Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; Η ανάπτυξη της διεθνολογικής σκέψης στην Ελλάδα και ο παράγοντας οικονομία **

Transcript

1 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 14 (2) 2008: Κυριάκος Μικέλης* Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; Η ανάπτυξη της διεθνολογικής σκέψης στην Ελλάδα και ο παράγοντας οικονομία ** Περίληψη: Αντικείμενο της εργασίας είναι η ανάπτυξη της διεθνολογικής σκέψης στην Ελλάδα, με γνώμονα την οικοδόμηση της επιστημονικής ταυτότητας. Με τη μέθοδο της ιστορίας των διεθνολογικών ιδεών και συγκεκριμένα μέσω της συμπυκνωτικής παράθεσης του πώς το αντικείμενο των διεθνών σχέσεων εξετάστηκε ή διεκδικήθηκε, στο όνομα του οικονομικού επιστημονικού λόγου, αναδεικνύεται μία διαφορετική εικόνα. Στο βαθμό που έχει αναδειχθεί το αίτημα διεκδίκησης ενός σκληρού πυρήνα της διεθνολογίας από την πολιτική επιστήμη και ειδικότερα τη στρατηγική και τη γεωπολιτική, τότε αυτό είναι πρόσφατο και δεν προηγήθηκε αλλά ακολούθησε τις προσπάθειες φορέων οικονομικής-κοινωνιολογικής και γεωοικονομικής σκέψης να αρθρώσουν διεθνολογικό λόγο. Λέξεις Κλειδιά: Ελλάδα, διεθνείς σχέσεις, ιστορία των ιδεών και της επιστήμης, οικονομία * Κυριάκος Μικέλης, Διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου, Διδάσκων Π.Δ. 407 στο Παν/μίο Μακεδονίας. Στοιχεία επικοινωνίας: kmikelis@hotmail.com ** Το κείμενο στηρίζεται σε εισήγηση που ανακοινώθηκε στο Γ Πανελλήνιο Συνέδριο Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας, με θέμα «Η διεθνής οικονομία στον 21ο αιώνα. Προς την παγκοσμιοποίησης ή προς την κυριαρχία των περιφερειακών συνεργασιών» που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων στην Αθήνα στις Μαΐου 2008.

2 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 125 Εισαγωγή Στα μέσα της δεκαετίας 1990, ο Χρήστος Φραγκονικολόπουλος διατύπωσε το παράπονο ότι «στη χώρα μας, η κύρια ενασχόληση των διεθνολόγων-πολιτικών επιστημόνων είναι με θέματα στρατηγικής και πολιτικής της ισχύος και πιο πρόσφατα με θέματα ευρωπαϊκής ενοποίησης και οικονομικής διείσδυσης σε άλλες χώρες». 1 Παράλληλα, ο Αργύρης. Φατούρος εξέφρασε την ανησυχία για τον κίνδυνο ανάδειξης ενός πυρήνα διεθνολογικής σκέψης που εστίαζε στην πολιτική, περιθωριοποιώντας ή εμποδίζοντας την ανάπτυξη των υπόλοιπων διεθνολογικών θεματικών. Δεν πρέσβευε ένα καθεστώς ελεύθερης εγκατάστασης των διεθνολογικών ιδεών, ζητούσε όμως την ελεύθερη κυκλοφορία τους, με αφετηρία την παραδοχή ότι ο όρος διεθνολόγος «δεν αναφέρεται εκ παραδόσεως μόνο στον πολιτικό επιστήμονα, που ασχολείται με τις διεθνείς σχέσεις, αλλά καλύπτει και πολλούς άλλους». 2 Λίγο αργότερα, ο Παναγιώτης Ήφαιστος αποτύπωσε εύγλωττα την αντίστροφη ανησυχία για τον εγκλωβισμό της επιστημονικής παραγωγής γενικά και εγχώρια σε τεχνικές μελέτες νομικής ή οικονομικής φύσης, ο οποίος επισκίαζε και αγνοούσε τα κεντρικά θεωρητικά προβλήματα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. 3 Το παράπονο του Φρακονικολόπουλου και η ανησυχία του Φάτουρου καθώς και εκείνη του Ηφαίστου διευρύνουν τον προβληματισμό για την ανάπτυξη της διεθνολογικής σκέψης και της διεθνολογίας στη χώρα μας, πέραν της πανθομολογούμενης παραδοχής για τη σχετικά πρόσφατη αντιμετώπιση του ολιγοπωλίου -αν όχι μονοπωλίου- των θεμάτων των διεθνών διαδράσεων από τις έδρες διεθνούς δικαίου, που τη διαπραγματεύονταν ιδίως σε όρους δικαίου και διπλωματικής ιστορίας. 4 Αναδεικνύουν δε μία σειρά ενδιαφερόντων ερωτημάτων. 1 Χ. Φραγκονικολόπουλος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική προς το 2002: Η ανάγκη μίας διαφορετικής προσέγγισης στο Α. Κανελλόπουλος - Χ. Φραγκονικολόπουλος, (επιμ.), Το παρόν και το μέλλον της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, Αθήνα: Σιδέρης, 1995, σελ Α. Α. Φατούρος, Η μελέτη των διεθνών σχέσεων στην Ελλάδα στο Κ. Αρβανιτόπουλος Γ. Σπανός, (επιμ.), Επετηρίδα Ι.ΔΙ.Σ. 1996, Αθήνα: Σιδέρης, 1996, σελ Π. Ήφαιστος, Οι διεθνείς σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο, Αθήνα: Ποιότητα, 2003, σελ Βλ. Π. Βαρβαρούσης, Η επιστήμη των διεθνών σχέσεων στην Ελλάδα. Εξέλιξη και προοπτικές, Διεθνές Δίκαιο και Διεθνής Πολιτική, Τεύχος 21/22, 1993, σελ. 332, S. Constantinides, Greek Foreign Policy: Theoretical Orientations and Praxis, Hellenic Studies/Études Helléniques, Vol. 4, No.1, 1996, p.44, T. Couloumbis, Greek Foreign Policy Since 1974: Theory and Praxis, Hellenic Studies/Études Helléniques, Vol.5, No.2, 1997, pp , Δ. Κώνστας, Η ελληνική εξωτερική πολιτική και η κοινότητα των διεθνολόγων στο Δ. Κώνστας, Ελληνική και ευρωπαϊκή πολιτική, Αθήνα: Παπαζήσης, 1999, σελ. 58, Π. Ήφαιστος, Οι διεθνείς σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο, op.cit., σελ.21, Σ. Κωνσταντινίδης, Ελληνική εξωτερική πολιτική. Θεωρία και πράξη στο Π. Τσάκωνας (επιμ.), Σύγχρονη ελληνική εξωτερική πολιτική. Μία συνολική προσέγγιση, Αθήνα: Σιδέρης, 2003, (Τόμος α ),σελ , Α. Τζιαμπίρης, Διεθνείς σχέσεις στην Ελλάδα: Σύγκλιση, επιρροή και προοπτικές στο Θ. Κουλουμπής Θ. Ντόκος Α. Κιντής (επιμ.), Ανασκόπηση Εξωτερικής Πολιτικής , Αθήνα: Παπαζήσης, 2003, σελ. 267, Π. Τσάκωνας, H συνεισφορά της διεθνολογικής κοινότητας στη διαμόρφωση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στο Κ. Αρβανιτόπουλος, - Μ. Κοππά (επιμ.), 30 χρόνια ελληνικής εξωτερικής πολιτικής , Αθήνα: Λιβάνης, 2005, σελ. 308.

3 126 Αγορά Χωρίς Σύνορα Γενικότερα, η ιστορία των Έχοντας ως εφαλτήριο ιδίως την παρατήρηση του ιδεών περιλαμβάνει αλλά Χρήστου Φραγκονικολόπουλου, προηγήθηκε όντως η επιστημονική συζήτηση για τη στρατηγική και την πολιτική της ισχύος εκείνης για τα θέματα της περιφε- δεν εξαντλείται μόνο στην καταγραφή και την ρειακής ολοκλήρωσης και ιδιαίτερα της ευρωπαϊκής αποτίμησή τους, καθώς ενοποίησης, της οικονομικής διείσδυσης στο εξωτερικό και γενικά της διεθνούς πολιτικής οικονομίας; Η συμπεριλαμβάνονται οι αιτίες-συνθήκες της ανάπτυξη μίας οικονομικής συνιστώσας της διεθνολογικής σκέψης παρεμποδίστηκε ή όχι από έναν σκλη- ανάπτυξής τους. ρό πυρήνα πολιτικής και στρατηγικής; Ακολούθησαν οι οικονομολόγοι τους πολιτικούς επιστήμονες στην ανάπτυξη διεθνολογικής σκέψης; Τελικά, ο παράγοντας οικονομία είναι αγνοημένος, κυρίαρχος ή υποτιμημένος στην διεθνολογική έρευνα και διδασκαλία; Αν όντως αγνοήθηκε ή υποτιμήθηκε στο παρελθόν, που οφείλεται αυτό; Ο μη ενδεδειγμένος τρόπος απάντησης στα ερωτήματα αυτά είναι ο χρονικός περιορισμός, δηλαδή το να απαντηθούν με αποκλειστικό αντικείμενο αναφοράς τα τελευταία χρόνια. Τα εν λόγω ερωτήματα αφορούν στην ιστορία και σ ένα βάθος χρόνου, το οποίο δεν αποκλείει το παρόν. Μία απάντηση, που εξαντλεί την ιστορία σε μία στατική εικόνα του παρόντος και στην άμεση εμπειρία των ερευνητών και του ακροατηρίου τους, είναι αναχρονιστική και επικίνδυνη. Επιπλέον, εφόσον πρόκειται για ιστορικά ερωτήματα, δεν μπορεί να απαντηθούν αποκλειστικά επιστημολογικά, δηλαδή με την αναφορά στην κατά τα άλλα αναμφίβολη σημασία των διεθνολογικών συνόρων, υπο-πεδίων και μεθόδων. 5 Με απλά λόγια, δεν αποσκοπούν στο να μετατρέψουν τους οικονομολόγους σε στρατηγιστές, τους στρατηγιστές σε οικονομολόγους, τους νομικούς σε πολιτικούς επιστήμονες κ.τ.λ., ενώ σε κάθε περίπτωση σημαντικό κριτήριο για την επιστημονική αξιολόγηση παραμένει η ικανότητα κατανόησης της συνολικής εικόνας και των μεθοδολογικών διλημμάτων της επιστημονικής παρατήρησης. 6 Ειδικά εφόσον τηρείται το ως άνω κριτήριο, δεν είναι απαραίτητα αρνητική η εμφατική αναφορά στο διεθνές δίκαιο, στην οικονομία, στην πολιτική φιλοσοφία, στη στρατηγική και γενικότερα σε κάποιον από τους τομείς που προσδιόρισαν 5 Όπως το θέτει χαρακτηριστικά κορυφαίος ερευνητής της ιστορίας των επιστημών, [τ]ους ιστορικούς των επιστημών ενδιαφέρει να αναδείξουν το γεγονός ότι οι άνθρωποι στο παρελθόν προσπάθησαν να πείσουν άλλους για την αλήθεια ιδεών και θεωριών και ότι ενεπλάκησαν σε διαμάχες υποστηρίζοντας ιδέες, θεωρίες και παρατηρήσεις που με τα σημερινά μας κριτήρια αποδεικνύονται να είναι λάθος. Στην ιστορία των επιστημών, λοιπόν, μας ενδιαφέρει να κατανοήσουμε την αλήθεια διαφόρων ιδεών και θεωριών στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης θεωρητικής, κοινωνικής και πολιτισμικής χωροχρονικότητας, και όχι με βάση κριτήρια που στερούνται ιστορικότητας Βλ. Κ.Γαβρόγλου, Το παρελθόν των επιστημών ως ιστορία, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2004, σελ Για την έμφαση σε αυτή την ικανότητα, βλ. Ήφαιστος, Οι διεθνείς σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Διαδρομή, αντικείμενο, περιεχόμενο και γνωσιολογικό υπόβαθρο, op.cit.

