντελή έλλειψη αντιμετώπισης της κατάστασης, όπως στις περιπτώσεις των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Εκδηλώσεις του Φυσιολογικού Πένθους Η Bacque (2004) συγκεντρώνει τις βασικές εκδηλώσεις του φυσιολογικού πένθους στις παρακάτω κατηγορίες: Συναισθήματα: θλίψη, θυμός και εχθρότητα, ενοχή, φόβος, άγχος, το αίσθημα της μοναξιάς και της αδυναμίας, το σοκ, τη λαχτάρα για επανασύνδεση με το άτομο, που πέθανε, ένα μούδιασμα, και μερικές φορές, μια ανακούφιση, ανηδονία. Σωματικές εκδηλώσεις - συμπεριφορά: σφίξιμο στο στήθος ή στο λαιμό, ξηρότητα του στόματος, στομαχικές διαταραχές, αυξημένη ευαισθησία στους θορύβους, λαχάνιασμα, μυϊκή αδυναμία, και γενικότερα έλλειψη ενεργητικότητας ή κόπωσης, διαταραχή της όρεξης, αφηρημάδα, τάση απόσυρσης, διάχυτη ανησυχία, κλάμα, αποφυγή/αναζήτηση καταστάσεων, που θυμίζουν τον αγαπημένο και όνειρα σχετικά μ αυτόν, συμπτώματα ταύτισης, υποχονδρία. Νοητικές διεργασίες: δυσπιστία, σύγχυση, εξασθένηση της βραχυπρόθεσμης και μεσοπρόθεσμης μνήμης, συνεχής προσήλωση στις ίδιες σκέψεις, και αίσθηση ακόμα της παρουσίας του ατόμου, που έχει πεθάνει. Παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση επιπλοκών πένθους και παθολογικού πένθους: - Πολλαπλά πένθη - ταυτόχρονη κρίση. - Έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου. - Χρήση μηχανισμών άμυνας. - Ξαφνικοί και απροσδόκητοι θάνατοι. - Προϋπάρχουσα ψυχοπαθολογία (αγχώδη, ανασφαλή, φοβικά άτομα). - Έλλειψη ρουτίνας. 2

3 Τα στάδια πένθους Η El.Kubler-Ross (1969) πρωτοπόρος στην έρευνα των ετοιμοθάνατων ασθενών, διαπίστωσε πως η πορεία προς την αποδοχή του θανάτου περνάει από 5 στάδια. Παρόμοια στάδια περνούν και οι πενθούντες μετά την απώλεια. Άρνηση Θυμός Διαπραγμάτευση Κατάθλιψη Αποδοχή Η άρνηση ακολουθεί το σοκ της είδησης του επικείμενου θανάτου ή της απώλειας. Άμυνες εγείρονται για να μην επιτρέψουν στην πληροφορία να καταγραφεί. Τα άτομα αποσυνδέονται μερικώς από την πραγματικότητα, χαρακτηρίζονται από ένα εσωτερικό «μούδιασμα». Ένα έντονο συναίσθημα θυμού, αδικίας και έλλειψης ελέγχου πάνω στην κατάσταση ακολουθεί το πρώτο στάδιο. Οι επιθέσεις στρέφονται κατά συγγενών, ιατρών, θεού, εαυτού. Ενοχή και φόβος μπορεί να συνοδεύουν τα ξεσπάσματα θυμού. Ο πενθών διαπραγματεύεται μέσα του την πραγματικότητα με το να κάνει φανταστικούς μονολόγους, με τους οποίους προσπαθεί να αναστρέψει την κατάσταση (εξαγορές, τάματα, ψυχαναγκασμοί). Φαινομενική συμμόρφωση, αλλά παλλινδρομεί πολύ συχνά στα προηγούμενα στάδια. Η προσπάθεια επικεντρώνεται στο να αποκτήσει τον έλεγχο της κατάστασης, να την επηρεάσει έστω και φαντασιακά. Σ αυτό το στάδιο το άτομο αφήνεται στη θλίψη και στα συναισθήματα, που συνοδεύουν την απώλεια (μοναξιά, απαισιοδοξία, απόγνωση, απόσυρση από δραστηριότητες). Στο τελικό στάδιο το άτομο έχοντας εκφράσει όλα του τα συναισθήματα