Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΣΠΥΡΙΔΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΕΠ. ΚΑΘ. ΘΩΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ (ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016

2

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Διπλωματική Εργασία Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΣΠΥΡΙΔΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΕΜ: 542 Επιβλέπουσα: ΘΩΙΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ Επίκουρη Καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2016 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKH FACULTY OF ENGINEERING DEPARTMENT OF SPATIAL PLANNING AND DEVELOPMENT Bachelor's thesis Strategic spatial planning and culture: Cultural sites and activities in the urban and peri-urban area of Thessaloniki SPYRIDOPOULOU ALEXANDRA SUPERVISION: THOIDOU ELISAVET Assistant Professor THESSALONIKI, SEPTEMBER 2016 cover page: ιδία επεξεργασία

4 «..Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα..» -Νίκος Καζαντζάκης

5 Ευχαριστίες Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά, τους ανθρώπους που χωρίς τη συνεισφορά τους δεν θα είχα καταφέρει να ολοκληρώσω την ακαδημαϊκή μου πορεία εντός του δοσμένου χρόνου. Πρώτη από όλους, την κα. Θωίδου Ελισάβετ, Επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για την ανάθεση του θέματος της διπλωματικής εργασίας, την επίβλεψη και την πολύτιμη βοήθεια που μου παρείχε. Οι παρατηρήσεις που έλαβα από μέρους της, καθώς και η συνεχής εμψύχωση σε όλες τις φάσεις της εργασίας, συνετέλεσαν καθοριστικά στην ολοκλήρωση αυτής. Ευχαριστώ εγκάρδια τους καθηγητές και το προσωπικό του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, για την καθοδήγηση όλα αυτά τα χρόνια. Ευχαριστώ επίσης τις συμφοιτήτριές μου Λινάκη Ελένη και Σιφναίου Μαρία για τη συνεργασία τους στην εκπόνηση του μεγαλύτερου μέρους των εργασιών στη σχολή. Τέλος, ευχαριστώ ιδιαίτερα τους γονείς μου και την αδερφή μου, για την συμπαράσταση, την κατανόηση και την απαράμιλλη υποστήριξη, καθόλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Στην οικογένειά μου

6 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η σημασία και το πεδίο εφαρμογής του πολιτισμού επεκτείνονται συνεχώς, καθιστώντας τον σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη του ατόμου και της κοινωνίας. Ο πολιτισμός, περιλαμβάνει στοιχεία που σχετίζονται με την υλική και άυλη πολιτιστική κληρονομιά, τους σύγχρονους χώρους πολιτισμού, τις δραστηριότητες για τον πολιτισμό, τη δημιουργικότητα κ.ά. Σχετίζεται με το χωρικό σχεδιασμό και ενσωματώνεται ως μία από τις βασικές κατευθύνσεις αυτού στα στρατηγικά σχέδια των πόλεων. Η παρούσα διπλωματική εργασία, επιχειρεί να προσεγγίσει το ζήτημα του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό στην πόλη της Θεσσαλονίκης και ειδικότερα στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) και την περιαστική ζώνη Θεσσαλονίκης (ΠΖΘ), όπως ορίζεται στο σχέδιο νόμου του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης (2014). Στόχος της εργασίας είναι αρχικά η διερεύνηση της σημασίας του πολιτισμού ως αντικείμενο του χωρικού σχεδιασμού και έπειτα η πρόταση ενός στρατηγικού σχεδιασμού για τους χώρους και τις δραστηριότητες του πολιτισμού, στην περιοχή μελέτης. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται συνολική επισκόπηση της βιβλιογραφίας γύρω από τις έννοιες που σχετίζονται με τον πολιτισμό (πολιτιστική κληρονομιά, δημιουργικότητα, πολιτιστικός σχεδιασμός) και εντοπίζεται η θέση που καταλαμβάνει στις χωρικές πολιτικές διεθνών και εθνικών οργανισμών και αρχών (UNESCO, ΕΕ και Υπουργείο Πολιτισμού). Διερευνάται η θέση του πολιτισμού στο στρατηγικό σχεδιασμό των πόλεων και παρουσιάζονται συνολικά οι δράσεις που περιλαμβάνουν στρατηγικά σχέδια πόλεων για τον τομέα αυτό. Προσεγγίζονται στη μεθοδολογία τα γενικά και ειδικά θέματα που περιλαμβάνει ο πολιτισμός. Ακολουθεί η ανάλυση για την περίπτωση εφαρμογής, με βάση τα κριτήρια χωρικής οργάνωσης (βασικά χαρακτηριστικά, θέση και χωρική κατανομή, χρήσεις γης και ευρύτερη περιοχή, προσβασιμότητα), αξιολογείται ο υπάρχων σχεδιασμός για τον πολιτισμό και εντοπίζονται τα κρίσιμα ζητήματα. Τέλος, αξιοποιώντας τα πορίσματα από την ανάλυση και αξιολόγηση της περίπτωσης εφαρμογής, διατυπώνεται η πρόταση για την χωρική οργάνωση των χώρων και δραστηριοτήτων του πολιτισμού καταλήγοντας σε συμπεράσματα από το σύνολο της εργασίας. Λέξεις Κλειδιά: χωρικός σχεδιασμός, στρατηγικός σχεδιασμός, υλικός πολιτισμός, άυλος πολιτισμός, πολιτιστική κληρονομιά, δημιουργικότητα v