4 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 127 εύγλωττα οι Barry Buzan και Richard Little, ήτοι τον εταιρικό ή κοινωνικο-πολιτισμικό, τον οικονομικό, τον περιβαλλοντικό, τον πολιτικό και τον στρατιωτικό. 7 Παράλληλα, από μεθοδολογικής σκοπιάς τα ερωτήματα δεν αποσκοπούν στο να μετατρέψουν τους θετικιστές σε παραδοσιακούς ή σε μετα-νεωτερικούς και το αντίστροφο, διότι οι μεθοδολογικές προτιμήσεις δεν φαίνονται να αλλάζουν τόσο εύκολα. Παρομοίως, μάλλον είναι δύσκολο ή απίθανο να αλλάξει η τάση των επιστημόνων να επικρίνουν διαφορετικές προσεγγίσεις των διεθνών σχέσεων ότι δήθεν καταδυναστεύουν την διεθνολογική επιστημονική κοινότητα. Έτσι, οι φιλελεύθεροι λόγου χάρη εξακολουθούν να κατακρίνουν τον πολιτικό ρεαλισμό, οι πολιτικοί ρεαλιστές τον ουτοπισμό, οι κριτικές προσεγγίσεις τον πολιτικό ρεαλισμό και τον φιλελευθερισμό. 8 Όμως, εδώ το ζητούμενο δεν είναι η καταδίκη της οικοδόμησης της επιστημονικής διεθνολογικής ταυτότητας σε πολλά και σαφή επιστημονικά μονοπάτια και με μύθους που νομιμοποιούν το κάθε μονοπάτι. Αντίθετα, το ζητούμενο είναι οι μύθοι αυτοί να υπόκεινται στην ιστορική βάσανο. Δηλαδή, να φιλτράρονται από τα γεγονότα, στο πλαίσιο ενός αυτο-αναστοχασμού που καθιστά τον επιστήμονα πιο ευαίσθητο στα θέματα της γνώσης και της σχέσης θεωρίας-πράξης. Τούτο είναι θετικό εφόσον όντως ισχύει πως «[o]ρισμένο από το καλύτερο, πιο εμπνευσμένο και ευαίσθητο έργο για τον πραγματικό κόσμο εκπονείται ακριβώς από ανθρώπους που διακατέχονται από την επιστημονική αυτοσυνειδησία αναφορικά με την ενδεχομενικότητα των κατηγοριών και των συνθηκών της γνώσης». 9 Γι αυτό το λόγο, η απάντηση στα προαναφερόμενα ερωτήματα είναι δόκιμο να δοθεί μέσω μίας ιστορίας των ιδεών. Χρονολογικά όρια σ αυτήν την προσέγγιση δεν είναι δυνατόν να τεθούν a priori. Ειδικά σε ό,τι αφορά στην επιστήμη των διεθνών σχέσεων, η προσφυγή στο Μεσοπόλεμο είναι εύλογη, εφόσον συνιστά την περίοδο της ακαδημαϊκής θεσμοποίησής της. Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται η πύκνωση θεσμών αφιερωμένων στην έρευνα και τη διδασκαλία των διεθνών σχέσεων και της διεθνούς πολιτικής, ιδίως -αλλά όχι μόνο- στον αγγλοσαξονικό χώρο. 10 Γενικότερα, η ιστορία των ιδεών περιλαμβά- 7 Β. Buzan R. Little, International Systems in World History. Remaking the Study of International Relations, Oxford: Oxford University Press, 2000, pp Για την ποικιλία των προσεγγίσεων των διεθνολόγων αναφορικά με τον εαυτό τους, ήτοι τη διεθνολογία και τα ιστορικά και επιστημολογικά χαρακτηριστικά της, βλ. R. Crawford D. Jarvis (eds), International Relations: Still an American Social Science? Towards Diversity in International Thought, New York: State University of New York Press, I.Neumann O. Waever, A Rejoinder to K. Booth, Millennium, Vol.27, No.1,1998,p Για το παραγόμενο έργο της περιόδου, βλ. ενδεικτικά W. Olson - A.J.R. Groom, International Relations Theory. Then and Now, London: Harper Collins Academic, 1991,κεφ. 4. Για τα διλήμματα που έχουν ανακύψει στην ιστορία της επιστήμης των διεθνών σχέσεων, βλ. B. Schmidt, The Political Discourse of Anarchy. A Disciplinary History of International Relations, Albany: State University of New York Press,1998, Β. Buzan R. Little, International Systems in World History. Remaking the Study of International Relations, op.cit., pp Βλ. επίσης ως ένα παράδειγμα διερεύνησης της ιστορίας των οικονομικών ιδεών και της οικο-

5 128 Αγορά Χωρίς Σύνορα Μέσω της ιστορίας των νει αλλά δεν εξαντλείται μόνο στην καταγραφή και διεθνολογικών ιδεών στη την αποτίμησή τους, καθώς συμπεριλαμβάνονται οι χώρα μας προκύπτει ότι, στο αιτίες-συνθήκες της ανάπτυξής τους. Υπό αυτή την έννοια, ενδιαφέρουν η εξέλιξη των επιστημονικών συζητήσεων, το θεσμικό πλαίσιο και η επιρροή ποικίλων βαθμό που έχει αναδειχθεί το αίτημα διεκδίκησης ενός κοινωνικών/πολιτικών παραγόντων. 11 Εφόσον τα προαναφερόμενα ερωτήματα αφορούν στην οικοδόμηση σκληρού πυρήνα της διεθνολογίας από την της επιστημονικής ταυτότητας, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη διεκδίκηση του αντικειμένου της διε- πολιτική επιστήμη και ειδικότερα τη στρατηγική θνούς διάδρασης (interaction), όπως έχει αποτυπωθεί τόσο στο θεσμικό πλαίσιο όσο και στο θεωρητικό και τη γεωπολιτική, τότε περιεχόμενο. αυτό είναι πρόσφατο και δεν Εν προκειμένω, μέσω της ιστορίας των διεθνολογικών ιδεών στη χώρα μας προκύπτει ότι, στο βαθμό προηγήθηκε αλλά ακολούθησε τις προσπάθειες που έχει αναδειχθεί το αίτημα διεκδίκησης ενός σκληρού πυρήνα της διεθνολογίας από την πολιτική επι- φορέων οικονομικήςκοινωνιολογικής και στήμη και ειδικότερα τη στρατηγική και τη γεωπολιτική, τότε αυτό είναι πρόσφατο και δεν προηγήθηκε γεωοικονομικής σκέψης να αρθρώσουν διεθνολογικό αλλά ακολούθησε τις προσπάθειες φορέων οικονομικής-κοινωνιολογικής και γεωοικονομικής σκέψης να λόγο. αρθρώσουν διεθνολογικό λόγο. Αυτός ο λόγος δεν υπήρξε μονοπώλιο των νομικών επιστημόνων της χώρας, ακόμα και αν οι τελευταίοι αποδείχτηκαν από τους πιο πρόθυμους να τον αρθρώσουν, έστω και κάπως επιφυλακτικά, στα ακαδημαϊκά ακροατήρια. Παρότι οι οικονομολόγοι ή οι επιστήμονες που στοχάστηκαν για τα οικονομικά δεν συνέβαλαν αντίστοιχα στην ανάπτυξη μίας ξεχωριστής ακαδημαϊκής πειθαρχίας των διεθνών σχέσεων, ωστόσο δεν ήταν ανυποψίαστοι σχετικών νησίδων σκέψης ακόμα και πριν από τη μεταπολίτευση. Το θεσμικό πλαίσιο Η ανάπτυξη των επιστημονικών ιδεών και θεωριών διευκολύνεται από ένα νομικής επιστήμης στην Ελλάδα στο Μ. Ψαλιδόπουλος, Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονομολόγοι: Συμβολή στην ιστορία της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Για παραδείγματα συστηματικής πειθαρχικής εξιστόρησης, δηλαδή με βάση συγκεκριμένα ερμηνευτικά μοντέλα, βλ. Σ. Μακρής - Κ. Μικέλης. «Η Γενεαλογία των διεθνών σπουδών στην Ελλάδα. Ιστοριογραφικά, Θεσμικά, Κοινωνιολογικά και Επιστημολογικά Χαρακτηριστικά». Ανακοίνωση στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών/Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πάτρα, 6-8 Οκτωβρίου 2006, html, Κ. Μικέλης, Η εξέλιξη του Λόγου και των Επιστημονικών Κοινοτήτων των διεθνών σχέσεων στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Το πρίσμα της Κοινωνιολογίας της Επιστήμης, Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2007.

6 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 129 ανεπτυγμένο θεσμικό πλαίσιο. Εν προκειμένω, το πανεπιστημιακό και ερευνητικό πλαίσιο της διεθνολογίας ομολογουμένως αναπτύχθηκε στην Ελλάδα ιδιαίτερα από τη δεκαετία 1980, ιδίως όσον αφορά στα ευρωπαϊκά θέματα, για να ακολουθήσουν την επόμενη δεκαετία -ανάμεσα στα άλλα- και τα οικονομικά. Ειδικότερα, το θεσμικό πλαίσιο της ανώτατης πανεπιστημιακής εκπαίδευσης της χώρας άλλαξε με το Ν. 1268/1982, ο οποίος εισήγαγε το Τμήμα ως τη βασική ακαδημαϊκή μονάδα, αντί της Σχολής. Τα τότε υφιστάμενα Τμήματα και το ολιγοπώλιο των διεθνολογικών θεμάτων από τις έδρες δικαίου ακολούθησε η σύσταση τομέων και η ίδρυση αρκετών νέων Τμημάτων. Για παράδειγμα, τα Τμήματα Πολιτικής Επιστήμης αλλά και τα Τμήματα Νομικής δημιούργησαν τομείς αφιερωμένους στις διεθνείς σπουδές ή στις διεθνείς σχέσεις. Παράλληλα, τα τρία Πανεπιστήμια της χώρας, που φιλοξενούν καταρχάς τις οικονομικές επιστήμες, εκμεταλλεύτηκαν τη θεσμική διεύρυνση, με την ίδρυση Τμημάτων Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών. Επιπλέον, τα Τμήματα Οικονομικών Επιστημών/Οικονομικής Επιστήμης συχνά ανέπτυξαν προγράμματα σπουδών, που περιλάμβαναν κύκλο σπουδών αφιερωμένο στα διεθνή οικονομικά και την ανάπτυξη. Όμως, ο στενός πυρήνας των διεθνολογικών Τμημάτων ορίζεται στην αριθμ /Β1/ υπουργική απόφαση Αντιστοιχίες Τμημάτων (ΦΕΚ. Β 874), με την οποία επικυρώθηκε σχετική απόφαση του Συμβουλίου Ανώτατης Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης, όπου συμπεριλαμβάνονται ως αντίστοιχα τα Τμήματα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου και του Πανεπιστημίου Πειραιώς, το Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών και Πολιτικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και το Τμήμα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης Οι εν λόγω αποφάσεις δεν ανταποκρίνονται κατ ανάγκη στις εισηγήσεις των Γενικών Συνελεύσεων των Τμημάτων και σε τουλάχιστον μία περίπτωση (εκείνη του Τμήματος ΔΕΟΣ του ΟΠΑ.) διαφοροποιούνται ιδιαίτερα. Είναι όμως δεσμευτικές, κατά την κείμενη νομοθεσία, και, παρότι αφορούν μόνο στη διενέργεια των μετεγγραφών των φοιτητών, συνιστούν την πιο επίσημη κατηγοριοποίηση των πανεπιστημιακών τμημάτων. 13 Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις ιστοσελίδες των οικείων Τμημάτων, στο Τμήμα ΔΕΟΣ του ΟΠΑ λειτουργούν κατευθύνσεις α) Διεθνούς Οικονομικής και Χρηματοδοτικής και β) Διεθνούς και Ευρωπαϊκής Πολιτικής Οικονομίας. Στο τμήμα ΔΕΣ του Παντείου Πανεπιστημίου λειτουργούν τομείς: α) Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεσμών, β) Διεθνών Σχέσεων & γ) Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας και Πολιτισμικών Σχέσεων, ενώ το πρόγραμμα σπουδών περιλαμβάνει τις εξής δέσμες μαθημάτων: α) Διεθνές Δίκαιο και Θεσμοί, β) Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, γ) Διεθνείς Σχέσεις και δ) Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις. Στο Τμήμα ΔΕΟΠΣ του Πανεπιστημίου Μακεδονίας λειτουργούν κατευθύνσεις: α) Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών και β) Πολιτικών Σπουδών και Διπλωματίας. Εκκρεμεί αίτημα μετονομασίας του σε Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, δίχως μεταβολή του γνωστικού αντικειμένου του και των κατευθύνσεών του. Στο Τμήμα ΔΕΣ του Πανεπιστημίου Πειραιώς λειτουργούν κατευθύνσεις: α) Διεθνών και Ευρωπαϊκών θεσμών και Διακυβέρνησης, β) Διεθνούς και Ευρωπαϊκής Πολιτικής και γ) Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σχέσεων. Για τους εισαχθέντες από το ακαδημαϊκό έτος και εφεξής, το νέο πρόγραμμα σπουδών προβλέπει ομάδες μαθημάτων για να επιλέξει ο φοιτητής και ειδικότερα: διεθνών σχέσεων, διεθνούς οικονομικής, ευρωπαϊκών σπουδών και γλωσσών. Τέλος, στο Τμήμα ΔΟΣΑ του ΔΠΘ λειτουργούν κατευθύνσεις: α) Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σχέ-

