Ιστοριογραφικά. Η ιδασκαλία της Ιστορίας Ι Από την Έδρα µέχρι το Ιντερνέτ. . Ι. Λο'ί'ζος Καθηγητής Ιστορίας

Transcript

1 Ιστοριογραφικά Η ιδασκαλία της Ιστορίας Ι Από την Έδρα µέχρι το Ιντερνέτ. Ι. Λο'ί'ζος Καθηγητής Ιστορίας Στον 20ο αιώνα η διδασκαλία της Ιστορίας στην τριτοβάθµια εκπαίδευση του δυτικού κόσµου αποκρυσταλλώθηκε στην µετάδοση της ιστορικής γνώσεως µε τακτικές εβδοµαδιαίες διαλέξεις, ερευνητικές εργασίες από τους διδασκόµενους και εποικοδοµητικά διαγωνίσµατα. Τον επόµενο αιώνα και σε διεθνές επίπεδο η διδασκαλία της Ιστορίας θα περάσει στην µέθοδο των πολλαπλών µέσων και στον αµφίδροµο τρόπο µεταδόσεως των ιστορικών δεδοµένων αλλά και των αποτελεσµάτων της ιστορικής έρευνας. Το µοντέλο διδασκαλίας της Ιστορίας που θα εξετασθεί εδώ αφορά στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και βρίσκεται ακόµη στα σπάργανα στην διεθνή πρακτική διδαχής της ιστορικής γνώσεως. Η ουσία της διδασκαλία της Ιστορίας µε την νέα µέθοδο δεν θα αλλάξει επιφανειακά αλλά σε λίγο καιρό τίποτα πλέον δεν θα είναι το ίδιο µε προηγούµενες χρονιές στην επικοινωνία ανάµεσα στον διδάσκοντα και στους διδασκόµενους αλλά και στον συνολικό τρόπο διδασκαλίας. Ο διδάσκων προσέρχεται πάλι τρεις φορές την εβδοµάδα στην αίθουσα διδασκαλίας όπου αναπτύσσει για µία ώρα και υπό µορφή διαλέξεως ένα συγκεκριµένο θέµα µέσα στα πλαίσια του διδασκόµενου µαθήµατος. Συνεχίζει να χρησιµοποιεί το βασικό διδακτικό εγχειρίδιο που είναι γραµµένο από γνωστές προσωπικότητες παγκοσµίου φήµης στον χώρο της Επιστήµης της Ιστορίας. Οι διδασκόµενοι οφείλουν ακόµη να συντάξουν ερευνητική εργασία για κάθε µάθηµα Ιστορίας µέχρι το τέλος του εξαµήνου. Τα διαγωνίσµατα θεωρούνται και τώρα ευκαιρίες για τους διδασκόµενους να ανατρέξουν προς στιγµή στο µέχρι τότε µελετηµένο ιστορικό υλικό για να θεωρήσουν συνολικά µια εποχή και να αντιληφθούν την "µακρά διάρκεια" στην Ιστορία. Όπως καταλαβαίνει κανείς, οι ανωτέρω µέθοδοι αποτελούν τους βασικούς τρόπους παραδοσιακής διδασκαλίας της Ιστορίας σε µεταλυκειακό επίπεδο κατά την διεθνή πρακτική. Η νέα µεθοδολογία και τα νέα εργαλεία δεν έχουν ως σκοπό να αντικαταστήσουν τον µέχρι τώρα χρησιµοποιούµενο τρόπο αλλά να τον συµπληρώσουν και να τον κάνουν αποτελεσµατικότερο και κυρίως επικοινωνιακό. Είχε ήδη διαπιστωθεί ότι η επικοινωνία µεταξύ διδάσκοντος και διδασκοµένων στην αίθουσα διδασκαλίας και κατά τις ώρες γραφείου δεν ήταν αρκετή για να βοηθήσει τους δέκτες της ιστορικής γνώσεως και άρα έπρεπε να βρεθεί τρόπος ώστε η επικοινωνία αυτή να είναι συνεχής και άµεση καθ' όλη την διάρκεια του εξαµήνου αλλά και, εάν χρειασθεί, πέρα από αυτό. Επίσης, ήταν άµεση ανάγκη η αποτελεσµατικότητα της διδασκαλίας της Ιστορίας να φθάσει στο µέγιστο δυνατό αλλά να καλυφθεί και ολόκληρο το φάσµα του γνωστικού αντικειµένου. Με αυτόν τον τρόπο θα µπορούσε να επιτευχθεί η "ολική ποιότητα" στην διδασκαλία της Ιστορίας. Τέλος, ήταν πλέον φανερό ότι η διδαχή της Ιστορίας έπρεπε να γίνει εξ ολοκλήρου επικοινωνιακή, δηλαδή διδάσκων και διδασκόµενοι να οδηγούνται µαζί

2 στην εξεύρεση της ιστορικής αλήθειας ανταλλάσσοντας συνεχώς απόψεις και ιδέες µεταξύ τους αλλά και µε άλλους συναδέλφους από όλον τον κόσµο. Ο διδάσκων δεν έπρεπε να αποτελεί τον παντογνώστη θεό αλλά έπρεπε να είναι ο καθοδηγητής που θα έθετε στην διάθεση των διδασκοµένων όσο το δυνατόν περισσότερο ιστορικό υλικό ενώ εκείνοι, χωρίς να παρακάµψουν τις υποχρεώσεις τους όπως διατυπώθηκαν παραπάνω στην ανάλυση της παραδοσιακής διδασκαλίας, θα είχαν την δυνατότητα να διερευνήσουν και µόνοι τους και σύµφωνα µε τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά τους το υλικό αυτό. Επίσης, έπρεπε να δοθεί η άµεση δυνατότητα στον διδασκόµενο αλλά και στον διδάσκοντα να ενηµερώνεται αµέσως για τις τελευταίες απόψεις, έρευνες και συµπεράσµατα της επιστήµης της Ιστορίας ανά πάσα στιγµή έτσι ώστε να διευρυνθεί ο επιστηµονικός ορίζοντας και των δύο. Με αυτόν τον τρόπο ο διδάσκων µετατρέπεται από ex cathedra γνώστης της αλήθειας σε συµµέτοχος στην απόκτηση της ιστορικής γνώσεως. Ο µόνος τρόπος για να επιτευχθεί ο ανωτέρω σκοπός ήταν η ευρεία χρήση της υψηλής τεχνολογίας και συγκεκριµένα των ηλεκτρονικών υπολογιστών (Η/Υ) από διδάσκοντες και διδασκόµενους στον χώρο της Ιστορίας. Οι Η/Υ έχουν χρησιµοποιηθεί από παλιά ως βοηθητικά εργαλεία στην ιστορική έρευνα κυρίως στον τοµέα της Οικονοµικής Ιστορίας αλλά και όπου απαιτούνταν επεξεργασία αριθµητικών σειρών δεδοµένων ή καταλόγων ονοµάτων (βάσεις δεδοµένων) ή γενικά στατιστικών στοιχείων. Για πρώτη φορά τώρα, όµως, αρχίζουν να χρησιµοποιούνται ως βοηθητικά µέσα στην διδασκαλία της Ιστορίας και αυτό απαιτεί από διδάσκοντες και διδασκόµενους εξοικείωση µε την χρήση των µηχανών αλλά όχι αναγκαστικά και τον προγραµµατισµό τους. Σκοπός άλλωστε δεν είναι να µετατραπούν οι Ιστορικοί σε προγραµµατιστές αλλά να µάθουν να χρησιµοποιούν την νέα τεχνολογία προς όφελός τους. Οι Ιστορικοί που θα ζήσουν στον 21ο αιώνα θα είναι αναγκασµένοι να χρησιµοποιούν τους Η/Υ στον ίδιο βαθµό που σήµερα χρησιµοποιούν µολύβι και χαρτί και η χρήση αυτή θα µεταφράζεται σε Ιντερνέτ, ή όποιο το κατοπινό του όνοµα, και σε ατοµικής χρήσεως Αµφίδροµα Πολυµέσα, δηλαδή κείµενο, εικόνα, οµιλία, βίντεο που ενεργοποιούνται από τον χρήστη και θα εξετασθούν στο δεύτερο µέρος αυτού του άρθρου. Το πρώτο άµεσο όφελος του Ιστορικού, διδάσκοντος και διδασκοµένου, από την χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδροµείου του Ιντερνέτ είναι η άµεση επικοινωνία µε την πληθώρα των συναδέλφων του ανά τον κόσµο έτσι ώστε να µην είναι επιστηµονικά και πνευµατικά αποµονωµένος. Ακόµη, µέσω του Ιντερνέτ ή των Ιντρανέτς - δίκτυα µικρού αριθµού χρηστών -- ο διδασκόµενος µπορεί να επικοινωνεί µε τον διδάσκοντα όποτε είναι αναγκαίο στέλνοντάς του ηλεκτρονικά γράµµατα ή µηνύµατα γραµµένα στον υπολογιστή του και λαµβάνοντας απαντήσεις. Ο τρόπος αυτός κάνει τον διδάσκοντα ανά πάσα στιγµή προσιτό στον διδασκόµενο, σχεδόν είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, και έτοιµο να απαντήσει σε οποιαδήποτε απορία του. Επιπλέον, ο διδασκόµενος καθοδηγείται στο να εγγραφεί σε ηλεκτρονικές ταχυδροµικές λίστες συζητήσεων (Η-Τ/Λ) ανάλογα µε την θεµατολογία του διδασκόµενου µαθήµατος έτσι ώστε να παρακολουθεί τις συζητήσεις Ιστορικών από όλο τον κόσµο, να συµµετέχει εάν έχει κάτι ενδιαφέρον να πει ή να κάνει ερωτήσεις όταν δεν µπορεί να βρει απαντήσεις σε δύσκολα ερωτήµατα. Κύριος σκοπός της συµµετοχής αυτής είναι να πάρει µία γεύση ανταλλαγής απόψεων ανάµεσα στους Ιστορικούς και σπουδαιότερο όλων να κατανοήσει ότι πλέον η πρόοδος στην Ιστορία

