Αξιολόγηση ηρωικής συμπεριφοράς και προτιμήσεις προτύπων ρόλου από άτομα. ηλικίας ετών. Μαρία Πλατσίδου. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Transcript

1 1 Πλατσίδου Μ. & Μεταλλίδου, Π. (2003). Αξιολόγηση ηρωικής συμπεριφοράς και προτιμήσεις προτύπων ρόλου από άτομα ηλικίας ετών. Ψυχολογία, 10 (4), Αξιολόγηση ηρωικής συμπεριφοράς και προτιμήσεις προτύπων ρόλου από άτομα ηλικίας ετών. Μαρία Πλατσίδου Πανεπιστήμιο Μακεδονίας & Παναγιώτα Μεταλλίδου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Διεύθυνση: Μαρία Πλατσίδου, Τμήμα Εκπαιδευτικής & Κοινωνικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη Τηλ

2 2 Η εφηβεία είναι η περίοδος κατά την οποία εξελίσσεται η διαδικασία για την κατάκτηση της προσωπικής ταυτότητας (Erikson, 1968). Η απόκτηση ταυτότητας διέρχεται από διάφορα στάδια (Marcia, 1980) και την πορεία αυτή επηρεάζουν παράγοντες όπως η ηλικία, το στυλ διαπαιδαγώγησης της οικογένειας, το κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο και η φυλετική καταγωγή (Adams, Gullota, & Markstrom- Adams, 1994). Επίσης, οι έφηβοι επιδεικνύουν μια ποικιλία διαφορετικών «εαυτών» ανάλογα με τις συνθήκες, στην προσπάθειά τους να βρουν ποιος είναι ο πραγματικός εαυτός τους (Harter, 1997). Όπως έδειξε η σχετική έρευνα, η πορεία των εφήβων για την απόκτηση ταυτότητας και την εύρεση του αληθινού εαυτού τους επηρεάζεται από τους σημαντικούς άλλους (βλ. ενδεικτικά Nestemann & Hurrelmann, 1994). Τη μεγαλύτερη επίδραση φαίνεται ότι ασκούν τα μέλη της οικογένειας και οι συνομήλικοί τους. Επιπλέον, σημαντική επίδραση ασκούν στους εφήβους πρόσωπα από την κοινωνική και τη δημόσια ζωή που είτε ανήκουν στον κύκλο των γνωριμιών τους είτε παρακολουθούν το έργο τους από τα μέσα ενημέρωσης, τα βιβλία, κ.τ.λ. Τέτοια άτομα λειτουργούν για τους εφήβους ως πρότυπα ταύτισης που επηρεάζουν τη διαμόρφωση της ταυτότητας και των αξιών τους. Αυτό συμβαίνει μέσα από διαδικασίες όπως η κοινωνική μάθηση (Bandura, 1986) και η κοινωνική σύγκριση, με την οποία οι έφηβοι επικυρώνουν και παγιώνουν την προσωπική και την κοινωνική τους ταυτότητα και αποκτούν εμπιστοσύνη στην εγκυρότητα των πεποιθήσεών τους (Hogg & Adams, 1988). Η διαμόρφωση της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς φαίνεται πως είναι μια από τις διαστάσεις που επηρεάζονται σημαντικά από τις επιδράσεις του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος στην παιδική και εφηβική ηλικία (βλ. Κακαβούλης, 1999). Στο πλαίσιο της συμπεριφορικής θεωρίας, η ανάπτυξη της αλτρουιστικής συμπεριφοράς ερμηνεύεται με βάση τη διαδικασία της μίμησης και

3 3 ταύτισης με ένα πρότυπο, αλλά και με τη γνωστική αναπαράσταση και επεξεργασία των σχετικών εννοιών, γεγονότων και πράξεων (για το τελευταίο σημείο βλ. και Eisenberg, 1986). Άλλοι υποστηρίζουν ότι η αλτρουιστική συμπεριφορά ερμηνεύεται από συγκεκριμένους παράγοντες, συναισθηματικούς και προσωπικότητας, όπως η ενσυναίσθηση και η συμπάθεια (Toi & Batson, 1982). Θεωρούν, μάλιστα, ότι αυτά τα στοιχεία είναι εγγενή στον άνθρωπο (Hoffman, 1981). H διερεύνηση της αλτρουιστικής συμπεριφοράς (βλ. Κακαβούλη, 1999 για μια επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας) ανέδειξε ως κρίσιμο παράγοντα επιρροής τα χαρακτηριστικά των σημαντικών προτύπων. Το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας βρέθηκε άλλοτε να έχει σημαντική επίδραση κι άλλοτε όχι. Επίσης, το φύλο των παιδιών παίζει ρόλο στο βαθμό αλτρουισμού που θα επιδείξουν. Γενικά, τα κορίτσια παρουσιάζουν πιο συχνά ορισμένες μορφές αλτρουιστικής συμπεριφοράς από ό,τι τα αγόρια (Eisenberg & Mussen, 1997). Τέλος, έχει επισημανθεί η σημαντική επίδραση του σχολείου αλλά και της τηλεόρασης και των άλλων μέσων μαζικής ενημέρωσης στη διαμόρφωση της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς κατά την παιδική και εφηβική ηλικία (Eisenberg & Mussen, 1997). Η αλτρουιστική συμπεριφορά και η κοινωνική προσφορά είναι από τα κύρια στοιχεία της έννοιας του ήρωα, όπως προκύπτει από την αναλυτική περιγραφή του όρου που γίνεται στο επόμενο κεφάλαιο. Στην παρούσα εργασία προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε κατά πόσο οι έφηβοι εκτιμούν τα ηρωικά χαρακτηριστικά προσώπων της δημόσιας ζωής, τα οποία έχουν γνωρίσει μέσα από τις σπουδές τους ή τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Επίσης, θέλαμε να δούμε κατά πόσο τα ηρωικά πρόσωπα αποτελούν για τους έφηβους πιο ελκυστικά πρότυπα προς ταύτιση σε σχέση με άλλα πρόσωπα που θαυμάζουν, και τα οποία δε διακρίνονται από ηρωικά χαρακτηριστικά. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η συστηματική μελέτη των ηρωικών προσώπων κατά τη διδασκαλία προσφέρει στα παιδιά πιθανούς ρόλους-πρότυπα, τα οποία

4 4 μπορούν να αναδειχθούν ως εμπνευστές και καθοδηγητές κάποιων σε διάφορους τομείς της προσωπικής, κοινωνικής ή επαγγελματικής τους ζωής (French & Pena, Lawlis, 1995). Η έρευνά μας συμβάλλει, ελπίζουμε, στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι έφηβοι αξιολογούν την ηρωική συμπεριφορά και κατά πόσο η εκτίμηση αυτή συμβάλλει στις ταυτίσεις τους με διάφορα πρότυπα. Οι ήρωες και οι ρόλοι-πρότυπα Πολλοί ερευνητές επιχείρησαν να διερευνήσουν το νόημα και τις ιδιότητες που αποδίδουν στην έννοια «ήρωας» τα παιδιά αλλά και οι ενήλικες. Όπως διαπιστώθηκε (Cohen Pleiss & Feldhusen, 1995), ως ήρωας χαρακτηρίζεται το πρόσωπο που, έχοντας έρθει αντιμέτωπο με ένα σοβαρό πρόβλημα, δυσκολία ή σύγκρουση, επιδεικνύει αρετές όπως γενναιότητα, αυτοθυσία, σοφία, ευαισθησία στις ανάγκες των άλλων και τοποθετεί το κοινό συμφέρον υψηλότερα από το ατομικό. Είναι ένα πρόσωπο που αξίζει να θαυμάζει και να τιμά κανείς και, ενδεχομένως, προσπαθεί να μιμηθεί τις πράξεις του. Μπορεί να είναι ένα πρόσωπο πραγματικό ή μυθικό, σημερινό ή ιστορικό, οικείο ή μακρινό, κ.τ.λ. Συχνά χαρακτηρίζονται ως ήρωες άτομα που βρίσκονται στο φως της δημοσιότητας και αναδεικνύουν με κάποιον τρόπο τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης. Όμως, επισημαίνεται με έμφαση ότι ο χρόνος καταξιώνει τους ήρωες στη συνείδηση της κοινής γνώμης, ενώ απαλείφει τις εφήμερες διασημότητες (White & O Brien, 1999). Οι ήρωες με τη συμπεριφορά τους εμπνέουν τους ανθρώπους να δουν το καλό που βρίσκεται μέσα τους και να το αναπτύξουν. Κάθε ηρωικό πρόσωπο δε γίνεται αντικείμενο εκτίμησης και αιτία έμπνευσης για τον καθένα στον ίδιο βαθμό. Το πρότυπο ρόλου αναφέρεται στην ιδιαίτερη σχέση ταύτισης που αναπτύσσει κάποιος με ένα ή περισσότερα πρόσωπα που εκτιμά και θαυμάζει (Pleiss & Feldhusen, 1995). Η ταύτιση προσδιορίζεται με αναφορά στο

