«Η αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους εν όψει των Βαλκανικών Πολέμων, ».

Transcript

1 «Η αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους εν όψει των Βαλκανικών Πολέμων, ». Υπό του ΝΔ(ΙV) Κυριάκου Ιωάννου. Σεπτέμβριος 2012

2 Περιεχόμενα Πρόλογος Κεφάλαιο 1:Το Κίνημα στο Γουδί Κεφάλαιο 2:Η έλευση του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Αθήνα Κεφάλαιο 3: Η αναθεώρηση του Συντάγματος Κεφάλαιο 4:Η Εθνική συμφιλίωση Κεφάλαιο 5:Νομοθετικά και διοικητικά μεταρρυθμιστικά μέτρα του Βενιζέλου. 14 Κεφάλαιο 6: Η αναδιοργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων Επίλογος Παραπομπές..21 Σχολή Ναυτικών Δοκίμων ΝΔ(ΙV) Κυριάκος Ιωάννου Τηλέφωνα επικοινωνίας: Ηλεκτρονική διεύθυνση: kyriakosioannou9@gmail.com *Εικόνα εξωφύλλου: Ελευθέριος Βενιζέλος ( ). *Εικόνα οπισθοφύλλου: Το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί και ο αρχηγός του συνταγματάρχης Νικόλαος Ζορμπάς. 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στις 18 Οκτωβρίου 2012 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την κήρυξη του Α Βαλκανικού πολέμου μεταξύ της Βαλκανικής Συμμαχίας (Ελλάδας, Βουλγαρίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου) και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας [1]. Μέσα από την συμμετοχή της στους δύο Βαλκανικούς καθώς και στον Α Παγκόσμιο πόλεμο, η Ελλάδα κατάφερε σχεδόν να τριπλασιάσει την επικράτειά της και να πλησιάσει στην πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας. Η νικηφόρα για τη χώρα μας έκβαση των παραπάνω πολέμων δεν θα είχε, πιθανότατα, επιτευχθεί χωρίς την ανασυγκρότηση του ελληνικού κράτους, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την πτώχευσή του το 1893 και την ήττα του στον «ατυχή» πόλεμο του Το ανορθωτικό αυτό έργο πιστώνεται, εν πολλοίς, στο Κίνημα στο Γουδί και στον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Κρητικό πολιτικό που προσκάλεσε συμβουλευτικά ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος μετά το Κίνημα στο Γουδί (Αύγουστος 1909) [2]. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι το μεταρρυθμιστικό έργο του Κινήματος στο Γουδί και των κυβερνήσεων Βενιζέλου στους χώρους της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας αλλά και στους εξίσου σημαντικούς τομείς της οικονομίας και της εθνικής άμυνας. Ένα έργο που μπορεί να εμπνεύσει στη σημερινή δύσκολη, εθνικά συγκυρία. 3

4 Κεφάλαιο 1:Το Κίνημα στο Γουδί Το Κίνημα στο Γουδί, εκδηλώθηκε τη νύχτα της 14 ης προς την 15 η Αυγούστου 1909 από οπλίτες και αξιωματικούς της φρουράς των Αθηνών (συγκεκριμένα 250 αξιωματικοί και 2000 περίπου οπλίτες, κατά τον Αλ. Μαζαράκη, ή 449 αξιωματικοί και 2546 οπλίτες, κατά τον Ασπρέα, καθώς και μερικοί χωροφύλακες και πολίτες [3] ) χωρίς να συναντήσει ουσιαστική αντίσταση. Οι απαρχές του έγκεινται στη δυσαρέσκεια των ελλήνων αξιωματικών και των ελλήνων μικροαστών για την τελμάτωση του Κρητικού και του Μακεδονικού Ζητήματος, για τα ανεπίλυτα κοινωνικά προβλήματα της εποχής και για την εξασθένηση του ελληνικού αμυντικού δυναμικού. Κοινός παρονομαστής όλων αυτών υπήρξε η ιδιότυπη πολιτική ολιγαρχία που κυριαρχούσε στη χώρα, που μετά την αποσύνθεση και του δικομματισμού, αδυνατούσε να ανανεωθεί και να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις που έθεταν οι σύγχρονες αντιλήψεις και πρακτικές περί κράτους. [4] Η ευρεία αντίδραση κατά του «βραχυκυκλωμένου» -από τα ανάκτορα και τις κομματικές ηγεσίες- κοινοβουλευτισμού είχε σχηματιστεί από τις αρχές του 20 ου αιώνα στις διαδηλώσεις, κυρίως, του 1901 («Ευαγγελικά»), του 1902 («Σανιδικά») και του 1903 («Ορεστειακά»). Εκεί συναντά κανείς τις τρεις «ομάδες» που στήριξαν αργότερα το «προνουτσιαμέντο» του 1909: τους στρατιωτικούς, τους μικροαστούς και τους φοιτητές. H αντίδραση αυτή κορυφώθηκε με το κίνημα των Νεοτούρκων (Ιούνιος 1908) και την εχθρική του στάση έναντι των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επαναστατικοί πυρήνες στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις οργάνωσαν εντός ολίγων μηνών τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» που κυριάρχησε με το Κίνημα στο Γουδί, έχοντας και την υποστήριξη συντεχνιών, φοιτητών και δύο τουλάχιστον εφημερίδων, των «Χρόνος» και «Ακρόπολις». Μέλη του Συνδέσμου ήταν στελέχη του στρατού ξηράς και του ναυτικού που διακρίθηκαν στους μετέπειτα πολέμους (Πάγκαλος, Δαγκλής, Πλαστήρας, Κονδύλης, κ.α.), [5] ενώ ηγέτης του ήταν ο συνταγματάρχης Ζορμπάς, διοικητής της εφορίας υλικού πολέμου, που με την αυστηρή του κριτική για τις ελλείψεις πολεμικού υλικού είχε κερδίσει τη συμπάθεια των δυσαρεστημένων αξιωματικών. [6] Το έναυσμα για την εκδήλωση του «προνουτσιαμέντο» δόθηκε από μία ακόμη περιπλοκή του Κρητικού ζητήματος και την πολιτική αμηχανία της κυβερνήσεως Δ. Ράλλη που χωρίς δική της κοινοβουλευτική πλειοψηφία, οδηγήθηκε σε αδιέξοδο [7]. Είχε προηγηθεί μία περίοδος έντονης δυσαρέσκειας προς την προκάτοχο κυβέρνηση Θεοτόκη αλλά και προς το Στέμμα λόγω των επιπτώσεων της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, της καταστροφής της σοδειάς του ελαιοκάρπου και των καπνών, της πτώσης της τιμής της σταφίδας του κύριου τότε εξαγωγικού προϊόντος της Ελλάδας- και της αύξησης της φορολογίας. Η πολυποίκιλη αυτή στενωπός οδήγησε την κυβέρνηση Θεοτόκη σε παραίτηση στις 3 Ιουλίου 1909 και στη διαδοχή της από την Κυβέρνηση Ράλλη που δεν επέμεινε όμως στους ρηξικέλευθους όρους που αρχικά είχε προβάλει στο βασιλιά Γεώργιο Α (της Ελλάδας) για την αποδοχή του κυβερνητικού θώκου, και οι οποίοι συνίσταντο στην κατάργηση της θέσης του διαδόχου ως αρχιστρατήγου, στην απομάκρυνση των πριγκήπων από τα αξιώματά τους στο στράτευμα, στην υιοθέτηση πολιτικής αυστηρής λιτότητας, στην αύξηση της οροφής των 4