3 δεν είναι µια ατοµική υπόθεση αλλά µια συλλογική προσπάθεια που χρειάζεται επικοινωνία και συνεργασία. Σε πρώτη φάση η εγγραφή στις Η-Τ/Λ είναι προαιρετική αλλά σύντοµα θα γίνει υποχρεωτική και ο διδασκόµενος θα πρέπει στο τέλος του εξαµήνου να παραδώσει µία αναφορά ως προς το τι σηµαντικό έµαθε παρακολουθώντας τις συζητήσεις. εύτερο µέληµα του διδασκόµενου και πάντα υπό την καθοδήγηση του διδάσκοντα είναι να περιδιαβάσει και να µελετήσει ορισµένες αξιόλογες αλλά και µη αξιόλογες ιντερνετικές συλλογές ιστορικού υλικού έτσι ώστε να κατανοήσει και να διακρίνει µόνος τους την αξιόπιστη από την µη αξιόπιστη ιστορική πηγή. Η προσπάθεια αξιολογήσεως του ιστορικού υλικού διδάσκεται επίσης, όπως και στο παρελθόν, κατά την καθοδήγηση που παρέχει ο διδάσκων στον διδασκόµενο για την συγγραφή της ερευνητικής εργασίας του. Σπάνια, όµως, είναι επιτυχηµένη διότι ο διδασκόµενος δεν έχει προηγούµενη εµπειρία στο θέµα αυτό και του παίρνει πολύ χρόνο µέχρι να κατανοήσει µέσα από τα διάφορα βιβλία την διαφορά. Το Ιντερνέτ παρέχει σε ελάχιστο χρόνο αξιολογότατο ιστορικό υλικό αλλά και εθνικιστικές ή µονόπλευρες απόψεις, θρησκευτικούς φανατισµούς, παραποίηση ιστορικών γεγονότων, δηλαδή όλα αυτά που πρέπει να µάθει να ξεχωρίζει ο εκκολαπτόµενος Ιστορικός. Ο διδασκόµενος καλείται να φέρει τυπωµένα στο χαρτί παραδείγµατα από κάθε περίπτωση και να τα αξιολογήσει, δηλαδή να µάθει την εξαιρετικά απαραίτητη για κάθε Ιστορικό αξιολόγηση πηγών. Ο διδασκόµενος καθοδηγείται επίσης να χρησιµοποιήσει τις ιερευνητικές Μηχανές (search engines) του Ιντερνέτ για να διευρύνει το πεδίο των πηγών του στα πλαίσια της έρευνας για την συγγραφή του ιστορικού του δοκιµίου σε κείµενα αλλά και σε εικόνες, χάρτες ή σχεδιαγράµµατα και βίντεο κλιπς σχετικά µε το θέµα της έρευνά του, δηλαδή να χρησιµοποιήσει δικτυακά Αµφίδροµα Πολυµέσα. Στην αρχική φάση του εγχειρήµατος της νέας µεθοδολογίας η χρησιµοποίηση βοηθητικών εικονιστικών ή ηχητικών πηγών είναι τελείως προαιρετική αν και πολλοί διδασκόµενοι νοιώθουν την ανάγκη να διανθίσουν τα κείµενά τους µε εικόνες και χάρτες. Σύντοµα, όµως, η αύξηση του προσφερόµενου υλικού µέσω του Ιντερνέτ αλλά και των εκδόσεων σε CD-ROM θα καταστήσει πλέον απαραίτητη την χρήση εικόνων, ηχητικών ντοκουµέντων αλλά και βίντεο κλιπς στα δοκίµια των διδασκοµένων. Ήδη οι διδασκόµενοι παραδίδουν τις εργασίες τους και σε δισκέτες Η/Υ χρησιµοποιώντας κατά κόρον γραφικούς επεξεργαστές κειµένου, όπως το Word για Windows, οι οποίοι έχουν την δυνατότητα ενσωµατώσεως κειµένου, ήχου, εικόνας και βίντεο. Υπάρχει επίσης η σκέψη να δοθεί η δυνατότητα στους διδασκόµενους να εξοικειωθούν µε την απλή γλώσσα παρουσιάσεων HTML και να συνθέτουν, εάν το επιθυµούν, τις εργασίες τους στην γλώσσα παρουσιάσεων του Ιντερνέτ έτσι ώστε να µπορούν να διαβασθούν µέσω γραφικών φυλλοµετρητών, όπως το Netscape. Η ηλεκτρονική σύνθεση των εργασιών θα δώσει την δυνατότητα άµεσης µεταβάσεως από ένα σηµείο του κειµένου σε οποιοδήποτε άλλο, πλήρη έλεγχο στην εύρεση τµηµάτων του καθώς και την ενσωµάτωση εικόνων, ήχων και βίντεο. Επιπλέον όλοι οι διδασκόµενοι θα µπορούν να συγκρίνουν την δική τους εργασία µε αυτές των υπολοίπων και να παραδειγµατισθούν από τις καλύτερες. Το Ιντερνέτ προσφέρει ακόµη στους διδασκόµενους την µοναδική δυνατότητα να διερευνήσουν βιβλιογραφικά το θέµα της εργασία τους ή ακόµη και το ίδιο το γνωστικό αντικείµενο του µαθήµατος στις µεγαλύτερες βιβλιοθήκες του κόσµου µέσω των ηλεκτρονικών καταλόγων που παρέχονται. Παρά το γεγονός ότι ο

4 ενδιαφερόµενος δεν θα έχει, προς το παρόν τουλάχιστον, την δυνατότητα να χρησιµοποιήσει τα βιβλία ή άλλες πηγές που θα εντοπίσει θα έχει όµως το µεγάλο κέρδος τού να γνωρίζει τι έχει γραφεί και από ποιον σε κάποιο συγκεκριµένο θέµα και σε παγκόσµιο επίπεδο, ανάλογα βέβαια και µε τον βαθµό γλωσσοµάθειάς του. Άλλωστε, το µέγιστο προσόν του Ιστορικού δεν είναι να γνωρίζει τα πάντα αλλά να γνωρίζει πού και πώς θα βρει τα πάντα. Εκτός από την βιβλιογραφική ενηµέρωση, στο Ιντερνέτ ο διδασκόµενος µπορεί να εντοπίσει και να αναγνώσει άρθρα ή αναλύσεις από τις γνωστότερες εφηµερίδες του κόσµου, από τηλεοπτικά δίκτυα, διεθνείς οργανισµούς ή και ανεξάρτητους οργανισµούς µελετών. Επίσης, διατίθεται και µεγάλος αριθµός κειµένων από την αρχαία ελληνική γραµµατεία στο πρωτότυπο και σε αγγλική µετάφραση καθώς και αγγλικές µεταφράσεις µεσαιωνικών κειµένων. Το Ιντερνέτ, λοιπόν, αποτελεί µέσο άµεσης και ευρέως πεδίου επικοινωνίας µεταξύ διδάσκοντος και διδασκοµένων καθώς και ανταλλαγής απόψεων µεταξύ επιστηµόνων από όλο τον κόσµο. Ακόµη παρέχει την δυνατότητα ταχύτατης έρευνας σε ιστορικές πηγές που εκτός από κείµενα µπορεί να είναι εικόνες, ήχοι, ταινίες. Επιπλέον, δίνει την δυνατότητα πλήρους βιβλιογραφικής ενηµερώσεως από βιβλιοθήκες σε όλη την υφήλιο. Το Ιντερνέτ αποτελεί µέσο ηλεκτρονικής επικοινωνίας σε συνδυασµό µε σύνολο Αµφίδροµων Πολυµέσων µέσω δικτύου υπολογιστών και, φυσικά, η χρήση του δίνει την δυνατότητα σε διδάσκοντα και διδασκόµενους να διερευνήσουν την Επιστήµη της Ιστορίας στον ανώτατο δυνατό βαθµό. Σύντοµα θα αποτελέσει σηµαντικότατο µέσο έρευνας και διδασκαλίας της Ιστορίας σε παγκόσµιο επίπεδο. * * * Η ιδασκαλία της Ιστορίας ΙΙ Από την Έδρα µέχρι τα Αµφίδροµα Πολυµέσα. Ι. Λο'ί'ζος Καθηγητής Ιστορίας Στο πρώτο µέρος του άρθρου για την ιδασκαλία της Ιστορίας εξηγήθηκαν οι αιτίες για τις οποίες κρίνεται ενδεδειγµένη η χρήση του Ιντερνέτ στην διδαχή της Ιστορίας. Κύριοι λόγοι είναι η ανάγκη για καλύτερη και συνεχή επικοινωνία διδάσκοντος και διδασκοµένων αλλά και η χρησιµοποίηση ιντερνετικών πηγών για την καλύτερη και πληρέστερη µετάδοση της ιστορικής γνώσεως και των αποτελεσµάτων της ιστορικής έρευνας. Επίσης, σηµαντική θεωρήθηκε η ποικιλία αξιόπιστων και µη αξιόπιστων ιστορικών πηγών στο Ιντερνέτ που µπορούν να αποτελέσουν παραδείγµατα προς χρήση ή απόρριψη από τον εκκολαπτόµενο Ιστορικό. Η χρήση, όµως του Ιντερνέτ δεν έλυσε ίσως τα σηµαντικότερα προβλήµατα διδασκαλίας που είχε ο διδάσκων και αφορούσαν στην έλλειψη χρόνου ή τρόπου για την διδασκαλία συγκεκριµένων τµηµάτων του µαθήµατος που δίδασκε. Και πάλι, βέβαια, αρωγός στην προσπάθεια για την ευδοκίµηση νέων µεθόδων έρχεται η υψηλή τεχνολογία, οι Η/Υ δια µέσου των Αµφίδροµων Πολυµέσων (Interactive Multimedia) ενός χρήστη.

5 Η χρήση γενικώς της τεχνολογίας στην διδασκαλία της Ιστορίας δεν είναι πρωτόγνωρη αλλά µέχρι τώρα ήταν µόνο παθητική. Ο διδάσκων, για παράδειγµα, θέλοντας να εµπλουτίσει το µάθηµά του κανόνιζε ώστε οι διδασκόµενοι να παρακολουθήσουν ένα ιστορικό ντοκυµαντέρ. Η ταινία ήταν σπανίως εξ ολοκλήρου απαραίτητη για το µάθηµα ενώ πολλές φορές ο διδάσκων διέκοπτε την προβολή για να τονίσει την σχέση συγκεκριµένων σκηνών µε συγκεκριµένα ζητήµατα από την διάλεξη που είχε δώσει συνήθως δύο ή και περισσότερες µέρες πιο πριν. Από την πλευρά τους οι διδασκόµενοι παρακολουθούσαν παθητικά, όπως στην τηλεόραση, χωρίς να έχουν την δυνατότητα να επέµβουν σε ατοµικό επίπεδο για να επιλέξουν πια σηµεία θα ήθελαν να ξαναδούν. Το ίδιο συνέβαινε και στην περίπτωση που ο διδάσκων χρησιµοποιούσε έγχρωµες διαφάνειες µε εικόνες ή χάρτες ή διαγράµµατα τα οποία παρουσιάζονταν στον διδασκόµενο κατά την ώρα της διδασκαλίας αλλά δεν υπήρχε η δυνατότητα να µελετηθούν πάλι µια που συνήθως ήταν συγκεντρωµένα από διάφορες πηγές, πολλές φορές απρόσιτες στον δέκτη τους. Επίσης το κόστος των πολλαπλών εγχρώµων αντιτύπων για πιθανή διανοµή κάθε φορά που διδασκόταν το µάθηµα ήταν τελείως εξωπραγµατικό για τον προϋπολογισµό διδασκαλίας του. Άρα ο διδασκόµενος παρέµενε παθητικός δέκτης και µάλιστα για το πολύ µικρό χρονικό διάστηµα που διαρκούσε η προβολή της συγκεκριµένης εικόνας ή ταινίας. Σε άλλη περίπτωση ο διδάσκων για να αποδείξει του λόγου του το αληθές διάβαζε ή έπαιζε στο µαγνητόφωνο ένα µικρό απόσπασµα από κάποια ιστορική πηγή, έναν ιστορικό λόγο για παράδειγµα, και πολύ συχνά υποχρεωνόταν να το υπαγορεύσει ή να το παίζει συνέχεια µέχρι οι διδασκόµενοι να το καταγράψουν στις σηµειώσεις τους, πράγµα που κατέληγε σε απώλεια χρόνου αλλά και διακοπή προς στιγµήν της διδακτικής διαδικασίας. Βέβαια είχε την δυνατότητα να συγκεντρώσει όλα τα αποσπάσµατα που χρησιµοποιούσε, να τα φωτοτυπήσει σε πολλαπλά αντίτυπα και να τα µοιράσει στους διδασκόµενους. Στην περίπτωση αυτή, όµως, τα αποσπάσµατα παραθέτονταν το ένα µετά το άλλο εκτός του πραγµατικού περιεχοµένου τους οπότε µάλλον ελάχιστοι διδασκόµενοι τα συνέδεαν εκ των υστέρων µε το γεγονός σε σχέση µε το οποίο είχαν αναφερθεί. Άρα η µέθοδος αυτή αποδεικνυόταν αναποτελεσµατική για την διδασκαλία της Ιστορίας. Σηµαντικότερο παράδειγµα όλων, όµως, είναι ότι η Ιστορία δεν είναι απλώς µια παράθεση πολιτικών γεγονότων αλλά πολιτισµικοί κύκλοι που περιλαµβάνουν την πολιτική καθώς και την οικονοµία, την κοινωνία, την τέχνη και την λογοτεχνική παράδοση κάθε λαού και κάθε εποχής. Ποιος, όµως, διδάσκων έχει τον περισσευούµενο διδακτικό χρόνο να παρουσιάσει στους διδασκόµενους έστω και δείγµατα όλων των πολιτισµικών εκφάνσεων µιας εποχής την στιγµή που πρέπει να έχει φροντίσει για τον προβολέα διαφανειών, το µαγνητόφωνο για τους ήχους και την µουσική ή το βίντεο και την τηλεόραση για να δείξει ένα συγκεκριµένο απόσπασµα από ένα ντοκυµαντέρ; Έτσι, λοιπόν, ουσιαστικά, µέχρι τώρα µε την παραδοσιακή µέθοδο και τα µέσα διδασκαλίας είτε τρόποι της διδακτικής διαδικασίας αποδεικνύονταν αναποτελεσµατικοί για τους σκοπούς για τους οποίους χρησιµοποιούνταν είτε υπήρχαν σηµεία του γνωστικού αντικειµένου τα οποία παρέµεναν µπερδεµένα για µεγάλο ή µικρό αριθµό διδασκοµένων, πράγµα που ανέτρεπε την αρχή των ίσων ευκαιριών για όλους. Σε ορισµένες µάλιστα περιπτώσεις και λόγω εγγενών δυσκολιών εκφάνσεις του διδασκόµενου πολιτισµού παρέµεναν αδίδακτες. Η λύση στα προβλήµατα αυτά ήταν η δηµιουργία και η χρήση Αµφίδροµων Πολυµέσων ενός χρήστη. Συναντήσαµε ήδη στο πρώτο µέρος αυτού του άρθρου τα