7 130 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η συμπερίληψη των όρων Η συμπερίληψη των όρων οικονομία και/ή Ευρώπη και των παραγώγων τους στον τίτλο των Τμημάτων οικονομία και/ή Ευρώπη και των παραγώγων τους κυρίως δε η λειτουργία κατευθύνσεων ή κύκλων σπουδών οικονομικού αλλά και ευρωπαϊκού προσανατολισμού 13 σημαίνουν την αναγνώριση της οικονο- στον τίτλο των Τμημάτων - κυρίως δε η λειτουργία μίας και της ολοκλήρωσης ως βασικής συνιστώσας των κατευθύνσεων ή κύκλων διεθνών σπουδών. Συνεπώς, επί του παρόντος η θέση της οικονομίας και της ολοκλήρωσης οπωσδήποτε σπουδών οικονομικού αλλά και ευρωπαϊκού δεν μπορεί να θεωρηθεί αμελητέα. προσανατολισμού σημαίνουν Πέραν της σαφούς προσοχής στα οικονομικά και την αναγνώριση της τα ευρωπαϊκά θέματα στην ακαδημαϊκή δομή των ως άνω Τμημάτων, το γεγονός ότι το παλαιότερο εξ αυτών είναι το Τμήμα ΔΕΟΣ του Οικονομικού Πανεπι- οικονομίας και της ολοκλήρωσης ως βασικής στημίου Αθηνών (ΟΠΑ), το οποίο ιδρύθηκε το 1989, συνιστώσας των διεθνών ενισχύει ενδεχομένως την εντύπωση περί της πρωτοπόρου διεθνολογικής έμφασης στα ευρωπαϊκά και τα σπουδών. οικονομικά θέματα, όπως και η σχεδόν ταυτόχρονη ίδρυση του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, το οποίο μετονομάστηκε λίγο αργότερα σε Τμήμα ΔΕΟΠΣ. Το Τμήμα ΔΕΣ του Παντείου Πανεπιστημίου ιδρύθηκε το 1997, προέκυψε όμως από την κατάτμηση του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών, το οποίο είχε ιδρυθεί περίπου δέκα πέντε χρόνια νωρίτερα και είχε συστήσει τομείς Διεθνών Σχέσεων και Διεθνών Θεσμών, συμπεριλαμβάνοντας τα Ευρωπαϊκά Θέματα. Ακόμα ένα παλαιότερο Τμήμα το οποίο δεν ανήκει στην ομάδα των πέντε παραπάνω Τμημάτων αλλά θεραπεύει σχετικά αντικείμενα, δηλαδή το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχει συστήσει Τομέα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών (και προγενέστερα Τομέα Διοικητικής Επιστήμης και Επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων). Προς τα μέσα της δεκαετίας 90 και ιδίως κατά την επόμενη δεκαετία, ακολούθησε η ανάπτυξη των περιφερειακών σπουδών, δηλαδή διεθνολογικών σπουδών με προσανατολισμό γεωγραφικά μη δυτικο-ευρωπαϊκό και επιστημολογικά διεπιστημονικό, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται ρητά η ιστορία, η γλωσσολογία και η φιλολογία των γλωσσών του βαλκανικού και ανατολικού χώρου. Ενδεικτικά, από τα Τμήματα που θεραπεύουν τις περιφερειακές σπουδές μόνο στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου λειτουργεί κατεύθυνση Διεθνών Σχέσεων και Οργανισμών. 14 Σε αντιπαραβολή με την ίδρυση σωρείας Τμη- σεων, β) Οικονομικής Συνεργασίας και των Διαβαλκανικών Σχέσεων και γ) Κατεύθυνση Διεθνών Επιχειρησιακών Σχέσεων. Επίσης λειτουργούν τομείς: α) Οικονομικής Θεωρίας και Πολιτικής Ανάπτυξης, β) Ποσοτικών Αναλύσεων και Μετρήσεων, γ) Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και δ) Διεθνών Επιχειρησιακών Σχέσεων. 14 Τα υπόλοιπα είναι το Τμήμα Βαλκανικών Ανατολικών Σλαβικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, το Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, το Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και

8 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 131 μάτων περιφερειακών σπουδών, ένα ακόμα Τμήμα αφιερωμένο στις διεθνείς σπουδές ιδρύθηκε με προσανατολισμό στην πολιτική επιστήμη. Πρόκειται για το Τμήμα Πολιτικών Θεσμών και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, το οποίο μετονομάστηκε σε Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του κατά το ακαδημαϊκό έτος Επίσης, από το ακαδημαϊκό έτος αναμένεται να ξεκινήσει τη λειτουργία του ένα νέο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Το θεσμικό πλαίσιο σαφώς περιλαμβάνει την ακαδημαϊκή πανεπιστημιακή δομή αλλά δεν εξαντλείται σ αυτή, καθώς συμπεριλαμβάνει τους ερευνητικούς θεσμούς. Μάλιστα, η ίδρυση ερευνητικών ινστιτούτων και κέντρων προηγήθηκε σε μεγάλο βαθμό της ίδρυσης των περισσότερων από τα προαναφερόμενα Τμήματα. Ήδη προ της δεκαετίας 80 είχαν ιδρυθεί κέντρα με διεθνο-νομικό ή περιφερειακό προσανατολισμό, όπως το Ελληνικό Ινστιτούτο Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου, το Ελληνικό Μεσογειακό Κέντρο Αραβικών Ισλαμικών Σπουδών και στη Θεσσαλονίκη, το Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου καθώς και το Ινστιτούτο Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου και Διεθνών Σχέσεων, το οποίο όμως έδινε έμφαση στο πρώτο και όχι στο τελευταίο συστατικό του. Συνεπώς, από ερευνητικής άποψης δεν ήταν τα θέματα της στρατηγικής που επισκίασαν τα οικονομικά και τα ευρωπαϊκά θέματα. Άλλωστε, ειδικά τα ευρωπαϊκά κέρδισαν ιδιαίτερη θέση κατά την δεκαετία του 80, με αφορμή την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Ήδη από τις αρχές της, ιδρύθηκε το Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Ερευνών και το Κέντρο Διεθνούς Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου (ΚΔΕΟΔ). Διεπιστημονικό μπορεί να θεωρηθεί το Ίδρυμα Μεσογειακών Μελετών. Μέσα στην ίδια δεκαετία, αλλά λίγο αργότερα, ιδρύθηκε ένα ακόμα ερευνητικό κέντρο αφιερωμένο στα ευρωπαϊκά, το Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών, αλλά και κέντρα που τόνιζαν το στοιχείο της διεθνούς πολιτικής και της στρατηγικής, όπως το Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων, το Ελληνικό Ινστιτούτο Διεθνών Στρατηγικών Μελετών και το Ελληνικό Ινστιτούτο Αμυντικής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙ.ΑΜΕΠ), το οποίο όμως αντικατέστησε τον όρο ευρωπαϊκής με τον όρο εξωτερικής, κρατώντας ίδιο το ακρωνύμιο. Αν και δεν πρέπει να αγνοείται η οικονομική παράμετρος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η σημασία της οποίας άλλωστε είχε αναγνωριστεί ήδη με τη συμπερίληψή της στον τίτλο του ΚΔΕΟΔ., ήταν τη δεκαετία 1990 οπότε ερευνητικό κέντρο συνέδεσε ρητά στον τίτλο του το διεθνές στοιχείο με το οικονομικό, το Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, χωρίς να λείψουν νέα ινστιτούτα όπως το Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων και το Ινστιτούτο Στρατηγικών και Αναπτυξιακών Μελετών. Πολιτισμού Παραευξεινίων Χωρών του ΔΠΘ, το Τμήμα Τουρκικών Σπουδών και Σύγχρονών Ασιατικών Σπουδών όπως και το Τμήμα Σλαβικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Επιπλέον εκκρεμεί η ίδρυση Τμήματος Ασιατικών Σπουδών στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο.