5 ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στις άνδρες εν επιστρατεύσει και στην αναδιοργάνωση των Υπουργείων Στρατιωτικών και Ναυτικών. [8] Αφορμώντας από την κυβερνητική υπαναχώρηση, επιτροπή του Στρατιωτικού Συνδέσμου ζήτησε ανεπιτυχώς να γίνει δεκτή από τον Ράλλη στις 14 Αυγούστου 1914 για να του υποβάλει το μεταρρυθμιστικό της πρόγραμμα. Ξημερώματα της επομένης, η ελεγχόμενη από το Στρατιωτικό Σύνδεσμο φρουρά των Αθηνών κινήθηκε προς το Γουδί όπου ενώθηκε με ένα σύνταγμα ιππικού που είχε έρθει από την Κηφισιά. Οι δυνάμεις αυτές απείλησαν ότι θα βαδίσουν εναντίον της Αθήνας αν δεν ικανοποιούνταν τα αιτήματά τους ως τις 12 το μεσημέρι. Η «διακήρυξη» του Συνδέσμου διατύπωνε σε ήπιο τόνο ορισμένα γενικά αιτήματα για την αναδιοργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων (από τις οποίες ο διάδοχος και οι βασιλόπαιδες θα έπρεπε να απομακρυνθούν), την εξυγίανση της Διοίκησης και της Παιδείας, την απονομή της Δικαιοσύνης («ταχέως, μετ αμεροληψίας και ισότητος»), την ανόρθωση της Οικονομίας (για να ανακουφισθεί ο λαός από την επαχθή φορολογία) και την κατάργηση της «συναλλαγής» (δηλαδή των πελατειακών σχέσεων που προκαλούσαν τους υπεράριθμους δημόσιους υπαλλήλους και τις περιττές υπηρεσίες) [9]. Επιπρόσθετα, απαιτούσαν να μη διαλυθεί η Βουλή, να δοθεί αμνηστία σε όσους είχαν συμμετάσχει στο Κίνημα, κ.α. [10]. Η «διακήρυξη» του Συνδέσμου διευκρίνιζε, τέλος, ρητά ότι στόχος του δεν ήταν η ανατροπή της δυναστείας (τουναντίον, θεωρούσε «ιερό» το πρόσωπο του βασιλιά) ούτε η εγκατάσταση «Στρατοκρατίας» ή να καταλυθεί το «Συνταγματικό Πολίτευμα». Απέβλεπε σε μία κυβέρνηση που θα εφάρμοζε το πρόγραμμά του και ήλπιζε ότι ο βασιλιάς θα βοηθούσε σε αυτό. Στην κατεύθυνση αυτή ο πρωθυπουργός Δ. Ράλλης παραιτήθηκε [11] και τον διαδέχθηκε ο Κ. Μαυρομιχάλης, ο επίσημος διάδοχος του Θεόδωρου Δεληγιάννη και αρχηγός του τρίτου σε δύναμη κόμματος στην Βουλή, που «εύκολα» αποδέχτηκε τους όρους των κινηματιών [12]. Το Κίνημα στο Γουδί αντιμετωπίστηκε αρνητικά από τον διεθνή τύπο και τις Μεγάλες Δυνάμεις [13]. Θεωρούταν κακέκτυπο του Κινήματος των Νεότουρκων, με μικρές πιθανότητες επιτυχίας, και τονίζονταν οι κίνδυνοι που θα προέκυπταν από πιθανή εκθρόνιση ή παραίτηση του βασιλέως Γεωργίου. Είναι φανερό ότι η ανησυχία αυτή, υπερβολική όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε, οφείλονταν μάλλον στον φόβο των εκπροσώπων του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου ότι η Ελλάδα δεν θα ήταν σε θέση να εκπληρώσει τις δανειακές της υποχρεώσεις και ότι θα κλονιζόταν η πολιτική σταθερότητα της χώρας. Ο βασιλιάς της Αγγλίας Εδουάρδος, μάλιστα, ζήτησε από αγγλικά πολεμικά πλοία, που βρίσκονταν σε ελληνικά λιμάνια, να παρατείνουν την παραμονή τους εκεί. Το γαλλικό Υπουργείο Εξωτερικών έδωσε επίσης οδηγίες στον πρεσβευτή του στην Αθήνα να ασκήσει όλη του την επιρροή για να αποσοβηθεί πιθανή παραίτηση του βασιλιά. Η Τουρκική διπλωματία αντιμετώπισε επίσης εχθρικά τις επαγγελίες του Συνδέσμου, ο Μαυρομιχάλης, όμως, την καθησύχασε βεβαιώνοντας ότι η Ελλάδα θα τιμούσε τις συμφωνίες της αναφορικά με την Κρήτη και τη Μακεδονία [14]. 5

6 Κεφάλαιο 2:Η έλευση του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Αθήνα Υπό την ασφυκτική επιτήρηση της ηγεσίας του Στρατιωτικού Συνδέσμου επιτελέσθηκε μέχρι τον Νοέμβριο του 1909 ένα αξιόλογο νομοθετικό έργο που αφορούσε την οργανωτική αναδιάρθρωση των Ενόπλων Δυνάμεων, την εξυγίανση του φορολογικού συστήματος και την καθιέρωση της ευρείας εκλογικής περιφέρειας που θα αποδυνάμωνε τον παλαιοκομματισμό και την συναλλαγή. Παρόλα αυτά, παρέμειναν ανοικτά τα προβλήματα της πολιτικής ηγεσίας και της καθιέρωσης ενός νέου πνεύματος στην διαχείριση των κοινών. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ωρίμασε η ιδέα να μετακληθεί από την Κρήτη ως «από μηχανής Θεός» ο Ελευθέριος Βενιζέλος. [15] Η απόφαση του Στρατιωτικού Συνδέσμου να προσφύγει στον Βενιζέλο υπαγορεύθηκε από συναισθηματικά κίνητρα και ορθολογικές εκτιμήσεις. [16] Ο Βενιζέλος, όχι μόνο είχε εκφράσει στην πράξη τη διττή προσήλωση στην εθνική ιδέα και στους δημοκρατικούς θεσμούς, αλλά και είχε αποβεί ο δυναμικός φορέας αντιλήψεων και μεθόδων που έβρισκαν ευνοϊκή ανταπόκριση στον χώρο των επαναστατών. Η δημιουργία κράτους συγχρόνου, ικανού να αντιμετωπίσει τις εντεινόμενες διεθνείς πιέσεις και να συμβάλει στην άμεση βελτίωση των όρων της κοινωνικής ζωής, είχε αποτελέσει την συνισταμένη τόσο των προγραμματικών αρχών του Βενιζέλου, όσο και των προγραμματικών διακηρύξεων του Συνδέσμου. Επιπρόσθετα, η προσφυγή του το 1905 σε επαναστατικό κίνημα προσφερόταν για να υπογραμμίσει την άρνηση των δύο μερών να σεβασθούν την όποια επίπλαστη νομιμότητα όταν διακυβεύονταν ζωτικά εθνικά συμφέροντα. Πέραν όμως της γενικότερης σύμπτωσης των ιδεών και των μεθόδων, η απόφαση της επαναστατικής ηγεσίας να προσκαλέσει το Βενιζέλο στην Ελλάδα είχε ωριμάσει και κάτω από το κράτος των ειδικότερων πολιτικών εξελίξεων. Η ουσιαστική αναγωγή του Βενιζέλου, ιδίως μετά τον τερματισμό του κινήματος στο Θέρισο, σε ενεργό παράγοντα της εθνικής ζωής, καταξιωνόταν οριστικά στη συνείδηση των ανδρών του Συνδέσμου, τον Αύγουστο του 1909, με την αρθογραφία του «Κήρυκα». Ο κρητικός ηγέτης εξήρε ανεπιφύλακτα από τις στήλες του προσωπικού του δημοσιογραφικού οργάνου την επαναστατική πρωτοβουλία και επιδοκίμαζε τις προγραμματικές θέσεις των φορέων της χωρίς να παύσει να επισημαίνει τους κινδύνους και να επιζητεί τα πρόσφορα μέσα για την αντιμετώπισή τους. Αυστηρός τιμητής του παρελθόντος αλλά και σταθερός οπαδός της συνδιαλλαγής, εφόσον θα διασφαλιζόταν το έργο της ανορθώσεως, ανάδινε στις διαπιστώσεις και στις εισηγήσεις του τον παλμό που ενέπνεε τους ηγήτορες του Συνδέσμου. Ένας ακόμη λόγος που τελικά ο Βενιζέλος ήλθε στην Αθήνα, ήταν ότι έβλεπε εκεί ένα από τα «κλειδιά» για την λύση του κρητικού ζητήματος. Αντιλαμβανόταν επίσης ότι η Αθήνα άνοιγε μεγαλύτερες προοπτικές για τα χαρίσματά του από ό,τι τα Χανιά. Μερικοί από τους αξιωματικούς που τον είχαν συναντήσει στην Κρήτη και είχαν εντυπωσιαστεί βαθύτατα από τις ικανότητές του διαπραγματεύονταν τη σύμπραξή του με τον Σύνδεσμο. Ο Βενιζέλος επιθυμούσε επίσης να προσφέρει τις υπηρεσίες του γιατί αν αφηνόταν το στρατιωτικό Διευθυντήριο να ενεργήσει μόνο του θα γινόταν αίτιο καταστροφών εις βάρος του Ελληνισμού και ειδικότερα της Κρήτης. Αυτός, 6