7 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία ABSTRACT Τhe scope and the importance of culture have expanded resulting important for the development of the individual and society. Culture, it includes a number of elements related to the tangible and intangible cultural heritage, modern cultural sites, cultural activities and creativity. It is related to the spatial planning and integrates as a key direction in the strategic plans of European cities. This thesis attempts to approach the issue of strategic planning for culture in the urban and peri-urban area of Thessaloniki, which coincides the Metropolitan Spatial Unity of Thessaloniki defined on the new Master Plan of Thessaloniki (2014). The main objective of the study is to investigate the importance of culture as an object of urban planning, and then propose a strategic plan for the cultural spaces and activities, in the study area. In this context, an overview of the bibliography on the concepts related to culture (cultural heritage, creativity, cultural planning) is made, as well as s detection about the place culture occupies in the territorial policies of international and national organizations and authorities (UNESCO, EU and Ministry of Culture). Then an investigation of culture s position in the strategic planning of cities (Toronto, Barcelona, London, Stockholm, Paris) is made and the cultural strategies are presented. Then there is a methodology approach of culture s specific issues. Thereafter follows the diagnosis in the case study, based on the spatial organization criteria (qualitative and quantitative characteristics, location and spatial distribution, land use, accessibility). Then, an evaluation of the existing design for culture in the study area is made and the critical issues are identified. Finally, using the results of the diagnosis and the evaluation of the case study, the proposal for the spatial organization of cultural spaces and activities is made followed by conclusions. Key Words: spatial planning, strategic planning, material culture, intangible culture, cultural heritage, creativity vi

8 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... V ABSTRACT... VI ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... VII ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ, ΕΙΚΟΝΩΝ, ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΩΝ... IX ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΚΡΩΝΥΜΙΩΝ... V ΕΙΣΑΓΩΓΗ... VII Α ΜΕΡΟΣ: ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΧΩΡΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Β ΜΕΡΟΣ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΡΟΠΟΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΡΟΠΟΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ vii

9 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Γ ΜΕΡΟΣ: ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΣΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΚΑΙ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΧΑΡΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗ ΌΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΩΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΆΞΟΝΕΣ - ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΈΡΓΑ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΆΞΟΝΑΣ 1: ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΔΕΣΗ - ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΑ ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΆΞΟΝΑΣ 2: ΣΥΝΔΕΣΗ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΑΥΛΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΙΜΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΟΜΑΔΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟΣ ΆΞΟΝΑΣ 3: ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΧΑΡΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΑΝΑΦΟΡΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ viii