και έχοντας βρει ένα νόημα στο να συνεχίσει τη ζωή του, επανέρχεται στις συνήθειές του, αναδιοργανώνεται. Το χαρακτηρίζει η ηρεμία και η γαλήνη, που συνοδεύουν την αποδοχή της απώλειας. Αυτά τα στάδια δεν είναι γραμμικά και δεν είναι ίδιας διάρκειας και έντασης για όλους. Η έκφραση επίσης κάποιων σταδίων μπορεί να ενθαρρύνεται ή να παρεμποδίζεται από το οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο. Ο κύκλος του πένθους και η συνειδητοποίηση της αλλαγής έρχεται, όταν επιτραπεί στο θλιμμένο να εκφραστεί, όπως αισθάνεται, ούτως ώστε να επιλυθεί η διεργασία του πένθους και να επέλθει η λύτρωση. Η μη αποδοχή της απώλειας περιπλέκει το πένθος, μπορεί να προκαλέσει καθήλωση του ανθρώπου στο παρελθόν με απότοκο την παραίτησή του από τη ζωή. ΑΠΩΛΕΙΑ & ΑΠΟΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Κάθε κρίση στην οικογένεια σηματοδοτεί και μια απώλεια: Η αλλαγή στην οικονομική και κοινωνική κατάσταση, ο γάμος, το διαζύγιο, η συνταξιοδότηση, η αρρώστια, ένα ατύχημα κ.α. Για τα μέλη της οικογένειας κάθε αλλαγή μπορεί να προκαλέσει στρες, αποσταθεροποίηση και να σημάνει μια περίοδο μετάβασης. Η σημαντικότερη πρόκληση για την οικογένεια είναι η αλλαγή ισορροπιών και η ενδεχόμενη αλλαγή ρόλων, που μπορεί να συμβούν. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι φυσιολογικό και αναγκαίο να περάσουν όλα τα μέλη της οικογένειας από μια διαδικασία πένθους, να θρηνήσουν αυτό που έχασαν, για να μπορέσουν στη συνέχεια να στραφούν προς την προοπτική του μέλλοντος. Η θλίψη, συνεπώς, είναι καλό να εκφρασθεί από όλους όπως, εξίσου, και η προσδοκία του καλύτερου, που φέρει μαζί της η κάθε αλλαγή. Το πένθος στα παιδιά Το πένθος στα παιδιά συχνά παραγνωρίζεται, καθώς οι ενήλικοι θεωρούν ότι δεν είναι δυνατό να αντιληφθούν σε όλη του την έκταση το πένθος. Σε μικρότερες αλλαγές συχνά λέγεται ότι τα παιδιά «Δεν καταλαβαίνουν την αλλαγή», ή «Προσαρμόζονται πολύ εύκολα» ως ένδειξη ότι δεν πενθούν. Δεν είναι λίγες δε οι φορές, που στα παιδιά δεν κοινοποιείται ο θάνατος ή η αρρώστια κάποιου μέλους της οικογένειας για λόγους «προστασίας τους». 3

4 Τα παιδιά όμως, ευαίσθητα στις συναισθηματικές διακυμάνσεις των γονιών τους αντιλαμβάνονται πολύ καλύτερα την αλλαγή στο οικογενειακό κλίμα από εξωλεκτικά στοιχεία. Αναστατώνονται και το εκδηλώνουν με ποικίλα ψυχοσωματικά συμπτώματα. Μετέχουν με το δικό τους τρόπο στην αλλαγή, την απώλεια και το πένθος είτε τους αναγνωρίζεται αυτή η συμμετοχή είτε όχι. Ο τρόπος, που θρηνούν τα παιδιά, είναι διαφορετικός από τους ενήλικες και εξαρτάται και από το αναπτυξιακό τους στάδιο (Παππά, 2016). Πιο συγκεκριμένα: Τα βρέφη αντιδρούν στην απώλεια με συναισθήματα αποχωρισμού και παλλινδρόμηση σε προηγούμενες συμπεριφορές (πιπίλισμα, έντονο κλάμα και προσκόλληση στο πρόσωπο φροντίδας). Παιδιά 1-4 αντιδρούν σωματικά στην απώλεια (νυχτερινή ενούρηση, πόνοι στην κοιλιά ή στο κεφάλι), φοβίες για το σκοτάδι, άγχος αποχωρισμού. Η εγωκεντρική σκέψη πολλές φορές οδηγεί τα παιδιά στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι προκάλεσαν τα ίδια την απώλεια, δημιουργώντας ενοχές για το γεγονός. Από την άλλη πλευρά μέσω της μαγικής σκέψης τείνουν να «αναπληρώνουν» την απώλεια με φαντασιακά σενάρια επιστροφής στην προηγούμενη κατάσταση. Παιδιά 5-10 ετών διαπραγματεύονται την ιδέα του θανάτου και της απώλειας επιστρατεύοντας άλλοτε τη φαντασία και άλλοτε τη λογική. Εκδηλώνουν με επιθετικότητα, άρνηση, και κυκλοθυμική διάθεση το πένθος τους. Δυσκολία στη συγκέντρωση μπορεί να επηρεάσει τη μαθησιακή τους πορεία. Προβλήματα στη διατροφή και τον ύπνο. Παιδιά 10 ετών και πάνω αποκτούν μια ικανοποιητική και ώριμη εικόνα για το θάνατο, καθώς: 1) συνειδητοποιούν τη μονιμότητά του, 2) τη μη αναστρεψιμότητά του, 3) ότι το σώμα δεν μπορεί να ξαναλειτουργήσει και 4) ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος για όλους. Μεταφυσικές ανησυχίες αρχίζουν να συνδέονται με θρησκευτικές ή φιλοσοφικές αντιλήψεις. Στη μέση και ύστερη εφηβεία ο άτρωτος έφηβος αποφεύγει συναισθήματα, που μπορεί να τον διαλύσουν και ως εκ τούτου εκδραματίζει με συμπεριφορές (προκλητικές ή επιθετικές) το όποιο πένθος του. Μέσα από τις άμυνες ο έφηβος καλλιεργεί τη δική του κοσμοθεωρία, με την οποία θα επιβληθεί στο φόβο του θανάτου. Μπορεί επίσης να παρατηρηθεί κάμψη στις σχολικές του επιδόσεις και διαταραχή στον ύπνο και στη διατροφή του. Συμβουλές σε γονείς Ένα κομμάτι, που δυσκολεύει πολλούς γονείς και ενήλικες, είναι ο τρόπος χειρισμού της απώλειας μέσα στην οικογένεια και κυρίως η στήριξη των παιδιών. Καταλαβαίνουμε πόσο δύσκολο είναι αυτό, αν σκεφτούμε και την εσωτερική διαδικασία πένθους, που περνάει ο ίδιος ο ενήλικας. Οι αντιλήψεις, που έχει ο ενήλικας για το πένθος, επηρεάζουν και τη στάση, που θα κρατήσει στην οικογένεια, το αν θα επιτρέψει δηλαδή σε όλα τα μέλη να διαχειριστούν ανοιχτά το πένθος τους ή αν θα το αποσιωπήσει. Συχνά, όταν υπάρχουν μικρά παιδιά στην οικογένεια, έμφαση δίνεται στο να «απαλείφει» γρήγορα το αβάσταχτο συναίσθημα της θλίψης και του πόνου και να επανέλθει γρήγορα η οικογένεια στην καθημερινότητα και στην πριν το συμβάν κατάσταση. Κάτι που εκθέτει σε κίνδυνο τη διεργασία πένθους όλης της οικογένειας, δημιουργεί μια εύθραστη ψευδοκανονικότητα και τέλος απομακρύνει μεταξύ τους τα μέλη, που πενθούν. Παρακάτω προτείνουμε συμβουλές σε γονείς για το πως να συζητήσουν την απώλεια με τα παιδιά τους και να ενισχύσουν την έκφραση οδυνηρών συναισθημάτων. 4