7 άλλωστε, ήταν και ο λόγος που τον έκανε να προτιμήσει να υπηρετήσει το Σύνδεσμο παρά να προσχωρήσει στο κόμμα του Ράλλη, που τον είχε ονομάσει υποψήφιό του στις βουλευτικές εκλογές και ήλπιζε να μονοπωλήσει τα προσόντα του. Από τη στιγμή όμως που άρχισε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Σύνδεσμο, ο Βενιζέλος έκανε δημόσια γνωστό ότι δεν ήθελε να έχει καμία απολύτως σχέση με μία στρατιωτική δικτατορία. Αν αυτός ήταν ο σκοπός των αξιωματικών, είχαν χάσει την ευκαιρία που τους παρουσιάστηκε. [17] Στις 28 Δεκεμβρίου 1909 ο Βενιζέλος αποβιβάσθηκε στον Πειραιά για να δώσει διέξοδο και προοπτική στη «νέα τάξη πραγμάτων» που δημιουργήθηκε μετά τις 15 Αυγούστου Η βασιλική αυλή και τα πολιτικά κόμματα είχαν καταληφθεί από το φόβο ότι ο Σύνδεσμος θα τον επέβαλε στην πρωθυπουργία με τη δύναμη των όπλων, ενώ τα δημοσιογραφικά τους όργανα εξαπέλυσαν δριμύτατη εκστρατεία εναντίον του επαναστάτη του Θέρισου. Παράλληλα όμως, ιθύνουσες προσωπικότητες του τόπου ή και ανώνυμοι εκφραστές των ζωηρών αναζητήσεων της κοινής γνώμης τάσσονταν στο πλευρό του, αποβλέποντας σε μία ευρεία πολιτειακή μεταβολή, ή ελπίζοντας σε καλύτερη διαχείριση των κοινών και στην ανανέωση του πολιτικού δυναμικού της χώρας. [18] 7

8 Κεφάλαιο 3: Η αναθεώρηση του Συντάγματος Ο Βενιζέλος αναζητώντας τις νέες ισορροπίες, την «χρυσή τομή» που θα ικανοποιούσε ταυτόχρονα και τους στρατιωτικούς και το στέμμα αλλά και τις νέες πολιτικές δυνάμεις, θεώρησε ως λύδια λίθο της στρατηγικής του την αναθεώρηση του Συντάγματος. Η πρόταση για αναθεωρητική Βουλή που δεν θα έθιγε την μορφή του πολιτεύματος (δηλαδή κυρίως τις εξουσιαστικές αρμοδιότητες του βασιλέως, τα περίφημα «προνόμια» του στέμματος), για διάλυση του Συνδέσμου και για την μεσολάβηση ενός μεταβατικού διαστήματος μερικών μηνών ως τις εκλογές απέβλεπε σε πολλαπλούς στόχους: 1. Να αποσπάσει την συγκατάθεση του Γεωργίου Α. 2. Να καθησυχάσει τους στρατιωτικούς. 3. Να αποτρέψει μία νέα Κρητική περιπλοκή (απομακρύνοντας τον κίνδυνο άμεσης αποστολής Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο). 4. Να χρησιμοποιήσει τον κρατικό μηχανισμό για να οργανωθεί ένας νέος πολιτικός οργανισμός, σοβαρά ανταγωνιστικός απέναντι στα παλιά κόμματα. Όπως εύστοχα επεσήμανε ο Αλ. Σβώλος, η πρόταση για αναθεώρηση «χρησίμευε μάλλον ως ευφυής διέξοδος διά την εγκοίτωσιν της ακαθορίστου μεταρρυθμιστικής κινήσεως παρά διότι απετέλει το κύριον φάρμακον της καταστάσεως». [19]. Από την πλευρά του ο Βασιλιάς ήταν ενάντιος στην αναθεώρηση του Συντάγματος, καθώς σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1864 δεν διέθετε καμία συντακτική εξουσία και γι αυτόν τον λόγο οποιοσδήποτε νομοθέτης ήταν σε θέση να διαμορφώσει συνταγματικές διατάξεις που θα στερούσαν το Στέμμα όχι μόνο από όλα τα δικαιώματα που είχε με βάση το Σύνταγμα, αλλά και από την επιρροή και τις εξουσίες που στηρίζονταν στο εθιμικό δίκαιο. Ο βασιλιάς ζήτησε τη γνώμη του Sir Francis Elliot, πρεσβευτή της Βρετανίας σχετικά με αυτό, που τον συμβούλεψε να συζητήσει το θέμα με τους πολιτικούς ηγέτες. Αποτέλεσμα των συνομιλιών αυτών ήταν η συμφωνία να συγκληθεί Εθνοσυνέλευση και να σχηματιστεί, ωσότου γίνουν εκλογές, υπηρεσιακή κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Στ. Δραγούμη, τον Καλλέργη στο υπουργείο Εξωτερικών και το συνταγματάρχη Ζορμπά υπουργό Στρατιωτικών, θέση την οποία ο Ζορμπάς δε δέχτηκε, μη θέλοντας να εκμεταλλευτεί τη συμμετοχή του στο Κίνημα στο Γουδί για προσωπικό όφελος. Πριν αναλάβει την πρωθυπουργία την 19 η Ιανουαρίου του 1910 ο Δραγούμης, που είχε αντιταχθεί στο Σύνδεσμο και στις επιθέσεις του κατά των πριγκίπων και ευνοούσε την τήρηση πολιτικής κατευνασμού έναντι της Τουρκίας, έθεσε τον όρο να αυτοδιαλυθεί ο Σύνδεσμος. Πολλά μέλη του Συνδέσμου ευνοούσαν αυτήν την γραμμή, ακόμα και ο Βενιζέλος, αλλά τελικά ο Σύνδεσμος συνέχισε να υφίσταται. [20] Στις 16 Ιανουαρίου 1910 έλαβε χώρα «Συμβούλιο του Στέμματος», όπου οι πολιτικοί αρχηγοί έσπευσαν να διαβεβαιώσουν τον Ανώτατο Άρχοντα ότι η μέλλουσα να συνέλθει Εθνοσυνέλευση, θα έχει περιορισμένο, αναθεωρητικό χαρακτήρα. Οι τρεις «πόλοι» της εξουσίας (ο βασιλιάς, ο 8