10 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ, ΕΙΚΟΝΩΝ, ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΩΝ Πίνακας 1: Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς UNESCO στη Θεσσαλονίκη. 4 Πίνακας 2: Θέματα και υποθέματα και δράσεις της UNESCO σχετικά με τον πολιτισμό... 7 Πίνακας 3: Θέματα και υποθέματα του πολιτισμού σε Ευρωπαϊκό επίπεδο Πίνακας 4: Θέματα και υποθέματα του πολιτιστικού τομέα στην Ελλάδα Πίνακας 5: Οικονομικές δραστηριότητες για τον πολιτισμό στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, (2008) Πίνακας 6: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Τορόντο Πίνακας 7: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Βαρκελώνη Πίνακας 8: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Λονδίνο Πίνακας 9: Προσδιορισμός γενικών και ειδικών θεμάτων για τον πολιτισμό Πίνακας 10: Κατευθύνσεις Σ/Ν νέου ΡΣΘ 2014 ανά γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού Πίνακας 11: Κατευθύνσεις και παρεμβάσεις για τη χωρική ενότητα Μητροπολιτικής Περιοχής Πίνακας 12: Κατευθύνσεις ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας, ανά γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού Πίνακας 13: Πρόγραμμα έργων για την ΕΠΠ Θεσσαλονίκη Πίνακας 14: Υλικός Πολιτισμός, Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη Πίνακας 15: Μη Υλικός Πολιτισμός Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη Πίνακας 16: Στοιχεία υλικού πολιτισμού του Δ. Θεσσαλονίκης Πίνακας 17: Στοιχεία μη υλικού πολιτισμού, Δ. Θεσσαλονίκης Πίνακας 18: Πολίτες και Πολιτισμός Δ. Θεσσαλονίκης Πίνακας 19: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Αμπελοκήπων - Μενεμένης Πίνακας 20: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Καλαμαριάς Πίνακας 21: Στοιχεία μη υλικού πολιτισμού, Δ. Καλαμαριάς Πίνακας 22: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Κορδελιού Ευόσμου Πίνακας 23: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Νεάπολης - Συκεών Πίνακας 24: Στοιχεία μη υλικού πολιτισμού, Δ. Νεάπολης - Συκεών Πίνακας 25: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Παύλου Μελά ix

11 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Πίνακας 26: Στοιχεία μη υλικού πολιτισμού, Δ. Παύλου Μελά Πίνακας 27: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Πυλαίας - Χορτιάτη Πίνακας 28: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Ωραιοκάστρου Πίνακας 29: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Δέλτα Πίνακας 30: Στοιχεία υλικού πολιτισμού, Δ. Θέρμης Πίνακας 31: Ανάλυση SWOT ως προς τον πολιτισμό Πίνακας 32:Θεματικοί Άξονες για την περιοχή μελέτης, Πίνακας 33: Αντιστοίχηση Θεματικών Αξόνων με τους Στρατηγικούς Στόχους Πίνακας 34: Συνολικός πίνακας για τους Θεματικούς Άξονες-Στρατηγικούς Στόχους και Δράσεις, Πίνακας 35: Χρονολογική καταγραφή των συμβάσεων της UNESCO Πίνακας 36: Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς, UNESCO Πίνακας 37: Κατάσταση του πληθυσμού για τη χώρα, την ΠΚΜ και την ΠΕ Θεσσαλονίκης Πίνακας 38: Κατάσταση του πληθυσμού για την ΠΕ Θεσσαλονίκης, το ΠΣΘ και την περιοχή μελέτης, Πίνακας 39: Κηρύξεις Περιοχών Πίνακας 40: Φεστιβάλ για το 2015 ανα θεματική κατηγορία και περιοχή Εικόνα 1: Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία Θεσσαλονίκης... 5 Εικόνα 2: Σχήμα για τις κατηγορίες του Υπουργείου Πολιτισμού Εικόνα 3: Ιστοσελίδα για την καταγραφή της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Εικόνα 4: Ιστοσελίδα για την μελέτη, καταγραφή και προβολή της πολιτιστικής δραστηριότητας Εικόνα 5: Συγκεντρώσεις Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων, Τορόντο, Εικόνα 6: Κεντρικές Ζώνες Δραστηριοτήτων (Central Activities Zone, CAZ), Λονδίνο Εικόνα 7: Στρατηγικές περιοχές για την ανάπτυξη των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, Λονδίνο Εικόνα 8: Πολιτισμός και ελεύθερος χρόνος-πολιτιστικές εκδηλώσεις Εικόνα 9: Τοπία: συνοχή, κληρονομιά και περιφερειακή ταυτότητα Εικόνα 10: Ιστοσελίδα με τον κατάλογο των κηρύξεων για τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία x