5 Η Παππά (2016) προτείνει σε γονείς, που έχουν να αντιμετωπίσουν κρίσεις μέσα στην οικογένεια: 1. Να απαντούν με ειλικρίνεια και να είναι διαθέσιμοι στις ερωτήσεις των παιδιών. 2. Να αναγνωρίσουν ως φυσιολογικά τα συναισθήματα των παιδιών και τα δικά τους. 3. Να βοηθήσουν τα παιδιά να επανέλθουν στη ρουτίνα τους, υιοθετώντας καθημερινές δραστηριότητες, αντικαθιστώντας παλιές. 4. Να δείχνουν ενσυναίσθηση στις συναισθηματικές μεταπτώσεις των παιδιών. Ο Neimeyer (2006) μοιράζεται κάποιες προτάσεις για το πως η οικογένεια μπορεί να διευκολύνει τη διεργασία του πένθους: 1. Να δίνεται σημασία στην υποκειμενική εμπειρία της απώλειας για τον καθένα. 2. Να επιτρέπονται οι διαφορετικές εκφράσεις θρήνου και πένθους μέσα στην οικογένεια. 3. Να δίνεται η δυνατότητα σε όλα τα μέλη να εκφραστούν γι αυτό. 4. Να ενθαρρύνονται όλοι να ξαναβρούν τους ρόλους τους στο σπίτι. 5. Να αξιοποιείται το οικογενειακό, φιλικό και κοινωνικό δίκτυο προς ανακούφιση και φροντίδα των πενθούντων. Ο Corr (1998) προτείνει οδηγίες σε ενήλικες, που μιλούν με παιδιά, που πενθούν. Ακολουθούν οι σημαντικότερες από αυτές: 1. Σαφής και ειλικρινής ενημέρωση των παιδιών. 2. Άμεσος χειρισμός συναισθημάτων και αντιδράσεων. 3. Να αναζητήσουν τρόπους να μνημονεύσουν, το άτομο που πέθανε (φωτογραφίες, ζωγραφιές). 4. Να τα διαβεβαιώσουν, πως η ζωή δε θα πάψει να είναι καλή. Η συνύπαρξη χαράς και λύπης είναι η ζωή μας. 5. Να ξεπεράσουν δισταγμούς και αμφιβολίες και να είναι διαθέσιμοι για συζήτηση. Συμπερασματικά θα λέγαμε, πως η βιβλιογραφία προτείνει ως λειτουργικό τρόπο διαχείρισης πένθους μια αυθεντική στάση των γονέων γύρω από το ζήτημα της απώλειας, να είναι διαθέσιμοι και να μην κατακρίνουν τις ερωτήσεις ή τις σκέψεις των παιδιών γύρω από το θάνατο. Αντιθέτως, να τα βοηθούν να οικοδομήσουν τη δική τους κοσμοθεωρία γύρω από την απώλεια και το νόημα, που έχει στη ζωή του κάθε ατόμου. Να εκφράζουν και οι ίδιοι τα συναισθήματά τους για να μη γίνει ένα θέμα ταμπού. Να ενισχύουν το υποστηρικτικό δίκτυο του παιδιού εκτός οικογένειας και τέλος να αναζητήσουν βοήθεια ειδικού, αν διαπιστώσουν ότι συμπτώματα πένθους παραμένουν στο χρόνο και αποδιοργανώνουν το παιδί. Ταινία Three Colours: Blue (1993) Director: Krzysztof Kieślowski Η ταινία αφορά μια γυναίκα που χάνει το σύζυγό της και το παιδί της σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Η διαχείριση του πένθους της περνάει από επίπονα στάδια, όπως τη σκέψη να δώσει τέλος στη ζωή της, να αποκοπεί από το περιβάλλον της και να ζήσει στην απομόνωση, ο θυμός της την ωθεί στο να καταστρέψει και να «σβήσει» το παρελθόν της. Όμως η ανάγκη της να συνδεθεί με ανθρώπους, αλλά κυρίως να συνδεθεί με τον εαυτό της και να βιώσει όλα τα συναισθήματα, που τη συνοδεύουν, την ξαναφέρνουν στη ζωή, επιτρέποντας στην αγάπη και στην καλοσύνη να πάρουν ξανά θέση στην καθημερινότητά της. Η λύτρωση έρχεται με την αποδοχή της απώλειας και την προετοιμασία της πρωταγωνίστριας για τη νέα πραγματικότητα. 5