9 Στρατιωτικός Σύνδεσμος και τα πολιτικά κόμματα) αποφάσισαν να δρομολογηθεί η αναθεώρηση των μη θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος χωρίς να τηρηθούν απαραίτητα όλες οι συνταγματικές διατυπώσεις. Ειδικότερα, η περί αναθεωρήσεως «πράξη» της Βουλής ψηφίστηκε σε δύο συνεδριάσεις και όχι σε δύο συνεχείς βουλευτικές περιόδους, όπως απαιτούσε το άρθρο 107, κι αυτό διότι οι πολιτικοί αρχηγοί και ο βασιλιάς ήθελαν άμεση σύγκληση Αναθεωρητικής Βουλής έτσι ώστε να διαλυθεί αμέσως- κατά τα υπεσχημένα- ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος. [21] Όμως, ο Σύνδεσμος δεν ελεγχόταν πλέον από τον Ζορμπά αλλά από πιο «σκληροπυρηνικά» μέλη. Τα συνθήματα του Συνδέσμου, ακολούθως, είχαν πάρει σαφώς αντιδυναστική χροιά και οι στόχοι του ήταν συγκεχυμένοι. Έτεινε όλο και περισσότερο να διαψεύσει τους ίδιους του τους στόχους. Δεν γινόταν τίποτα για την βελτίωση των Ενόπλων Δυνάμεων, γιατί οι περισσότεροι αξιωματικοί, μην έχοντας τίποτα καλύτερο να κάνουν, περνούσαν τον καιρό τους με την πολιτική. Οπωσδήποτε το πρόγραμμα του Συνδέσμου περιείχε ευθύς εξαρχής μία αντίφαση: Από το ένα μέρος το αίτημα για διεύρυνση των Ενόπλων Δυνάμεων και από το άλλο το αίτημα για δραστική μείωση της φορολογίας. [22] Παρόλα αυτά, η Βουλή στην συνεδρίαση της με ψήφους 150 υπέρ και 11 κατά (: «Διά πλειοψηφίας υπερτέρας της απαιτούμενης των 3/4 του όλου αριθμού των βουλευτών») ενέκρινε την «πρόταση Αναθεώρησης», η οποία είχε συνταχθεί από τον τότε καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου και γραμματέα του Υπουργείου Δικαιοσύνης Ν. Ν. Σαριδάκη και τροποποιηθεί από τους βουλευτές. Ταυτόχρονα, επετεύχθη και η ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής στην χώρα μας με την διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου στις 16 Μαρτίου, χάρη κυρίως στην επιρροή του Βενιζέλου. Η Βουλή διαλύθηκε στις αφού προηγουμένως ο Γεώργιος Α με διάγγελμα που απηύθηνε στο σώμα στις , υποσχέθηκε να «συγκαλέσει εγκαίρως την Αναθεωρητική Βουλή, ήτις θέλει αποφασίσει επί των αναθεωρητικών διατάξεων», τονίζοντας ότι η «μόνη διέξοδος» στην μεγάλη πολιτειακή κρίση ήταν η συνταγματική μεταρρύθμιση. [23] Στις εκλογές της 8 ης Αυγούστου 1910 αναδείχτηκαν 150 ανεξάρτητοι βουλευτές που δε διεκδίκησαν και τις 362 έδρες. Ο Θεοτόκης και ο Ράλλης, που είχαν κάνει συμφωνία διαμοιρασμού των εδρών, εξασφάλισαν μαζί 150 έδρες. Οι υπόλοιποι 58 βουλευτές ήταν οπαδοί του Ζαΐμη και του Μαυρομιχάλη. Ο Βενιζέλος, που βγήκε πρώτος στα αποτελέσματα της Αττικής-Βοιωτίας, δεν πήρε μέρος στις εκλογές. Επίσης, 122 πληρεξούσιοι είχαν εκλεγεί ως «ανεξάρτητοι οπαδοί της αλλαγής», με «σημαία» το «ανορθωτικό πνεύμα» του Κινήματος στο Γουδί (ανάμεσά τους και ο Βενιζέλος), αποτελώντας μία σημαντική ανανέωση του πολιτικού προσωπικού της χώρας. [24] Η Α Διπλή Αναθεωρητική Βουλή συνήλθε στις Σε μία Βουλή που την αποτελούσαν συντηρητικοί, παλαιοκομματικοί, ριζοσπάστες, φιλελεύθεροι και «εντολοδόχοι» κοινωνικών στρωμάτων (αγρότες) και επαγγελματικών σωματείων ήταν αδύνατο να εξασφαλιστεί σύμπτωση απόψεων γύρω από ένα ενιαίο πολιτειακό πρόσταγμα, ούτε καν συμφωνία για τον ίδιο τον χαρακτήρα της Συνέλευσης. Από τις πρώτες συνεδριάσεις έγινε φανερή η αντιπαράθεση των βουλευτών που ήθελαν την Βουλή «Αναθεωρητική» κι αυτών που την ήθελαν «Συντακτική». [25] Όταν ο Βενιζέλος αποβιβάστηκε στον Πειραιά στις , έδωσε την πρώτη του πολιτική ομιλία στον λαό των Αθηνών στην Πλατεία Συντάγματος. Εκεί προκάλεσε την έκπληξη του κοινού, όταν ανέφερε ότι η Συνέλευση πρέπει να είναι αναθεωρητικό και όχι συντακτικό σώμα. Δήλωσε, επίσης, ότι 9

10 αν και κατά την γνώμη του το Στέμμα δεν είχε χρησιμοποιήσει πάντα επωφελώς τις εξουσίες που διέθετε, ο ίδιος πίστευε στην μοναρχία («Πρέπει να ελπίσουμε ότι το Στέμμα συμμεριζόμενον τον κατ επανάληψιν εκδηλωθέντα λαϊκόν πόθον... θέλει αποφασίση να τεθεί επικεφαλής της ανορθωτικής κινήσεως Έχω ακράδαντον την πεποίθησιν ότι η βασιλευομένη δημοκρατία είναι ο τύπος του πολιτεύματος όστις προσαρμόζεται άριστα προς την πολιτικήν μόρφωσιν του ελληνικού λαού και εξυπηρετεί προσφορώτερον τα εθνικά συμφέροντα. Αλλ ούτε διενοήθην ποτέ δυναστικήν μεταβολήν.»). Είπε, τέλος, ότι θα σχημάτιζε ένα κόμμα αρχών που θα εργαζόταν για την υλική και ηθική ανύψωση της Ελλάδας. («Δεν έρχομαι ενταύθα, ως αρχηγός νέου εσχηματισμένου κόμματος. Έρχομαι απλώς σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών και υπό την σημαίαν ταύτην καλώ πάντας εκείνους, οίτινες συμμερίζονται τας ιδέας ταύτας, εμπνέονται από τον ιερόν πόθον ν αφιερώσωσι πάσας τας δυνάμεις της ψυχής και του σώματος, να συντελέσωσιν εις την επιτυχίαν των ιδεών τούτων.»). Επιπρόσθετα, από τον εξώστη της Πλατείας Συντάγματος, στην επίμονη αξίωση σοβαρής μερίδας του λαού των Αθηνών και των οπαδών του, για την σύγκληση Συντακτικής Συνελεύσεως, αντέταξε την ακλόνητη εμμονή στην αρχή της Αναθεωρητικής: «Επαναλαμβάνω, Διπλής Αναθεωρητικής Βουλής!». Στη νέα έκκληση του πλήθους για Συντακτική αντέτεινε για τρίτη συνεχή φορά: «Είπα! Αναθεωρητικής». Η συγκέντρωση της 5 ης Σεπτεμβρίου υπογράμμιζε την ηγετική επιβολή του Βενιζέλου στο χώρο της ελληνικής πολιτικής ζωής, αλλά και επιβεβαίωνε την αναγωγή του σε ουσιαστικό ρυθμιστή της καταστάσεως [26]. Ο ιστορικός λόγος του Ελ. Βενιζέλου είχε δύο όψεις: Από την μία ο νέος ηγέτης εμφανιζόταν ως «σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών», καταγγέλλοντας την «ανεπάρκεια» της Διοίκησης, της Δικαιοσύνης, της Νομοθεσίας, της Δημόσιας Εκπαίδευσης, ακόμη και της Εκκλησίας, και αναγγέλλοντας την συγκρότηση νέου πολιτικού σχηματισμού «ριζοσπατικών» κατευθύνσεων. («Αναγνωρίζων την ανάγκην διαπαιδαγωγήσεως του ελληνικού λαού και της χειραφετήσεως του αυτού από τον προσωπικόν κομματισμόν, θα εργασθώ διά την οργάνωσιν πολιτικού συλλόγου, διακλαδωμένου καθ όλον το κράτος»). Από την άλλη μεριά, ως «βασιλικότερος του βασιλέως», υποστηρίζοντας την άποψη ότι ο θεσμός του κληρονομικού ανώτατου άρχοντα μπορούσε ως «ισχυρότατος παράγων του πολιτεύματος να συνέχη τας κυβερνήσεις αυτού από των παρεκτροπών». Στις ο Βασιλιάς, μετά την παραίτηση της κυβερνήσεως Στ. Δραγούμη, ανέθεσε την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ελ. Βενιζέλο, ως «εκφραστή των λαϊκών ελπίδων και εκπρόσωπο της πολιτικής ανόρθωσης», ηγέτη όμως μίας δεκαπενταμελούς κοινοβουλευτικής ομάδας. Η νέα κυβέρνηση, εξοπλισμένη με την «δεδηλωμένη εμπιστοσύνη» του Γεωργίου Α παρουσιάστηκε στις στη Βουλή. Στη συνεδρίαση της επομένης ανέκυψε το θέμα του αν ο Βασιλιάς δικαιούται να διαλύσει Αναθεωρητική Βουλή, καθώς και αν ο πρωθυπουργός μπορεί να προανακοινώσει την διάλυση της Βουλής. Εν τέλει η Βουλή διαλύθηκε στις κατόπιν εισηγήσεως του Πρωθυπουργού. Στις εκλογές της δεν έλαβαν μέρος τα παλιά κόμματα, καταγγέλλοντας ως «αντισυνταγματική» την πρόωρη διάλυση της Αναθεωρητικής Βουλής και επισημαίνοντας στο κοινό ανακοινωθέν τους, το «καταστροφικόν καινοφανές δόγμα που διέπει πλέον τα πολιτικά πράγματα, «να συμμορφώνονται μέλη της Βουλής προς την έξαψιν του ανεύθυνου πλήθους [και το οποίο τους επιβάλει] απομάκρυνσιν από της μελλούσης Βουλής». 10