5 5 βαθμό αποδοχής των πεποιθήσεων και των αξιών του προτύπου, τη μίμηση της συμπεριφοράς του και την ομοιότητα που κάποιος επιδιώκει με αυτό (Bandura, Bell, Sanchez, 1999). Η ταύτιση είναι το γνώρισμα που κατεξοχήν χαρακτηρίζει το πρότυπο ρόλου, ενώ μπορεί να απουσιάζει εντελώς από ένα ηρωικό πρόσωπο που απλά μπορεί να θαυμάζεται και να τιμάται για τις πράξεις του, χωρίς να εμπνέει κάποιον να τις μιμηθεί. Έχει διαπιστωθεί ότι η ταύτιση με έναν ήρωα διευκολύνεται όταν ο ήρωας έχει, παράλληλα, και χαρακτηριστικά ανθρώπου της καθημερινής ζωής (Hart, Yates, Fegley, & Wilson, Pleiss & Feldhusen, 1995). Τα ηρωικά πρότυπα και τα πρότυπα ρόλου στα παιδιά διαφόρων ηλικιών Η έρευνα για το ποια είναι τα ηρωικά πρότυπα των παιδιών έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον, τόσο των επιστημόνων όσο και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Για παράδειγμα, σε μία μη επιστημονική έρευνα, ζητήθηκε από παιδιά εφηβικής ηλικίας να ονομάσουν ποια πρόσωπα θεωρούν ότι έχουν επιδείξει ηρωική συμπεριφορά σε διάφορους τομείς δραστηριοτήτων (Miller, 1978). Μερικά από τα πρόσωπα που συγκέντρωσαν τις προτιμήσεις των εφήβων ήταν ο Αϊνστάιν, ο Σαίξπηρ, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Χένρι Κίσινγκερ, για την επαγγελματική επιτυχία τους, η Έλενορ Ρούσβελτ, ο Αβραάμ Λίνκολ και η Μαρία Κιουρί για την ευφυΐα και τη συμβολή τους στη βελτίωση του κόσμου. Όταν, όμως, ζητήθηκε από τα παιδιά να αναφέρουν σε ποιον θα ήθελαν να μοιάσουν, τα περισσότερα επέλεξαν πρόσωπα της δημοσιότητας, όπως ο Κλιντ Ίστγουντ και η Κέιτ Τζάκσον. Σε μια αναπτυξιακή έρευνα οι White και O Brien (1999) ζήτησαν από 600 περίπου παιδιά ηλικίας από 5 ως 16 ετών να εξηγήσουν τι σημαίνει να είναι κανείς ήρωας και να αναφέρουν ένα ή περισσότερα πρόσωπα που θεωρούν ηρωικά. Η έρευνα απέδωσε μια ενδιαφέρουσα περιγραφή του τρόπου με τον οποίο τα παιδιά αντιλαμβάνονται την έννοια του ήρωα, ανάλογα με την ηλικία τους.

6 6 Όπως διαπιστώθηκε, τα παιδιά ηλικίας 5-6 χρόνων θεωρούν ως ήρωα κάποιον που σώζει ανθρώπους, κάνοντας μεγάλα κατορθώματα. Ο ήρωας είναι ένα πρόσωπο με εξαιρετικές, φυσικές κυρίως, δυνάμεις, όπως η ικανότητα να υπερνικά τα πάντα ή να πετά. Τα παιδιά των 8-9 χρόνων επεκτείνουν κάπως την έννοια του ήρωα, περιγράφοντας κάποιον που βοηθά τους ανθρώπους και, γενικά, κάνει το καλό σε διάφορους τομείς. Επίσης, του αποδίδουν όχι μόνο εξαίσιες φυσικές αλλά και ψυχολογικές ιδιότητες, όπως αξιοπιστία, γενναιότητα και καλοσύνη. Για τα παιδιά των ετών, ήρωας είναι κάποιος που προκαλεί το θαυμασμό όλων εξαιτίας μιας σημαντικής ενέργειάς του (π.χ., φυσικό κατόρθωμα) ή ενός ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του (π.χ., θάρρος, τόλμη). Δεν είναι, όμως, ακόμη σε θέση να συνδέσουν λειτουργικά τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά με τις εξωτερικές ενέργειες στις οποίες οδηγούν. Τούτο επιτυγχάνεται από τα παιδιά της επόμενης ηλικίας, χρόνων. Αυτά περιγράφουν τον ήρωα ως ένα πρόσωπο που κάνει κάτι εξαιρετικό (π.χ., προσφέρει βοήθεια στους άλλους) δείχνοντας συγχρόνως γενναιότητα, πιστότητα στις ηθικές αξίες και αυτοθυσία. Επιπλέον, περιλαμβάνουν μια νέα διάσταση στον ορισμό του ήρωα, τις προσωπικές πεποιθήσεις. Ήρωας θεωρείται εκείνος που μένει σταθερός και υποστηρίζει με συνέπεια τις προσωπικές του αξίες, παρά τις όποιες, αρνητικές γι αυτόν, επιπτώσεις. Όταν ρωτήθηκαν ποιο πρόσωπο (ή ποια πρόσωπα) αποτελεί γι αυτούς πρότυπο ρόλου, το 23-35% των παιδιών ανέφεραν τους γονείς τους, το 6-10% των παιδιών ανέφεραν άλλα συγγενικά πρόσωπα και το 4-8% ανέφεραν φιλικά πρόσωπα (βλ. και Hart et al., 1995). Πολλά παιδιά κατονόμασαν πρόσωπα της δημοσιότητας που προέρχονται, κατά σειρά προτίμησης, από τον αθλητικό χώρο, τον καλλιτεχνικό κόσμο (βλ. και Balswick & Ingoldby, 1982), την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, την εκκλησία και το χώρο της κοινωνικής εργασίας, τον επαγγελματικό χώρο που

7 7 αφορά παροχή υπηρεσιών (π.χ., αστυνομικούς, γιατρούς), ενώ οι ήρωες κινούμενων σχεδίων αναφέρθηκαν από τα μικρότερα παιδιά. Τέλος, ένα κοινό εύρημα σε παρόμοιες έρευνες (Adams-Price & Greene, White & O Brien, 1999) είναι ότι τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια αναφέρουν ως πρότυπα ρόλων περισσότερα ανδρικά πρόσωπα παρά γυναικεία. Αυτό δείχνει ότι για τα παιδιά οι άνδρες αποτελούν πιο σημαντικά πρότυπα ρόλων προς ταύτιση από ό,τι οι γυναίκες (Balswick & Ingoldby, 1982, σ. 249). Επισημαίνεται, επίσης, το γεγονός ότι στο δημόσιο βίο φαίνεται να υπάρχουν λιγότερες επιφανείς και δυναμικές γυναίκες που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως πρότυπα ρόλων (Pleiss & Feldhusen, 1995). Στόχοι και υποθέσεις της έρευνας Η κατανόηση του πώς τα παιδιά εκτιμούν την ηρωική συμπεριφορά και πώς επιλέγουν πρότυπα ρόλων φαίνεται πως είναι ένα σημαντικό βήμα στη μεθόδευση της εκπαιδευτικής παρέμβασης με στόχο την ανάπτυξη της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς στα παιδιά. Όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, το θέμα αυτό δεν έχει ερευνηθεί στον ελληνικό μαθητικό πληθυσμό. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η παρούσα μελέτη. Eιδικότερα, πρώτος στόχος της έρευνας ήταν να εξακριβώσει το βαθμό στον οποίο τα παιδιά αποδίδουν ηρωικά χαρακτηριστικά σε ορισμένα πρόσωπα σπουδαία ή διάσημα στον ελληνικό χώρο, τα οποία έχουν διακριθεί για την προσφορά τους σε διάφορους τομείς (π.χ., τέχνη, επιστήμη, κοινωνική προσφορά, κ.ά.). Η υπόθεσή μας ήταν ότι οι έφηβοι θα απέδιδαν περισσότερα ηρωικά στοιχεία στα πρόσωπα με έντονη εθνική και κοινωνική προσφορά, των οποίων μάλιστα η ζωή και η δράση έχουν ήδη δικαιωθεί από το χρόνο (White & O Brien, 1999). Αντίθετα, τα πρόσωπα που βρίσκονται στο προσκήνιο της δημοσιότητας εξαιτίας κυρίως της

8 8 επαγγελματικής τους επιτυχίας (π.χ., καλλιτέχνες, αθλητές, κ.ά.) αναμενόταν να αποτελούν ελκυστικά πρότυπα για τους εφήβους (Balswick & Ingoldby, 1982). Όταν, όμως, καλούνται να εκτιμήσουν τον ηρωισμό τους, ανεξάρτητα από το αν θα τα επέλεγαν ως πρότυπα ρόλου, δεν αναμενόταν να τους αποδώσουν σε σημαντικό βαθμό ηρωικά χαρακτηριστικά, σε σύγκριση με άλλα πρόσωπα στα οποία είναι πιο εμφανή τα παραπάνω χαρακτηριστικά (π.χ., εθνικοί ήρωες, πρόσωπα με κοινωνική προσφορά). Ο δεύτερος στόχος ήταν να γίνει μια σύγκριση ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά αξιολογούν την ηρωική συμπεριφορά των προσώπων και στις προτιμήσεις τους προς ορισμένα πρότυπα ρόλων. Με άλλα λόγια, θέλαμε να διαπιστώσουμε αν τα παιδιά προτιμούν ως πρότυπα ρόλου τα πρόσωπα των οποίων τη συμπεριφορά έχουν χαρακτηρίσει ηρωική, ή αν τα κριτήρια με τα οποία επιλέγουν πρότυπα ρόλου είναι τόσο διαφορετικά, ώστε η εκτίμηση του ηρωισμού των προσώπων δεν παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή αυτή. Η υπόθεσή μας ήταν ότι τα παιδιά θα έδειχναν την προτίμησή τους σε πρότυπα ρόλων της σύγχρονης πραγματικότητας, και υπ αυτήν την έννοια πιο οικεία πρόσωπα, τα οποία διακρίνονται για τη δημοτικότητα (για τα μικρότερα παιδιά) ή/και την κοινωνική τους προσφορά και αυτοθυσία (για τα μεγαλύτερα) (White & O Brien, 1999). Ο τρίτος στόχος της έρευνας ήταν να μελετήσει πώς μεταβάλλονται οι εκτιμήσεις του ηρωισμού και οι επιλογές προτύπων ρόλου των ατόμων, με το πέρασμα της ηλικίας. Η πρόβλεψη ήταν ότι οι εκτιμήσεις των μικρότερων παιδιών θα βασίζονταν κυρίως στις εξαιρετικές φυσικές ιδιότητες των προσώπων (δύναμηομορφιά) και λιγότερο στις ψυχικές ιδιότητες και τις πεποιθήσεις τους. Οι αναφορές στην ύπαρξη υψηλών ιδανικών και αλτρουιστικής συμπεριφοράς αναμέναμε ότι θα ήταν συχνότερες στις μεγαλύτερες ηλικίες (βλ. White & O Brien, 1999).