6 Video Loss: A gift for creation Fotini Tsalikoglou TEDxAthens Η διάσημη ψυχολόγος και συγγραφέας μιλά για τις μεταμορφώσεις της οδύνης, για την ανθεκτικότητα μετά την απώλεια, το νόημα της απώλειας στην τέχνη. Αναφέρεται στην επεξεργασία της απώλειας ως το μοναδικό δρόμο, που οδηγεί στην έξοδο από την απώλεια για να φτάσει στο συμπέρασμα πως η «Δημιουργία είναι αυτή η κίνηση, που μας μεταμορφώνει, από αντικείμενο μιας οδύνης σε υποκείμενο ικανό να χειριστεί αυτή την οδύνη». Η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία <<Μέριμνα>> ιδρύθηκε το 1995 από εννέα πανεπιστημιακούς, διευθυντές παιδιατρικών τμημάτων και επιστήμονες ψυχικής υγείας, που θέλησαν να προσφέρουν κάτι ουσιαστικό και άρτια οργανωμένο στην Ελλάδα για τα παιδιά, των οποίων η ζωή ανατρέπεται από την απειλητική για τη ζωή αρρώστια ή το θάνατο αγαπημένου τους προσώπου. Κοινή τους πεποίθηση ήταν ότι ακόμα και μέσα από τραυματικές εμπειρίες, όπως είναι ο θάνατος και η αρρώστια, ένα παιδί μπορεί - όταν στηρίζεται κατάλληλα - να εξελιχθεί φυσιολογικά, να αναπτύξει τα ψυχικά του αποθέματα και να αντιμετωπίσει τη ζωή με ωριμότητα και αισιοδοξία. Οι στόχοι της Μέριμνας είναι: (α) Η παροχή υπηρεσιών στο παιδί, που πενθεί την απώλεια αγαπημένου προσώπου ή στο παιδί, που πάσχει από απειλητική για τη ζωή ασθένεια, σε συνδυασμό με τη στήριξη των μελών της οικογένειάς του. (β) Η εξειδικευμένη κατάρτιση επαγγελματιών ψυχικής υγείας και εκπαιδευτικών στη στήριξη παιδιών, που βιώνουν εμπειρίες αρρώστιας, απώλειας ή θανάτου, καθώς και η επιμόρφωση των επαγγελματιών υγείας στην παιδιατρική ανακουφιστική φροντίδα. (γ) Η ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας σε θέματα που αφορούν τη ζωή, τη σοβαρή αρρώστια και το θάνατο. (δ) Η έρευνα σε θέματα που αφορούν τις επιπτώσεις της βαριάς αρρώστιας και του θανάτου στη ζωή των παιδιών και των οικογενειών τους. Γραμμή Υποστήριξης: (Δε Πα ) Ιστοσελίδα: Άρθρα Χρήσιμοι Σύνδεσμοι Bacque, M-F. (2004). Πένθος και Υγεία. Άλλοτε και Σήμερα. Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι Corr, Ch. (1998). Μιλώντας σε παιδιά που θρηνούν. Στο Μ. Νίλσεν, & Δ. Παπαδάτου (Επιμ.), Το Πένθος στη Ζωή μας (σσ ). Αθήνα: Μέριμνα Kübler-Ross, E. (1969). On death and dying. New York: Collier Books. Κωσταρίδου Ευκλείδη Α. (1999). Θέματα Γηροψυχολογίας και Γεροντολογίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα Neimeyer, R. (2006). Ν αγαπάς και να χάνεις. Αθήνα. Κριτική. Νίλσεν, Μ.(2005). Απώλειες στη ζωή του παιδιού. Αθήνα. Μέριμνα Ντολντό, Φ. (2009). Όταν οι γονείς χωρίζουν (4 η εκδ.). Αθήνα: Εστία Παππά, Β. (2016). Γονείς σε κρίση. Η διαχείριση της απώλειας και της αλλαγής. Εκδόσεις Οκτώ Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης. Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Σχολές Γονέων. Η οικογένεια στη Σύγχρονη εποχή (2011). Αθήνα Ε. Γεωργαντά. «Τι είναι Ψυχοθεραπεία», Εκδόσεις Ασημάκης, Αθήνα (2003)