11 Οι παλαιοκομματικές ηγεσίες αναγκάστηκαν να αφήσουν ελεύθερο το πεδίο για την επικράτηση του Ελ. Βενιζέλου. 307 από τους 362 πληρεξούσιους της «Β Διπλής Αναθεωρητικής Βουλής» προέρχονταν από την βενιζελική παράταξη. Το σύνθημα της αποχής δεν βρήκε σημαντική απήχηση, το ποσοστό της αποχής ξεπερνούσε μόνο κατά 8 % το αντίστοιχο των εκλογών της Σημειωτέον ότι αυτή ήταν και η πρώτη αποχή πολιτικής παράταξης στην εκλογική ιστορία της χώρας. Στην συνεδρίαση της η κυβέρνηση Βενιζέλου υπέβαλε στη Β Διπλή Αναθεωρητική Βουλή σχέδιο αναθεωρητέων διατάξεων που το υπέγραψαν 6 βουλευτές-υπουργοί και που έμεινε γνωστό ως «προσχέδιον των εξ βουλευτών» (Ελ. Βενιζέλος, Λ. Κορομηλάς, Ε. Μπενάκης, Ν. Δημητρακόπουλος, Ε. Ρεπούλης, Α. Αλεξανδρής). [27] 11

12 Κεφάλαιο 4: Η εθνική συμφιλίωση Η πολιτική στρατηγική του Ελευθέριου Βενιζέλου, τόσο στη σύλληψη των καθοριστικών σκοπών όσο και στη μεθόδευση των επιμέρους χειρισμών, έτεινε να συγκεράσει το επιθυμητό με το εφικτό. Με αυτήν ακριβώς τη διττή προοπτική, ο Βενιζέλος ασπαζόταν μία τακτική ικανή να συμβάλει στην άμβλυνση των αντιθέσεων που δίχαζαν την εθνική κοινότητα και να καταστήσει δυνατή την αξιοποίηση όλων των παραγόντων της εθνικής ζωής. Άλλωστε, αυτή θα μπορούσε να είναι και η μόνη αποδοτική πολιτική έτσι ώστε η Ελλάδα να μπορέσει να κερδίσει τους επικείμενους πολέμους στους οποίους και θα εμπλεκόταν. Ο βασιλιάς Γεώργιος, έμπειρος γνώστης της πολιτικής πραγματικότητας, έτοιμος πάντοτε να ανταποκριθεί στην αναγκαιότητα της προσαρμογής, μετά την πρώτη έκπληξή του εκτίμησε στο σωστό μέτρο την προσφορά του Βενιζέλου. Η επιφυλακτική στάση των πολιτικών αρχηγών και η τουρκική αντίδραση απέναντι στον επίσημο εντολοδόχο του αλύτρωτου κρητικού λαού ανέστειλαν χρονικά μόνο την οριστική συμφωνία των δύο ανδρών. Ο Γεώργιος όταν εξακρίβωσε, μετά την κατηγορηματική δήλωση του Βενιζέλου ότι θα επέλεγε την ιδιότητα του ελλαδικού πολιτευτή αφήνοντας κάθε πολιτική δραστηριότητα στον έλεγχο και την έγκρισή του οπότε η Πύλη θα ήταν διπλωματικά ακάλυπτη στην αντίδρασή της, απαλλάχθηκε από τους τελευταίους ενδοιασμούς του και ανέθεσε στο Βενιζέλο την εντολή για τον σχηματισμό της κυβερνήσεως. Ένα ακόμη δείγμα της πρόθεσης του Βενιζέλου να αποτελέσει πρόσωπο ενότητας των δυνάμεων της χώρας ήταν η στρατιωτική πολιτική του. Η επάνοδος των αξιωματικών στα αυστηρά στρατιωτικά καθήκοντά τους αποτελούσε για τον Βενιζέλο βασική προϋπόθεση για την επαναφορά της χώρας στην ομαλότητα. Η πιστή, εντούτοις, εφαρμογή της βασικής αυτής αρχής, όφειλε να συνδυασθεί με την εξομάλυνση των αντιθέσεων, που είχαν προκληθεί στους κόλπους του στρατεύματος μετά την επαναστατική πρωτοβουλία του Συνδέσμου, και την αποκατάσταση της ομόνοιας. Η απόφαση του πρωθυπουργού να αποκόψει κάθε προνομιακό δεσμό με τα μέλη της επαναστατικής ομάδας και να αξιοποιήσει τα ικανότερα από τα συντηρητικά στοιχεία του στρατεύματος, κατέτεινε ακριβώς στην εξισορρόπηση των αντίρροπων τάσεων και στην αποκατάσταση αξιολογικών κριτηρίων για την επιλογή και προαγωγή των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων. Η πλαισίωσή του από το Νίδερ, ως προσωπάρχη, από τον Μεταξά, ως πρώτο υπασπιστή, και λίγο αργότερα από τους Δούσμανη και Δαγκλή, εξεικονίζει την σταθερή εμμονή του Βενιζέλου στην αντίληψη αυτή. Η απόφασή του, όμως, τον Ιούνιο του 1911 να επαναφέρει στο στράτευμα τον διάδοχο Κωνσταντίνο επικεφαλής της Γενικής Επιθεωρήσεως του στρατού αποτέλεσε την ακραία εφαρμογή της. Διερωτάται βέβαια κανείς αν ο Κωνσταντίνος ύστερα από το 1897 ήταν ο καταλληλότερος για να αναλάβει την ηγεσία του ελληνικού στρατού. Κάτω από το φως των μεταγενέστερων γεγονότων, πρέπει να τονισθεί ότι η συμβολή του στην νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων δικαίωσε ως ένα βαθμό και την γενικότερη σκοπιμότητα του μέτρου και την ειδικότερη εμπιστοσύνη του πρωθυπουργού στις στρατιωτικές του ικανότητες. Παράλληλα, όμως, η επίμονη κριτική στάση του Κωνσταντίνου απέναντι στις αποφάσεις της υπεύθυνης πολιτικής ηγεσίας, κατά την περίοδο της στενής και εποικοδομητικής συνεργασίας ανάμεσα στην κυβέρνηση και το στέμμα, δεν έπαυσε να αποτελεί αρνητικό στοιχείο. Η 12

13 έμπρακτη δήλωση της κυβερνητικής εμπιστοσύνης δεν ήταν αρκετή για να ανασταλεί η διαμόρφωση ενός πυρήνα συντηρητικών αξιωματικών, διατεθειμένων να αναζητούν την πηγή της εξουσίας όχι στον υπεύθυνο πρωθυπουργό, άμεσο συχνά προϊστάμενό τους, αλλά στο πρόσωπο του διαδόχου. [28] 13