9 9 Τέλος, θεωρήθηκε σκόπιμο να εξετάσουμε την επίδραση του φύλου τόσο στις αξιολογήσεις της ηρωικής συμπεριφοράς όσο και στις προτιμήσεις ρόλων-προτύπων. Η πρόβλεψή μας ήταν ότι οι εκτιμήσεις των παιδιών θα επηρεάζονταν από το φύλο του προσώπου που αξιολογούν ή από χαρακτηριστικά που συνδέονται με το φύλο (π.χ., ομορφιά για τα κορίτσια, δύναμη για τα αγόρια) (βλ. Adams-Price & Greene, White & O Brien, 1999). Μέθοδος Συμμετέχοντες Στην έρευνα έλαβαν μέρος 420 άτομα ηλικίας από 10 ως 19 ετών περίπου. Συγκεκριμένα, 51 παιδιά προέρχονταν από την Ε και 48 από την Στ τάξη του Δημοτικού σχολείου. Από τις τρεις τάξεις του Γυμνασίου προέρχονταν, αντίστοιχα, 46, 51 και 46 παιδιά, ενώ από τις τρεις τάξεις του Λυκείου εξετάστηκαν 55, 51 και 38 μαθητές, αντίστοιχα. Οι μαθητές προέρχονταν κυρίως από αστικές οικογένειες μέσου κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και φοιτούσαν σε σχολεία των πόλεων Θεσσαλονίκης, Ξάνθης και Βόλου, σε ίσους περίπου αριθμούς. Τέλος, στην έρευνα έλαβαν μέρος 34 πρωτοετείς φοιτητές του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Στο σύνολο των συμμετεχόντων τα 193 (46%) άτομα ήταν αγόρια και τα 227 (54%) ήταν κορίτσια. Ερωτηματολόγιο Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε δύο μέρη και είχε ως στόχο να διερευνήσει το βαθμό στον οποίο τα παιδιά αποδίδουν το χαρακτηρισμό του ήρωα σε μια σειρά από δημόσια πρόσωπα. Κατασκευάστηκε από τις συγγραφείς με βάση προηγούμενες έρευνες (π.χ., Miller, White & O Brien, 1999) καθώς και μια προκαταρκτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 60 άτομα. Στην προκαταρκτική έρευνα χρησιμοποιήθηκε ένας μεγάλος κατάλογος προσώπων που έγιναν διάσημα για τη

10 10 δράση τους σε διάφορους τομείς. Από τον κατάλογο αυτόν, επιλέχθηκαν για να συμπεριληφθούν στο ερωτηματολόγιο της κύριας έρευνας 26 πρόσωπα, σύγχρονα ή ιστορικά, που ήταν τα πιο γνωστά στους συμμετέχοντες είτε από τις σπουδές τους είτε από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και διέπρεψαν σε διάφορους τομείς: αθλητισμό (Ν. Γκάλης, Β. Πατουλίδου), καλλιτεχνική επικαιρότητα (Α. Βίσση, Α. Βουγιουκλάκη, Ρ. Κορομηλά, Σ. Σταλόνε, Ν. Σφακιανάκης), παγκόσμια διάσημοι Έλληνες καλλιτέχνες (Ο. Ελύτης, Μ. Θεοδωράκης, Μ. Μερκούρη), επιστήμη (Α. Αϊνστάιν, Μ. Κιουρί), κλασική τέχνη (Λ. Μπετόβεν, Μ. Κάλας), οικονομική δύναμη (Α. Ωνάσης), κοινωνική προσφορά (Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, Μ. Βαρδινογιάννη, Μητέρα Τερέζα, Λαίδη Νταϊάνα), εθνική προσφορά (Θ. Κολοκοτρώνης, Μ. Μαυρογένους, Π. Μελάς), ιστορική πραγματικότητα (Μωυσής, Περικλής, Σωκράτης). Από αυτά, 14 ήταν άνδρες και 12 γυναίκες. Ειδικότερα, στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου, ζητήθηκε από τα παιδιά να εκτιμήσουν το βαθμό στον οποίο καθένα από τα παραπάνω πρόσωπα έχει ηρωικά χαρακτηριστικά, κατά τη γνώμη τους. Η εκτίμηση έγινε σε μια τετράβαθμη κλίμακα, όπου το τέσσερα δείχνει ότι στο πρόσωπο αποδίδονται πολλά ηρωικά στοιχεία ενώ το ένα δείχνει την παντελή έλλειψη ηρωικών στοιχείων. Αν κάποιο παιδί δεν ήξερε ένα πρόσωπο, μπορούσε να βάλει παύλα. Στο δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου, ζητήθηκε από τα παιδιά να ονομάσουν δύο πρόσωπα (από τα αναφερόμενα) στα οποία θα ήθελαν να μοιάσουν, όταν μεγαλώσουν, και να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους.

11 11 Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων από τα παιδιά έγινε μέσα στην τάξη τους, στη διάρκεια μιας σχολικής ώρας. Οι οδηγίες για τη συμπλήρωσή τους ήταν γραπτές. Σε κάθε περίπτωση, παρούσα ήταν μια από τις συγγραφείς για να απαντήσει σε τυχόν ερωτήσεις και να δώσει διευκρινίσεις. Αυτό χρειάστηκε να γίνει σπάνια και αφορούσε κυρίως στα παιδιά των μικρών τάξεων. Αποτελέσματα Μέρος Α : Εκτίμηση ηρωικής συμπεριφοράς των προσώπων Στο πρώτο μέρος του ερωτηματολογίου, τα παιδιά κλήθηκαν να αξιολογήσουν το βαθμό στον οποίο καθένα από τα 26 πρόσωπα του καταλόγου χαρακτηρίζεται ως ηρωικό. Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων θα γίνει ανά κατηγορία προσώπων, ανάλογα με τον τομέα στον οποίο διέπρεψαν και τα χαρακτηριστικά που εκπροσωπούν (π.χ., προσφορά στο χώρο της επιστήμης, τέχνης, κοινωνική και εθνική προσφορά, κ.ά.). Για να διαπιστωθεί αν η κατηγοριοποίηση των προσώπων γίνεται πράγματι με τον τρόπο που είχαμε υποθέσει κατά το σχεδιασμό του ερωτηματολογίου (βλ. Μέθοδο), εφαρμόστηκε η τεχνική της ανάλυσης παραγόντων με ορθογώνια περιστροφή αξόνων. Η ανάλυση έδωσε επτά παράγοντες, οι οποίοι ερμηνεύουν ποσοστό 66.5% της συνολικής διακύμανσης και αντιστοιχούν στις εξής κατηγορίες: καλλιτεχνική επικαιρότητα, επιστήμη και «κλασική» τέχνη, Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνή αναγνώριση, πρόσωπα από την ιστορική πραγματικότητα, εθνικοί ήρωες, κοινωνική προσφορά και αθλητισμός. Η ταξινόμηση των προσώπων στις κατηγορίες αυτές, με βάση την ανάλυση παραγόντων, παρουσιάζεται στον Πίνακα 1. Αναλυτικά, στον πρώτο παράγοντα φορτίζουν τα πρόσωπα που προέρχονται από το χώρο της σύγχρονης καλλιτεχνικής δημοσιότητας, Σφακιανάκης, Βίσση, Κορομηλά, Βουγιουκλάκη, Σταλόνε. Πρόκειται για τραγουδιστές και ηθοποιούς που είναι γνωστοί

12 12 κι αγαπητοί στο κοινό με τη δημοφιλή μουσική ή τους δημοφιλείς ρόλους που ενσαρκώνουν. Στο δεύτερο παράγοντα φορτίζουν τέσσερα πρόσωπα διεθνούς ακτινοβολίας που δε ζουν πια: δύο πρόσωπα από το χώρο της επιστήμης, Αϊνστάιν, Κιουρί, και δύο πρόσωπα που εκπροσωπούν την κλασική τέχνη, την κλασική μουσική και την όπερα, Μπετόβεν, Κάλας. Ο τρίτος παράγοντας ορίζεται από Έλληνες καλλιτέχνες που η προσφορά τους στην τέχνη είναι σημαντική και διεθνώς αναγνωρισμένη, Θεοδωράκης, Ελύτης, Παππά, Μερκούρη. Στον τέταρτο παράγοντα φορτίζουν ιστορικά πρόσωπα που έχουν αναγνωριστεί για το έργο τους, το οποίο εμπνεόταν από αγάπη για το Θεό ή/και την πατρίδα, Περικλής, Σωκράτης, Μωυσής. Τον πέμπτο παράγοντα ορίζουν δύο από τους εθνικούς μας ήρωες Μαυρογένους, Κολοκοτρώνης. Στον έκτο παράγοντα φορτίζουν σύγχρονα (αν και όχι εν ζωή) πρόσωπα που έχουν διακριθεί για την κοινωνική προσφορά τους, Λαίδη Νταϊάνα, Μητέρα Τερέζα. Τέλος, στον έβδομο παράγοντα φορτίζουν δύο πρόσωπα από τον αθλητικό χώρο, Γκάλης, Πατουλίδου. Πρέπει να σημειωθεί ότι τέσσερα από τα πρόσωπα του ερωτηματολογίου δε στάθηκε δυνατό να ταξινομηθούν σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες, όπως έδειξε η ανάλυση παραγόντων, και γι αυτό δε συμπεριλαμβάνονται στις αναλύσεις που θα ακολουθήσουν. Πρόκειται για τους Π. Μελά, Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, Μ. Βαρδινογιάννη και Α. Ωνάση. Τέλος, δύο πρόσωπα, Μ. Μερκούρη και Μητέρα Τερέζα, φόρτιζαν σημαντικά σε δύο παράγοντες, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1. Στην περίπτωση αυτή αποφασίσαμε να κρατήσουμε το πρόσωπο στον παράγοντα όπου έχει την υψηλότερη φόρτιση (Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνή αναγνώριση και Κοινωνική προσφορά, αντίστοιχα). Ο Πίνακας 1 περίπου εδώ