12 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Εικόνα 11: Π.Ε. Θεσσαλονίκης, Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης και υποενότηες του ΡΣΘ Εικόνα 13: Σχήμα για τους στρατηγικούς στόχους, νέο ΡΣΘ Εικόνα 15: Σχέση της περιοχής μελέτης με την Περιφέρεια στον πολιτιστικό τομέα Εικόνα 16: Ο άξονας της παραλιακής ζώνης Θεσσαλονίκης Εικόνα 17: Οι «Ομπρέλες» του Γ. Ζογγόπουλου, στο τμήμα της Νέας Παραλίας Εικόνα 18: Ο δυτικός, κεντρικός και ανατολικός αρχαιολογικός περίπατος Εικόνα 19: Μείζονες αστικές αναπλάσεις: Ο Άξονας της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας : Αποκατάσταση Διατηρητέων Επαύλεων Εικόνα 20: Πρώην Στρατόπεδο Κόδρα : Ανάπλαση του τοπίου», Υπαίθριο Θέατρο θέσεων και θεατρική αίθουσα 500 θέσεων Εικόνα 21: Κτίρια πολιτιστικής Υποδομής, Θέατρο και πολιτιστικό συγκρότημα στην πρώην Μονή Λαζαριστών Εικόνα 22: Αποκατάσταση Μονής Λαζαριστών Εικόνα 24: Μεταβολή πληθυσμού (%) της περιοχής μελέτης για τα έτη 1991, 2001 και Εικόνα 25: Τοπογραφικό διάγραμμα του Ιστορικού Κέντρου Εικόνα 26: Ιστορικό μνημείο πολιτισμού, κοιμητήρια Αγ. Γεωργίου, Ερμούπολη, Εικόνα 27: Εκδήλωση στην αγορά «St John», Πολωνία Εικόνα 28: Καστρόπληκτη οικία και αναξιοποίητη περιοχή περιμετρικά των Τειχών Εικόνα 29: Ευρήματα από τις ανασκαφές και προβολή στην περιοχή του Μετρό στο «Σύνταγμα» Εικόνα 30: Σταθμός μετρό «Αγίας Σοφίας» στη Θεσσαλονίκη υπό κατασκευή Εικόνα 31: NDSM πολυχώρος για τον πολιτισμό, Εικόνα 32: Πάρκο «High Line» στο Manhattan Εικόνα 33: Εγκαταλελειμμένο τμήμα του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού, περιοχή Λαχανόκηπων Θεσσαλονίκης Εικόνα 34: Αισθητική αποκατάσταση πάρκου Μηνά Πατρικίου Εικόνα 35: Ο χώρος του πρώην αερολιμένα Tempelhof ως ελεύθερο πάρκο Εικόνα 36: Εγκαταλελειμμένο κτίριο στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά Εικόνα 37: Ανάπλαση και μετατροπή ενός προϋπάρχοντος βιομηχανικού κτιρίου σε πολιτιστικό χώρο, Εικόνα 38: Εικαστική παρέμβαση στην όψη βιομηχανικής μονάδας του ΤΙΤΑΝ, xi

13 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Εικόνα 39: Μετατροπή λατομείου σε βοτανικό κήπο, Σαγκάη Εικόνα 40: Το μνημείο «Fontana di Trevi» και εναλλακτικές δράσεις ανάδειξης αυτού Διάγραμμα 1: Σύγκριση (%) μεταβολής πληθυσμού περιοχής μελέτης Διάγραμμα 2: Ποσοστό συμμετοχής Δήμων στο σύνολο του ΠΣΘ Διάγραμμα 3: Ποσοστό συμμετοχής Δήμων στην Περιοχή Μελέτης, Χάρτης 1: Χάρτης Ορισμού της Περιοχής Μελέτης Χάρτης 2: Ανάλυση και αξιολόγηση υπάρχουσας κατάστασης Χάρτης 3: Πρόταση για την περιοχή μελέτης xii