9 132 Αγορά Χωρίς Σύνορα Προς τα μέσα της δεκαετίας 90 και ιδίως κατά την επόμενη δεκαετία, ακολούθησε η ανάπτυξη των περιφερειακών σπουδών, δηλαδή διεθνολογικών σπουδών με προσανατολισμό γεωγραφικά μη δυτικοευρωπαϊκό και επιστημολογικά διεπιστημονικό, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται ρητά η ιστορία, η γλωσσολογία και η φιλολογία των γλωσσών του βαλκανικού και ανατολικού χώρου. Το θεωρητικό περιεχόμενο. Ο Μεσοπόλεμος Παρότι η ανάπτυξη των επιστημονικών ιδεών και θεωριών διευκολύνεται από ένα ανεπτυγμένο θεσμικό πλαίσιο, εντούτοις τα δύο αυτά επίπεδα δεν ταυτίζονται. Η επιστημονική ανάπτυξη σαφώς περιλαμβάνει το θεσμικό πλαίσιο αλλά δεν εξαντλείται σ εκείνο. Για την ακρίβεια, το αν το παραγόμενο επιστημονικό έργο ήταν αποκλειστικά απόρροια του θεσμικού πλαισίου αποτελεί ζήτημα, το οποίο δεν συνάγεται δογματικά αλλά αναλύεται μέσω της εμπειρικής έρευνας. Συνεπώς, τι απαντήσεις μπορεί να προσφέρει η ιστορία των ιδεών, όσον αφορά στην εμφάνιση των διεθνολογικών ιδεών; Το γεγονός ότι, στον ελλαδικό χώρο, το θεσμικό πανεπιστημιακό και ερευνητικό πλαίσιο της διεθνολογίας αναπτύχθηκε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια και μετά τη δεκαετία 80 σημαίνει όντως ότι ο παράγοντας οικονομία και ο παράγοντας ευρωπαϊκή ολοκλήρωση απασχόλησαν την επιστημονική κοινότητα μόνο τότε και όχι νωρίτερα; Η απάντηση, σ αυτό το ερώτημα, είναι ότι σαφώς δεν προηγήθηκε η ανάπτυξη ενός έργου ρητώς παραγόμενου στο όνομα της διεθνούς πολιτικής οικονομίας ή των ευρωπαϊκών σπουδών νωρίτερα, σε σχέση με το διεθνολογικό έργο συνολικά. Όμως, παράχθηκε ένα σχετικό έργο που μπορεί να κατανοηθεί ως νησίδα διεθνολογικής σκέψης. Μάλιστα, ένα παράδειγμα αναπτύχθηκε ήδη στη διάρκεια του Μεσοπολέμου, δηλαδή την περίοδο, όπως προαναφέρθηκε, της ακαδημαϊκής θεσμοποίησης της επιστήμης των διεθνών σχέσεων σ άλλα κράτη. Με την επιλογή των Ελλήνων διεθνο-νομικών να παρακολουθούν ιδίως τη γαλλόφωνη διεθνολογική βιβλιογραφία, η Ελλάδα δεν ακολούθησε ρητά τους Αμερικάνους ή τους Βρετανούς ή και Ευρωπαίους επιστήμονες στην ίδρυση εδρών, πανεπιστημιακών τμημάτων ή ερευνητικών θεσμών της διεθνούς πολιτικής καθώς και στην εκτενή διαπραγμάτευση διεθνολογικών φαινομένων, όπως η αποικιοκρατία. Όμως, ακόμα και τότε, παρακολούθησε την ανάπτυξη διεθνολογικής σκέψης που περιλάμβανε μία ισχυρή οικονομική συνιστώσα. Συγκεκριμένα, κατά το Μεσοπόλεμο αναπτύχθηκε μία προβληματική, που έχει αποκληθεί γεωπολιτική, στο πλαίσιο έκφρασης μιας οικονομικής και εν γένει κοινωνιολογικής σκέψης. Συνεισφέροντες σ αυτήν την έκφραση, η οποία δεν περιορίστηκε σε πανεπιστημιακό πλαίσιο, ήταν ο οικονομολόγος Κ. Σφυρής, ο δημόσιος λειτουργός Κ. Καραβίδας, ο σοσιαλιστικών τάσεων πολιτικός Ι. Σοφιανόπουλος, ο Δ. Δανιηλίδης και λίγο αργότερα ο Π. Παμπούκης. 15 Χαρακτηρι- 15 Ι. Σοφιανόπουλος, Πως είδα τη Βαλκανική. Πολιτική, κοινωνική και οικονομική έρευνα, Αθήνα: Βασιλείου,

10 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 133 στικά, σύμφωνα με τη Ε. Λαμπίρη-Δημάκη ορισμένα από αυτά τα κείμενα αποτελούν σημαντικό πρόδρομο της ελληνικής κοινωνιολογικής σκέψης. 16 Τα κείμενα αυτά τα πρόσεξαν, επίσης, οι κοινωνιολόγοι Δ. Τσάκωνας και Μ. Μελετόπουλος αλλά και οι οικονομολόγοι, που ασχολήθηκαν με τη διεθνή διάσταση της οικονομίας, Π. Καζάκος και Κ. Βεργόπουλος. 17 Ειρωνικά, τα κείμενα αυτά σχεδόν αγνοήθηκαν από τους αποκαλούμενους ρητώς διεθνολόγους και ιδιαίτερα από εκείνους που ασχολήθηκαν με την ανάπτυξη της επιστήμης των διεθνών σχέσεων στη χώρα. Οι διεθνολόγοι δεν ήταν βέβαια και δεν είναι υποχρεωμένοι να μνημονεύουν τα κείμενα αυτά ως απόδειξη ανάπτυξης της διεθνολογίας στην Ελλάδα. Ο ισχυρισμός ότι αυτά συνιστούν το έργο μίας αυτο-συστημένης επιστήμης των διεθνών σχέσεων ή μίας παράδοσης που συνεχίστηκε έστω ταπεινά αλλά συνειδητά και ρητά είναι μάλλον υπερβολικός. Παρόλα αυτά, η μνημόνευσή τους είναι δόκιμη και αναγκαία, στο βαθμό που οφείλεται να αναγνωριστεί το πραγματικό γεγονός της σεβαστής συζήτησης κατά το Μεσοπόλεμο των γεωοικονομικών/γεωπολιτικών συντεταγμένων του ελληνισμού και της μη μονοπώλησης των διεθνολογικών ιδεών από τους νομικούς επιστήμονες της χώρας, άσχετα αν οι τελευταίοι ηγεμόνευσαν το διανοητικό έργο και ιδίως το επιστημονικό. Επιπλέον, αυτά τα κείμενα, μαζί με άλλες ερευνητικές νησίδες (τόσο στην ελληνική γλώσσα όσο και σε ξένες και ιδίως τη γαλλική), για τις πληθυσμιακές ανταλλαγές, για τη στρατιωτική γεωγραφία, για την ιστορία των βαλκανικών πο- 1927, Κ. Σφυρής, Η ΚΤΕ και η Διεθνής Οικονομική Συνδιάσκεψις της Γενεύης του Μαϊου Η διεθνής κρίσις, Αρχείον Οικονομικών Κοινωνικών Επιστημών, Τόμος 8, Τεύχος β, 1927, σελ , Κ. Σφυρής, Γεωοικονομία και οικονομία. Μεθοδολογική έρευνα, Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Τόμος 10, Τεύχος γ, 1930, σελ , Κ. Σφυρής, Υπό ποιας προϋποθέσεις η Ελλάς είναι βιώσιμος;, Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Τόμος 11, Τεύχος γ, 1931, σελ Δ. Καραβίδας, Σοσιαλισμός και κοινοτισμός. Δοκίμιον περί των γεωοικονομικών και κοινωνικών βάσεων του πολιτισμού των ελληνικών χωρών, Αθήνα: Κοραής, 1930,Δ. Καραβίδας, Αγροτικά: Έρευνα επί της οικονομικής και κοινωνικής μορφολογίας εν Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκές χώραις. Μελέτη συγκριτική, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1931, Δ. Δανιηλίδης, Νεοελληνική κοινωνία και οικονομία. Πρώτο βιβλίο. Προϋποθέσεις. Πρώτο μέρος, Αθήνα: Σαμαρόπουλος, 1934, Π. Παμπούκης, Γεωπολιτική Θεώρηση του Νέου Ελληνισμού, Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, Τευχος 19, α, 1939, σελ Σχετική είναι και η διερεύνηση των οικονομικών και δημογραφικών παραμέτρων του μακεδονικού χώρου στο Μ.Ι Μαυρογορδάτος - Α.Χ. Χαμουδόπουλος, Η Μακεδονία. Μελέτη δημογραφική και οικονομική, Θεσσαλονίκη: Τύποις Παπαδοπούλου-Μαρινέλη, Ι. Λαμπίρη-Δημάκη (επιμ.), Κοινωνικές επιστήμες και πρωτοπορία στην Ελλάδα Ειδικό αφιέρωμα, Αθήνα: Gutenberg/ EKKE, 2003, σελ Κ. Βεργόπουλος, Εθνισμός και οικονομική ανάπτυξη. Η Ελλάδα στο μεσοπόλεμο, Αθήνα: Εξάντας, 1978., σελ , Δ. Τσάκωνας, Ιδεαλισμός και μαρξισμός στην Ελλάδα, Αθήνα: Κάκτος, 1988, σελ , Π. Καζάκος, Κοινοτισμός και η διεθνής ενσωμάτωση της ελληνικής οικονομίας στο έργο του Καραβίδα στο Μ. Κομνηνού - Ε. Παπαταξιάρχης (επιμ.), Κοινότητα, κοινωνία και ιδεολογία. Ο Κωνσταντίνος Καραβίδας και η προβληματική των κοινωνικών επιστημών, Αθήνα: Παπαζήσης, 1990, σσ , M. Μελετόπουλος, Η γεωπολιτική στην Ελλάδα, Νέα Κοινωνιολογία, Τεύχος 27, 1999, σελ Σχετικό είναι και ένα αφιέρωμα του περιοδικού Άρδην στον εθνικισμό και τον κοινοτισμό.βλ. Άρδην, 2003.

11 134 Αγορά Χωρίς Σύνορα Κατά το Μεσοπόλεμο λέμων και του Ανατολικού ζητήματος αλλά και των αναπτύχθηκε μία βαλκανικών λαών, συνιστούν την απάντηση σ ένα προβληματισμό. 18 Πρόκειται για το πρόβλημα της ελλαδικής -πλέον- ασφάλειας και της ανάπτυξης της συ- προβληματική, που έχει αποκληθεί γεωπολιτική, γκλονισμένης από τη Μικρασιατική καταστροφή χώρας, της οποίας τουλάχιστον τα όρια κράτους και στο πλαίσιο έκφρασης μιας οικονομικής και εν γένει έθνους, με ορισμένες εξαιρέσεις, ήταν σχεδόν ταυτισμένα. Το πρόβλημα είχε επισημάνει ήδη από το 1923 κοινωνιολογικής σκέψης. ο ιστορικός Κ. Άμαντος, αποτελώντας τον προπομπό της συγκεκριμένης θεματικής όταν, στο τέλος της μελέτης του για τους γείτονες της Ελλάδας, προειδοποιούσε για τη δυναμική της πληθυσμιακής ανάπτυξης των βορείων γειτόνων που θα μπορούσε να συμπαρασύρει στο μέλλον ακόμα και τo χώρο της Τουρκίας. 19 Επρόκειτο για μία τεχνοκρατική απάντηση στην έκπτωση του μεγαλοϊδεατισμού μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, με την έννοια της συγκρότησης του προβλήματος για τον Ελληνισμό ως οικονομικού ζητήματος που αντιμετωπιζόταν μέσω της ρητής ρήξης με το παρελθόν. Άσχετα από το αν ο επικριτής των διανοουμένων της εποχής, στη βάση του ότι «από τα κομψά των σαλόνια, μακρυά από την πραγματικότητα αποδίδουν κάθε κίνησιν εις αποτέλεσμα θρησκευτικής εμπνεύσεως ή πολιτικοπατριωτικής ανάγκης, αποκλείοντες τελείως την υλιστικήν πλευράν της ζωής», 20 γνώριζε/υιοθετούσε ή όχι την εν λόγω προβληματική, είναι βέβαιο ότι εκείνη είχε αυτό τον αφορισμό ως γενική αφετηρία, αντιβαίνοντας στον ιδεαλιστικό φορμαλισμό της νομικής επιστήμης ακόμα και των ανθρωπιστικών σπουδών. Αντικείμενο διερεύνησης αποτέλεσαν οι δυνατότητες της γεωγραφικής αυθυπαρξίας της Ελλάδας και η εξάρτηση της πολιτικής της από τη γεωπολιτική δυναμική, τονίζοντας την ιδιαίτερη και αγνοημένη βιολογική και οικονομική μορφολογία της χώρας. Η εστίαση της συζήτησης ήταν λιγότερο δυτικοευρωπαϊκή και περισσότερο κεντροευρωπαϊκή, με γνώμονα την περιοχή που παρουσίαζε γεωοικονομικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα και άρα έπρεπε ν αποτελεί πρωταρχικό μέλημα κατά τη διαμόρφωση της πολιτικής συμμαχιών. Αναφορικά με τη στάση της χώρας έναντι ενός διακρατικού συστήματος, που ενίσχυε την εξάρτηση των μικρότερων δυνάμεων από τις ευρωπαϊκές μεγάλες δυνάμεις, είναι χαρακτηριστική η επισήμανση του Καραβίδα, «άλλοτε η εξωτερική πολιτική μας ωρίζετο από την βλέψη μας επί ξένων εδαφών, ενώ ουδείς απειλούσε τα ιδικά μας. Σήμερα πρέπει να ορισθή από την ανάγκη ασφαλίσεως 18 Σε αυτό το πλαίσιο, έχει σημασία η ίδρυση σχετικής έδρας υπό του Μ. Λάσκαρι στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ., η οποία γενικά αξίωνε εχέγγυα μιας πιο προοδευτικής προσέγγισης, σε σχέση με την αντίστοιχη Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 19 Βλ. Κ.Άμαντος, Οι Βόρειοι γείτονες της Ελλάδος. Βούλγαροι, Αλβανοί, Νοτιοσλάβοι, Αθήνα: Ελευθερουδάκης, 1923, σελ Βλ. Θ. Πεφάνης, Η ιδέα της βαλκανικής ενώσεως και αι βαλκανικές διασκέψεις, Αθήνα: Γρέκα, 1933 (ομιλία σε ΠΑΣΠΕ), σελ