13 13 Στη συνέχεια υπολογίστηκαν οι μέσοι όροι των αξιολογήσεων των παιδιών για κάθε κατηγορία προσώπων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν επτά σύνθετες μεταβλητές που αντιστοιχούν σε κάθε παράγοντα (κατηγορία προσώπων) και χρησιμοποιήθηκαν στις αναλύσεις που ακολουθούν. Οι τιμές των σύνθετων μεταβλητών ανά σχολική τάξη και ανά φύλο των συμμετεχόντων παρουσιάζονται στον Πίνακα 2. Οι κατηγορίες προσώπων που συγκέντρωσαν τα περισσότερα ηρωικά στοιχεία ήταν, κατά σειρά, οι εθνικοί ήρωες (Μ.Ο. = 3,69), πρόσωπα από την ιστορική πραγματικότητα (Μ.Ο. = 3,23) και σύγχρονα πρόσωπα που έχουν διακριθεί για την κοινωνική προσφορά τους (Μ.Ο. = 3,13). Λιγότερα ηρωικά στοιχεία αποδόθηκαν στην κατηγορία επιστήμης και κλασικής τέχνης (Μ.Ο. = 2,99) και στην κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών με διεθνή αναγνώριση (Μ.Ο. = 2,49). Τέλος, οι κατηγορίες του αθλητισμού και της καλλιτεχνικής επικαιρότητας κατέχουν, σύμφωνα με τους συμμετέχοντες, σε μικρό βαθμό ηρωικά στοιχεία (Μ.Ο. = 2,45 και 1,78, αντίστοιχα). Ο Πίνακας 2 περίπου εδώ Επίδραση της ηλικίας και του φύλου στις εκτιμήσεις της ηρωικής συμπεριφοράς Η μεταβολή στις εκτιμήσεις των παιδιών για τις επτά κατηγορίες προσώπων ανάλογα με τη σχολική τους τάξη ελέγχθηκε με μια σειρά από αναλύσεις διακύμανσης ANOVA και απεικονίζεται στο Σχήμα 1. Η επίδραση της ηλικίας, που αντανακλά η διαβάθμιση των σχολικών τάξεων, στην αξιολόγηση των ηρωικών στοιχείων ήταν σημαντική σε όλες τις κατηγορίες (οι στατιστικοί δείκτες των αναλύσεων παρουσιάζονται στον Πίνακα 3). Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, οι αξιολογήσεις των παιδιών για τα ηρωικά χαρακτηριστικά προσώπων που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες δε διαφοροποιούνται στην πρώτη ηλικιακή ομάδα. Η

14 14 διαφοροποίηση των εκτιμήσεων αρχίζει να φαίνεται από τη Στ Δημοτικού, αυξάνει προοδευτικά με την ηλικία και γίνεται εντονότερη από την Α Λυκείου και μετά. Προκειμένου να διερευνηθεί η στατιστική σημαντικότητα των διαφορών μεταξύ των εννέα ηλικιακών ομάδων σε κάθε κατηγορία προσώπων πραγματοποιήθηκε έλεγχος της στατιστικής σημαντικότητας μέσα από την εφαρμογή του Scheffe test. Η εφαρμογή του test έδειξε ότι σε ορισμένες μόνο κατηγορίες προσώπων οι διαφορές μεταξύ των ηλικιακών ομάδων ήταν στατιστικά σημαντικές, ενώ σε άλλες κατηγορίες οι διαφορές μεταξύ των ομάδων δε φαίνεται να αντανακλούν ένα συγκεκριμένο εξελικτικό πρότυπο. Ειδικότερα, στην κατηγορία των προσώπων της καλλιτεχνικής επικαιρότητας, οι εκτιμήσεις των παιδιών της E Δημοτικού διέφεραν στατιστικώς σημαντικά από τις εκτιμήσεις όλων των άλλων ηλικιακών ομάδων. Στατιστικώς σημαντικά διέφεραν, επίσης, οι εκτιμήσεις των παιδιών του Γυμνασίου από αυτές των παιδιών του Λυκείου και των φοιτητών. Τα μεγαλύτερα σε ηλικία άτομα απέδιδαν λιγότερα ηρωικά χαρακτηριστικά στα πρόσωπα της καλλιτεχνικής επικαιρότητας από ό,τι τα μικρότερης ηλικίας παιδιά. Επίσης, στατιστικά σημαντική βρέθηκε η διαφορά των εκτιμήσεων των παιδιών της Ε Δημοτικού από τις εκτιμήσεις όλων των άλλων ηλικιακών ομάδων στην κατηγορία των εθνικών ηρώων. Τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά απέδιδαν περισσότερα ηρωικά χαρακτηριστικά στους εθνικούς ήρωες. Οι εκτιμήσεις τους, δηλαδή, ήταν πιο κοντά στην πραγματικότητα από ό,τι οι εκτιμήσεις των μικρότερων παιδιών, για την ηρωική συμπεριφορά αυτών των προσώπων. Επιπλέον, στατιστικά σημαντικές βρέθηκαν οι διαφορές στις εκτιμήσεις των παιδιών της Ε Δημοτικού, της Α και Β Γυμνασίου και των φοιτητών από τις εκτιμήσεις των παιδιών της Α και Β Λυκείου στην κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών διεθνούς φήμης. Τα παιδιά των τάξεων του Λυκείου απέδιδαν λιγότερα ηρωικά χαρακτηριστικά σε αυτά τα πρόσωπα από ό,τι τα μικρότερα παιδιά και οι φοιτητές.

15 15 Τέλος, στατιστικά σημαντική ήταν η διαφορά των εκτιμήσεων των παιδιών της Γ Λυκείου από τις εκτιμήσεις των παιδιών της Στ Δημοτικού, Α Γυμνασίου και των φοιτητών στην κατηγορία των προσώπων από το χώρο της επιστήμης. Οι εκτιμήσεις των παιδιών της Γ Λυκείου ήταν σημαντικά χαμηλότερες από ό,τι αυτές των άλλων ομάδων. Στις δύο τελευταίες, ωστόσο, περιπτώσεις δε φαίνεται να υπάρχει ένα συγκεκριμένο εξελικτικό πρότυπο. Οι διαφορές αυτές πιθανόν να αντανακλούν χαρακτηριστικά των ομάδων των συμμετεχόντων στην έρευνα. Το Σχήμα 1περίπου εδώ Στις ίδιες κατηγορίες προσώπων ελέγχθηκε και η επίδραση του φύλου στις αξιολογήσεις των παιδιών, με μια σειρά από ANOVA (οι στατιστικοί δείκτες των αναλύσεων παρουσιάζονται στον Πίνακα 3). Οι αναλύσεις έδειξαν ότι η επίδραση του φύλου ήταν σημαντική στην κατηγορία των αθλητών, F(1, 352) = 36,449, p = 0.00, όπου τα αγόρια έδωσαν υψηλότερες εκτιμήσεις, και στην κατηγορία της κοινωνικής προσφοράς, F(1, 317) = 16,666, p = 0.00, όπου μεγαλύτερες εκτιμήσεις έδωσαν τα κορίτσια. Το τελευταίο εύρημα πιθανόν να οφείλεται στο ότι η κατηγορία αυτή αποτελούνταν μόνο από γυναίκες και, εξαιτίας του κοινού φύλου, επηρεάστηκαν περισσότερο οι εκτιμήσεις των κοριτσιών. Από την άλλη, ο χώρος του αθλητισμού φαίνεται ότι, κατά παράδοση, είναι πιο ελκυστικός για τα αγόρια. Στις άλλες κατηγορίες προσώπων η επίδραση του φύλου δεν ήταν στατιστικά σημαντική. Αυτό σημαίνει ότι δε διέφερε ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο αγόρια και κορίτσια αξιολογούσαν τον ηρωισμό των προσώπων στις κατηγορίες αυτές. Ο Πίνακας 3 περίπου εδώ

16 16 Μέρος Β : Επιλογές προτύπων ρόλου Στο δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου, ζητήθηκε από τα παιδιά να αναφέρουν δύο πρόσωπα στα οποία θα ήθελαν να μοιάσουν, όταν μεγαλώσουν, και να αιτιολογήσουν τις απαντήσεις τους. Από το σύνολο των 420 ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα απάντησε ένα ποσοστό 81,5%. Οι προτιμήσεις των κατηγοριών προσώπων που ανέφεραν τα άτομα κάθε σχολικής βαθμίδας (σε συχνότητες και ποσοστά) παρουσιάζονται στον Πίνακα 4. Όπως φαίνεται από τις απαντήσεις που δόθηκαν συνολικά, τη μεγαλύτερη προτίμηση των παιδιών συγκέντρωσαν, κατά σειρά, οι κατηγορίες: πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα (20,9%), Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνή αναγνώριση (17,9%), πρόσωπα με κοινωνική προσφορά (16,3%), πρόσωπα από την επιστήμη και την κλασική τέχνη (14%), εθνικοί ήρωες (12,8%), αθλητές (11,8%), και ιστορικά πρόσωπα (6,3%). Ο Πίνακας 4 περίπου εδώ Τα πρότυπα ρόλου που επέλεξαν οι έφηβοι ανάλογα με την ηλικία και το φύλο τους Ο έλεγχος καλής προσαρμογής (x 2 ) που έγινε στα δεδομένα έδειξε ότι ήταν στατιστικά σημαντική η κατανομή των προτιμήσεων των ατόμων σε σχέση με την ηλικία τους (x 2 = 164,84, df = 48, p = 0.00) και σε σχέση με το φύλο τους (x 2 = 102,29, df = 6, p =.000). Κατά την επισκόπηση του Πίνακα 4 παρατηρεί κανείς ότι τα μικρότερα παιδιά (E Δημοτικού), κατά μεγάλη πλειοψηφία (61,1%), έχουν επιλέξει ως ρόλους-πρότυπα άτομα από την κατηγορία της καλλιτεχνικής επικαιρότητας (Βουγιουκλάκη, Σταλόνε). Σε μικρότερο ποσοστό (13,3%) ελκυστικά