14 Κεφάλαιο 5: Νομοθετικά και διοικητικά μεταρρυθμιστικά μέτρα του Βενιζέλου Αναμφίβολα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος σφράγισε καθοριστικά με την παρουσία και το θεσμικό του λόγο το αναθεωρητικό έργο του 1911, συμμετέχοντας ενεργά στις 41 από τις 42 συνεδριάσεις της Αναθεωρητικής Βουλής, τέμνοντας ζητήματα ακανθώδη όπως η ελευθερία του Τύπου, το εκλογοδικείο, κ.α. και προσδίδοντας τον απαιτούμενο ιδεολογικό συνεκτικό ιστό στην συνταγματική μεταρρύθμιση. Σ αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να αξιολογήσουμε την διαρκή μέριμνα του Ελευθερίου Βενιζέλου για συμβιβασμούς και εξισορροπήσεις στην οικοδόμηση του «νέου» πολιτικού συστήματος που δεν θά πρεπε να θίξει ούτε τις ουσιαστικές εξουσίες του Βασιλιά ούτε τους ποικίλους δεσμούς των ανερχόμενων αστικών στρωμάτων με τους «ολιγαρχικούς» των πολιτικών «τζακιών» και με το στρατιωτικο-ανακτορικό πλέγμα συμφερόντων. Όπως γράφει και ο Γρ. Δαφνής: «Ο Βενιζέλος δίχως να καταλύσει την αστική δημοκρατία των προκρίτων προσπάθησε να την ανανεώσει». Ο ίδιος ο Βενιζέλος πίστευε υπερβολικά ίσως στην παιδαγωγική δύναμη της συνταγματικής μεταρρύθμισης. Μάλιστα, η συνταγματική μεταρρύθμιση και το νομοθετικό έργο που την πλαισίωσε προορίζονταν να λειτουργήσουν ως βασικά ερείσματα που θα επέτρεπαν στο κράτος να επιτελέσει την «υψηλήν αυτού αποστολήν, σύμφωνα με το πολιτικό, ηθικό και εθνικό περιεχόμενο που προσέδιδε σ αυτήν» ο Ελ. Βενιζέλος και το πλειοψηφικό ρεύμα που τον ακολούθησε και τον στήριξε. Το Σύνταγμα του 1864/1911 δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και τέθηκε σε ισχύ την Από τις νέες συνταγματικές διαρρυθμίσεις (τροποποιήθηκαν ή συμπληρώθηκαν 54 από τα 110 άρθρα του Συντάγματος) οι πιο σημαντικές ήταν οι εξής: 1. Η ανάθεση του ελέγχου του κύρους των βουλευτικών εκλογών όχι πλέον στη Βουλή αλλά σε Ειδικό Δικαστήριο (Εκλογοδικείο) που το απάρτιζαν αρεοπαγίτες και εφέτες (άρθρο 73). 2. Η ελάττωση της απαιτουμένης ηλικίας των εκλόγιμων ως βουλευτών από το 30ό στο 25o έτος. 3. Ο αποκλεισμός των στρατιωτικών από τη δυνατότητα να εκλέγονται βουλευτές και η καθιέρωση του ασυμβίβαστου της ιδιότητας του βουλευτή προς ορισμένες ιδιωτικές θέσεις σε επιχειρήσεις. 4. Η απλούστευση της νομοθετικής διαδικασίας με συντόμευση των σχετικών χρονικών περιορισμών έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί η κωλυσιεργία (άρθρο 56). 5. Η καθιέρωση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων (άρθρα 88,90,102). 6. Η κατοχύρωση της δικαστικής ανεξαρτησίας με την θέσπιση της μονιμότητας των εισαγγελέων και την ίδρυση του «Ανώτατου Δικαστικού Συμβουλίου», αρμόδιου για τις τοποθετήσεις, μεταθέσεις, κ.λ.π. των δικαστικών. 7. Η ίδρυση «Δικαστηρίου Συγκρούσεως Καθηκόντων» και «Δικαστηρίου Αγωγών Κακοδικίας». 8. Η επανίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας ως διοικητικού δικαστηρίου και ως νομοπαρασκευαστικού οργάνου (άρθρο 82). (τελικά το ΣτΕ θα λειτουργήσει το 1929) 14

15 9. Η πληρέστερη διασφάλιση των ατομικών ελευθεριών και ιδίως της προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας, της φορολογικής ισότητας, του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι και του ασύλου της κατοικίας. Ακόμη, ενισχύθηκε η ελευθερία του τύπου με την παροχή περισσοτέρων εγγυήσεων απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία (άρθρα 3,5,6,9,11,12,14,17). 10. Η διεύρυνση των περιπτώσεων για τις οποίες θα ήταν επιτρεπτή η αναγκαστική απαλλοτρίωση, όπως για την αποκατάσταση των ακτημόνων γεωργών (άρθρο 17). 11. Η καθιέρωση της υποχρεωτικής στοιχειώδους εκπαιδεύσεως και η παροχή της δωρεάν (άρθρο 16). 12. Η απλούστευση της διαδικασίας της Αναθεώρησης του Συντάγματος (άρθρο 108). 13. Η εισαγωγή, με το άρθρο 91 παρ. 2, του θεσμού της «καταστάσεως πολιορκίας» που επέτρεπε την αναστολή των κυριότερων εγγυήσεων των ατομικών δικαιωμάτων από την Εκτελεστική Εξουσία «εις περίπτωσιν εμπολέμου καταστάσεως ή γενικής ένεκεν εξωτερικών κινδύνων επιστρατεύσεως». 14. Η θέσπιση ως επίσημης γλώσσας του κράτους εκείνης «εις την οποίαν συντάσσονται το πολίτευμα και της ελληνικής νομοθεσίας τα κείμενα» και η απαγόρευση κάθε επέμβασης «προς παραφθοράν της». Η σύντομη θητεία της Β Αναθεωρητικής Βουλής συνδέθηκε, κατά κύριο λόγο, με την επιψήφιση του νέου Συντάγματος αλλά και με την λήψη γενναίων νομοθετικών μέτρων. Χωρίς να μεταβάλλει τις βάσεις του πολιτεύματος, ο νέος καταστατικός χάρτης της ελληνικής πολιτείας επέτρεπε τη θετική ανταπόκριση στην ανάγκη της εύρυθμης λειτουργίας του κράτους και της κατοχυρώσεως των ατομικών ελευθεριών, συνέβαλε στον τερματισμό της εσωτερικής κρίσεως και την αποκατάσταση της εσωτερικής ομόνοιας. Το νομοθετικό έργο της Β Αναθεωρητικής Βουλής έθεσε τις βάσεις για την κατοχύρωση της δικαιοσύνης, την εξυγίανση της διοικήσεως, την καλύτερη απόδοση των δημοσίων οικονομικών και την πληρέστερη οργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων [29]. Μεγαλύτερη σπουδαιότητα από τις τροποποιήσεις του Συντάγματος είχαν οι 337 νέοι νόμοι που ψηφίστηκαν με πρωτοβουλία του Βενιζέλου και των υπουργών του. Τα νομοθετήματα αυτά εγκαινίασαν μία ολόκληρη σειρά από μεταρρυθμιστικά μέτρα. Αφού τοποθέτησε τους οπαδούς του στην κρατική μηχανή (φίλους των υποστηρικτών του και πρόσωπα που θα ήταν χρήσιμα χάρη στα προσόντα τους), ο Βενιζέλος κατήργησε (στα χαρτιά τουλάχιστον) τη ρουσφετολογία. Αυτό δεν σήμαινε ότι η κομματική εύνοια εξαφανίστηκε διά παντός. Εντούτοις, η δημόσια διοίκηση βελτιώθηκε σε μεγάλο βαθμό (τώρα πια οι διορισμοί γίνονται με δημόσιους διαγωνισμούς) και τα στελέχη της πολλαπλασιάστηκαν για να είναι σε θέση να ανταποκριθούν στα διοικητικά καθήκοντα που δημιουργούσε το πλήθος των μεταρρυθμίσεων. Στα μέτρα συγκαταλέγονταν και η καθιέρωση κανονισμών για τις συνθήκες εργασίας στις βιομηχανίες και τις βιοτεχνίες, η ίδρυση υπουργείου Γεωργίας, ο τεμαχισμός των μεγάλων θεσσαλικών υποστατικών και η αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, ιδιαίτερα ως προς τις σχέσεις της με τα υπουργεία στο κέντρο. Παράλληλα, έγιναν και άλλες μεταρρυθμίσεις: 15