6 Αµφίδροµα Πολυµέσα, δηλαδή εικόνες, ήχους και βίντεο, µέσω του Ιντερνέτ. Ενώ οι χρήστες του Ιντερνέτ είναι εξοικειωµένοι µε τα δικτυακά Αµφίδροµα Πολυµέσα, τα Αµφίδροµα Πολυµέσα (Α/Π) ενός χρήστη είναι πολύ λιγότερο γνωστά στην Ελλάδα µια που σπάνια ο µη ειδικός αντιλαµβάνεται την παρουσία τους. Κυρίως οι χρήστες Η/Υ που διαθέτουν οδηγό CD-ROM έχουν την ευκαιρία να χρησιµοποιήσουν Α/Π όταν διερευνούν µια ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια όπως η ENCARTA ή µία εφαρµογή όπως το ΣΟΦΙΑ, που αναφέρεται στην Βυζαντινή Ιστορία. Τα CD-ROMs που περιέχουν οποιουδήποτε είδους πληροφοριακό υλικό βασίζονται στα Α/Π ενός χρήστη και έχουν την µορφή ηλεκτρονικού βιβλίου (Η/Β). Το Η/Β αποτελείται από ηλεκτρονικές σελίδες (Η/Σ) που καταλαµβάνουν συνήθως ολόκληρη την οθόνη και τις οποίες ο χρήστης µπορεί να ξεφυλλίσει µε οποιαδήποτε σειρά επιθυµεί µεταπηδώντας σε πραγµατικό χρόνο (µηδέν χρόνο) από την µία στην άλλη και κυρίως έχοντας την δυνατότητα της αλληλεπιδράσεως, εξ ου και ο όρος Αµφίδροµα Πολυµέσα. Με τον όρο αλληλεπίδραση ορίζεται το γεγονός ότι ο χρήστης, όπως συµβαίνει και στα Α/Π του Ιντερνέτ, δίνει εντολές ή θέτει ερωτήµατα στην Η/Σ και λαµβάνει απαντήσεις. Στην περίπτωση των Α/Π ενός χρήστη η επικοινωνία γίνεται σε πραγµατικό χρόνο (χρόνο µηδέν) ενώ µε την παρούσα κατάσταση στο Ιντερνέτ χρειάζονται τουλάχιστον ορισµένα δευτερόλεπτα -- χρόνος τεράστιος στην χρήση Η/Υ-- µέχρι την πλήρη λήψη της αποκρίσεως. Ο χρήστης µιας εφαρµογής Α/Π, ακόµη και ο λίγο περισσότερο εξοικειωµένος µε τους Η/Υ, µένει άναυδος µπροστά στην ταχύτητα αποκρίσεως των Η/Σ και κυρίως στην µαγεία των εικόνων, των ήχων ή της µουσικής και των βίντεο κλιπ που συναντά εξερευνώντας το Η/Β. Ποτέ µια Η/Σ δεν είναι όµοια µε µια τυπωµένη σελίδα. Η τυπωµένη σελίδα είναι παθητική: ο αναγνώστης έχει µπροστά του κείµενο χωρισµένο σε φυσικές σελίδες και εικόνες τις οποίες µπορεί να δει µόνο στο µέγεθος εκτυπώσεώς τους. Εάν χρειάζεται την ερµηνεία ενός όρου πρέπει να ανατρέξει στο ειδικό Γλωσσάρι σε άλλη σελίδα του τυπωµένου βιβλίου, δηλαδή να χάσει χρόνο. Εάν θέλει να ψάξει έναν όρο σε ολόκληρο το βιβλίο πρέπει να κοιτάξει στο ευρετήριο και να ψάξει πίσω µπρος σε όλες τις σελίδες όπου υπάρχει η συγκεκριµένη αναφορά, πράγµα που σηµαίνει τεράστια απώλεια χρόνου. Οι εικόνες του τυπωµένου βιβλίου είναι συγκεκριµένων διαστάσεων, ίσως ασπρόµαυρες και κακής ποιότητας, δεν µεγεθύνονται και είναι ακίνητες. Σε µια εφαρµογή Α/Π ο χρήστης µε το πάτηµα ενός εικονικού πλήκτρου πάνω στην Η/Σ έχει αµέσως ευρετήριο του κειµένου µε όλες τις σελίδες στις οποίες αναγράφεται ένας συγκεκριµένος όρος και µπορεί να µεταπηδήσει σε χρόνο µηδέν από την µία στην άλλη. Μπορεί ακόµη να µεγεθύνει εικόνες για να τις δει καλύτερα ή για να δει µια λεπτοµέρεια ενώ έχει την δυνατότητα φυσικά να παρακολουθήσει εκείνο το τµήµα µιας ταινίας που ανταποκρίνεται ακριβώς στο θέµα µε το οποίο ασχολείται η συγκεκριµένη σελίδα την οποία µελετά. Τα πλεονεκτήµατα, λοιπόν, της χρήσεως Α/Π σε ορισµένες περιπτώσεις είναι αξεπέραστα από την πλευρά της αποτελεσµατικότητας τους στον τοµέα εκµαθήσεως και είναι πλέον φανερή η αναγκαιότητα της χρήσεως τους και στην διδασκαλία της Ιστορίας. Θέλουµε λοιπόν να αντικαταστήσουµε τα τυπωµένα βιβλία µε ηλεκτρονικά; Με την παρούσα τεχνολογική κατάσταση των Η/Υ αυτό δεν είναι πιθανό διότι η ανάγνωση στις σηµερινές οθόνες των Η/Υ δεν είναι άνετη ενώ ακόµη και οι φορητοί Η/Υ είναι πολύ βαρύτεροι από ένα βιβλίο για να µεταφερθούν εδώ και εκεί. Παρότι ένας δίσκος CD-ROM µπορεί να περιλάβει ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια όπως η BRITANNICΑ και θα εξυπηρετούσε αφάνταστα τις βιβλιοθήκες από πλευράς χώρου, δεν έχουν υπάρξει µέχρι στιγµής επιτυχηµένες εκδόσεις βιβλίων σε ηλεκτρονική µορφή ακριβώς διότι η

7 προσήλωση και η πολύωρη ανάγνωση κειµένων στην οθόνη του Η/Υ είναι πολύ κουραστική. Τότε, όµως, ποια η χρήση των Η/Β; Η πρότασή µας είναι απλή και πιστεύουµε ότι θα υιοθετηθεί σύντοµα και τουλάχιστον σε ορισµένες περιπτώσεις στο άµεσο µέλλον. Το Η/Β θα συµπληρώσει το τυπωµένο και θα αντικαταστήσει εκείνα τα τµήµατα στα οποία το τυπωµένο δεν µπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του σύγχρονου αναγνώστη, όπως η έγχρωµη εικονογραφία µε δυνατότητα µεγεθύνσεως και µελέτης λεπτοµερειών - παρά την χαµηλότερη ανάλυση απεικονίσεως στην οθόνη - και φυσικά η κινούµενη εικόνα και ο ήχος. Φαντασθείτε πόσο µεγαλύτερο θα ήταν το όφελος για τον αναγνώστη και µικρότερο το κόστος της εκτυπώσεως της δεκαπεντάτοµης Ιστορίας της Ελληνικής Τέχνης εάν τυπωνόταν µόνο το κείµενο ενώ ολόκληρη η εικονογραφία παραδινόταν µαζί µε το τυπωµένο κείµενο σε CD-ROM και σε µορφή Α/Π. Φυσικά απαραίτητη προϋπόθεση του ανωτέρω εγχειρήµατος είναι οι αναγνώστες να διαθέτουν Η/Υ και CD-ROM. Με την κρατούσα κατάσταση όµως στην αγορά Η/Υ η στιγµή δεν είναι καθόλου µακριά που κάθε σπίτι θα διαθέτει τουλάχιστον έναν Η/Υ, πράγµα που ήδη το απαιτεί από τους γονείς σχεδόν ολόκληρη η γενιά που θα ανδρωθεί στις αρχές του επόµενου αιώνα. Συνεπώς η χρήση των Α/Π στην διδασκαλία της Ιστορίας πρέπει να βαδίσει πάνω στις αρχές που διατυπώθηκαν παραπάνω. Στόχος, λοιπόν, είναι ο διδάσκων να δηµιουργήσει τα δικά του Α/Π για τους διδασκόµενους µε σκοπό να διδάξει συγκεκριµένα σηµεία τα οποία δεν είναι δυνατόν να διδαχθούν µε τον παραδοσιακό τρόπο διδαχής. Ούτε σε αυτήν την περίπτωση ο διδάσκων απαιτείται να γίνει προγραµµατιστής Η/Υ αλλά µόνο να εξοικειωθεί µε ένα από τα προγράµµατα συγγραφής Α/Π, όπως νοιώθει ήδη άνετα µε τον γραφικό του επεξεργαστή κειµένου. Μάλιστα ήδη άρχισαν να κυκλοφορούν και προγράµµατα συγγραφής Α/Π (π.χ Illuminatus Opus) τα οποία τονίζουν το γεγονός ότι δεν απαιτούν ούτε την ελάχιστη γνώση προγραµµατισµού από µέρους του δηµιουργού και φυσικά απευθύνονται στον µέσο µορφωµένο χρήστη. Ο διδάσκων, λοιπόν, καλείται να δηµιουργήσει µία εφαρµογή Α/Π η οποία θα συµπληρώσει και θα κάνει πιο αποτελεσµατική την διδασκαλία του. Η εφαρµογή είναι υπό την µορφή Η/Β και έχει την ίδια διάταξη ύλης µε αυτήν που διδάσκεται στο µάθηµα. Είναι απαραίτητο πριν καν ξεκινήσει η δηµιουργία της να αποφασισθεί τι υλικό θα χρησιµοποιηθεί και πώς θα χρησιµοποιηθεί για να έχει θετικά αποτελέσµατα στους διδασκόµενους. Μια αρχή της οποιασδήποτε χρήσεως των Η/Υ είναι ότι δεν χρησιµοποιούµε το µηχάνηµα για κάτι που µπορεί να γίνει γρηγορότερα και αποτελεσµατικότερα µε το µολύβι, το χαρτί ή τον λόγο. Συνεπώς η χρήση της εφαρµογής Α/Π πρέπει να µην αντικαθιστά ό,τι µπορεί να γίνει καλύτερα µε τα παραδοσιακά µέσα διδασκαλίας. Το πρώτο βέβαια που µπορεί να γίνει µε την χρήση Α/Π είναι η παρουσίαση εικόνων που αποτελούν τµήµα του µαθήµατος και τις οποίες ο διδασκόµενος µπορεί να µελετήσει µόνος του όσο θέλει και παρατηρώντας όποια λεπτοµέρεια θέλει. Μια άλλη πολύ αποτελεσµατική χρήση Α/Π είναι η παρατήρηση της µετακινήσεως συνόρων κρατών µετά από πολέµους ή καλύτερα οι διάφορες θέσεις των αντιµαχοµένων Παρατάξεων σε περιπτώσεις µαχών. Ο τρόπος µε τον οποίο γίνεται αυτό είναι η επάλληλη επίθεση ακίνητων εικόνων (animation), δηλαδή παρουσιάζεται υπό µορφή εικόνων που διαδέχονται και αντικαθιστούν η µία την άλλη πάνω στην οθόνη του Η/Υ έτσι ώστε ο διδασκόµενος να έχει την εντύπωση των πραγµατικών κινήσεων της παρατάξεως των αντιµαχοµένων σε περίπτωση µάχης ή να βλέπει αµέσως κατά πόσο αυξήθηκε ή µειώθηκε η έκταση ενός κράτους µετά από κάποιο πόλεµο. Τρίτη εφαρµογή της χρήσεως Α/Π είναι η παρουσίαση της µετεξελίξεως