12 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 135 αυτών που κατέχομε και κυρίως από τον τρόπο, με τον οποίο θα οργανωθεί η παραγωγή μας και θα προβλεφθεί η διατροφή, η κοινωνική ισορροπία και η οικονομική αγωγή του λαού μας πριν η ο τρόπος αυτός, ύστερα από σοβαρή εξονύχιση, καθορισθεί καθαρά και μόνιμα, ώστε να γείνει κοινή συνείδησις, η εξωτερική πολιτική της Ελλάδος δεν μπορεί να είναι τίποτε περισσότερο παρά μία αλλοπρόσαλλη και στείρα προσπάθεια πρόχειρων διευθετήσεων.» 21 Αυτή η προβληματική αναπτύχθηκε βασικά στο πλαίσιο της γεωοικονομίας, δηλαδή της επιστήμης που «εξετάζει τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του Γήινου Χώρου, ως Χώρου πεπληρωμένου... και του οικονομικού ανθρώπου και ούτω την διάδοσιν και ερμηνείαν των φαινομένων και των συνεπειών των αλληλεπιδράσεων τούτων». 22 Ακόμα και όταν η γεωπολιτική «διαπιστώνει το σύνδεσμο και την εξάρτηση των πολιτικών γεγονότων από τους γεωγραφικούς όρους μίας χώρας δια μέσου της ιστορικής της εξέλιξης», έχει ως αφετηρία «τον κύκλο των γεωγραφικών επιστημών και συγγενεύει στενά με την Πολιτική Γεωγραφία, που αυτήν χρησιμοποιεί για βάση της». 23 Η έμφαση στην οικονομία επιβεβαιώθηκε και από τη συμπλήρωση των διερευνήσεων της ιστορίας των βαλκανικών λαών από μελέτες για την οικονομία των γειτονικών χωρών. 24 Χαρακτηριστική είναι η υπέρβαση της καταγραφής των τοπικών οικονομιών από τον Ε. Αβέρωφ μέσω της αποτίμησης των προοπτικών ενός σχεδίου για την Βαλκανική Τελωνειακή Ένωση καθώς και από τον Α. Παπαναστασίου, που εξέτασε το εγχείρημα Προς μία Βαλκανική Ένωση. 25 Σε πιο αφαιρετικό αλλά και ταυτόχρονα εξόχως αναλυτικό επίπεδο, ο οικονομολόγος Δ. Στεφανίδης αλλά και ο ιδεαλιστής κοινωνιολόγος Π. Κανελλόπουλος διερεύνησαν τον ιμπεριαλισμό, ο μεν πρώτος περιγράφοντας την πολυσημία του φαινομένου και συνδυάζοντας τη ψυχολογική προσέγγιση με την υλιστική, ο δε δεύτερος συνδυάζοντας τη μορφολογία με την περιπτωσιολογία. 26 Συνολικά, η μεσοπολεμική γεωπολιτική αναζήτηση λειτούργησε, σύμφωνα με τον Κ. Βεργόπουλο, ως «ιδεολογική προϋπόθεση για την διαμόρφωση μίας θεωρίας για την τεχνοκρατική διοργάνωση και χειραγώγηση της νεοελληνικής κοινωνίας» ανάγοντας το κοινωνικό πρόβλημα σε βιολογικό ή «πρόβλημα απλής 21 Δ. Καραβίδας, Αγροτικά: Έρευνα επί της οικονομικής και κοινωνικής μορφολογίας εν Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκές χώραις. Μελέτη συγκριτική, op.cit, σελ Κ. Σφυρής, Γεωοικονομία και οικονομία. Μεθοδολογική έρευνα, op.cit., σελ Π. Παμπούκης, Γεωπολιτική Θεώρηση του Νέου Ελληνισμού, op.cit., σελ C. Evelpidis, Les États Balkaniques. Etude Comparée Politique, Sociale, Economique et Financière, Paris: Rousseau et Cie, 1930, Δ. Καραβίδας, Αγροτικά: Έρευνα επί της οικονομικής και κοινωνικής μορφολογίας εν Ελλάδι και εν ταις γειτονικαίς σλαυϊκές χώραις. Μελέτη συγκριτική, op.cit. 25 Ε. Averrof, L Union Douanière Balkanique. Etude Théorique et Pratique, Athènes: Christou, 1932 και A. P. Papanastasiou, Vers L Union Balkanique, Paris: Publications de la Conciliation Internationale, Δ. Στεφανίδης, Ο ιμπεριαλισμός. Η φύσις του, τα μέσα της κατισχύσεώς του και αι σπουδαιότεραι εκδηλώσεις του. Συμβολή προς διερεύνησην της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Μέρος Α. Η φύσις του ιμπεριαλισμού, Αθήνα: Αθανάσουλας-Βικόπουλος, 1927 και Π. Κανελλόπουλος, Κοινωνιολογία των ιμπεριαλιστικών φαινομένων, Αθήνα: Σακελλάριος, 1927.

13 136 Αγορά Χωρίς Σύνορα Στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου, όπως και πριν, αναπτύχθηκε μία συζήτηση όπου συμμετείχαν και μη νομικοί, όπως γεωγράφοι, διπλωμάτες, ιστορικοί, οικονομολόγοι και στρατιωτικοί. Ακριβώς μετά το τέλος του πολέμου, παρήγαγαν ένα έργο που χρησιμοποιήθηκε στα ακαδημαϊκά ακροατήρια σε μικρό βαθμό αλλά ταυτόχρονα περιλάμβανε σαφείς και εκτενείς αναφορές στις διεθνείς σχέσεις. κυβερνητικής επιστήμης». 27 Παρεμφερής μπορεί να θεωρηθεί η κριτική του Δ. Γληνού ως προς το ότι η γεωπολιτική συνιστούσε ερμηνεία του πολέμου με βάση καταρχάς αντικειμενικά δεδομένα, όμως μη προσέχοντας επαρκώς το ρόλο της νομής των αγαθών, του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και της κοινωνικής εξέλιξης. 28 Επίσης, το εγχείρημα φαίνεται να απέτυχε εν τέλει στην αποτίμηση των πραγματικών δυνατοτήτων της Ελλάδας και των παραγόντων που συντέλεσαν στη μη ένταξή της στη σφαίρα επιρροής των κεντροευρωπαϊκών δυνάμεων. 29 Ταυτόχρονα, όμως, αποτέλεσε γενναίο και καινοτόμο εγχείρημα διερεύνησης της διεθνούς διάστασης της πολιτικής και της οικονομικής πραγματικότητας, με την έννοια της πρόκρισης σχετικά πρωτότυπων ιδεών για τα ελληνικά δεδομένα. Το θεωρητικό περιεχόμενο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο Εφόσον όντως κατά το Μεσοπόλεμο συζητήθηκαν οι γεωοικονομικές/γεωπολιτικές συντεταγμένες του ελληνισμού αλλά και των γειτονικών λαών, έστω χωρίς να αναδειχθεί ένα σχετικό θεσμικό πλαίσιο, προκύπτει το ερώτημα αν η συζήτηση συνεχίστηκε μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η απάντηση είναι θετική, χωρίς ωστόσο να συνεπάγεται αυτόματα τη συνειδητή και ρητή συνέχεια της μεσοπολεμικής θεματικής. Με απλά λόγια, χωρίς να εκληφθεί η προηγούμενη βιβλιογραφία ως ρητή αφετηρία, επαναλήφθηκε μεταπολεμικά ο προβληματισμός για την ασφάλεια και την ανάπτυξη της χώρας, που έβγαινε από την καταστροφή, η οποία μάλιστα είχε πλήξει την ίδια την ενδοχώρα με τραγικά αποτελέσματα. Ειδικότερα, στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου, όπως και πριν, αναπτύχθηκε μία συζήτηση όπου συμμετείχαν και μη νομικοί, όπως γεωγράφοι, διπλωμάτες, ιστορικοί, οικονομολόγοι και στρατιωτικοί. Ακριβώς μετά το τέλος του πολέμου, παρήγαγαν ένα έργο που χρησιμοποιήθηκε στα ακαδημαϊκά ακροατήρια σε μικρό βαθμό αλλά ταυτόχρονα περιλάμβανε σαφείς και εκτενείς αναφορές στις διεθνείς σχέσεις. Τα ηθικά, νομικά και ιστορικά επιχειρήματα για την οικονομική, πολιτική και εδαφική διασφάλιση της χώρας συμπληρώνονταν με επιχειρήματα τα οποία αφορούσαν ρητά στη γεωγραφία-γεωοικονομία και τα οποία εξέφραζαν 27 Κ. Βεργόπουλος, Εθνισμός και οικονομική ανάπτυξη. Η Ελλάδα στο μεσοπόλεμο, op.cit.,σελ Δ. Γληνός, Η τριλογία του πολέμου. Οι μονόλογοι του ερημίτη της Σαντορίνης, Αθήνα: Κ. Τριγώνης, 1970/ Έκδοση Χειρογράφων. Πρωτότυπο, , σελ M. Μελετόπουλος, Η Γεωπολιτική στην Ελλάδα, op.cit., σελ