17 17 επίσης τους ήταν πρόσωπα που διακρίθηκαν για την κοινωνική προσφορά τους (Λαίδη Νταϊάνα). Γενικά, στην ηλικία αυτή φαίνεται ότι τα παιδιά έλκονται από ιδιότητες όπως, εξωτερική εμφάνιση και δημοτικότητα. Στην επόμενη ηλικιακή ομάδα (Στ Δημοτικού), οι προτιμήσεις των παιδιών στα πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα μειώθηκαν σημαντικά (23,4%), ενώ αυξήθηκαν οι προτιμήσεις σε πρόσωπα από την κατηγορία της κοινωνικής προσφοράς (22,1%), της επιστήμης και τέχνης (20,8%, π.χ., Αϊνστάιν). Τέλος, μικρή προτίμηση σημειώθηκε στους εθνικούς ήρωες και τους αθλητές (11,7%). Με το πέρασμα της ηλικίας οι προτιμήσεις των παιδιών κατανέμονται σε περισσότερες κατηγορίες προσώπων. Στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου, τα πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα εξακολουθούν να ελκύουν τα παιδιά σε σημαντικό βαθμό. Παράλληλα, αρκετές προτιμήσεις συγκέντρωσαν οι εθνικοί ήρωες, τα πρόσωπα που διακρίθηκαν για την κοινωνική προσφορά τους, οι Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνή αναγνώριση, οι αθλητές και τα πρόσωπα από την επιστήμη και την κλασική τέχνη. Στις τάξεις του Λυκείου και τους πρωτοετείς φοιτητές, οι προτιμήσεις των παιδιών συγκεντρώθηκαν στην κατηγορία των Ελλήνων καλλιτεχνών. Άλλες κατηγορίες που προτιμήθηκαν ήταν τα πρόσωπα της επιστήμης και κλασικής τέχνης, οι εθνικοί ήρωες, τα πρόσωπα κοινωνικής προσφοράς και οι αθλητές. Αντίθετα, η προτίμηση στην κατηγορία της καλλιτεχνικής δημοσιότητας έπεσε κατακόρυφα σε αυτές τις ομάδες ηλικίας. Όπως αναφέρθηκε, η σχέση ανάμεσα στις προτιμήσεις των ατόμων και το φύλο τους βρέθηκε στατιστικά σημαντική (οι προτιμήσεις των δύο φύλων παρουσιάζονται στις τελευταίες σειρές του Πίνακα 4. ). Αξιοσημείωτες διαφορές παρατηρούνται στην κατηγορία των προσώπων κοινωνικής προσφοράς, των αθλητών (στις ίδιες αυτές κατηγορίες παρατηρήθηκαν διαφορές φύλου και στην αξιολόγηση

18 18 του ηρωισμού) και των ιστορικών προσώπων. Στην πρώτη περίπτωση όλα τα πρόσωπα ήταν γυναικεία και στην τρίτη όλα τα πρόσωπα ήταν ανδρικά. Είναι, επομένως, σαφής η τάση τα κορίτσια να δείχνουν την προτίμησή τους σε γυναικεία πρότυπα και τα αγόρια σε ανδρικά. Τέλος, στην κατηγορία των αθλητών, όπου υπήρχε ένα γυναικείο και ένα ανδρικό πρόσωπο, η μεγαλύτερη προτίμηση των αγοριών εξηγείται από το ότι, παραδοσιακά, ο χώρος αυτός ελκύει τα αγόρια περισσότερο από ό,τι τα κορίτσια. Οι αιτιολογήσεις των ατόμων για τις επιλογές προτύπων ρόλου Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τα κριτήρια επιλογής των προτύπων ρόλου μας δίνουν οι αιτιολογήσεις που έδωσαν τα άτομα για τις προτιμήσεις τους. Οι απαντήσεις των ατόμων κατηγοριοποιήθηκαν σε μια σειρά αιτιολογικών χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων των προσώπων που επιλέχθηκαν ως πρότυπα ρόλου και παρουσιάζονται στον Πίνακα 5. Οι συχνότητες που παρουσιάζονται δεν αντιστοιχούν στον αριθμό των προσώπων που επέλεξαν τα άτομα από κάθε κατηγορία, αλλά μπορεί για ένα πρόσωπο (π.χ., Αϊνστάιν) να αναφέρουν δύο ιδιότητες (ευφυής και προσέφερε πολλά στην επιστήμη). Ο Πίνακας 5 περίπου εδώ Γενικά, οι αιτιολογήσεις των ατόμων σχεδόν στο σύνολό τους ήταν πολύ σύντομες, με σπάνιες αναφορές στον εαυτό. Αναφερόταν σε συγκεκριμένα χαρίσματα ή ιδιότητες (π.χ., ήταν γενναίος, έξυπνος, πλούσιος, όμορφος, διάσημος, μεγάλος φιλόσοφος, πολέμησε για την πατρίδα, πολέμησε για την ελευθερία, βοηθούσε τους φτωχούς, κ.ά.) του προσώπου που επέλεγαν, αφήνοντας να εννοηθεί ότι θα ήθελαν αυτά τα στοιχεία να διακρίνουν και τη δική τους ζωή. Μόνο σε λίγες περιπτώσεις

19 19 έκαναν τη σύνδεση με τον εαυτό τους στο μέλλον, αναφέροντας για παράδειγμα θα ήθελα να μοιάσω στον Αϊνστάιν γιατί μου αρέσουν τα μαθηματικά και θέλω να γίνω μαθηματικός ή επιστήμονας ή στον Κολοκοτρώνη, γιατί θα ήθελα να πολεμήσω για την πατρίδα μου. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 5, το αιτιολογικό χαρακτηριστικό που ανέφεραν τα άτομα με μεγαλύτερη συχνότητα (f = 183) αφορούσε στο ταλέντο, την εργατικότητα και τον επαγγελματισμό των προσώπων στα οποία θα ήθελαν να μοιάσουν («πολύ καλός/ή σ αυτό που κάνει»). Με άλλα λόγια, το πρώτο κριτήριο ήταν ότι τα πρόσωπα αυτά υπήρξαν ή είναι επιτυχημένα στο χώρο τους (π.χ., είναι πολύ καλός/ή τραγουδιστής/στρια, ηθοποιός, παρουσιάστρια, έχει πολύ ταλέντο, είναι μεγάλος/η επιστήμονας ή μουσικός, είναι μεγάλος φιλόσοφος ή πολιτικός ή ηγέτης, είναι πολύ καλός/ή αθλητής/τρια. Τα αμέσως επόμενα σε συχνότητα αναφοράς χαρακτηριστικά αφορούν στην προσωπικότητα των ατόμων που προτιμήθηκαν (f = 158). Επιλέχθηκαν πρόσωπα από όλες σχεδόν τις κατηγορίες για το ήθος και τον καλό τους χαρακτήρα αλλά και για την κοινωνική τους ευαισθησία, το κοινωνικό έργο και την προσφορά τους στο συνάνθρωπο γενικότερα. Για παράδειγμα, τα άτομα ανέφεραν: έχει ήθος/καλό χαρακτήρα, είναι καλός άνθρωπος, βοηθάει τους άλλους/όσους έχουν ανάγκη, είναι καλή/ός με τους φτωχούς, είναι φιλάνθρωπος. Στη συνέχεια, πολύ θετικά αξιολογήθηκε η προσφορά στην πατρίδα (f = 120). Το χαρακτηριστικό αυτό αποδόθηκε κυρίως στους εθνικούς μας ήρωες και στους Έλληνες καλλιτέχνες με διεθνές κύρος, αλλά και στους αθλητές. Ειδικότερα ανέφεραν: προσέφερε πολλά στην Ελλάδα, αγωνίστηκε για την Ελλάδα, έκανε γνωστή/δόξασε την Ελλάδα, δόξασε το ελληνικό μπάσκετ, κ.ά. Επόμενα σε συχνότητα έρχονται τα χαρακτηριστικά εξωτερική εμφάνιση (δύναμη-ομορφιά) και πλούτος-διασημότητα (f = 95). Τοποθετήθηκαν στην ίδια