8 κτιρίων η πόλεων όπως, για παράδειγµα, στην περίπτωση πριν και µετά από έναν καταστροφικό πόλεµο ή µε την ανάπτυξη και φυσική διεύρυνση των πόλεων στο τέλος του δυτικού Μεσαίωνα. Η παρουσίαση µπορεί να γίνει µε την χρήση της πολύ αποτελεσµατικής µεταµορφωτικής κινούµενης εικόνας (morphing video), ακριβώς όπως µεταµορφώνονταν τα πρόσωπα πολιτικών από τον ένα στον άλλο σε τηλεοπτική διαφήµιση κόµµατος σε µια από τις τελευταίες εκλογικές αναµετρήσεις. Μια ακόµη χρήση είναι η καταγραφή δειγµάτων µουσικής ή οµιλιών σηµαντικών προσώπων µιας εποχής τα οποία µπορεί ο διδασκόµενος να ακούσει από ακουστικά ή ηχεία προσαρµοσµένα στον Η/Υ χωρίς να αναγκασθεί να καταφύγει σε ειδικό ηχητικό µηχάνηµα. εν χρειάζεται βέβαια να γίνει και πάλι ειδική µνεία στην παρακολούθηση συγκεκριµένων κοµµατιών ντοκυµαντέρ χωρίς και πάλι ο διδασκόµενος να καταφύγει σε ειδικά µηχανήµατα. Σε προχωρηµένο επίπεδο κάποιος διδάσκων µπορεί να θελήσει να ασχοληθεί και µε τον προγραµµατισµό Η/Υ ώστε να δηµιουργήσει, για παράδειγµα, τα δικά του ηλεκτρονικά διαγωνίσµατα ή άλλες µικρές εφαρµογές. Στο παρόν στάδιο εφαρµογής µεθόδων εκτεταµένης χρήσεως Η/Υ στην διδασκαλία της Ιστορίας, οι διδασκόµενοι έχουν την δυνατότητα να υποβάλουν τον εαυτό τους σε τεστ γνώσεων µε την χρήση ειδικά κατασκευασµένου προγράµµατος που περιέχει ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής (multiple-choice). Το πρόγραµµα και οι ερωτήσεις δίνονται στον διδασκόµενο και σε δισκέτα Η/Υ έτσι ώστε να τα χρησιµοποιήσει και στο σπίτι του παρακολουθώντας τον χρόνο ολοκληρώσεως του τεστ, τις σωστές και λάθος απαντήσεις του και την τελική του επίδοση. Βέβαια ο διδάσκων που θα φθάσει σε αυτόν τον βαθµό εξειδικεύσεως και θα συγκεράσει την Ιστορική Επιστήµη µε τον προγραµµατισµό Η/Υ ανήκει πλέον σε µια ειδική κατηγορία Ιστορικών, στους ειδικούς της Ιστορικής Πληροφορικής (Historical Computing expert). Τα πλεονεκτήµατα της χρήσεως των Α/Π στην διδασκαλία της Ιστορίας είναι πλέον πασιφανή. Ο διδάσκων πέρα από την αρχική κατασκευή του Η/Β, τα συστατικά του οποίου µπορεί να ανανεώνει ανά πάσα στιγµή, δεν έχει ανάγκη πλέον να καταφεύγει σε αµφίβολης ποιότητας πολλαπλές φωτοτυπήσεις του ιδιαίτερου υλικού που θα ήθελε να διανείµει στους διδασκόµενους ενώ µπορεί να χρησιµοποιήσει πολλά και ποικίλα µέσα, δηλαδή Πολυµέσα, για να κάνει την διδασκαλία του αποτελεσµατικότερη και πλήρη. Τα Α/Π δίνουν την δυνατότητα στον διδάσκοντα να διδάξει πολύ περισσότερα από ότι µε τον παραδοσιακό τρόπο, να στρέψει την προσοχή των διδασκοµένων σε σηµεία που θα ήθελε ιδιαίτερα να τονίσει και, το σηµαντικότερο, να τους δώσει την δυνατότητα να εξερευνήσουν µόνοι τους το ιστορικό υλικό του µαθήµατος. Σήµερα, η χρήση των δύο βασικών µέσων της νέας µεθοδολογίας διδασκαλίας της Ιστορίας, Ιντερνέτ και Αµφίδροµων Πολυµέσων ενός χρήστη, είναι εξαιρετικά περιορισµένη σε ορισµένα ανά τον κόσµο τριτοβάθµια εκπαιδευτικά ιδρύµατα µε τον µεγαλύτερο αριθµό να παρατηρείται στις Η.Π.Α. Αξιόλογες προσπάθειες εφαρµογής της νέας µεθοδολογίας µε την χρήση του ενός ή του άλλου µέσου έχουν γίνει από τον Καθ. του Πανεπιστήµιο της Πενσυλβανίας James J. O'Donnell µε τον τίτλο "New Tools for Teaching", από τον Καθ. John Reynolds του Πανεπιστηµίου του Τέξας µε τον τίτλο "An Electronic Blackboard: Using Multimedia to Teach a College Level United States History Survey" και από τον Καθ. George Welling του Πανεπιστηµίου Γκόνιγγεν (Ολλανδία) µε τον τίτλο USA. From Revolution to Reconstruction. A WWW project in Collective Writing.

9 Γενικοί στόχοι, λοιπόν, του όλου εγχειρήµατός µας είναι να χρησιµοποιηθεί η υψηλή τεχνολογία µε τον καλύτερο και αποτελεσµατικότερο δυνατό τρόπο ώστε η διδασκαλία και η έρευνα στην Ιστορία να γίνουν αποδοτικότερες στο µέγιστο. Επιδιώκεται, δηλαδή, η συνεχής επικοινωνία διδάσκοντος και διδασκόµενου και κυρίως να δοθεί η ευκαιρία στους διδασκόµενους να µην περιορίζονται στην αυθεντία της µιας και µόνης πηγής ή και του ενός διδάσκοντος και των ιδεών του. Εκ παραλλήλου υπάρχει η πεποίθηση ότι επιτυγχάνεται εξοικείωση του εκκολαπτόµενου Ιστορικού µε νέα µέσα στην έρευνα και στην µελέτη της επιστήµης που σπουδάζει τα οποία θα αποτελέσουν σηµαντικά εργαλεία για τον ερχόµενο αιώνα. Εµείς πιστεύουµε ότι µε κείµενα, εικόνες, ήχους και ταινίες από το παρελθόν η Ιστορία ξαναπαίρνει ζωή και γι αυτό προσπαθούµε µε κάθε µέσο να διδάξουµε ότι η Ιστορία µπορεί να είναι διασκεδαστική και ζωντανή χωρίς να χάνει καθόλου από την επιστηµονικής της διάσταση. * * * Εκατό χρόνια αβίδ και Γολιάθ Ελλάδα και Τουρκία, του Κees Klok, doctorandus/m.a. Ιστορικός, Ελληνιστής Μέλος της Ολλανδικής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών Εισαγωγή Όταν εµφανίζεται κάτι στον τύπο για την Ελλάδα και την Τουρκία, χρησιµοποιείται συνεχώς ο όρος 'προαιώνιοι εχθροί'. Κι όµως Έλληνες και Τούρκοι έζησαν αιώνες µαζί σε µία αυτοκρατορία, αλλά και µετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας επίσης δε γινόταν πάντοτε λόγος για µίσος και οργή. Πέρασαν περίπου εβδοµήντα χρόνια µετά την ανεξαρτησία, πριν ξεσπάσει το 1897 ένας µικρής διάρκειας ελληνοτουρκικός πόλεµος, ο πρώτος από µια σειρά συγκρούσεων. Σ αυτό το άρθρο εξετάζεται πώς αναπτύχθηκαν οι σχέσεις µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας τα τελευταία εκατό χρόνια. Το 1821 ξέσπασε στην Ελλάδα µια επανάσταση εναντίον της οθωµανικής κυριαρχίας. Μετά από αγώνα δέκα ετών αποκτά η χώρα την ανεξαρτησία της, παρά τις µεγάλες εσωτερικές διαιρέσεις και χάρη στην υποστήριξη της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας. ηµιουργήθηκε ένα µικρό κράτος που συµπεριλάµβανε την Πελοπόννησο, την Κεντρική Ελλάδα νότια της Θεσσαλίας και τις Κυκλάδες. Οι αρχές ανέλαβαν να ενώσουν αυτήν την διαµελισµένη χώρα. Ένα από τα βοηθητικά µέσα γι' αυτό το σκοπό ήταν το δόγµα της Μεγάλης Ιδέας. Αυτό σήµαινε πως είχε κανείς στο νου του µια χώρα που θα συµπεριλάµβανε όλες τις περιοχές όπου κατοικούσαν µεγάλες ελληνικές κοινότητες. Ήταν µια ιδεολογία, η οποία αργά ή γρήγορα θα οδηγούσε σε προβλήµατα µε το οθωµανικό κράτος στο οποίο

10 κατοικούσαν µεγάλοι πληθυσµοί Ελλήνων, τόσο στη Μακεδονία και Ανατολία όσο και στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη. Η Μεγάλη Ιδέα γαλουχήθηκε και από τις σκέψεις του ιστορικού Κων/νου Παπαρρηγόπουλου, ο οποίος ανέπτυξε τη θεωρία περί της συνέχειας του ελληνικού έθνους. Αυτή εσήµαινε ότι υπήρχε µια αδιάσπαστη γραµµή στην Ιστορία, από την κλασική αρχαιότητα µέσω του ελληνιστικού και βυζαντινού κράτους µέχρι τη νέα Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας η ελληνορθόδοξη εκκλησία, µέσα από τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας και την παµπάλαια θρησκεία της, κράτησε αναµµένη τη φλόγα του ελληνικού πολιτισµού. Το οθωµανικό κράτος λειτούργησε ως ο µεγάλος εχθρός από τον οποίο οι Έλληνες του αλυτρωτισµού έπρεπε να ελευθερωθούν. Ο εθνικισµός του 19ου αιώνα, του οποίου η Μεγάλη Ιδέα υπήρξε ένα σαφές συστατικό του, οδήγησε στη δραµατική χειροτέρευση της θέσης των Οθωµανών Ελλήνων κατά το πρώτο τέταρτο του 20ου αι. Οι συγκρούσεις που προέκυψαν από τη Μεγάλη Ιδέα, όπως ο πόλεµος του 1897 και ο ελληνοτουρκικός πόλεµος του , ως επίσης και η αναζωπύρωση του τουρκικού εθνικισµού από τον Μουσταφά Κεµάλ, έθεσαν τέρµα στη σχετικά ανεκτική συµβίωση των Ελλήνων και των Τούρκων. Εν τούτοις η ενσάρκωση της Μεγάλης Ιδέας φάνηκε στα µισά του 19ου αι. µία απίθανη υπόθεση. Ακόµη και η επιβίωση της Ελλάδας ήταν αµφίβολη, αν η χώρα δεν προστατευόταν πλέον από τις Μεγάλες υνάµεις, κυρίως την Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία. Εξαιτίας της πίεσης των χωρών αυτών η Πύλη παρέδωσε το 1881 την εύφορη Θεσσαλία και ένα µέρος της Ηπείρου στην Ελλάδα. Ο πόλεµος του 1897 Η αφορµή για τον πόλεµο του 1897 υπήρξε η εξέγερση της Κρήτης, όπου η πλειονότητα του πληθυσµού ήθελε ένωση µε την Ελλάδα. εν ήταν η πρώτη φορά που ξεσηκώθηκαν οι Κρήτες. Ήταν όµως για πρώτη φορά που η ελληνική κυβέρνηση υποστήριζε µια επανάσταση στην πράξη. Η Κωνσταντινούπολη δεν επιθυµούσε και πολύ σύγκρουση µε την Αθήνα, κάτι που φαίνεται από την πρόταση συµβιβασµού να δώσουν στην Κρήτη την αυτονοµία της κάτω από οθωµανική κυριαρχία. Η Αθήνα απέρριψε την πρόταση αυτή, επειδή η Πύλη δεν µπορούσε να αποφύγει την κήρυξη πολέµου. Αρχές Απριλίου ξέσπασαν οι πρώτες αψιµαχίες κατά µήκος των ελληνοτουρκικών συνόρων στη Θεσσαλία. Η ελληνική στρατιά πάντως εµφανίστηκε τόσο άθλια προετοιµασµένη, ώστε οι Οθωµανοί την κατατρόπωσαν µε µεγάλη ευκολία. Μέσα σε λίγες εβδοµάδες άνοιξε ο δρόµος για την Αθήνα. Πάντως εκ νέου οι Μεγάλες υνάµεις, µε πρώτη την Αγγλία ήρθαν προς βοήθεια των Ελλήνων. Η Πύλη πιέστηκε φοβερά έτσι ώστε ο µικρός αυτός πόλεµος στο τέλος να τελειώσει µε ένα εκπληκτικό αποτέλεσµα. Οι Έλληνες ξέφυγαν µε λίγες απώλειες: λίγους επανακαθορισµούς συνόρων και αποζηµίωση για τις ζηµιές στην Κωνσταντινούπολη. Η Κρήτη έγινε αυτόνοµη κάτω από οθωµανική κυριαρχία και απέκτησε ακόµη ως κυβερνήτη τον Έλληνα πρίγκιπα Κωνσταντίνο. Μακεδονία