14 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 137 ιδίως, αλλά όχι μόνο, οι γεωγράφοι και οι οικονομολόγοι, ένας εκ των οποίων διερεύνησε και το θέμα της γεωπολιτικής στη Μέση Ανατολή. 30 Κοινός τόπος των επιχειρημάτων αποτέλεσε η ενότητα ενός ευρύτερου ελληνικού χώρου, που είχε κατατμηθεί πολιτικά με δυσβάστακτες οικονομικές συνέπειες. Υπό αυτή την έννοια, ο ελληνικός λαός ήταν ένας λαός χωρίς χώρο. Ειδικότερα, είχε στερηθεί αδίκως γεωγραφικό πλούτο ο οποίος θα του έδινε περαιτέρω οικονομική ευημερία και με τον οποίο έπρεπε να επανασυνδεθεί. 31 Ταυτόχρονα, το πρόβλημα της ασφάλειας εξειδικευόταν ιδίως στο ότι «[α]ν δε στο παρελθόν είμαστε απολύτως υποχείριοι στους κυριάρχους των θαλασσών, τώρα είμαστε στον ίδιο βαθμό έρμαιο και του συγκροτήματος του Βορρά» και στην ύπαρξη «μιας γενικωτέρας διεθνούς οργανώσεως, αποβλεπούσης κυρίως εις την εξασφάλισιν της ρωσικής κοσμοκρατορίας». 32 Ομολογουμένως, η σχετική ανάλυση δεν εξαντλήθηκε στο νομικό φορμαλισμό ή στην ιδεαλιστική προσέγγιση της πολιτικής, περιλαμβάνοντας υλιστικές και αντικειμενικές αναφορές, δηλαδή σε σχέση με τον παράγοντα οικονομία, φύση και γεωγραφία. Παρόλα αυτά, ακόμα και αυτές έπασχαν συχνά από φορμαλισμό, στο βαθμό που χαρακτηρίζονταν συνήθως από τη μη αξιολογική διαπραγμάτευση των όρων ισχύος και συμφέροντος και από την υποταγή της πολιτικής στην φύση. Αυτή η υποταγή αναδεικνύεται εύγλωττα στην παραδοχή ότι «ο επικρατέστερος και αιώνιος παράγων, η φύσις, θα εξακολουθεί εις το διηνεκές να επιβάλη τον ενωτικόν αυτού χαρακτήρα εφ ολοκλήρου του Ελληνικού χώρου της Μεσογείου... Δεν είναι ούτε διεθνείς συμβατικαί υποχρεώσεις ούτε πολιτικής βίας δεσμοί που καθορίζουν τον χώρον τούτον, αλλ άτεγκτοι της φύσεως νόμοι εις τους οποίους και αυτός ο άνθρωπος ως δημιούργημά της, οφείλει εν τέλει να υπακούση... Ο δρόμος προς την γεωπολιτικήν αρχίζει από την γεωγραφίαν.» Α. Καλλιαβάς, Η νεωτέρα πολιτική ιστορία και η γεωπολιτική της Μέσης Ανατολής στο Επιστημονική Επετηρίδα Παντείου, , Αθήνα: ΠΑΣΠΕ, 1950, σσ Β. Βογιατζής, Λαός χωρίς χώρο, Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, 1946, Α. Μάνος, Το πρόβλημα διατροφής του ελληνικού χώρου, Αθήνα: Μαρινάτος, 1944, Σ. Δεβολίτης, Η ανακατανομή των αλκανικών εδαφών, Κοινωνιολογική Επιθεώρησις, Τεύχος 1. Ανατύπωση σε Νέα Κοινωνιολογία, Τεύχος 40, , σελ.31-34, Σ. Κυριακίδης, Ο ελληνικός ζωτικός χώρος από της αρχαιότητος μέχρι σήμερον, Θεσσαλονίκη: M. Τριανταφύλλου, 1945, Α.Δ. Λιβαδεύς, Η οικονομική πλευρά του ελληνικού προβλήματος, Αθήνα: 1945, Α. Σίνος, Η γεωγραφική ενότης του ελληνικού μεσογειακού χώρου. Μέρος Α. Η γεωφυσική ενότης, Αθήνα: 1945, Α. Σίνος, Η γεωγραφική ενότης του ελληνικού μεσογειακού χώρου. Μέρος Β. Η οικονομική ενότης, Αθήνα: 1946, Δ. Στεφανίδης, Έλληνες και Βούλγαροι ως οικονομικοί παράγοντες εις την Βαλκανικήν, Αθήνα: Αετός, 1945, Γ.Σ. Αλεξιάδης, Γεωοικονομία και γεωπολιτική των ελληνικών χωρών, Αθήνα (έκδοση β, με προσθήκες), 1946, Γ. Κόλλιας, Ιστορική γεωγραφία του ελληνικού χώρου. Εποικισμός, πολιτική γεωγραφία, οικονομική γεωγραφία, Αθήνα: Εκδόσεις Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, Σε ορισμένα συγγράμματα, η προσοχή εστιαζόταν κυρίως στην ιστορία και κάπως λιγότερο στη σύγχρονη οικονομική δυσπραγία. Όμως εκείνη δεν αγνοείτο αλλά λαμβανόταν ως δεδομένη. 32 Η πρώτη εκ των ρήσεων βρίσκεται στο Αλεξιάδης, Γεωοικονομία και γεωπολιτική των ελληνικών χωρών, op.cit., σελ. 37 και η δεύτερη στο Χ. Νάλτσας, Τα Ελληνοσλαυικά Σύνορα. Αι προς βορράν εθνικαί μας σιεκδικήσεις, Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, 1946, σελ Βλ. Α. Σίνος, Η γεωγραφική ενότης του ελληνικού μεσογειακού χώρου. Μέρος Α. Η γεωφυσική ενότης, op.cit.,

15 138 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η σύνδεση με την ΕΟΚ ως Εν τέλει, η εν λόγω προβληματική εδραιώθηκε στην πρώτιστα οικονομικό ανάγκη διαφώτισης του εσωτερικού κοινού και της διεθνούς κοινής γνώμης, λειτουργώντας εξιλεωτικά, φαινόμενο έδωσε την καθώς κάθε αποτυχία μπορούσε να αποδίδεται στην ευκαιρία στους φορείς της ιστορική άγνοια του Έλληνα (με βάση την εθνική γνώση) ή στην ηθική αδιαφορία του άλλου/δυτικού που την ευκαιρία της έκκλησης να εδραιωθεί ο ηγετικός προκαλείται από τα ευτελή συμφέροντά του. Δηλαδή, παρά τις υλιστικές, ωφελιμιστικές και γεωγραφι- ρόλος των Ελλήνων οικονομολόγων. κές πινελιές στη διεθνολογική ανάλυση, τα αναλυτικά εργαλεία και μέθοδοι, που έστω θύμιζαν το σοσιαλιστικό πολιτικό λόγο, έμελε να τεθούν στο περιθώριο, αν όχι στο εδώλιο του κατηγορουμένου, εφόσον ειδικά στις πρώτες δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου «[κ]άθε συστηματική και αναλυτική κοινωνική διερεύνηση διέτρεχε τον κίνδυνο να καταδικαστεί ως αντι-εθνική, φιλο-κομμουνιστική ή ανατρεπτική». 34 Ωστόσο, με μία αξιοσημείωτη αλλά και συγκρατημένη αφύπνιση των κοινωνικών επιστημών στις αρχές της δεκαετίας 1960, 35 την προαναφερόμενη θεματική ακολούθησε γρήγορα αυτό που ο Αργύρης Φατούρος προσδιόρισε ως απόπειρα του κατεστημένου να μιλήσει «στις εξωτερικές υποθέσεις τη γλώσσα ενός λογικού εκσυγχρονισμού και μίας κοσμοπολιτικής προόδου». 36 Σε αυτό το πλαίσιο, όντως αρκετοί διπλωμάτες επιχείρησαν να αναγνώσουν τις συντεταγμένες του διεθνούς γίγνεσθαι. Ειδικότερα, ανέπτυξαν μία προβληματική που αναφερόταν στα αντικειμενικά δεδομένα της διεθνούς διαντίδρασης, όχι όμως αποκλειστικά την οικονομία ή τη γεωγραφία, αλλά γενικότερα την εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία, συχνά με εξειδίκευση στην αφήγηση της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. 37 Η αναγνώριση και η απόπειρα άρθρωσης αυτού του εκσυγχρονισμένου λόγου, που δεν αποτέλεσε μονοπώλιο των διπλωματών, αναδείχθηκε από την περιοδική έκδοση Διεθνείς Σχέσεις: Επιθεώρηση Εξωτερικής Πολιτικής. Μάλιστα, στο πρόλογο ενός από τα τελικώς λίγα τεύχη του περιοδικού που εκδόθηκαν, καταγραφόταν αναλυτικά η πνευματική ηγεσία του τόπου, την οποία αποτελούσαν «οι διανοούμενοι και οι εμπειρογνώμονες, οι εξειδικευμένοι δημοσιογράφοι, οι κοινωνιολόγοι και οι καθηγηταί του διεθνούς δικαίου». 38 σελ. 95, Π. Κιλίμης, Η Μακεδονία (Γεωπολιτική), Πολιτική Επιθεώρησις, Περίοδος δ, Έτος α, Τεύχος 2, 1945, σελ. 179, Β.Βογιατζής, Λαός χωρίς χώρο, op.cit., σελ M. Tsinisizelis, Recent Political Science Writing in Greece, European Journal of Political Research, Vol.23, No , p Ι. Λαμπίρη-Δημάκη (επιμ.), Κοινωνικές επιστήμες και πρωτοπορία στην Ελλάδα Ειδικό αφιέρωμα, op.cit. 36 Α. Φατούρος, Η μελέτη των διεθνών σχέσεων στην Ελλάδα, op.cit., σελ Π. Πιπινέλης, Ιστορία της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδος , Αθήνα: Σαλίβερος, 1948, ιδίως σελ. 1-15, Α. Κύρου, Ελληνική εξωτερική πολιτική, Αθήνα: Εστία, 1955 και 1984 (β έκδοση), pp , Χ. Ξανθόπουλος-Παλαμάς, «Ο εκσυγχρονισμός της διπλωματίας», Διεθνείς Σχέσεις, Τεύχος 3, 1963, σελ Βλ. Διεθνείς Σχέσεις, Τεύχος 2, 1963, σελ. 4.