20 20 κατηγορία γιατί πολύ συχνά αναφερόταν μαζί στις απαντήσεις (π.χ., είναι πλούσια και όμορφη ή είναι δυνατός και διάσημος ). Μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό ότι οι αναφορές αυτού του τύπου αιτιολογούν την επιλογή προσώπων από μία κυρίως κατηγορία, αυτή των καλλιτεχνών της επικαιρότητας (οι 82 από τις 95 αναφορές) και ενός προσώπου (Λαίδη Νταϊάνα) από την κατηγορία της κοινωνικής προσφοράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά τα χαρακτηριστικά έλκυσαν μόνο τα μικρότερα παιδιά, δηλαδή μέχρι και της Β Γυμνασίου. Τέλος, με μικρότερη συχνότητα αναφέρθηκαν και άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία αφορούν συνήθως τα πρόσωπα μιας ή δύο κατηγοριών κάθε φορά. Συγκεκριμένα, τα άτομα ανέφεραν ιδιότητες όπως θάρρος, γενναιότητα και αγωνιστικότητα (f = 33), κυρίως για τους εθνικούς ήρωες αλλά και για τους αθλητές. Επίσης, έκαναν αναφορά στην εξυπνάδα και την ευφυΐα προσώπων που έχουν καταξιωθεί στο χώρο της κλασικής τέχνης και της επιστήμης (f = 23). Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στις αξίες και τα ιδανικά των εθνικών ηρώων και των προσώπων με έντονη κοινωνική δράση (π.χ., Μητέρα Τερέζα), καθώς και στο ότι θυσίασαν τη ζωή τους γι αυτά τα ιδανικά (f = 26). Οι αιτιολογήσεις αυτές δόθηκαν, ως επί το πλείστον, από τα άτομα των μεγάλων τάξεων και τους φοιτητές. Τέλος, ορισμένα παιδιά που επέλεξαν πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα (f = 12) ή τον αθλητισμό (f = 12) ανέφεραν ότι τους αρέσει η συγκεκριμένη δραστηριότητα (π.χ., μου αρέσουν τέτοιου είδους ταινίες/ τραγούδια ή μου αρέσει το μπάσκετ ). Συμπερασματικά, διαπιστώθηκε ότι τα άτομα ακολουθούν ένα διαφορετικό σύστημα αξιολόγησης κατά την επιλογή των ηρωικών τους προτύπων, από τη μια, και των ρόλων προτύπων τους, από την άλλη. Βρέθηκε ότι τα παιδιά είναι σε θέση ήδη από την Ε τάξη του Δημοτικού να αξιολογούν την ηρωική συμπεριφορά με βάση ορισμένα αντικειμενικά κριτήρια (π.χ., αναγνωρισμένη εθνική και κοινωνική δράση). Όταν, όμως, πρόκειται να επιλέξουν πρότυπα ρόλου πρυτανεύουν άλλα

21 21 κριτήρια, όπως η επαγγελματική επιτυχία, η εξωτερική εμφάνιση και η δημοσιότητα, στις μικρότερες ηλικίες (μέχρι και τη Β Γυμνασίου), και οι εξαιρετικές ικανότητες και η επαγγελματική ή η κοινωνική προσφορά των προσώπων, στις μεγαλύτερες ηλικίες. Παρατηρήθηκε επίσης ότι τα μικρότερα παιδιά συγκεντρώνουν τις προτιμήσεις τους σε λίγα πρόσωπα, ενώ όσο μεγαλώνουν τόσο περισσότερο επιμερίζεται η προτίμησή τους σε περισσότερα πρότυπα ρόλων. Συζήτηση Ένας από τους βασικούς στόχους της μελέτης μας ήταν η διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο τα παιδιά αποδίδουν ηρωικά χαρακτηριστικά σε πρόσωπα που έχουν διακριθεί σε διάφορους τομείς δραστηριοτήτων. Η εφαρμογή της ανάλυσης παραγόντων έδειξε ότι οι αξιολογήσεις της ηρωικής συμπεριφοράς των προσώπων που έκαναν τα παιδιά μπορούν να οργανωθούν σε επτά παράγοντες που αντιστοιχούν σε επτά κατηγορίες προσώπων, ανάλογα με τον τομέα στον οποίο έχουν διακριθεί τα πρόσωπα που περιλαμβάνουν. Αυτό υποδηλώνει ότι οι κρίσεις των παιδιών για κάθε πρόσωπο δεν είναι αποσπασματικές, αλλά φαίνεται να έχουν ως σημείο αναφοράς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κατηγορίας στην οποία ανήκει το πρόσωπο. Τα αποτελέσματα επιβεβαιώνουν την πρώτη υπόθεση της έρευνάς μας, σύμφωνα με την οποία αναμενόταν ότι τα περισσότερα ηρωικά χαρακτηριστικά θα αποδίδονταν στα πρόσωπα των οποίων η ζωή και το έργο έχουν δικαιωθεί από το χρόνο (White & O Brien, 1999). Πράγματι, υψηλότερα αξιολογήθηκαν οι κατηγορίες εθνικοί ήρωες, πρόσωπα από την ιστορική πραγματικότητα αλλά και σύγχρονα πρόσωπα που έχουν διακριθεί για την κοινωνική τους προσφορά. Τα λιγότερα ηρωικά στοιχεία συγκέντρωσαν οι κατηγορίες της καλλιτεχνικής επικαιρότητας και των αθλητών. Ωστόσο, όταν ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αναφέρουν σε ποια πρόσωπα θα ήθελαν να μοιάσουν, δε χρησιμοποίησαν ως κύριο κριτήριο επιλογής το

22 22 βαθμό του ηρωισμού που οι ίδιοι είχαν αποδώσει σε αυτά τα πρόσωπα. Συγκεκριμένα, ως πρότυπα ρόλου επέλεξαν πρόσωπα σύγχρονα (και όχι ιστορικά) που έχουν διακριθεί για την κοινωνική προσφορά τους. Κυρίως, προτίμησαν πρόσωπα από την καλλιτεχνική επικαιρότητα και το χώρο των Ελλήνων καλλιτεχνών με διεθνή αναγνώριση, ενώ ελάχιστα προτιμήθηκε η κατηγορία των εθνικών ηρώων. Υπενθυμίζεται ότι η κατάταξη της πρώτης και της τελευταίας κατηγορίας από τις παραπάνω ήταν αντίστροφη στην αξιολόγηση των ηρωικών στοιχείων: ως πρώτη αξιολογήθηκε η κατηγορία των εθνικών ηρώων και τελευταία η κατηγορία της καλλιτεχνικής επικαιρότητας. Το εύρημα αυτό συνάδει με τα συμπεράσματα παρόμοιων ερευνών (π.χ., Balswick & Ingoldby, Miller, 1978) και επιβεβαιώνει τη δεύτερη υπόθεση της έρευνας. Οι αιτιολογήσεις που έδωσαν τα άτομα για τις προτιμήσεις τους βοηθούν να κατανοήσουμε τον τρόπο επιλογής προτύπων ρόλου. Ως πρώτο σε συχνότητα κριτήριο επιλογής προβάλλει η επιτυχημένη πορεία, το ταλέντο και ο επαγγελματισμός στο χώρο στον οποίο δρα το κάθε πρόσωπο. Μπορεί κάποιος να υποθέσει ότι μια κοινωνική αξία που ίσως να θεωρείται σημαντική από τους εφήβους είναι η εργατικότητα. Το αμέσως επόμενο κριτήριο είναι το ήθος, ο χαρακτήρας και η κοινωνική προσφορά και το τρίτο η προσφορά στην πατρίδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ίδια αυτά κριτήρια εφαρμόζονται σε πρόσωπα που ανήκουν σε πολύ διαφορετικές κατηγορίες ως προς την αξιολόγηση των ηρωικών χαρακτηριστικών τους (π.χ., το κριτήριο της προσφοράς στην πατρίδα αποδίδεται στους εθνικούς μας ήρωες, τους διεθνούς φήμης Έλληνες καλλιτέχνες και τους αθλητές). Αυτό δείχνει ότι η επιλογή των προτύπων ρόλου βασίζεται σε ένα διαφορετικό σύστημα κριτηρίων από αυτό της εκτίμησης της ηρωικής συμπεριφοράς (Pleiss & Feldhusen, 1995). Οι αναπτυξιακές αλλαγές που παρατηρούνται στον τρόπο αξιολόγησης της ηρωικής συμπεριφοράς και επιλογής των προτύπων ρόλου μας οδηγούν σε

23 23 ενδιαφέροντα συμπεράσματα, επιβεβαιώνοντας την τρίτη υπόθεση της έρευνας. Ως προς την αξιολόγηση της ηρωικής συμπεριφοράς, φάνηκε ότι τα χαρακτηριστικά που συγκροτούν την έννοια του ήρωα γίνονται κατανοητά πολύ πιο ξεκάθαρα από τα μεγαλύτερα άτομα. Επίσης, οι εκτιμήσεις των ατόμων για τον ηρωισμό των προσώπων που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες γινόταν προοδευτικά πιο διαφοροποιημένες, με την αύξηση της ηλικίας. Ως προς τις επιλογές προτύπων ρόλου, διαπιστώθηκε από τις αυτοαναφορές των ατόμων ότι τα χαρακτηριστικά που έλκυσαν περισσότερο τα μικρότερα παιδιά (μέχρι και την Β Γυμνασίου) ήταν η εξωτερική εμφάνιση, η επιτυχία και η δημοσιότητα. Στις αιτιολογήσεις τους ανέφεραν ότι επιλέγουν τα συγκεκριμένα πρόσωπα κυρίως λόγω της εξωτερικής τους εμφάνισης (δύναμη-ομορφιά) και της οικονομικής τους ευμάρειας. Τα μεγαλύτερα άτομα λάμβαναν υπόψη τους στοιχεία όπως οι ιδιαίτερες ικανότητες και η προσφορά των προσώπων στο χώρο από τον οποίο προέρχονται (επιστήμη, τέχνη) ή στην κοινωνία και την πατρίδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως διαπιστώθηκε και σε προηγούμενες έρευνες (White & O Brien, 1999), τα παιδιά είναι σε θέση ήδη από την ηλικία των 10 χρόνων να αξιολογούν την ηρωική συμπεριφορά. Όταν, όμως, πρόκειται να επιλέξουν πρότυπα ρόλων επιστρατεύουν άλλα κριτήρια, όπως η επαγγελματική επιτυχία και η εξωτερική εμφάνιση, στα μικρότερα παιδιά, και, στις μεγαλύτερες ηλικίες, η επαγγελματική ή η κοινωνική προσφορά των προσώπων. Επιπλέον, παρατηρήθηκε ότι τα μικρότερα παιδιά συγκεντρώνουν τις προτιμήσεις τους σε λίγα πρόσωπα, ενώ καθώς μεγαλώνουν επιμερίζεται η προτίμησή τους σε περισσότερα πρότυπα ρόλων. Συμπερασματικά, τα δεδομένα της έρευνας υποδεικνύουν ότι στις μικρότερες ηλικίες τα κριτήρια αξιολόγησης της ηρωικής συμπεριφοράς είναι υπό διαμόρφωση, πιθανόν διότι τα παιδιά στερούνται των πληροφοριών που απαιτούνται για μια πιο ακριβή αξιολόγηση της ηρωικής συμπεριφοράς. Είναι χαρακτηριστική η φθίνουσα πορεία των εκτιμήσεών τους για τα ηρωικά χαρακτηριστικά των προσώπων της