11 Το Μακεδονικό Ζήτηµα άρχισε να παίζει κάποιο ρόλο περίπου από το 1870 (βλ. Spiegel Historiael, 1996 nr. 2 ). Σ' αυτήν την κατοικηµένη από πολλές εθνότητες περιοχή έζησαν Έλληνες από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Επί πλέον πολλοί Έλληνες στο βασίλειο, µε βάση την ήδη ονοµαζόµενη θεωρία περί της συνέχειας, ένιωθαν ένα δυνατό δεσµό µε τη Μακεδονία, ως πατρίδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεµο του 1878 αρχικά ορίστηκε ότι η Μακεδονία θα αποτελούσε µέρος ενός Μεγάλου Βουλγαρικού Κράτους. Στη διάσκεψη του Βερολίνου τη χρονιά εκείνη αποφασίστηκε εν τούτοις πως η περιοχή θα επέστρεφε στην οθωµανική κυριαρχία. Αυτό συνέβη κυρίως κάτω από την πίεση της Αγγλίας και Αυστρο-Ουγγαρίας, οι οποίες φοβήθηκαν µεγάλη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια µέσω ενός Μεγάλου Βουλγαρικού Κράτους, µε πελατειακή σχέση. Με λύπη είδαν οι Έλληνες πως οι Βούλγαροι, χωρίς να εγκαταλείψουν τις διεκδικήσεις τους στη Μακεδονία, δραστηριοποιήθηκαν ακόµη περισσότερο στον αγώνα τους για ένωση µε τη Βουλγαρία. Στην πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα ξέσπασε ένας ανταρτοπόλεµος, στον οποίο είχαν εµπλακεί υποστηρικτές της βουλγαρικής υπόθεσης, οπαδοί της ένωσης µε την Ελλάδα, αγωνιστές για µια ελεύθερη Μακεδονία, Σέρβοι, που επίσης εκδήλωσαν διεκδικήσεις, και οθωµανικά στρατεύµατα. Η ελληνική πλευρά υποστηριζόταν από την Ελλάδα, αρχικά από ιδιωτικούς οργανισµούς, αργότερα επίσης, αν και καλυµµένα, από την κυβέρνηση η οποία έστελνε αξιωµατικούς και επέτρεπε ο αγώνας να κατευθύνεται από το ελληνικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη. Το γεγονός αυτό, πάντως, οδήγησε σε ανοιχτό πόλεµο µε την Κωνσταντινούπολη µόλις το Οι Βαλκανικοί Πόλεµοι Όσο οι ευρωπαϊκές Μεγάλες υνάµεις ήσαν αποφασισµένες να διατηρούν το status quo των Βαλκανίων, ο ανταρτοπόλεµος ανέδειξε λίγους εθνικούς ήρωες στη Μακεδονία, αλλά µε ελάχιστο πραγµατικό αποτέλεσµα. Αυτό άλλαξε όταν η Αυστρο- Ουγγαρία και Ρωσία, απαραίτητες για τη διατήρηση του καθεστώτος, τσακώθηκαν άγρια για την αυστροουγγρική προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης το Τα βαλκανικά κράτη Σερβία, Μαυροβούνιο, Ελλάδα και Βουλγαρία εκµεταλλεύτηκαν την ευκαιρία και γρήγορα έκαναν διαπραγµατεύσεις για συµµαχία. Τον Οκτώβριο 1912 ο στρατός του Μαυροβουνίου επετέθη κατά της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Τη φορά αυτή, χωρίς να ενοχλούνται από τις προειδοποιήσεις των Μεγάλων υνάµεων, συµπαρατάχθηκαν και οι άλλες τρεις χώρες µε τον πολεµοχαρή νάνο του Μαυροβουνίου. Ο Πρώτος Βαλκανικός Πόλεµος ήταν πλέον γεγονός. Ο άθλια εξοπλισµένος οθωµανικός στρατός σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα νικήθηκε, αλλά η Βουλγαρία δυσαρεστήθηκε πολύ µε το αποτέλεσµα του αγώνα, επειδή κατάφερε να κατακτήσει µόνο ένα 10% από το έδαφος της Μακεδονίας. Οι Βούλγαροι έπρεπε να συγκρουστούν µε την τακτική τουρκική στρατιά. Αυτό επέτρεψε την Ελλάδα και την Σερβία να κατακτήσουν το µεγαλύτερο κοµµάτι της Μακεδονίας. Η Σόφια αποφάσισε να δράσει. Τον Ιούνιο του 1913 επετέθη εναντίον των παλαιών συµµάχων της. Αυτοί βοηθήθηκαν από τη Ρουµανία, η οποία διαισθάνθηκε εύκολο εδαφικό κέρδος, και από την Τουρκία, η οποία, µ' αυτόν τον τρόπο, ήθελε να κερδίσει κάτι από τις απώλειές της. Αυτή η υπερδύναµη ανάγκασε

12 την Βουλγαρία γρήγορα να καταρρεύσει. Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου διαµοιράστηκε εκ νέου η Μακεδονία, από την οποία Έλληνες και Σέρβοι πήραν τη µερίδα του λέοντος. Η Βουλγαρία,αν και χαµένη, πήρε τη υτική Θράκη. Η Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου ενώθηκαν τελικά επίσηµα µε την Ελλάδα. Το γεγονός ότι τα Βαλκάνια δεν ξαναηρέµησαν έκτοτε, αποδείχτηκε δυο χρόνια µετά τα γεγονότα του Σεράγεβου, τα οποία οδήγησαν στο ξέσπασµα του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου. Ο Πρώτος Παγκόσµιος Πόλεµος και η Συνθήκη της Λοζάννης Σ' αυτόν τον πόλεµο η Οθωµανική Αυτοκρατορία ως επίσης και η Βουλγαρία επέλεξαν την ένωση µε τις Κεντρικές υνάµεις, δηλ. µε το αυστροουγγρικόγερµανικό στρατόπεδο. Η Ελλάδα µπορούσε να διαλέξει ανάµεσα στις Κεντρικές υνάµεις και στους υτικούς Συµµάχους. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α', ο οποίος ασκούσε µεγάλη επιρροή στην εξωτερική πολιτική, υποστήριζε την ουδετερότητα. Ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος κατεχόταν από την εµµονή της Μεγάλης Ιδέας. Ήταν θερµός υποστηρικτής της σύµπραξης µε τους υτικούς Συµµάχους. Κατά την άποψή του αυτό θα έδινε την ευκαιρία να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασµούς µε τον βουλγαρικό αλυτρωτισµό σχετικά µε τη Μακεδονία και να δώσουν ένα καλό µάθηµα στους Τούρκους, πράγµα που θα έφερνε την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας ακόµη πιο κοντά. Η αντίθεση ανάµεσα στον Βασιλιά και τον Πρωθυπουργό ξεσήκωσε µια οξεία εσωτερική διαµάχη που κατέληξε σχεδόν σε εµφύλιο πόλεµο. Ο Βενιζέλος για λίγο ακόµη διάστηµα προΐστατο, µε τις ευλογίες των υτικών Συµµάχων, µιας αντιπολίτευσης στη Θεσσαλονίκη. Τελικά ο Βασιλιάς ενέδωσε κάτω από φοβερή πίεση και η Ελλάδα το 1917 τάχθηκε µε τους υτικούς Συµµάχους. Αυτοί υπαινίχθηκαν πως η Ελλάδα θα µπορούσε να περιµένει ως ανταµοιβή τη Βόρεια Ήπειρο, τα ωδεκάνησα(µε εξαίρεση τη Ρόδο) και µια ζώνη της υτικής Μικράς-Ασίας. Μετά τη συµφωνία του Μούδρου για κατάπαυση του πυρός (Οκτώβρης 1918) η Ελλάδα κατέλαβε το µεγαλύτερο µέρος της Θράκης, ενώ το 1919 µε την άδεια των υτικών Συµµάχων έστειλε στρατεύµατα στη Σµύρνη, η οποία καταλήφθηκε µαζί µε τη γύρω περιοχή. Με τη συνθήκη των Σεβρών ορίστηκε ότι η περιοχή γύρω από τη Σµύρνη θα διοικούνταν για πέντε χρόνια από την Ελλάδα, αν και επίσηµα θα παρέµενε κάτω από τουρκική κυριαρχία. Μετά από πέντε χρόνια, ένα τοπικό συµβούλιο θα όριζε αν η περιοχή θα γινόταν για πάντα ελληνική ή θα δινόταν πίσω στην Τουρκία. Η συνθήκη των Σεβρών χαιρετίστηκε στην Αθήνα µε ζητωκραυγές, αλλά η χαρά κράτησε µόνο για λίγο. Η κυβέρνηση στην Κωνσταντινούπολη φάνηκε πως έχασε τον έλεγχο ενός µεγάλου µέρους της χώρας. Στην Άγκυρα σχηµατίστηκε µια τουρκική κυβέρνηση από φανατικούς εθνικιστές που προήλθαν από την κίνηση των Νεότουρκων µε αρχηγό τον Μουσταφά Κεµάλ. Η συνθήκη δεν επικυρώθηκε ποτέ. Σύντοµα θα οδηγούσε σε έναν αιµατηρό ελληνοτουρκικό πόλεµο. Το ξέσπασµα του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου είχε ήδη τις επιπτώσεις του στους Οθωµανούς Έλληνες, οι οποίοι άρχισαν να υποφέρουν από την αυξανόµενη επιθετικότητα από την πλευρά της τουρκικής εξουσίας. Η άνοδος του Μουσταφά