16 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 139 Η έλλειψη αναφοράς της ως άνω δήλωσης στους οικονομολόγους δεν σημαίνει τη μη ανάδειξη της οικονομίας ως βασικής συνιστώσας. Αντιθέτως, η μελέτη της διεθνούς διαντίδρασης διεκδικήθηκε από την οικονομική επιστήμη. Μάλιστα, το παράπονο της τελευταίας δεν ήταν για τη δεσπόζουσα θέση της πολιτικής επιστήμης αλλά της νομικής, με ενδεικτικό το παράπονο του Χρ. Ευελπίδη ότι «εις άλλα μάλιστα κράτη, όπου δεν επικρατεί η δικηγοροκρατία, ζητείται και η γνώμη των οικονομολόγων». 39 Κρίσιμο έναυσμα αποτέλεσε ειδικά η ευρωπαϊκή προοπτική της Ελλάδας, με δεδομένη την ελληνική ευρωπαϊκή πολιτική των αρχών της δεκαετίας του 60 ως και τα μέσα της. 40 Η σύνδεση με την ΕΟΚ ως πρώτιστα οικονομικό φαινόμενο έδωσε την ευκαιρία στους φορείς της την ευκαιρία της έκκλησης να εδραιωθεί «ο ηγετικός ρόλος των Ελλήνων οικονομολόγων». 41 Χαρακτηριστική είναι η επισήμανση ως πλάνης του ότι «η νομική προπαίδεια, οι θετικές επιστήμες ή η στρατιωτική σταδιοδρομία εξασφαλίζουν την απαραίτητη επιστημονική ειδίκευση για τη διάγνωση των οικονομικών προβλημάτων και την υποβολή προτάσεων περί της εφαρμοστέας πολιτικής», 42 αναδεικνύοντας μία επιστημονική αυτοπεποίθηση την οποία ενδεχομένως θα ζήλευε ένας πολιτικός επιστήμονας/διεθνολόγος είκοσι και παραπάνω έτη αργότερα. Παρόμοια μπορεί ίσως να θεωρηθεί μόνο εκείνη του κοινωνιολόγου Π. Σταματιάδη, που συνεισέφερε μία Συμβολή εις την κοινωνιο-ψυχολογίαν των διεθνών σχέσεων. 43 Παράλληλο ήταν το αίτημα για την ενίσχυση της πολιτικής γεωγραφίας, καθώς οι νομικοί «δεν θα μπορούν να καταλάβουν καλά τις διεθνείς σχέσεις και τη ρύθμισή τους από το Διεθνές Δίκαιο, χωρίς την κατατόπιση τους στη γενική και περιοχική Πολιτική Γεωγραφία». 44 Ειρωνικά, παρά το παράπο- 39 Χ. Ευελπίδης, Εισαγωγή εις τας κοινωνικάς επιστήμας και ιδίως εις την οικονομικήν, Αθήνα: Παπαζήσης, 1948 (β έκδοση), σελ Ε. Χατζηβασιλείου, Ελληνική ευρωπαϊκή πολιτική, Επαναδραστηριοποίηση στο κοινοτικό πλαίσιο, Αθήνα: Ίδρυμα Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, Ν. Kωνσταντινίδης, Ο ηγετικός ρόλος των Ελλήνων οικονομολόγων, Σπουδαί, Τόμος ΙΕ,Τεύχος 2, 1964, σσ , Για παράδειγμα της σχετικής ενασχόλησής τους, βλ. Ε.Ε.Ο.Ε./ Ελληνική Εταιρεία Οικονομικών Επιστημών, Η Σύνδεσις της Ελλάδος μετά της Ε.Ο.Κ. Αθήνα: Πρακτικά Συνεδρίου, τόμοι α και β, Ν. Kωνσταντινίδης, Ο ηγετικός ρόλος των Ελλήνων οικονομολόγων, op.cit., σελ Π. Σταματιάδης, Κοινωνικός έλεγχος. Συμβολή εις την ψυχο-κοινωνιολογίαν των θεσμών, Αθήνα: Σετάκης, Ακροθιγή αναφορά στις διεθνείς σχέσεις ως ολοκληρωτικό τμήμα της πολιτικής επιστήμης αλλά και στα φαινόμενα ευρυτέρας ολοκληρώσεως έκανε επίσης ο πολιτικός επιστήμονας, με ειδίκευση στην πολιτική θεωρία, Γεώργιος Βλάχος. Βλ. Γ. Βλάχος, Η πολιτική ως επιστήμη. Επ ευκαιρία ενός πρόσφατου βιβλίου, Εφημερίδα των Ελλήνων Νομικών, Έτος 31, Μάης 1964, σσ Ανατύπωση στου ιδίου Θεσμοί και προβλήματα στη σύγχρονη δημοκρατία, Αθήνα: Σάκκουλας, 1988,σελ.46. Αξιοσημείωτη είναι και η εκπόνηση διδακτορικής διατριβής από τον Ιωάννη. Κίννα -υπό την επίβλεψη του Γ. Τενεκίδη- το 1967 αναφορικά με τις σχέσεις της ΕΟΚ με την Κοινοπολιτεία. Βλ. Ι. Κίννας, Η Κοινοπολιτεία και η Ευρωπαϊκή Ενοποίησις, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα, Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών, 1967, όπου λίγα χρόνια νωρίτερα είχε ξεκινήσει σχετικό μάθημα από την έδρα του δημοσίου διεθνούς δικαίου. Επισημαίνεται ότι το κατοπινό έργο του Ιωάννη Κίννα περιλάμβανε τη διαπραγμάτευση της θεωρίας διεθνών σχέσεων με μάλλον διακριτική προτίμηση στην προσέγγιση της αλληλεξάρτησης. 44 Σ. Πουλόπουλος, Οι γεωγραφικές σπουδές και η εθνική τους σημασία για την Ελλάδα, Σπουδαί,Τόμος ΚΒ,Τεύχος 2, 1972, σελ.349.

17 140 Αγορά Χωρίς Σύνορα Από τη δεκαετία 80 και εφεξής εδραιώθηκαν τα καθιερωμένα υπο-πεδία των διεθνών σχέσεων με την εκτενή παραγωγή μονογραφιών. Σε αυτό το πλαίσιο, η διεθνής πολιτική οικονομία, με τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις, συνιστά αναμφίβολα ένα τέτοιο υπο-πεδίο. νο των οικονομολόγων έναντι της νομικής επιστήμης, ο διεθνο-νομικός Δημήτρης Ευρυγένης το αντέστρεψε, διατυπώνοντας την άποψη ότι η ευρωπαϊκή σύνδεση αποτέλεσε «μέχρι τούδε σχεδόν αποκλειστικώς αντικείμενον ενδιαφέροντος και ερεύνης από της σκοπιάς της οικονομικής επιστήμης», όμως συμφωνώντας ότι «[η] Ευρώπη των ρωμαντικών παρήλθε, την διεδέχθη η Ευρώπη των τεχνικών». 45 Το θεωρητικό περιεχόμενο μετά την μεταπολίτευση Από τη δεκαετία 80 και εφεξής εδραιώθηκαν τα καθιερωμένα υπο-πεδία των διεθνών σχέσεων με την εκτενή παραγωγή μονογραφιών. Σε αυτό το πλαίσιο, η διεθνής πολιτική οικονομία συνιστά αναμφίβολα ένα τέτοιο υπο-πεδίο. 46 Όσον αφορά στη γεωπολιτική, ήταν τη δεκαετία 90 οπότε παράχθηκαν μονογραφίες ρητά στο όνομά της, μία εκ των οποίων έβλεπε θετικά τη μετάβαση από τη γεωπολιτική στη γεωοικονομία. 47 Όχι απλώς αξιοσημείωτη αλλά πρωτοποριακή ήταν η μελέτη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, εν όψει της αναθερμασμένης ευρωπαϊκής πολιτικής της χώρας, όπως αποδεικνύεται με πλήθος μελετών και μονογραφιών. 48 Συνεπώς, αν για τον διεθνολογικό αυτο-αναστοχασμό τα ελληνοτουρκικά αποτελούν τους κύριους άξονες ανάπτυξης της ανάλυσης της διεθνούς πολιτικής και ειδικότερα της ελ- 45 Βλ. αντίστοιχα, Δ. Ευρυγένης, Η ένωση της Ευρώπης. Σχέδια και πραγματοποιήσεις Ομιλία. Ανατύπωση σε Annales. Συγγραφαί Ευρυγένη, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1992, σελ. 1093, Δ. Ευρυγένης, Νομικαί απόψεις της Συνδέσεως Ελλάδος και Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητος Αρμενόπουλος. Ανατύπωση σε Annales. Συγγραφαί Ευρυγένη, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1992, (τεύχος β ), σελ Βλ. Ι. Κίννας, Η νέα διεθνής οικονομική τάξη στο κατώφλι της δεκαετίας 1980, Αθήνα: Gutenberg, 1980, Π. Καζάκος, Διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Σημειώσεις παραδόσεων, Αθήνα: 1987, Η. Καλλιώρας, Διεθνής Πολιτική Οικονομία: Θεωρητικές προσεγγίσεις ισχύος και πλούτου σε διεθνικό επίπεδο, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 1998, Κ. Βεργόπουλος, Παγκοσμιοποίηση: η μεγάλη χίμαιρα, Αθήνα: Νέα Σύνορα, 1999, Θ. Πελαγίδης, Πόσο έχει προχωρήσει η παγκοσμιοποίηση;, Αθήνα: Παπαζήσης, 2001, Π. Σκλιάς, Διεθνής Πολιτική Οικονομία. Τα Βαλκάνια, η Κεντρική και η Ανατολική Ευρώπη (ΚΑΕ), Αθήνα: Παπαζήσης, Ν. Λιούσης - Σ. Ντάλης, Οι διεθνείς σχέσεις στη Μεταψυχροπολεμική Εποχή: Από τη γεωπολιτική στη γεωοικονομία και οι προκλήσεις του 21ου αιώνα, Αθήνα: Παπαζήσης, Π.χ. βλ. Π. Καζάκος, Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, Αθήνα: Παπαζήσης, 1978, Λ. Τσούκαλης, Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση. Μία πολιτικο-οικονομική θεώρηση, Αθήνα: Παπαζήσης, 1978, Ν. Μούσης, Ανάλυση κοινοτικής πολιτικής, Αθήνα: Παπαζήσης, 1981, Π. Στάγκος (επιμ.), Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Προβλήματα, πραγματικότητα, προοπτικές, Θεσσαλονίκη: ΚΔΕΟΔ 1984, Κ. Στεφάνου, Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Τόμος πρώτος. Δυτική Ευρώπη, Αθήνα: Σάκκουλας, 1984, Θ. Χριστοδουλίδης, Η διεθνής διάσταση της ΕΟΚ, Αθήνα: Σάκκουλας, Ήδη ως τα μέσα της δεκαετίας 80 είχε αναπτυχθεί μία εκτενέστατη σχετική βιβλιογραφία, όπως αποτυπώνεται χαρακτηριστικά σε ανθολογία της εποχής. Βλ. Ζ. Κολιού-Κεραμέως, Ελληνική βιβλιογραφία ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου , Αθήνα: Σάκκουλας,1984.

18 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 141 ληνικής εξωτερικής πολιτικής, 49 η ένταξη στην ΕΚ, το δεύτερο θέμα που τελικά επικράτησε σε όρους ποσοτικής παραγωγής και ενεργοποίησε, όπως προαναφέρθηκε, ένα εκτενές δίκτυο έρευνας. Εξάλλου, η θεματική και η σταθερότητα έκδοσης του περιοδικού Επιθεώρηση των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, σε σχέση με άλλα περιοδικά, αποδεικνύουν την υπερίσχυση του ενδιαφέροντος για την περιφερειακή και ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Παρότι μάλιστα στην πρώτη περίοδο έκδοσης, το περιοδικό υπο-τιτλοφορούταν ως έκδοση νομικής, οικονομικής και πολιτικής επιστήμης, τα άρθρα, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πρωταρχικώς πολιτικά (εστιάζοντας στην άμυνα, στη λειτουργία ως πολιτικού συστήματος κ.τ.λ.), ήταν μάλλον λίγα. Αυτή η εξέλιξη ήταν συμβατή με τη γρήγορη πρόκριση της πλουραλιστικής θεώρησης της αλληλεξάρτησης. 50 Ενδεικτικό είναι το αφιέρωμα του πέμπτου τεύχος του περιοδικού Δίκαιο και Πολιτική (προπομπού τεύχους του Διεθνές Δίκαιο και Διεθνής Πολιτική) στις πολυεθνικές επιχειρήσεις, δηλαδή σημείο-κλειδί για το διακριτά αντι-ρεαλιστικό λόγο της εποχής. Ταυτόχρονη ήταν η εμφάνιση μίας εν γένει μαρξιστικής ανάλυσης, σε όρους (αντί-)ιμπεριαλισμού και εξάρτησης φορείς της οποίας δεν ήταν μόνο πολιτικοί επιστήμονες. 51 Ειρωνικά, η μεταπολιτευτική ανάδειξη της μαρξιστικής ανάλυσης ως σεβαστού μέρους της εγχώριας πολιτικής επιστήμης και της ιστορίας 52 συνοδεύτηκε από τη μάλλον οριακή επιρροή της μαρξιστικής προβληματικής ειδικά στο όνομα των διεθνών σχέσεων, ως προς το ότι η «σύγχρονη μαρξιστική διεθνολογία» αποτέλεσε κάτι το «μάλλον άγνωστο». 53 Όμως, ανεξαρτήτως αυτού και των επιμέρους στάσε- 49 Γ. Βαληνάκης, Εξωτερική πολιτική και εθνική άμυνα, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1987, σελ. 11, Γ. Τενεκίδης, Η ελληνική συμβολή στη διαμόρφωση του διεθνούς δικαίου και της επιστήμης των διεθνών σχέσεων στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 1987, Αθήνα, τόμος 62, τεύχος Β, 1988, σελ , M. Tsinisizelis, Recent Political Science Writing in Greece, op.cit,pp , T. Couloumbis, Greek Foreign Policy Since 1974: Theory and Praxis, Hellenic Studies/Études Helleniques, Vol. 5, No. 2, 1997, pp , Δ. Κώνστας, Η ελληνική εξωτερική πολιτική και η κοινότητα των διεθνολόγων, op.cit., σελ. 61 και 65, Α. Τζιαμπίρης, Διεθνείς σχέσεις στην Ελλάδα: Σύγκλιση, επιρροή και προοπτικές, op.cit., σελ Βλ. Π.Ιωακειμίδης, Ο διεθνής ρόλος των μικρών χωρών και η ένταξη της Ελλάδος στην ΕΟΚ, Αθήνα: Παπαζήσης, 1980, Ι. Κίννας, Η νέα διεθνής οικονομική τάξη στο κατώφλι της δεκαετίας 1980, op.cit. 51 Π.χ. Η. Ηλιού - Κ. Χατζηαργύρης - Ν. Πανούσης Γ. Γιάνναρος, Πολυεθνικά μονοπώλια. Η αποσύνθεση του ιμπεριαλισμού, Αθήνα: Gutenberg, 1973, Κ. Χατζηαργύρης, Κρίση και εξέγερση του Τρίτου Κόσμου, Αθήνα: Gutenberg, 1974, Κ. Χατζηαργύρης, Η Ευρώπη μπρος στην ύφεση και το σοσιαλισμό, Αθήνα: Gutenberg, 1975, Α. Παπανδρέου, Ιμπεριαλισμός και οικονομική ανάπτυξη, Αθήνα: Νέα Σύνορα, 1975 (β έκδοση), Δ. Σωτηρίου, Η Μικρασιατική καταστροφή και η στρατηγική του ιμπεριαλισμού στη Μεσόγειο, Αθήνα: Κέδρος, 1975, KME/ Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, Η ένταξη στην Ε.Ο.Κ. και η θέση της Ελλάδας, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1977, Ν. Ψυρούκης, Ο νέο-αποικισμός. Η ανατομία του σύγχρονου κόσμου, Αθήνα: Επικαιρότητα, Βλ., επίσης, Σ. Κωνσταντινίδης, Ελληνική εξωτερική πολιτική. Θεωρία και πράξη, op.cit., σελ και N.Diamandouros M. Spourdalakis, Political Science in Greece, European Journal of Political Research, Vol.20, No.3-4, 1991, p Σ. Ζαμπούρας Σ. Αλειφαντής, Προλεγόμενα στην ελληνική έκδοση σε Σ. Μπρουκάν (επιμ.), Η διαλεκτική της διεθνούς πολιτικής, Αθήνα: Ειρήνη, 1993, σελ.9. Είναι ενδεικτικό ότι από τα πλέον των σαράντα