24 24 καλλιτεχνικής επικαιρότητας με την πρόοδο της ηλικίας. Υπ αυτή την έννοια, οι τελευταίες τάξεις του Δημοτικού σχολείου και οι πρώτες τάξεις του Γυμνασίου είναι κατάλληλες για εκπαιδευτικές παρεμβάσεις με στόχο τη διαμόρφωση και την υιοθέτηση των κριτηρίων που θα οδηγήσουν τα παιδιά σε αποτελεσματικότερες επιλογές προτύπων ρόλου για τη μελλοντική τους ζωή. Τέλος, η επίδραση του φύλου δεν ήταν σημαντική στις περισσότερες περιπτώσεις αξιολόγησης της ηρωικής συμπεριφοράς και επιλογής προτύπων ρόλου. Οι διαφορές που βρέθηκαν σημαντικές ήταν στην ίδια κατεύθυνση με εκείνες που παρατηρήθηκαν και σε άλλες έρευνες (βλ. Adams-Price & Greene, 1990). Συγκεκριμένα, οι διαφορές αφορούσαν είτε πρόσωπα που ανήκουν σε χώρους που κατά παράδοση θεωρούνται ανδρικοί (αθλητισμός) είτε οφείλονταν στο ότι στη συγκεκριμένη κατηγορία υπήρχαν πρόσωπα μόνο του ενός φύλου (κατηγορία κοινωνικής προσφοράς και ιστορικής πραγματικότητας). Στις κατηγορίες αυτές ήταν σαφής η διαφοροποίηση των δύο φύλων στην εκτίμηση του ηρωισμού, αλλά και η προτίμηση των κοριτσιών σε γυναικεία πρότυπα και των αγοριών σε ανδρικά. Είναι, όμως, πιθανό το παραπάνω να συνάδει με το κοινό σε αρκετές έρευνες εύρημα ότι τα κορίτσια εκδηλώνουν πιο συχνά ορισμένες μορφές αλτρουιστικής συμπεριφοράς από ό,τι τα αγόρια (Κακαβούλης, 1999). Φαίνεται, δηλαδή, ότι για τα κορίτσια η θετική κοινωνική συμπεριφορά βρίσκεται σε πολύ υψηλή θέση στο σύστημα αξιών τους, κι αυτό φανερώνεται και από την ίδια τους τη συμπεριφορά αλλά και από τις σχετικές αντιλήψεις τους και από τις ταυτίσεις που κάνουν με τα πρόσωπα που εκδηλώνουν αυτή τη συμπεριφορά. Συμπεράσματα Οι διαπιστώσεις από την παρούσα έρευνα στην ελληνική πραγματικότητα συνάδουν με τα συμπεράσματα διεθνών ερευνών (π.χ., Pleiss & Feldhusen, 1995.

25 25 White & O Brien, 1999) σε δύο σημεία: από τη μια, δείχνουν ότι στις μέρες μας τα παιδιά κατονομάζουν ως ήρωες κυρίως τα πρόσωπα που με τη στάση τους επηρεάζουν θετικά τις ιστορικές εξελίξεις ή πιστώνονται με πράξεις αυτοθυσίας και κοινωνικής προσφοράς. Από την άλλη, όμως, τα πρότυπα ρόλων που επιλέγουν είναι κυρίως πρόσωπα της δημοσιότητας που έχουν διακριθεί για την επαγγελματική επιτυχία, την οικονομική ευμάρεια και τη μεγάλη εργατικότητά τους. Τα παραπάνω ευρήματα επαναφέρουν στο προσκήνιο μια σειρά από κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν (α) στο ποιες είναι σήμερα οι ηθικές και κοινωνικές αξίες των παιδιών που αντανακλώνται στις επιλογές των προτύπων ρόλου (το ερώτημα αυτό συζητείται διεξοδικά στο Πλατσίδου & Μεταλλίδου, υπό δημοσίευση), (β) στην ευθύνη των μέσων μαζικής ενημέρωσης για τα πρότυπα ρόλων που προβάλλουν (βλ. French & Pena, 1991) και (γ) στο ρόλο της εκπαίδευσης για την κατάλληλη αξιοποίηση των ηρωικών προτύπων. Ως προς το τελευταίο ερώτημα, πολλοί ψυχολόγοι και παιδαγωγοί (π.χ., Erikson, Lickona, 1993) υποστηρίζουν ότι τα ηρωικά πρότυπα μπορεί να χρησιμοποιηθούν με συστηματικό τρόπο κατά τη διδασκαλία, ώστε τα παιδιά όχι μόνο να πληροφορούνται για το βίο και τα έργα των ηρώων, αλλά να ενθαρρύνονται ώστε να ταυτιστούν με κάποιους από αυτούς (βλ. Πλατσίδου, 2001). Για το σκοπό αυτό, μάλιστα, έχουν γίνει συγκεκριμένες προτάσεις (π.χ., Apostolou & Apostolou, Lawlis, 1995). Συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι οι δάσκαλοι θα πρέπει να βοηθούν τα παιδιά να ανακαλύπτουν τις ηρωικές συμπεριφορές που υπάρχουν μέσα τους και να ενισχύουν την εμφάνισή τους. Τα παιδιά θα έχουν έτσι την ευκαιρία να αποκτήσουν μια προσωπική εκτίμηση του τι είναι θετικά κοινωνική συμπεριφορά και να μεταφέρουν αυτή την εμπειρία πέρα από τη σχολική τάξη, στις κοινωνικές, επαγγελματικές και προσωπικές περιστάσεις της ζωής τους. Έτσι, θα παρακινούνται από νωρίς στην υιοθέτηση συμπεριφορών όπως ο αλτρουισμός, η τιμιότητα, η

26 26 γενναιοψυχία, με σκοπό να χτίσουν έναν όσο το δυνατό πιο χρήσιμο κοινωνικό ρόλο (Eisenberg, Κακαβούλης, 1999). Η χρήση των ηρώων ως διδακτικό μέσο υπερβαίνει τα δεδομένα, από τις ιστορικές εθνικές και θρησκευτικές περιγραφές, πρότυπα ηρώων και μπορεί να μετατραπεί σε ένα χρήσιμο εργαλείο για τη διδασκαλία της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς, χωρίς τις ηθικολογίες και τους περιορισμούς που θα επέβαλε ένα δεδομένο θρησκευτικό, φιλοσοφικό ή πολιτικό σύστημα (Hart et al., White & O Brien, 1999). Η παρούσα μελέτη αποτελεί μια πρώτη διερεύνηση, στην ελληνική πραγματικότητα, για τον προσδιορισμό των χαρακτηριστικών της ηρωικής συμπεριφοράς και των κριτηρίων επιλογής προτύπων ρόλου από τους εφήβους. Οπωσδήποτε, τα ευρήματα της έρευνας αντανακλούν (και περιορίζονται από) τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων. Επιπλέον, η επιλογή προτύπων ρόλου είναι μια αρκετά σύνθετη και δυναμική διαδικασία στην οποία συμβάλλουν προσωπικοί, οικογενειακοί και κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες (Bandura, Toi & Batson, 1982). Μια μελλοντική έρευνα στην οποία θα συμμετέχουν μαθητές/τριες από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα (μεγαλοαστικό, ημιαστικό, αγροτικό) και φοιτητές/τριες από σχολές που διαφέρουν ως προς το σύστημα αξιών που προτάσσουν (π.χ., ανθρωπιστικές, οικονομικές σπουδές) ενδεχομένως να φώτιζε περισσότερες πλευρές της διαδικασίας επιλογής προτύπων ρόλου. Η περαιτέρω μελέτη στο πεδίο αυτό θα συνέβαλε, πιστεύουμε, στη μεθόδευση της εκπαιδευτικής παρέμβασης για την καλλιέργεια της θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς στα παιδιά.

27 27 Βιβλιογραφία Adams, G. R., Gullota, T., & Markstrom-Adams, C. (1994). Adolescent life experiences (3 rd ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole. Adams-Price, C., & Greene, A. L., (1990). Secondary attachments and adolescent self concept. Sex Roles, 22, Apostolou, B., & Apostolou, N. (1997). Heroes as a context for teaching ethics. Journal of Education for Business, 73(2), Balswick, J., & Ingoldby, B. (1982). Heroes and heroines among American adolescents. Sex Roles, 8, Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: a social cognitive theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Bell, A. P. (1970). Role modelship and interaction in adolescence and young adulthood. Developmental Psychology, 2, Cohen, S. (1993). Lessons in moral behavior: A few heroes. Childhood Education, Spring, Eisenberg, N. (1986). Altruistic emotion, cognition and behavior. Hillsadle, NJ: Erlbaum. Εisenberg, N., & Mussen, P. H. (1997). The roots of prosocial behavior in children. New York: Cambridge University Press. Erikson, E. H. (1968). Identity:Yyouth and crisis. New York: Norton. Erikson, E. H. (1982). The life circle completed: Review. New York: Norton. French, J., & Pena, S. (1991). Children s hero play of the 20 th century. Changes resulting from television s influence. Child Study Journal, 21(2), Hart, D., Yates, M., Fegley, S., & Wilson, G. (1995). Moral commitment in inner-city adolescents. In M. Killen & D. Hart (Eds.), Morality in everyday life (pp ). Cambridge: Cambridge University Press.