13 Κεµάλ σήµαινε µία περίοδο ανοιχτής και αιµατηρής καταδίωξης των Ελλήνων της Ανατολίας, οι οποίοι ήδη κατοικούσαν σχεδόν 2000 χρόνια στη δυτική ακτή της Τουρκίας και στην βόρειο-ανατολική περιοχή, τον ονοµαζόµενο Πόντο. Είναι δύσκολο να πει κανείς επακριβώς πόσοι έπεσαν θύµατα της τροµοκρατίας. Το πιο πιθανό είναι ότι ήσαν περισσότεροι από τριακόσιες χιλιάδες. Η αυξανόµενη δύναµη των Κεµαλιστών οδήγησε το Μάρτιο του 1921 σε µια µεγάλη ελληνική επίθεση προς την περιοχή της Άγκυρας. Σκοπός της ήταν η εξόντωση του Μουσταφά Κεµάλ και µ' αυτόν τον τρόπο η εξασφάλιση της ελληνικής θέσης στη Μικρασία. Οι Έλληνες υπολόγιζαν στη βοήθεια των υτικών Συµµάχων. Βασίστηκαν στην προφορική υποστήριξη του Άγγλου Πρωθυπουργού, Γεωργίου Λόυδ. Εν τούτοις η Γαλλία και η Ιταλία δεν βοήθησαν την ελληνική ενέργεια και γι' αυτό η Αγγλία, όταν έφθασε η στιγµή, παρ' όλες τις ωραίες υποσχέσεις, δήλωσε αυστηρά ουδέτερη. Η ελληνική επίθεση σταµάτησε λίγο πριν από την Άγκυρα. Το επόµενο καλοκαίρι οι Τούρκοι έκαναν αντεπίθεση που κατέληξε σε ολοκληρωτική ήττα της ελληνικής στρατιάς. Κατά τη διάρκεια της καταστροφής της Σµύρνης που ακολούθησε, όπου χιλιάδες Έλληνες και Αρµένιοι έχασαν τη ζωή τους, οι υτικοί Σύµµαχοι παρακολουθούσαν αδρανείς. Η τουρκική νίκη, που στην Ελλάδα είναι γνωστή ως η Μεγάλη Καταστροφή, έσβησε κυριολεκτικά τη Μεγάλη Ιδέα. Η συνθήκη της Λοζάννης που υπογράφτηκε τον Ιούλιο 1923 συνετέλεσε ώστε η Ελλάδα να χάσει ένα µεγάλο µέρος από τα εδάφη της που είχε κερδίσει µε τη συνθήκη των Σεβρών. Η ανατολική Θράκη ξαναεπέστρεψε σε τουρκικά χέρια και όσο για την παράδοση της Βορείας Ηπείρου και των ωδεκανήσων δεν έγινε καν λόγος. Αυτά τα µέρη παρέµειναν στην Αλβανία και Ιταλία αντίστοιχα. Μόλις το 1948 η Ιταλία παραχώρησε τα ωδεκάνησα στην Ελλάδα. Εν τούτοις οι Έλληνες το 1923 κράτησαν τη υτική Θράκη. Πολύ δραµατικές συνέπειες είχε ο ορισµός της συνθήκης, σύµφωνα µε τον οποίο ο ελληνο-ορθόδοξος πληθυσµός της Μικράς Ασίας(εκτός από τους κατοίκους της Κωνσταντινούπολης και των νησιών Ίµβρου και Τενέδου) έπρεπε ν' αναχωρήσει για την Ελλάδα και οι Μουσουλµάνοι της Ελλάδας (εκτός απ' αυτούς της υτικής Θράκης) να αποµακρυνθούν προς την Τουρκία. Σ' αυτήν την τεράστια εθνική εκκαθάριση είχαν εµπλακεί περίπου ένα εκατοµµύριο εκατό χιλιάδες Έλληνες και σχεδόν τετρακόσιες χιλιάδες Τούρκοι. Ο Μεσοπόλεµος µέχρι τη συνθήκη της Άγκυρας Η Ελλάδα αντιµετώπιζε τώρα τεράστια οικονοµικά και κοινωνικά προβλήµατα, εξαιτίας της πολύ µεγάλης εισροής προσφύγων από τη Μικρά-Ασία. Στην Τουρκία έπρεπε η κυβέρνηση του Μουσταφά Κεµάλ να φροντίσει, πέρα από τους σωρούς ερειπίων του πολέµου, να ξανακτίσει µια νέα και δυναµική Τουρκία. Και οι δυο χώρες είχαν ανάγκη από ηρεµία και σταθερότητα στην περιοχή. Αν και µετά το 1924 έγιναν µε πρωτοβουλία της Ελλάδας και της Ρουµανίας προσεχτικές προσπάθειες για οικονοµική συνεργασία, που θα διαρκούσαν µέχρι το 1928, οπότε οι αµοιβαίες επαφές ξανάγιναν στενότερες. Αυτό ήταν έργο του Βενιζέλου, του εξαφανισµένου από την πολιτική σκηνή για οκτώ χρόνια, ο οποίος τότε έγινε εκ νέου Πρωθυπουργός της Ελλάδας. Εντωµεταξύ πεπεισµένος πως η Μεγάλη Ιδέα ανήκε για πάντα στο παρελθόν, άσκησε µία πολιτική

14 που απέβλεπε σε καλύτερες σχέσεις µε τους γείτονες της Ελλάδας. Αυτό οδήγησε σε µια ελληνοτουρκική προσέγγιση που επικυρώθηκε µε τη συνθήκη φιλίας της Άγκυρας το 1930, µε την οποία αναγνωρίστηκαν τα αµοιβαία σύνορα. Η συνθήκη αυτή επέφερε µία περίοδο καλών σχέσεων που διήρκεσαν µέχρι το ξέσπασµα του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. Το 1934 έγινε ακόµη και µια αµυντική συµµαχία ανάµεσα στην Ελλάδα, Τουρκία, Γιουγκοσλαβία και Ρουµανία, το ονοµαζόµενο Βαλκανικό Σύµφωνο. Το 1936 η Αθήνα συνυπέγραψε τη συνθήκη του Μοντρέ, µε την οποία η Άγκυρα ξανάπαιρνε την πλήρη κυριαρχία των αρδανελίων και του Βοσπόρου. Η καλή ατµόσφαιρα µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας διαταράχθηκε µε το ξέσπασµα του ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου και µε την κατάληψη της Ελλάδας από τη Γερµανία, Ιταλία και Βουλγαρία. Σύµφωνα µε το Βαλκανικό Σύµφωνο έπρεπε η Τουρκία να βοηθήσει τους συµµάχους της. Εν τούτοις η Άγκυρα παρέµεινε ουδέτερη. Ήθελε, σκεπτόµενη τις καταστροφικές συνέπειες του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου, µε κάθε τίµηµα να µείνει έξω από τη µάχη. Οι Έλληνες απογοητεύθηκαν µε την τουρκική θέση και φοβήθηκαν πως η Τουρκία θα άρπαζε την ευκαιρία να καταλάβει τα νησιά του Αιγαίου και τα ωδεκάνησα. Πάντως η κατάσταση δεν πήγε τόσο µακριά. Τέλος του 1942 η Άγκυρα επέβαλε τον ονοµαζόµενο varlik vergisi, ένα είδος φόρου περιουσίας που επιβάρυνε δυσανάλογα τις µειονότητες της χώρας, µεταξύ των οποίων και τους Έλληνες. Αυτός ο µεροληπτικός φόρος καταργήθηκε ήδη το 1943, αλλά όχι πριν χειροτερέψουν ακόµη περισσότερο οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Από την άλλη πλευρά η Τουρκία επέτρεψε να περάσουν πρόσφυγες από την Ελλάδα, µεταξύ αυτών και στρατιώτες, προς τα συµµαχικά εδάφη της Βόρειας Αφρικής και έστειλε µερικές φορές πλοία µε τρόφιµα προς τη λιµοκτονούσα γειτονική χώρα (Ελλάδα). Κατά τη διάρκεια του µεγαλύτερου µέρους του πολέµου οι Τούρκοι δύσκολα κατάφεραν να κρατήσουν σε ισορροπία την ουδετερότητα. Και µολονότι υπήρχαν επίσης οι δεσµεύσεις συνθήκης µε την Αγγλία, φάνηκε αρχικά ότι οι Σύµµαχοι δε θα µπορούσαν έγκαιρα να βοηθήσουν την Τουρκία σε περίπτωση πολέµου µε τη Γερµανία. Μόνον όταν ο κίνδυνος ξεπεράστηκε και η Γερµανία είχε σχεδόν ηττηθεί, τότε η Άγκυρα κήρυξε τον πόλεµο κατά του Βερολίνου, το Φεβρουάριο 1945, για να µπορεί έγκαιρα να συµµετάσχει στο συνέδριο του Αγίου Φραγκίσκου για την ίδρυση των Ηνωµένων Εθνών. Μετά τον πόλεµο, τα ωδεκάνησα περιήλθαν στα χέρια των Ελλήνων µε τη συνθήκη των Παρισίων. Η Ελλάδα και η Τουρκία ξαναβελτίωσαν τις σχέσεις τους. Από τη µια µεριά µε τις διεθνείς πολιτικές εξελίξεις ένιωθαν και οι δυο να πιέζονται από τον κοµµουνισµό και ήξεραν ότι υποστηρίζονται από τις Ηνωµένες Πολιτείες, από την άλλη πλευρά µε τη βοήθεια Μάρσαλ, µέσω της οποίας ήσαν και οι δυο συνδεδεµένες µε την ενδοευρωπαϊκή οικονοµική συνεργασία. Η αγωνία για τα σχέδια του Στάλιν οδήγησε τις Ηνωµένες Πολιτείες προς το όγµα Τρούµαν, το οποίο προµηνούσε ένα τεράστιο οικονοµικό και στρατιωτικό πρόγραµµα βοήθειας για την Ελλάδα και Τουρκία. Το 1951 η Ελλάδα και Τουρκία έγιναν µέλη του ΝΑΤΟ. Επίσης ήρθαν σε διαπραγµατεύσεις µε τη Γιουγκοσλαβία για οικονοµική και στρατιωτική

15 συνεργασία,πράγµα που τελικά κατέληξε στη συνθήκη της Άγκυρας (1953) και του Μπλεντ (1954), µε την οποία οι τρεις χώρες συνήψαν ένα στρατιωτικό σύµφωνο. Αυτό για την ώρα υπήρξε το υψηλότερο σηµείο της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Ένα χρόνο αργότερα δεν έµεινε τίποτε, παρ' όλες τις καλές προθέσεις. Κύπρος και το Πρόβληµα Αιγαίου Το Κυπριακό Πρόβληµα προκάλεσε τη διάσπαση µεταξύ Αθήνας και Άγκυρας. Η υποστήριξη της Ελλάδας στον αγώνα των Ελληνοκυπρίων για ένωση, που σηµαίνει ένωση του νησιού µε την Ελλάδα, κίνησε το ενδιαφέρον στην Τουρκία για την τύχη της τουρκικής µειονότητας. Συγκεκριµένα όταν η ΕΟΚΑ, η κίνηση για ένωση της Ελλάδας µε την Τουρκία, αποφάσισε να χρησιµοποιήσει βία. Τότε, το Σεπτέµβριο 1955 εξερράγη βόµβα στο τουρκικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη, µια επίθεση η οποία, όπως ο προηγούµενος πρωθυπουργός Μεντερές παραδέχτηκε αργότερα, οργανώθηκε από την τουρκική κυβέρνηση και οδήγησε στους διωγµούς των Ελλήνων κατοίκων της Κωνσταντινούπολης και Σµύρνης. Ως αποτέλεσµα αυτού υπήρξε µια νέα έξοδος Ελλήνων προσφύγων. Στην Κύπρο φάνηκε το πρόβληµα να φτάνει σε κάποια λύση, όταν το νησί το 1960 απέκτησε την ανεξαρτησία του από τη Μ. Βρετανία. Ο τρόπος µε τον οποίο οργανώθηκε η διοίκηση του νέου κράτους, υπήρξε, παρ όλα αυτά, η αφορµή για επανειληµµένες τριβές µεταξύ των κοινοτήτων, οι οποίες µε τη σειρά τους προξένησαν ξανά εντάσεις µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Το 1964 ξέσπασε µια κρίση στην Κύπρο κατά την οποία η τουρκική αεροπορία προξένησε βοµβαρδισµούς, σχεδόν πόλεµο µεταξύ των δύο συµµάχων του ΝΑΤΟ. Μόνο µετά από µεγάλη πίεση οι Ηνωµένες Πολιτείες κατάφεραν να τον σταµατήσουν. Το 1974 η κυβέρνηση των Συνταγµαταρχών, κάτω από την οποία στέναζε τότε η Ελλάδα, οργάνωσε ένα πραξικόπηµα στην Κύπρο εναντίον της νόµιµης κυβέρνησης. Αν και η κατάληψη της εξουσίας απέτυχε, αυτό στάθηκε αφορµή για την Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο και να καταλάβει στρατιωτικά το βόρειο τµήµα του νησιού. Οι Ηνωµένες Πολιτείες ξανά, µετά από πολύ πίεση, κατάφεραν να εµποδίσουν την τελευταία στιγµή έναν πόλεµο µεταξύ Αθήνας και Άγκυρας. Η τουρκική κατοχή εξακολουθεί να διαρκεί ακόµη και δηµιουργεί ένα τεράστιο εµπόδιο στη βελτίωση των σχέσεων. Οι εντάσεις γύρω από την Κύπρο προξένησαν ακόµη µερικές συγκρούσεις τις οποίες όλες µαζί θα µπορούσε να ονοµάσει κανείς "Πρόβληµα Αιγαίου". Αυτό µαζί µε το Κυπριακό καθορίζουν σε µεγάλο βαθµό τις άσχηµες σχέσεις που συνεχίζονται µέχρι σήµερα. Οι σηµαντικότερες διαφωνίες είναι η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων και ο ελληνικός εναέριος χώρος, καθώς επίσης η στρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου Πελάγους και η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Τα ελληνικά χωρικά ύδατα εκτείνονται σε έξι ναυτικά µίλια από την ακτή, αλλά η Αθήνα διατηρεί το δικαίωµα µετά από συµφωνία της διάσκεψης του Μοντέγκο Μπέι (1982), να τα επεκτείνει στα δώδεκα ναυτικά µίλια. Η Τουρκία, που δεν έχει επικυρώσει τη συµφωνία του Μοντέγκο Μπέι, ανακοίνωσε ότι η επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων σηµαίνει αιτία πολέµου (casus belli). Η τουρκική πλευρά φοβάται πως το Αιγαίο Πέλαγος θα µετατραπεί σε ελληνική εσωτερική θάλασσα, ένας φόβος που συνδέεται άµεσα µε τη διαµάχη για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Επειδή υπάρχει η υπόνοια πως βρίσκεται εκεί πλούσιος υπόγειος πλούτος, διεκδικούν και οι δύο χώρες το µεγαλύτερο κοµµάτι της υφαλοκρηπίδας.