19 142 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η θεσμοποίηση των ων έναντι της εθνικής κυριαρχίας και του διεθνισμού, διεθνών σχέσεων από τη η απενοχοποίηση του μαρξιστικού πολιτικού και επιστημονικού λόγου μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από δεκαετία του 80 τους παράγοντες που συμπαρέσυραν γενικά, παρότι συμπεριλάμβανε την όχι αυτόματα, την ανάλυση προς την κατεύθυνση των περιφερειακή/ευρωπαϊκή όρων ισχύος και συμφέροντος. 54 ολοκλήρωση σε μεγάλο Συνολικά, η μεταπολίτευση δεν άλλαξε σε σχέση βαθμό, ενώ, κατά την με τις πρώτες δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου, ως προς επόμενη δεκαετία, ο την άρθρωση της εκσυγχρονισμένης διπλωματικής παράγοντας οικονομία γλώσσας και την απόπειρα αναζήτησης των παραμέτρων της ελλαδικής ασφάλειας και ανάπτυξης. Απλώς, απασχόλησε έντονα, αν και εξειδικεύτηκε το περιεχόμενο θεματικά, δεδομένης όχι αποκλειστικά. της έμφασης στην ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας. Εννοιολογικά, διευρύνθηκαν τα περιθώρια για την εκτενή και πολυδιάστατη μελέτη της διεθνούς πραγματικότητας, με αυξημένη την έμφαση στις υλικές παραμέτρους. Συμπεράσματα Σύμφωνα με τη διερεύνηση που επιχειρήθηκε, η θεσμοποίηση των διεθνών σχέσεων από τη δεκαετία του 80 συμπεριλάμβανε την περιφερειακή/ευρωπαϊκή ολοκλήρωση σε μεγάλο βαθμό, ενώ, κατά την επόμενη δεκαετία, ο παράγοντας οικονομία απασχόλησε έντονα, αν και όχι αποκλειστικά. Όμως, είχε ήδη παραχθεί σχετικό επιστημονικό έργο, εφόσον φορείς οικονομικής-κοινωνιολογικής και γεωοικονομικής σκέψης επιχείρησαν να αρθρώσουν διεθνολογικό λόγο, συμμετέχοντας στις ποικίλες απόπειρες συγκρότησης της εκσυγχρονισμένης διπλωματικής γλώσσας και της σεβαστής συζήτησης των γεωοικονομικών/γεωπολιτικών συντεταγμένων του ελληνισμού. Το έργο αυτό ομολογουμένως δεν συνιστά απόδειξη της ανάπτυξης μιας αυτο-συστημένης επιστήμης των διεθνών σχέσεων ή μίας παράδοσης που συνεχίστηκε έστω ταπεινά αλλά συνειδητά και ρητά. Ακόμα και έτσι, οι ποικίλες και ενίοτε ετερόκλητες προσεγγίσεις των διεθνών διαδράσεων έστω στο όνομα της κοινωνιολογίας/οικονομίας και η διεκδίκηση για ένα σχετικό επιστημονικό λόγο στο όνομα διαφόρων επιστημονικών πεδίων, αναδεικνύουν ένα όχι αυστηρά νομικό περιεχόμενο. Παρότι οι νομικοί επιστή- άρθρα της περιοδικής έκδοσης Διεθνές Δίκαιο και Διεθνής Πολιτική μόνο ένα παραπέμπε ρητά στην μαρξιστική διεθνολογική προβληματική της εποχής. Βλ. Π. Πάρτσος, Η έννοια του διεθνούς δικαίου στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα κατά τη θεωρία του I. Wallerstein, Διεθνές Δίκαιο και Διεθνής Πολιτική, Τεύχος 9, 1985, σελ Αυτή η ερμηνεία μάλλον επιβεβαιώνεται από την επιλογή του Δ. Κώνστα, σε ένα από τα πρώτα εγχειρίδια της θεωρίας Διεθνών Σχέσεων, να κάνει εκτενή αναφορά στη μαρξιστική διεθνολογία στην αρχή του, παρότι εκείνο συνολικά εξέφραζε μία διακριτική προτίμηση για το παραδοσιακό παράδειγμα των Διεθνών Σχέσεων Βλ. Δ. Κώνστα, Θεωρία και μεθοδολογία των διεθνών σχέσεων, Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1983.

20 Αγνοημένη, κυρίαρχη ή υποτιμημένη; 143 μονες συντάχθηκαν με τους διπλωμάτες και αποδείχτηκαν από τους πιο πρόθυμους να αρθρώσουν τη γλώσσα αυτή στα ακαδημαϊκά ακροατήρια νωρίς, συστηματοποιημένα και συνεχώς, έστω και κάπως επιφυλακτικά, διεκδικώντας τη θυροφύλαξη (gate-keeping) των διεθνών σπουδών, εκείνη δεν υπήρξε μονοπώλιο των πρώτων ούτε σαφώς της πολιτικής επιστήμης ή μίας αυτόνομης και μεθοδολογικά πολυφωνικής διεθνολογίας. Οι επιστήμονες που στοχάστηκαν για τα οικονομικά δεν συντέλεσαν αντίστοιχα στην ανάπτυξη μίας ξεχωριστής ακαδημαϊκής πειθαρχίας των διεθνών σχέσεων, εντούτοις δεν ήταν ανυποψίαστοι σχετικών νησίδων σκέψης. Υπό αυτή την έννοια, ο παράγοντας οικονομία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ηγεμονικός ή κηδεμονικός ούτε όμως απόλυτα αγνοημένος. Επιπλέον, στο βαθμό που - καλώς ή κακώς - έχει αναδειχθεί τελευταία το αίτημα διεκδίκησης ενός σκληρού πυρήνα της διεθνολογίας από την πολιτική επιστήμη και ειδικότερα τη στρατηγική και τη γεωπολιτική, τότε αυτό είναι πρόσφατο και δεν προηγήθηκε αλλά ακολούθησε τις απόπειρες κατανόησης τόσο της διεθνούς οικονομίας όσο και κυρίως της περιφερειακής οργάνωσης/ολοκλήρωσης. Παράλληλα, εφόσον η διεθνολογική σκέψη δεν ήταν τόσο πολυφωνική στο παρελθόν, όσο στις ημέρες μας, αυτό δεν έγκειτο στην πλήρη απαξίωση της ανάλυσης σε όρους ισχύος αλλά ούτε και στην προσκόλληση σ εκείνη, πόσο μάλλον στο όνομα της πολιτικής στενά νοούμενης, καθώς μία τέτοια ανάλυση αναδείχθηκε αλλά ως εξαίρεση στον κανόνα. Επιστημολογικά, η έμφαση στον πολιτικο-στρατιωτικό τομέα -όπως και σε κάθε τομέα- χρήζει αξιολόγησης. Όμως, ιστορικά δεν μπορεί να κατηγορηθεί εν προκειμένω ότι χαρακτήρισε, μάλιστα δε ηγεμονικά ή κηδεμονικά, την υπαρκτή και σεβαστή αλλά και συνάμα περιορισμένη για πολλά χρόνια διεθνολογική σκέψη. Με άλλα λόγια, η στρατηγική και η πολιτική της ισχύος μπορεί να συζητήθηκαν πιο πολύ, από ό,τι αφήνει να εννοηθεί η αναφορά στη σχεδόν μονοπώληση της μελέτης των διεθνών διαδράσεων από της έδρες του διεθνούς δικαίου ως τη μεταπολίτευση και η συνέχιση της χρησιμοποίησης των νομικών μεθόδων στη διεθνή ανάλυση. Όμως, η συζήτηση αυτή έγινε σε μεγάλο βαθμό όχι εις βάρος ή πρωθύστερα της οικονομικής/γεωοικονομικής συνιστώσας αλλά συχνά μέσω αυτής και των φορέων της. Και αν ακόμα μπορεί να γίνει λόγος για την ύπαρξη ενός σκληρού πυρήνα πολιτικής και στρατηγικής στην πανεπιστημιακή διδασκαλία και έρευνα, τούτος όχι μόνο δεν παρεμπόδισε αυτή τη συνιστώσα αλλά την ακολούθησε, εφόσον εκείνη είχε ήδη προετοιμάσει το έδαφος για τη σε κάποιο βαθμό υλιστική και θετικιστική προσέγγιση της εν γένει κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας, έστω μέσω της εν μέρει χρήσης της ισχύος ως εννοιολογικού διεθνολογικού εργαλείου. Οι γεωοικονομικές παράμετροι της ελλαδικής ασφάλειας αποτέλεσαν αντικείμενο όπου μπορούσαν να αναπτυχθούν μερικώς οι έννοιες του ωφελιμισμού, του υλισμού και του συμφέροντος, δηλαδή έννοιες που η ελλαδική διανόηση δεν ανέπτυξε ιδιαίτερα. Μπορεί η σχετική ανάλυση να μην ήταν πάντα απαλλαγμένη από φορμαλιστικά στοιχεία, αλλά σε κάθε περίπτωση ο φορμαλισμός, στο βαθμό που υπήρχε, ήταν κατά βάση δικονομικός.