16 1. Βελτίωση της απονομής της δικαιοσύνης. 2. Κατάργηση των σκανδαλωδών συνθηκών που επικρατούσαν στις φυλακές. 3. Αντικατάσταση, σε πολλές περιπτώσεις, των ποινών φυλάκισης με πρόστιμα. 4. Αναγνώριση των εργατικών συνδικάτων. 5. Μείωση του ύψους του επιτοκίου. 6. Καθορισμός κατώτατων ορίων μισθών για τις γυναίκες και τα παιδιά. 7. Αναθεώρηση των διατάξεων του κανονισμού της Βουλής, με σκοπό να διαθέτουν οι υπουργοί περισσότερο χρόνο για κοινοβουλευτικές συζητήσεις. 8. Ανάθεση τοπικών διοικητικών καθηκόντων σε άμισθα ενοριακά συμβούλια. 9. Κατάργηση, εκτός από τις μεγαλύτερες πόλεις, του αξιώματος του δημάρχου, γιατί στο παρελθόν είχε γίνει άγρια εκμετάλλευσή του για κομματικούς σκοπούς. [30] Σημαντικές, πάντως, ήταν και οι εξελίξεις που σημειώθηκαν στον οικονομικό τομέα. Ο αστικός μετασχηματισμός, που επέφερε η βενιζελική πολιτική, άλλαξε ριζικά τις σχέσεις οικονομίας-κράτους όπως αυτές λειτουργούσαν στο 19 ο αιώνα και συγχρόνως το μεταβαλλόμενο πολιτικοοικονομικό πλαίσιο έθετε αυστηρά όρια στις πολιτικές επιλογές και στις εναλλακτικές λύσεις που ήταν δυνατές στην περίοδο που έδρασε ο Βενιζέλος. Επιπλέον, το κράτος κατέβαλε γενναίες προσπάθειες να δημιουργήσει ένα πιο ορθολογικό σύστημα δημόσιας διοίκησης ικανό να διαδραματίζει ενεργό ρόλο στην οικονομία. Γιατί πριν απ αυτήν την περίοδο η κρατική δράση όχι μόνο παρέλυε από τη συνεχιζόμενη μάστιγα της ληστείας αλλά και η ίδια η κρατική διοίκηση ήταν τόσο ευάλωτη στις πιέσεις που ασκούσαν οι πολιτικοί, οι κομματάρχες και οι τοπικές ομάδες συμφερόντων, ώστε ήταν ανίκανη να δρα σαν ενιαίο, συλλογικό σώμα. Δεδομένου ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν ήταν μόνιμοι και τα αξιοκρατικά κριτήρια για την πρόσληψή τους ανύπαρκτα, η θέση τους εξαρτιόταν τελείως από το αν ο πολιτικός πάτρων του καθενός παρέμενε ισχυρός. Οι ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις του Τρικούπη ( ) κι αργότερα του Βενιζέλου ( ) εξάλειψαν σταδιακά τις πλευρές αυτές του κρατικού μηχανισμού. Η ληστεία καταπολεμήθηκε και καταβλήθηκαν νομοθετικές προσπάθειες για τη θέσπιση εκπαιδευτικών κριτηρίων για την πρόσληψη δημοσίων υπαλλήλων, για τη νομιμότητα για τους περισσότερους υπαλλήλους του κράτους, για τον αυστηρότερο έλεγχο του τραπεζικού συστήματος και για τη σύσταση ειδικευμένων δημοσίων υπηρεσιών και υπουργείων. Η διοικητική αυτή ορθολογικοποίηση συνοδεύτηκε από μία άνευ προηγουμένου αύξηση του κρατικού προϋπολογισμού, καθώς οι δαπάνες αυξήθηκαν με θεαματικό τρόπο, καθώς αυξήθηκε ο πλούτος της χώρας. Σ αντίθεση με την προηγούμενη περίοδο, οι επιπρόσθετοι χρηματικοί πόροι, που το κράτος κατάφερε να αποσπάσει με την υπερβολική (κυρίως έμμεση) φορολογία, την αύξηση των τελωνειακών δασμών και την τεράστια προσφυγή στον εσωτερικό και εξωτερικό δανεισμό, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τη διατήρηση κι επέκταση της πολιτικής διοίκησης. Διατέθηκαν, επίσης, για την συγκρότηση σύγχρονου στρατού και για την ανάπτυξη συγκοινωνιακού δικτύου στη χώρα. [31] 16

17 Το 1910 οι οικονομικές ανάγκες του κράτους για την τακτοποίηση των εθνικών δανείων επέβαλαν τη σύναψη μεγάλου εξωτερικού δανείου ύψους 150 εκατομμυρίων φράγκων. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο να πάει στο Παρίσι για διαπραγματεύσεις ο διοικητής της Εθνικής Τράπεζας Ι. Βαλαωρίτης. Οι διαπραγματεύσεις αυτές κατέληξαν τον Ιούλιο του 1910 στην υπογραφή σύμβασης μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και των τραπεζών Εθνική, Αθηνών, Ανατολής, Hambro, Erlanger, Comptoir Nationale d Escompte de Paris και Société Générale. Το προϊόν του δανείου προοριζόταν, για την εξόφληση της προκαταβολής των 40 εκατομμυρίων φράγκων, για την κατασκευή σιδηροδρόμων, εκτέλεση αντιπλημμυρικών έργων, έργων αποξήρανσης στη Θεσσαλία και λιμενικών έργων, για την πληρωμή υποχρεώσεων του κράτους και ελλειμμάτων του προϋπολογισμού και για τις δαπάνες του ίδιου του δανείου. Τελικά, όμως, το δάνειο χρησίμευσε κυρίως για τη συμπλήρωση και προπαρασκευή των αμυντικών μέσων στα οποία στηρίχθηκε η Ελλάδα στους Βαλκανικούς Πολέμους. [32] 17

18 Κεφάλαιο 6: Η αναδιοργάνωση των Ενόπλων Δυνάμεων Ο Βενιζέλος ανέλαβε ο ίδιος τα υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών και κατέστησε τη βελτίωση των Ενόπλων Δυνάμεων έναν από τους κυριότερους στόχους του, καθώς είχε δεσμευθεί προς τούτο έναντι των αξιωματικών που είχαν βοηθήσει την ανάδειξή του στην Ελληνική πολιτική σκηνή. Οπωσδήποτε η ενίσχυση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων έβρισκε σύμφωνα όλα τα πολιτικά κόμματα, καθώς οι Βαλκανικές χώρες αλλά και η Τουρκία ήδη επιδίδονταν σε αξιοσημείωτη οπλική μεγέθυνση, βαδίζοντας στα χνάρια των Μεγάλων Ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Διέβλεπαν, επίσης, ότι η εξωτερική πολιτική της Ελλάδας είχε πολύ εξασθενήσει καθώς της έλειπε η ισχύς των όπλων. Η κυβέρνηση Δραγούμη είχε ελαττώσει τις δημόσιες δαπάνες σε 140 εκατομμύρια δραχμές το 1910 κάνοντας οικονομίες. Τα συνολικά έσοδα του κράτους έφταναν περίπου δραχμές. Ο Κορομηλάς (υπουργός Οικονομικών στην πρώτη κυβέρνηση Βενιζέλου) βελτίωσε την κατάσταση. Τα έσοδά του ήταν δραχμές, ενώ τα έξοδά του μόνο Έτσι, στο διάστημα προέκυψε πλεόνασμα πάνω από 94 εκατομμύρια. Επόμενο ήταν να αυξηθούν σημαντικά τα κονδύλια για τα υπουργεία Στρατιωτικών και Ναυτικών, σε συνδυασμό και με το δάνειο ύψους φράγκων που είχε λάβει η χώρα μας το Ως τον Οκτώβριο του 1912 ο Βενιζέλος αύξησε την εκτιμώμενη αριθμητική ισχύ του εν επιστρατεύσει στρατού σε αξιωματικούς και στρατιώτες που ήταν εξοπλισμένοι με τουφέκια τύπου Mannlicher (με 90 εκατομμύρια φυσίγγια) και τουφέκια παλαιού τύπου (με 20 εκατομμύρια φυσίγγια). Ο στρατός διέθετε 144 ταχέα τηλεβόλα (με οβίδες) και 36 ορεινά τηλεβόλα (με οβίδες). Υπήρχαν στολές για άνδρες και είχαν παραγγελθεί κι άλλες. Ίσως να υπήρχε μία δόση αλήθειας στη δήλωση του διαδόχου ότι τα γυμνάσια που έγιναν τον Μάιο-Ιούνιο 1912, με συμμετοχή ανδρών, έδειξαν ότι ο στρατός δεν βρισκόταν σε τόσο υψηλό επίπεδο όσο τρία χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, δεν είχαν την ίδια γνώμη οι ξένοι παρατηρητές οι οποίοι εξέφρασαν την άποψη ότι ο στρατός ήταν ικανοποιητικής μαχητικότητας. Αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο έργο που είχε επιτελέσει η γαλλική στρατιωτική αποστολή με επικεφαλής το στρατηγό Eydoux, ο οποίος είχε έλθει στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του Βρίσκοντας ότι οι ανώτατοι αξιωματικοί ήταν πολύ χαμηλού επιπέδου και ότι έλειπαν σχεδόν παντελώς από το στράτευμα οι καλά εκπαιδευμένοι επιτελάρχες, ο Γάλλος στρατηγός έστειλε αρκετούς κατώτερους αξιωματικούς στη Γαλλία για εκπαίδευση. Ίδρυσε, επίσης, μία σχολή επιτελών και στρατιωτικές σχολές για τα διάφορα όπλα. Τον Φεβρουάριο του 1912 η Βουλή ψήφισε το σχέδιο που είχε υποβληθεί για την αναδιοργάνωση του ελληνικού στρατού σύμφωνα με τον οποίο: 1. Καταργήθηκαν όλες οι βασικές μόνιμες μονάδες. 2. Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε τέσσερεις στρατιωτικές περιφέρειες, καθεμία από τις οποίες θα προμήθευε μία μεραρχία σε καιρό ειρήνης και δύο σε καιρό επιστράτευσης. 3. Το μόνιμο στράτευμα θα αποτελούνταν από δώδεκα συντάγματα πεζικού, έξι ευζωνικά τάγματα, τρία συντάγματα 18