16 Ο καβγάς για τον εναέριο χώρο συνίσταται στο ότι η Ελλάδα διεκδικεί µια ζώνη δέκα µιλίων από την ακτή, ενώ η Τουρκία κρατά µια ζώνη έξι µιλίων. Στην αµφισβητούµενη περιοχή τουρκικά και ελληνικά πολεµικά αεροπλάνα καταδιώκονται µεταξύ τους σε µόνιµη βάση, και έτσι µπορεί ν' ακούει κανείς καθηµερινά ειδήσεις για παραβιάσεις του εναέριου χώρου. Τις περισσότερες φορές οι παραβιάσεις περιορίζονται σε αψιµαχίες, αλλά µερικές φορές κάτι πάει πράγµατι στραβά, όπως τον Ιούνιο 1992, όταν ένας Έλληνας πιλότος έχασε τη ζωή του. Η Τουρκία διαµαρτύρεται έντονα εναντίον της στρατιωτικοποίησης των ελληνικών νησιών κατά µήκος της τουρκικής ακτής. Εν τούτοις η Ελλάδα επιµένει ότι έχει το δικαίωµα, µε βάση τη συνθήκη του Μοντρέ και σύµφωνα µε το άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωµένων Εθνών, να πάρει µέτρα εναντίον εχθρικής απειλής. Η απειλή αυτή συνίσταται στη µεγάλη στρατιά η οποία στρατοπεδεύει στην τουρκική δυτική ακτή. Το 1976 και 1978 η Ελλάδα έφερε το πρόβληµα Αιγαίου στο ιεθνές ικαστήριο της Χάγης. Η Τουρκία αρνήθηκε τη δικαιοδοσία του ικαστηρίου σ' αυτό το θέµα και έτσι είναι αδύνατη κάποια απόφαση. Η Τουρκία στοχεύει σε µια διµερή λύση, ενώ η Ελλάδα νοµίζει πως, όντας ο ασθενέστερος εταίρος, θα επωφεληθεί φέροντας προς συζήτηση το ζήτηµα σε διεθνές πλαίσιο. Η Κύπρος και το Πρόβληµα Αιγαίου αποτελούν µια σταθερή πηγή εντάσεων. Μερικές φορές µειώνονται λίγο, όταν συντελείται µία σύντοµη προσέγγιση µεταξύ Άγκυρας και Αθήνας. Τις πιο πολλές φορές συµβαίνει αυτό υπό την πίεση των Ηνωµένων Εθνών ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην οποία η Ελλάδα εισήλθε το Ως παραδείγµατα έχουµε τη συνάντηση του Νταβός µεταξύ των πρωθυπουργών Παπανδρέου και Οζάλ (1989) και την πρόσφατη διακήρυξη της Μαδρίτης από τον Έλληνα πρωθυπουργό Σηµίτη και τον Τούρκο πρόεδρο Ντεµιρέλ. Ξαφνικά επεισόδια όπως αυτό στις βραχονησίδες Ίµια (άνοιξη 1997) και τα συνεχιζόµενα προβλήµατα στην Κύπρο, µε την οποία η Ελλάδα εν τω µεταξύ συνήψε σύµφωνο στρατιωτικής βοήθειας, εµπεριέχουν συνεχώς τον κίνδυνο ενός ελληνοτουρκικού πολέµου. Η ελληνική αντίδραση για την είσοδο της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση δε συµβάλλει επίσης στο θέµα των καλών σχέσεων. Παρ' όλα αυτά, η Ελλάδα δεν έχει αντιρρήσεις για τη µελλοντική είσοδο της Τουρκίας, µόλις επιλυθούν τα προβλήµατα και από τις δύο πλευρές. Προς το παρόν µια λύση φαίνεται πολύ µακρινή, αλλά το παρελθόν µας έδειξε, πως, όταν υπάρχει η θέληση, µια ελληνοτουρκική συµφιλίωση δεν είναι τελείως αδιανόητη. Μετάφραση από τα ολλανδικά: Στέλλα Τιµωνίδου-Κλοκ, πτυχ.φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ. Επιλογή Βιβλιογραφία Richard Clogg, A Concise History of Greece, Cambridge Barbara Jelavich, History of the Balkans, vol. 2, E.J. Zόrcher, Turkey: A Modern History, London/New York Philip Carabott, Greece and Europe in the Modern Periode: Aspects of a Troubled Relationship, London 1995.

17 Van Coufoudakis, "Greek-Turkish Relations, : the view from Athens", in International Security jg. 9, nr. 4. T.A. Couloumbis, The United States, Greece and Turkey. The troubled triangle, New York John O. Iatrides, Balkan Triangle: birth and decline of an alliance across ideological boundaries, Den Haag Lord Kinross, The Rebirth of a Nation, London Kees Klok, "Oud zeer op de Balkan: de Macedonische kwestie", in Spiegel Historiael jg.31, nr.2 [Old Pains in the Balkans: the Macedonian Question], Amsterdam Kees Klok, "Buitenbeen op de Balkan. Aspecten van de Griekse buitenlandse politiek na de Tweede Wereldoorlog", in Kleio jg. 35, nr. 10 [Exception in the Balkans. Aspects of Greek Foreign Policy after the Second World War], The Hague * * * Η έννοια και η σηµασία της σωµατικότητας στην Αρχαία Ελληνική Ιστορία του Ιωάννη Γιαννάτου Πτυχίο (Νοµική) υποψ. Μ.. (Ιστ-Φιλοσ-Κοιν. ικαίου) Η άποψη του ίδιου του ανθρώπου για τον εαυτό του δεν είχε την τύχη να ακολουθήσει µια γραµµική πορεία στην ιστορία των ιδεών. Συνεχείς ανατροπές, επαναλήψεις και µεταλλαγές οδήγησαν το µίτο του σχετικού προβληµατισµού µέχρι τις µέρες µας, όπου σήµερα πια µια ερµηνεία του ανθρώπου ως γεγονότος µιας απλής συλλογιστικής ικανότητας, ως "ζώου λόγον έχοντος" αµφισβητήθηκε οριστικά1. Η συστατική όµως ανθρώπινη ιδιότητα της σωµατικότητας δεν τονίσθηκε µέχρι σήµερα, παρά σε ελάχιστες περιπτώσεις, µε τον τρόπο που θα έπρεπε. Το σώµα όµως είµαστε εµείς. Είναι η πρώτη αυτεπίγνωση της υποκειµενικότητάς µας2, η πρώτη αίσθηση της µορφής της ύλης3 του κόσµου που ψηλαφούµε και πάνω από όλα ο εικονισµός της ιδιοπροσωπίας µας4. Η συµπεριφορά µας νοείται µόνο ως σωµατική µας έκφραση απέναντι στον Άλλον, στα πλαίσια δηλαδή µιας σχέσης5. Κι εφόσον αναφερόµαστε σε σχέση διαπροσωπική, µιλάµε για σχέση κοινωνική, άρα πολιτική. Η σωµατικότητα, ως ιδιότητα του ανθρώπου, διαγράφει τον ίδιο κύκλο ιστορικής πορείας όπως κι εκείνος. Μια ιστορία λοιπόν της σωµατικότητας σηµαίνει µια προσέγγιση της πολιτικής ιστορίας του ανθρώπου µέσα από το πρίσµα του σώµατος. Είναι αναγκαστικά ένα αποσπασµατικό και µονοµερές αγκάλιασµα του ελληνικού χώρου την εποχή της αρχαιότητας, µε απόλυτη επίγνωση του συντάκτη του κειµένου αυτού του ελλείµµατος. Το ζήτηµα όµως είναι ότι δε στοχεύει να διδάξει ή να περιγράψει κάθε πτυχή του βίου της εποχής, αλλά απλά να φέρει στο φως µια µόνο πλευρά της πολλαπλότητας της ανθρώπινης ζωής, να την εντάξει στο χωροχρονικό της πλαίσιο κι έτσι να αναφανεί έστω και αποσπασµατικά, έστω και ελλειµµατικά.

18 Ο αριστοτελικός ορισµός του ανθρώπου ως "ζώου κοινωνικού6" ήρθε απλά να πιστοποιήσει µια πάγια αντίληψη για το χαρακτηριστικό της συλλογικής συµβίωσης του ανθρώπου. Κι αυτό που τη διαφοροποιεί από την αγελαία συνύπαρξη των ζώων είναι ο οικισµός, η οργάνωση του χώρου του σε σχέση µε το φυσικό χώρο7. Συστατικό στοιχείο του οικισµού είναι το ιερό του σηµείο µέσα στο χώρο, ο άξονας, το κέντρο του. Κι αυτό γιατί η συµβίωση είναι το αποτέλεσµα της κοινής αναφοράς στο ιερό αυτό σηµείο που ενοποιεί τη ζωή. Το κέντρο του προϊστορικού οικισµού είναι ο άξονας της ζωής στην καθολικότητά της, ο οµφαλός της γης και το κέντρο του κόσµου, αφού όπου πραγµατοποιείται η ζωή, εκεί συγκεφαλαιώνονται οι καθολικές διαστάσεις της8.έκφραση και βεβαίωση της ζωής είναι η µορφή µε την οποία κάθε υπαρκτό φαίνεται, γίνεται φανερό. Και σε αντίθεση µε τον καθηµερινό θάνατο που αντιµετωπίζει ο άνθρωπος, η πρώτη µορφή ως βεβαίωση της ίδιας του της ζωής είναι το σώµα του, είτε ως αναπαραγωγικός θύλακος είτε ως θανατηφόρος δύναµη. Η ζωή του σώµατος είναι µορφή, τάξη και αρµονία σε αντίθεση µε τη διάλυση του θανάτου9 και ο προσδιορισµός του ιερού κέντρου στον ανθρώπινο οικισµό είναι η αφετηρία για να υπάρξει και να διαφοροποιηθεί η τάξη της ζωής από την αταξία και ακοσµία. Με βάση λοιπόν αυτό το ιερό κέντρο προσδιορίζονται 4 σταθερά σηµεία µέσα στο χώρο : Βορράς, Νότος, Ανατολή, ύση, ώστε ο χώρος να µορφοποιείται σταυρικά γύρω από τον αφετηριακό άξονα10. Περαιτέρω, µε βάση αυτά τα 4 κοσµικά σηµεία αποκτάται η πρώτη επίγνωση των αριθµών και της ιερής λειτουργίας τους: Οι αριθµοί συγκροτούν και φανερώνουν τη ζωή και κοσµιότητα που συνιστά τη ζωή11. Η σχέση της µορφής και του κάλλους µε τη βεβαίωση της ζωής και η σχέση των αριθµών µε τη συγκρότηση της µορφής και κοσµιότητας της ζωής, είναι µάλλον η πρώτη αφορµή και αφετηρία για τη διάκριση των νοητών από τις αισθητές πραγµατικότητες.12 Έτσι, το σώµα γίνεται η πρώτη και κύρια αισθητή πραγµατικότητα, αυτεπίγνωση και βίωση του παλµού της ζωής. εν είναι τυχαίο ότι στους δύο πιο γνωστούς νεολιθικούς οικισµούς που φιλοξενούνται στον ελληνικό χώρο, στο Σέσκλο και ιµήνι της Θεσσαλίας, τα ευρεθέντα αγγεία φέρουν γραµµικά διακοσµήµατα γεωµετρικού ρυθµού που αναπαριστούν την προαναφερθείσα τάξη, ενώ µε την αρχή της νεολιθικής πλαστικής που λαµβάνει χώρα στις Κυκλάδες, το γυµνό σώµα του ανθρώπου σε στιγµές καθηµερινότητας γίνεται η πρώτη θεµατική13. Η σωµατικότητα όµως, πέρα από αίσθηση του εαυτού µας, αποτελεί και τον ίδιο το λόγο επιβίωσης του ανθρωπίνου γένους. Η ίδια η εξελικτική πορεία του είδους προς µορφές υψηλότερης νοητικής αντίληψης και πνευµατικής στάθµης14 βασίζεται στην ιστορία της σωµατικής µεταλλαγής του ανθρώπου15, αντικείµενο ξεχωριστής έρευνας από την επιστήµη της φυσικής ανθρωπολογίας. Περαιτέρω, η ίδια η ιστορία του αστικού χώρου, µε πρόγονη κατάσταση τη δηµιουργία των πρώτων οικισµών16 σαφώς και προϋποθέτουν την ιλιγγιώδους σηµασίας µετάβαση από το τροφοσυλλεκτικό στο γεωργικό στάδιο.17 Προϋπόθεση όµως αυτών είναι η εξοικείωση του ίδιου του ανθρώπου µε το φυσικό κίνδυνο που τον περιβάλλει. Μια εξοικείωση η οποία, ανεξάρτητα από τις επιβοηθητικές εργαλειακές επινοήσεις του ανθρώπου18, προϋποθέτει τη νίκη του σώµατος επί του σώµατος, την υπεροχή της βίας. Η σωµατικότητα όµως µε τη γεωργική επανάσταση αποτελεί και το ίδιο το κριτήριο διάκρισης των δύο φύλων και ανατροπής της κοινωνικής τους ισορροπίας. Η καλλιέργεια της γης και η διαχείρισή της µε τα νέα εργαλεία που κατασκευάσθηκαν αλλά και συνεπικούρησαν την ανάπτυξη της µεταλλουργίας19, απαίτησαν σωµατική