14 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΚΡΩΝΥΜΙΩΝ DCMS: Department of Culture, Media and Sport, United Kingdom. ICOMOS: International Council on Monuments and Sites. SWOT: Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats. UNCTAD: United Nations Conference on Trade and Development. UNDT: United Nations Development Programme. UNESCO: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΑΜΕΑ: Άτομα με Αναπηρία. BIΠΕ: Βιομηχανική και Επιχειρηματική Περιοχή. ΓΠΣ: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο. ΒΙΠΕ: Βιομηχανική Περιοχή Δ.: Δήμος. ΔΕ: Δημοτική Ενότητα. ΔΕΘ: Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης. ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.: Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο ΔΠΜΣ: Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών ΕΕ: Ευρωπαϊκή Ένωση. ΕΛΣΤΑΤ: Ελληνική Στατιστική Αρχή ΕΠΘ: Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης. ΕΠΠ: Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα. ΕΛΣΤΑΤ: Ελληνική Στατιστική Αρχή. ΕΣΠΑ: Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης. Κ. Μ.: Κεντρική Μακεδονία. ΜΜΜ: Μέσα Μαζικής Μεταφοράς ΜΚΟ: Μη Κυβερνητικός Οργανισμός. ΟΛΘ: Οργανισμός Λιμένος Θεσσαλονίκης. ΟΡΘΕ: Οργανισμός Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης. ΠΑΜΑΚ: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. v

15 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία ΠΔ: Προεδρικό Διάταγμα ΠΕ: Περιφερειακή Ενότητα Θεσσαλονίκης. ΠΖΘ: Περιαστική Ζώνη Θεσσαλονίκης. ΠΚΜ: Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. ΠΠΧΣΑΑ: Περιφερειακό Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης. ΠΣΘ: Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης. ΠΧΠ: Περιφερειακό Χωροταξικό Πλαίσιο. ΡΣΘ: Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης. ΣΑΚΧ: Σχέδιο Ανάπτυξης Κοινοτικού Χώρου. Σ/Ν: Σχέδιο Νόμου. ΣΑΚΧ: Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου ΥΑ: Υπουργική Απόφαση. ΥΠ.ΠΟ: Υπουργείο Πολιτισμού. ΥΠΠΟΑ: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδος Κυβερνήσεως. ΧΑΝΘ: Χριστιανική Αδελφότης Νέων Θεσσαλονίκης. vi

16 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης (sustainable development) αποτελεί μία κατεύθυνση που υιοθετείται σε διάφορα στρατηγικά σχέδια σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και εξελίσσεται σε τρεις βασικούς άξονες την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή και την περιβαλλοντική ευημερία. Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια γίνεται λόγος για την ένταξη και του πολιτισμού ως τέταρτου πυλώνα για τη βιώσιμη ανάπτυξη (UNESCO, 2016). Διαχρονικά, ο πολιτισμός, αποτελεί ένα γνώρισμα των πόλεων που εκφράζεται μέσα από την ιστορία, τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, τις παραδόσεις, τα έθιμα, την τέχνη κ.ά. Ως προς το δομημένο περιβάλλον είναι συνυφασμένος κυρίως με τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, καθώς και τους χώρους πολιτιστικής δράσης. Παράλληλα, η έννοια του πολιτισμού εμφανίζεται και ως δημιουργία, τέχνη, κουλτούρα και πολιτιστική δραστηριότητα. O πολιτισμός μέσα στην πόλη, μπορεί να αποτελεί και παράγοντα αναγέννησης και αστικής ανάπλασης ως κατεύθυνση ενός στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού. Στην πόλη της Θεσσαλονίκη, το πλήθος των χώρων και δραστηριοτήτων για τον πολιτισμό εμφανίζουν διαχρονική σημασία και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητα και την φυσιογνωμία της πόλης. Ακόμα, η παρουσία των πολιτιστικών χώρων και δραστηριοτήτων παραμένει ισχυρή και πέρα από τα όρια του κέντρου της πόλης και εκτείνεται σε όλο το πολεοδομικό συγκρότημα και την περιαστική ζώνη. Ενέργειες για την ανάδειξη του πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη έχουν υλοποιηθεί κατά καιρούς, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την υλοποίηση ενός μεγάλου αριθμού έργων για τον πολιτισμό, την περίοδο που η πόλη ανακηρύχτηκε πολιτιστική πρωτεύουσα το Στα πλαίσια αυτά υλοποιήθηκε ο πολιτιστικός σχεδιασμός που αφορούσε το πολιτιστικό περιβάλλον με την έννοια του δομημένου περιβάλλοντος. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, συνδέεται με τον αστικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και παράλληλα, μπορεί να αποτελέσει σημαντικό μέτρο για την αστική ανάπτυξη. Η παρούσα εργασία, στοχεύει στη διερεύνηση της σημασίας του πολιτισμού στο στρατηγικό σχεδιασμό των πόλεων μέσα από θεωρητικές έννοιες και παράθεση παραδειγμάτων στρατηγικών σχεδίων για τον πολιτισμό σε πόλεις από τον διεθνή χώρο. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρείται η ανάλυση και αξιολόγηση της πόλης της Θεσσαλονίκης μέσα από έρευνα, εμπειρική ανάλυση και πρακτική εφαρμογή ενός στρατηγικού χωρικού σχεδίου για τον πολιτισμό. Η εργασία αναπτύσσεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος γίνεται θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος του πολιτισμού και του σχεδιασμού στις πόλεις και παρουσιάζονται συνοπτικά οι βασικές θεωρητικές έννοιες και προσεγγίσεις του ζητήματος, παραθέτοντας τις τάσεις της τρέχουσας επιστημονικής συζήτησης. Εν συνεχεία, μελετάται η έννοια του πολιτισμού μέσα στα πλαίσια που αναπτύσσονται από τους οργανισμούς σε εθνικό (Υπουργείο Πολιτισμού), ευρωπαϊκό (ΕΕ) και διεθνές επίπεδο (UNESCO). Διερευνάται η έννοια του πολιτιστικού σχεδιασμού και των σχετικών πολιτικών για την ανάπτυξη των πόλεων. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στην έννοια της δημιουργικότητας και στο πως συνδέεται με τον πολιτισμό στο vii