28 28 Harter, S. (1997). The personal self in social context: Barriers to authenticity. In R. D. Ashmore & L. Jussim (Eds.), Self and identity (pp ). New York: Oxford University Press. Hoffman, M. L. (1981). Is altruism part of human nature? Journal of Personality and Social Psychology, 40, Hogg, M. A,. & Abrams, D. (1988). Social identifications: A social psychology of intergroup relations and group processes. London: Routledge. Κακαβούλης, A. K. (1999). Παιδικός αλτρουισμός: Πώς τα παιδιά εκδηλώνουν την αγάπη τους! Αθήνα: Αυτοέκδοση. Lawlis, G. F. (1995). Storytelling as therapy: Implications for medicine. Alternative Therapies, 1(2), Lickona, T. (1993). The return of character education. Educational Leadership, 51, Marcia, J. (1980). Indentity in adolesence. In J. Adelson (Ed.), Handbook of adolescent psychology. New York: Wiley. Miller, M. S. (1978, January). The journal s teen survey. Ladies Home Journal, p. 33. Nestemann F., & Hurrelmann, K. (1994) (Eds.) Social network and social support in childhood and adolescence. Berlin: de Gruyter. Πλατσίδου, Μ. (2001). Τα ηρωικά πρότυπα των παιδιών: Ένα παράδειγμα εφαρμογής της εκπαίδευσης για την ηθική. Επιθεώρηση Επιστημονικών και Εκπαιδευτικών Θεμάτων, 5, Πλατσίδου, Μ., & Μεταλλίδου, Π. (υπό δημοσίευση). Μια εμπειρική μελέτη για τους παράγοντες που επηρεάζουν την αξιολόγηση της ηρωικής συμπεριφοράς από τους εφήβους. Στο Η. Μπεζεβέγκης & Χ. Χατζηχρήστου (Eπιμ.Έκδ.)

29 29 Εξελικτική και Σχολική Ψυχολογία: Τόμος προς τιμήν του καθηγητή Ι. Παρασκευόπουλου. Pleiss, M. K., & Feldhusen, J. F. (1995). Mentors, role models, and heroes in the lives of gifted children. Educational Psychologist, 30(3), Sanchez, T. R. (1999). Learning by example. Schools in the Middle, 9(3), Toi, M., & Batson, C. D. (1982). More evidence that empathy is a source of altruistic motivation. Journal of Personality and Social Psychology, 43, White, S. H., & O Brien, J. E. (1999). What is a hero? An explanatory study of students conceptions of heroes. Journal of Moral Education, 28(1),

30 30 Πίνακας 1 Η ανάλυση παραγόντων με βάση την οποία έγινε η ταξινόμηση των προσώπων σε επτά παράγοντες-κατηγορίες προσώπων, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που εκπροσωπούν. Πρόσωπα 2 Επιστήμη & τέχνη 3 Έλληνες 1 Καλλιτεχνική επικαιρότητα καλλιτέχνες 4 Ιστορική πραγματικότητα 5 Εθνικοί ήρωες 6 Κοινωνική προσφορά 7 Αθλητισμός Σφακιανάκης N..786 Βίσση Α..775 Κορομηλά Ρ..728 Βουγιουκλάκη Α..663 Σταλόνε Σ..662 Αϊνστάιν Α..816 Κιουρί Μ..779 Μπετόβεν.689 Κάλας Μ..638 Θεοδωράκης Μ..725 Ελύτης Ο..668 Παππά Ει..609 Μερκούρη Μ Περικλής.777 Σωκράτης.701 Μωυσής Μαυρογένους Μ..782 Κολοκοτρώνης Θ..769 Λαίδη Νταϊάνα.753 Μητέρα Τερέζα Γκάλης Ν..807 Πατουλίδου Β..608 Ιδιοτιμή % της εξηγούμενης διακύμανσης 5,197 14,50 3,182 12,90 1,688 9,93 1,268 8,75 1,186 7,30 1,172 6,85 0,932 6,25 Σημείωση: Στον πίνακα εμφανίζονται μόνο οι φορτίσεις που ήταν πάνω από 0.40.

31 31 Πίνακας 2 Η μέση εκτίμηση (και τυπική απόκλιση) των ηρωικών στοιχείων στις κατηγορίες προσώπων ανάλογα με τη σχολική βαθμίδα και το φύλο των συμμετεχόντων Σχολ. τάξη Φύλο Εθνικοί Ήρωες Ιστορικά πρόσωπα Κοινωνική προσφορά Επιστήμη & τέχνη Έλληνες καλλιτέχν. Αθλητισμός Καλλιτεχν. επικαιρότητα Ε Αγ. 3,21 (0,532) 3,06 (0,897) 2,92 (0,500) 2,60 (0,418) 3,02 (0,580) 2,61 (1,139) 2,82 (0,564) Δημ. Κορ. 3,05 (0,841) 3,10 (0,460) 3,10 (0,814) 2,90 (1,342) 2,83 (0,339) 2,50 (0,842) 2,99 (0,815) Σύν. 3,12 (0,711) 3,07 (0,750) 3,06 (0,757) 2,75 (0,950) 2,91 (0,447) 2,55 (0,950) 2,91 (0,697) Στ Αγ. 3,66 (0,602) 3,29 (0,602) 2,91 (0,716) 3,37 (0,797) 2,45 (0,650) 2,62 (0,904) 2,14 (0,891) Δημ. Κορ. 3,82 (0,380) 3,67 (0,356) 3,54 (0,556) 3,29 (0,532) 2,91 (0,432) 2,79 (0,642) 2,42 (0,897) Σύν. 3,74 (0,503) 3,48 (0,523) 3,28 (0,690) 3,33 (0,676) 2,67 (0,593) 2,70 (0,783) 2,26 (0,894) Α Αγ. 3,83 (0,297) 3,33 (0,816) 3,02 (0,842) 3,00 (1,087) 2,98 (0,831) 3,03 (0,960) 2,21 (0,688) Γυμν. Κορ. 3,94 (0,224) 3,40 (0,631) 3,41 (0,640) 3,53 (0,591) 2,70 (0,657) 2,25 (0,791) 1,82 (0,694) Σύν. 3,89 (0,260) 3,37 (0,708) 3,21 (0,763) 3,30 (0,864) 2,79 (0,714) 2,63 (0,950) 2,00 (0,710) Β Αγ. 3,75 (0,406) 3,46 (0,571) 3,29 (0,587) 3,23 (0,807) 2,81 (0,547) 2,88 (0,899) 1,91 (0,972) Γυμν. Κορ. 3,68 (0,582) 3,38 (0,705) 3,42 (0,509) 3,11 (0,916) 2,60 (0,688) 2,41 (0,690) 1,90 (0,884) Σύν. 3,72 (0,483) 3,43 (0,610) 3,34 (0,554) 3,18 (0,847) 2,73 (0,605) 2,70 (0,849) 1,90 (0,927) Γ Αγ. 3,64 (0,551) 3,23 (0,619) 3,11 (0,535) 2,97 (0,743) 2,65 (0,578) 2,83 (0,732) 1,89 (0,598) Γυμν. Κορ. 3,68 (0,546) 3,16 (0,750) 3,19 (0,629) 2,98 (0,910) 2,45 (0,704) 2,33 (0,874) 1,90 (0,786) Σύν. 3,67 (0,542) 3,19 (0,683) 3,15 (0,580) 2,97 (0,822) 2,52 (0,657) 2,58 (0,836) 1,89 (0,692) Α Αγ. 3,77 (0,466) 3,04 (0,691) 2,80 (0,840) 2,92 (0,733) 2,06 (0,832) 2,43 (0,642) 1,41 (0,533) Λυκ. Κορ. 3,69 (0,495) 3,21 (0,686) 3,23 (0,480) 2,63 (0,957) 2,15 (0,605) 1,92 (0,672) 1,17 (0,233) Σύν. 3,73 (0,479) 3,14 (0,687) 3,05 (0,681) 2,74 (0,877) 2,12 (0,692) 2,13 (0,701) 1,27 (0,395) Β Αγ. 3,73 (0,407) 3,22 (0,560) 2,82 (0,644) 2,98 (0,638) 2,22 (0,510) 2,62 (0,650) 1,27 (0,368) Λυκ. Κορ. 3,88 (0,252) 3,07 (0,628) 3,30 (0,498) 2,74 (0,914) 2,49 (0,594) 1,88 (0,739) 1,18 (0,206) Σύν. 3,82 (0,329) 3,12 (0,602) 3,11 (0,604) 2,84 (0,804) 2,38 (0,571) 2,19 (0,787) 1,21 (0,270) Γ Αγ. 3,61 (0,413) 2,67 (0,913) 2,51 (0,689) 2,31 (0,987) 1,87 (0,671) 2,61 (0,698) 1,25 (0,277) Λυκ. Κορ. 3,61 (0,614) 3,18 (0,602) 2,98 (0,644) 2,58 (1,162) 2,26 (0,880) 2,12 (0,872) 1,17 (0,338) Σύν. 3,62 (0,519) 2,94 (0,796) 2,80 (0,692) 2,45 (1,077) 2,08 (0,805) 2,36 (0,821) 1,21 (0,310) Φοιτ. Αγ. 3,94 (0,177) 3,22 (0,707) 3,07 (0,878) 3,56 (0,563) 2,73 (0,583) 2,89 (0,601) 1,31 (0,376) Κορ. 3,68 (0,518) 3,41 (0,662) 3,25 (0,530) 3,34 (0,732) 2,73 (0,690) 2,32 (0,644) 1,26 (0,249) Σύν. 3,74 (0,470) 3,36 (0,668) 3,21 (0,630) 3,39 (0,693) 2,73 (0,655) 2,47 (0,674) 1,28 (0,282) Σύν. Αγ. 3,68 (0,480) 3,18 (0,720) 2,96 (0,716) 3,00 (0,849) 2,46 (0,725) 2,72 (0,804) 1,88 (0,819) Κορ. 3,69 (0,551) 3,27 (0,648) 3,26 (0,589) 2,99 (0,926) 2,52 (0,682) 2,21 (0,780) 1,70 (0,839) Σύν. 3,69 (0,520) 3,23 (0,683) 3,13 (0,660) 2,99 (0,891) 2,49 (0,670) 2,45 (0,830) 1,78 (0,833)