19 ισχύ και ρώµη. Έτσι,, η µυϊκή δύναµη έφερε την ανισοµερή συνεισφορά στη γεωργική παραγωγή, άρα και στην καταναλώσιµη τροφή,20 και κατ' αυτόν τον τρόπο, και την ταύτιση της σωµατικής υπεροχής µε την ίδια την ύπαρξη. Έτσι λοιπόν, διαπιστώνεται ότι ο φυσικός κίνδυνος εισαγάγει για πρώτη φορά το ζήτηµα της σωµατικής υπεροχής, η οποία επεκτείνεται ως τρόπος προσέγγισης και στη σχέση των δύο φύλων αλλά σαφώς και στο ζήτηµα του ανθρώπινου κινδύνου: του εχθρού. Μπορεί η συγκρότηση σταθερότερων και ευρύτερων οµάδων να συνδέεται άµεσα µε τη δυνατότητα καλλιέργειας της γης21 αλλά η δηµιουργία ζωής άστεως συνδέεται αποκλειστικά µε την ανάγκη αντιµετώπισης του ανθρώπινου κινδύνου22. Η αυτοάµυνα ενός συλλογικού τρόπου βίου έναντι µιας άλλης ανθρώπινης συσσωµάτωσης γίνεται αποκλειστικά µε όρους σώµατος, βίας, γι' αυτό και προεξάρχον χαρακτηριστικό του άστεως είναι η περίτεχνη κατασκευή εξωτερικών τειχών. Ο ελληνικός χώρος φιλοξένησε στην περιοχή της Μικράς Ασίας πολιτείες που είχαν κτισθεί µε σκοπό την προστασία από τους εχθρούς της ξηράς, ενώ στην περίπτωση των ανακτόρων της Κρήτης, το είδος της τοιχοδοµίας φανερώνει το σκοπό προστασίας έναντι θαλασσίων εχθρών23.η Μεγαλόνησος, διηρηµένη από τα βουνά της µεταξύ πολυάριθµων αντίζηλων οµάδων που ζούσαν σε ανεξάρτητα χωριά, βρισκόταν σε αδιάλειπτους εδαφικούς πολέµους, µέχρι να ενωθεί υπό την εξουσία ενός βασιλιά24. Η πολιτική οργάνωση των κοινωνιών της µινωικής και κατόπιν της µυκηναϊκής εποχής δεν είναι τυχαίο ότι συνοψίζεται στην έννοια του φυλετικού κράτους25, που λειτουργεί κυρίως ως στρατιωτικός µηχανισµός. Επικεφαλής αυτού είναι ένας αρχηγός, η εξουσία του οποίου αρχικά πήγαζε από την συνέλευση των πολεµιστών. Αργότερα όµως έγινε κληρονοµικός. Συστατικές ιδιότητες που θα έπρεπε να συγκεντρώνει στο πρόσωπό του ο βασιλιάς ήταν η σωµατική αλκή, ανδρεία, καθώς και όλα τα προσόντα του µεγάλου πολεµιστή, ηγετικές ικανότητες διοίκησης του στρατεύµατος, ορθή κρίση και ευγλωττία, µιας και από την αξία του αρχηγού εξαρτάται και η ίδια η αξία του κράτους26. εν είναι τυχαίο ότι η οµηρική Ναυσικά αναφέρει στον Οδυσσέα ότι από τον πατέρα της Αλκίνοο εκπορεύεται των Φαιάκων "κράτος τε βίη"27. Η σωµατικότητα παράλληλα είναι και το κριτήριο συγκρότησης της κοινωνικής δοµής αφού αυτή διακρίνει δύο τάξεις : τους ευγενείς και τον κοινό λαό, µιας και οι πρώτοι ήταν οι κατεξοχήν πολεµιστές. Οι µάχες έπαιρναν τη µορφή συµπλοκών µεταξύ των ευγενών των δύο παρατάξεων28 ενώ οι µη ευγενείς µάχονταν ωσάν συρφετός χωρίς τεχνική αφού άλλωστε υστερούσαν σε σωµατική αλκή και οπλισµό29. Οι συνελεύσεις του λαού, ως το µοναδικό δηµοκρατικό στοιχείο, λαµβάνουν χώρα σπάνια ενώ το λόγο έχουν δικαίωµα να τον ζητήσουν µόνο οι ευγενείς.30 Αυτοί είναι εξασκηµένοι στη ρητορική, η οποία αναφύεται σταδιακά ως ψυχικό και ηθικό χάρισµα παράλληλα µε την αλκή του σώµατος31.η προέχουσα θέση των ευγενών ως πολεµιστών και πολιτειακών παραγόντων συνεπάγεται και την οικονοµική τους υπεροχή ενώ τα όποια προνόµιά τους συνδέονται και µε την τάση αναγωγής της καταγωγής τους σε µυθικούς και υπερφυσικούς ήρωες µε υπεράνθρωπα κατορθώµατα32. Η σωµατικότητα όµως δεν περιορίζεται απλά στο πεδίο της ταξικής διάκρισης. Η έλλειψη οποιασδήποτε φύσεως δίκης κατά την οµηρική εποχή συµβαδίζει αφενός µε

20 την απόλυτη εξουσία του µονάρχη και την έλλειψη δηµόσιων δικαιοδοτικών οργάνων, αφετέρου όµως υποτάσσεται στο έθος της οικογένειας να υπερασπίσει µόνη της τον εαυτό της και να εκδικείται. Η βία είναι αυτή που κυριαρχεί και προέχει, ενώ η αλήθεια του σώµατος και των ιδιοτήτων του αυτές που βασιλεύουν33. Ας µην αµελούµε την σηµαντικότητα του γεγονότος ότι η σκύλευση του σώµατος ενός νεκρού, αποτελούσε την ύστατη ταπείνωση για το θανόντα και τους οικείους του. Στην Ιλιάδα,34 µας παρατίθεται µια συγκλονιστική περιγραφή της µάχης για την περίσωση του σώµατος του νεκρού Πάτροκλου προς αποφυγή της σκύλευσής του, ενώ στο ίδιο έργο, ο θάνατος του Έκτορα συνοδεύεται από τον εξευτελισµό της σάρκας του35 από τον Αχιλλέα, (ο οποίος ήδη γνωρίζει ότι αυτή η πράξη θα επιφέρει το θάνατό του, παρόλα αυτά όµως την αποτολµά), ως µοναδικού τρόπου επιβεβαίωσης του θανάτου. Η µετάβαση από τον τύπο του φυλετικού κράτους, ως µορφής πολιτικής οργάνωσης, στον τύπο της πόλης-κράτους σηµαδεύτηκε και µε µια αλλαγή στον τρόπο αντίληψης και νόησης του σώµατος. Η αποδυνάµωση του βασιλικού θεσµού ήρθε µετά από σειρά στρατιωτικών αποτυχιών, που κλόνισαν ανεπανόρθωτα το κύρος του, έτσι ώστε να αφαιρεθούν τελικά οι βασιλικές αρµοδιότητες της αρχιστρατηγίας και να θεσµοθετηθεί ιδιαίτερο αιρετό αξίωµα στρατιωτικού αρχηγού36.παράλληλα µε την, για ποικίλους λόγους άνοδο της αριστοκρατίας καθώς και την ανάγκη για τη δηµιουργία ενός κέντρου για τη συνεύρεση των πολιτών και τη συγκέντρωση των δραστηριοτήτων του κράτους37, οι δεσµοί µεταξύ των πρώην υπηκόων του βασιλιά είχαν αρχίσει ήδη να πυκνώνουν, έτσι ώστε η µετάβαση στον τύπο της πόλεως κράτους να συνοδεύεται και από λίγες αλλά ουσιαστικές αλλαγές στη συµµετοχή έστω και µικρού µέρους των πολιτών στο δηµόσιο βίο. ηλαδή, συστάθηκε βουλή κατά κάποιο τρόπο αντιπροσωπευτική και έλαβε το ρόλο του νοµοθετικού σώµατος38. Σε αρκετές πόλεις η βουλή σχηµατιζόταν από εκπροσώπους φυλών ή συχνά προερχόταν από περιφέρειες, έτσι ώστε σταδιακά να προβάλλεται και το κριτήριο της εντοπιότητας έναντι αυτού της αιµατοσυγγένειας39.έτσι, η έννοια της "πόλεως" άρχισε να διευρύνεται ώστε να υπαχθεί σε αυτήν τελικά και η έννοια του κράτους που ως χαρακτηριστικό γνώρισµά του έχει το γεγονός ότι στη διακυβέρνηση λαµβάνουν µέρος και οι πολίτες40. Η σύλληψη της έννοιας του πολίτη συνεπάγεται σαφώς και µιαν αλλαγή στον τρόπο νόησης του σώµατος. Πιο συγκεκριµένα, ο πολίτης, στο βαθµό που συµµετέχει στον κοινό βίο µε δηµόσια αξιώµατα, αποκτά ως σύστοιχη ιδιότητά του την "ευθύνη", κι έτσι το σώµα του δεν είναι πια η µυϊκή µάζα που επιδιδόταν σε έναν άγριο αγώνα εναντίον των εχθρών αλλά και γνώριζε ότι κινδύνευε να εγκαταλειφθεί στο πεδίο της µάχης από τους οµοπάτριούς του για το λόγο ότι δεν υπολογιζόταν η αξία του41. Το σώµα του υπηκόου µετατρέπεται σε σώµα του πολίτη ο οποίος πρώτη υποχρέωση απέναντι στην πόλη έχει τη στρατιωτική, την ανά πάσα στιγµή ετοιµότητά του προς πόλεµο42. Είναι αυτήν ακριβώς την περίοδο που ο πολίτης οφείλει να διατηρείται σε καλή φυσική κατάσταση και γι' αυτό ακριβώς το λόγο έχουµε, µόλις από τον 7ο αιώνα π.χ., πληροφορίες για την ύπαρξη προγράµµατος ασκήσεων κλασσικής γυµναστικής ή οµαδικών43. Όχι τυχαία, τότε αρχίζει να λαµβάνει έκταση και διάδοση η φυσική αγωγή και παράλληλα τότε πρωτοεµφανίζεται και το γυµνάσιο στις ιστορικές πηγές44. Ο αθλητισµός από προνόµιο των ευγενών επεκτείνεται ως συνήθεια και σε άλλες κοινωνικές τάξεις κι έτσι η αγωνιστική αποκτά ευρύτερη απήχηση45.