19 ιππικού, τέσσερα συντάγματα πεδινών πυροβολαρχιών, δύο συντάγματα ορεινών πυροβολαρχιών, μία μοίρα βαρέων πυροβόλων και δύο συντάγματα μηχανικού. 4. Αυξήθηκε ο αριθμός των εφέδρων και των δοκίμων αξιωματικών. Ο Βενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει αυτόν τον στρατό μακριά από την πολιτική και φρόντισε να γίνονται οι τοποθετήσεις ανάλογα με τις ανάγκες και τα διαθέσιμα προσόντα των στελεχών του. Επέμεινε να επανέλθουν στο στράτευμα οι πρίγκιπες και να διοριστεί ο διάδοχος στη θέση του γενικού επιθεωρητή, μέτρο ελάχιστα δημοφιλές, το οποίο όμως ο Βενιζέλος επέβαλε στη Βουλή. Επανέφερε στην ενεργό υπηρεσία τον Ι. Μεταξά και αποφυλάκισε τον Α. Καλίνσκη και τους τέσσερεις κατώτερους αξιωματικούς του ιππικού που είχαν συλληφθεί κατά την επανάσταση στο Γουδί. [33] Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, αναδιοργανώθηκε και το ελληνικό πολεμικό ναυτικό. Άλλωστε, κατά τον Ά Βαλκανικό Πόλεμο το σχετικά ισχυρό ελληνικό πολεμικό ναυτικό προσείλκυσε τη συμμαχία των ισχυρών πεζικών δυνάμεων της Βαλκανικής Χερσονήσου (Σερβία, Βουλγαρία) κατά των Οθωμανών. [34] Αξιωματικοί του ναυτικού στάλθηκαν για εκπαίδευση στην Αγγλία. Επίσης, από την Αγγλία έφτασε μία αποστολή από αξιωματικούς του ναυτικού, με επικεφαλής τον ναύαρχο Tufnell. Ο αξιωματικός αυτός ήρθε στην Ελλάδα το Μάιο του 1911 και τον Ιούλιο του 1912 διορίστηκε αντιναύαρχος, αρχηγός του ελληνικού στόλου. Σε συνεργασία με το ελληνικό υπουργείο Ναυτικών ίδρυσε σχολές πυροβολητών, σηματωρών, τορπιλητών και αναμόρφωσε το σύστημα της εκπαίδευσης των ναυτικών δοκίμων. Το καλοκαίρι του 1912 ο στόλος, που το φθινόπωρο ενισχύθηκε με ένα υποβρύχιο («Δελφίν»), έξι αντιτορπιλικά και τέσσερα εξοπλισμένα ατμόπλοια της γραμμής, άρχισε μία σειρά από απαιτητικές εκπαιδευτικές ασκήσεις. Η μεγάλη κατανάλωση, όμως, κάρβουνου και πυρομαχικών προκάλεσε στη Βουλή κατακραυγή από την πλευρά της αντιπολίτευσης. Επίσης, είχαν παραγγελθεί και άλλα σκάφη -ένα θωρηκτό, δύο αντιτορπιλικά και έξι τορπιλοβόλα. Έτσι λοιπόν, τον Νοέμβριο του 1912 (δηλαδή στον πρώτο μήνα του Α Βαλκανικού Πολέμου) ο ελληνικός στόλος αποτελείτο από: ένα θωρακισμένο καταδρομικό («Αβέρωφ»), τρία θωρηκτά («Ύδρα», «Σπέτσαι», «Ψαρά», παλαιά σκάφη που είχαν πλημμελώς συντηρηθεί), έξι βαριά και οκτώ ελαφρά αντιτορπιλικά, τέσσερα τορπιλοβόλα, οκτώ κανονιοφόρους, τέσσερα εξοπλισμένα ατμόπλοια της γραμμής, ένα υποβρύχιο και άλλα μικρότερα σκάφη. Τέλος, σημαντικός αριθμός υπερωκεανίων είχαν μετατραπεί, από τον Tufnell, σε βοηθητικά καταδρομικά για να εκτελούν νηοψίες σε ξένα εμπορικά πλοία που κατέπλεαν σε οθωμανικά λιμάνια κατά την πολεμική περίοδο. [35] 19

20 Επίλογος Στην εργασία αυτή καταβλήθηκε προσπάθεια να αναλυθεί το αναμορφωτικό έργο της τριετίας , ώστε το ελληνικό κράτος να επικρατήσει στους εθνικούς αγώνες της εποχής. Έγινε φανερό ότι η συνταγματική μεταρρύθμιση και το νομοθετικό έργο που την πλαισίωσε προορίζονταν να λειτουργήσουν ως βασικά ερείσματα που θα επέτρεπαν στο κράτος να επιτελέσει την «υψηλήν αυτού αποστολήν, σύμφωνα με το πολιτικό, ηθικό και εθνικό περιεχόμενο που προσέδιδε σ αυτήν» [36] ο Ελευθέριος Βενιζέλος και το πλειοψηφικό ρεύμα που τον ακολούθησε. Παράλληλα, επισημάνθηκε η σκοπιμότητα και η επιτυχία της πολιτικής της εθνικής συμφιλίωσης που ακολούθησε ο Κρης πολιτικός, παρά τις όποιες αντιδράσεις του χώρου που τον ανέδειξε. Τέλος, περιγράφηκε αδρά η αναδιοργάνωση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων που συνέβαλε στην αναβάθμιση της συμμαχικής αξίας της Ελλάδας και στην ικανοποίηση των εθνικών της δικαίων. 20

21 Παραπομπές Πρόλογος [1]. Φωτάκης Ζ., «Το ελληνικό ναυτικό και οι βαλκανικοί πόλεμοι», Ναυτική Επιθεώρηση, Τεύχος 551 του 2005, Σελ. 20. [2]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ Κεφάλαιο 1 [3]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ [4]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, (Εστία: Αθήνα 1981), Σελ [5]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ [6]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ [7]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ [8]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, London 1972, Σελ [9]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ [10]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [11]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 107,108. [12]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [13]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ [14]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ. 260,261. Κεφάλαιο 2 [15]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ.109,110. [16]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ. 266,267. [17]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [18]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ. 267 και Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ Κεφάλαιο 3 [19]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 110,111. [20]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ. 276,277. [21]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 111,112. [22]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [23]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 112,113. [24]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [25]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 114,115. [26]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ [27]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ

22 Κεφάλαιο 4 [28]. Ιστορία του ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Τ. 14, Σελ. 272,273,278. Κεφάλαιο 5 [29]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ. 118,119,121,122. [30]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ. 281,282. [31]. Βερέμης Θ., «Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του», Αθήνα 1980, Σελ. 3,7. [32]. Παντελάκης Ν., «Δημόσια Δάνεια», Αθήνα 1995, Σελ. 62,63. Κεφάλαιο 6 [33]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ [34]. Φωτάκης Ζ., «Το ελληνικό ναυτικό και οι βαλκανικοί πόλεμοι», Σελ. 26,30. [35]. Dakin D., Η ενοποίηση της Ελλάδος, Σελ Επίλογος [36]. Παπακοσμά Β., Ο στρατός στην πολιτική ζωή της Ελλάδος: Το πραξικόπημα του 1909 και οι επιπτώσεις του μέχρι σήμερα, Σελ

23 23