17 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία πλαίσιο του σχεδιασμού για τις πόλεις. Μέσα από αυτή τη σχέση της δημιουργικότητας, του πολιτιστικού σχεδιασμού και των πολιτικών για τις πόλεις αναδύεται η έννοια της αναζωογόνησης των πόλεων, στην οποία βασικός άξονας καταδεικνύεται ο πολιτισμός. Γίνεται λοιπόν διερεύνηση για την ενσωμάτωση της διάστασης του πολιτισμού στον χωρικό σχεδιασμό, που μπορεί να συνεισφέρει στην αστική ανάπτυξη, όπως αυτή επιδιώκεται υπό το πρίσμα της δημιουργικότητας. Στο πλαίσιο αυτό μελετώνται παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού των πόλεων, ώστε να διερευνηθούν οι πρακτικές εφαρμογές των αντίστοιχων θεωρητικών απόψεων περί πολιτισμού, πολιτιστικού σχεδιασμού και δημιουργικής πόλης. Τα παραδείγματα των πόλεων που επιλέχτηκαν προς μελέτη είναι από το διεθνή χώρο το Τορόντο, και από τον ευρωπαϊκό η Βαρκελώνη, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Στοκχόλμη. Η επιλογή αυτή έγινε διότι η διεθνής βιβλιογραφία έχει αναγνωρίσει τις πόλεις αυτές ως δημιουργικές και παράλληλα έχουν αναπτύξει διεθνή φήμη στον στρατηγικό σχεδιασμό, που τις καθιστά πρότυπα για την ανάπτυξη άλλων πόλεων και για τον τομέα του πολιτισμού. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η μεθοδολογία της εργασίας και η επιλογή της περιοχής μελέτης που βασίζεται στη μεθοδολογία που ακολουθείται στον στρατηγικό σχεδιασμό. Ειδικότερα στη μεθοδολογία επιχειρείται η ομαδοποίηση των παραπάνω θεωρητικών απόψεων περί του πολιτισμού και η δημιουργία γενικών και ειδικών θεμάτων για τον στρατηγικό σχεδιασμό του πολιτισμού στα οποία επικεντρώνεται η εργασία και οδηγούν στην πρόταση εφαρμογής τους στην περιοχή μελέτης. Η ανάλυση βασίζεται στη συλλογή στοιχείων από υπάρχουσες μελέτες (Σ/Ν νέου ΡΣΘ, ΠΠΧΣΑ Κ. Μ.) και αξιοποιούνται οι εφαρμογές από το Υπουργείο Πολιτισμού. Ως προς τη βιβλιογραφία, η εργασία βασίστηκε σε ξένες και ελληνικές πηγές και επιστημονικά άρθρα καθώς και ηλεκτρονικές πηγές. Οι κυριότερες από αυτές που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση αξιολόγηση ήταν το Υπουργείο Πολιτισμού, η ΕΛΣΤΑΤ και οι ιστοσελίδες των δήμων που εντάσσονται στην περιοχή μελέτης. Στο τρίτο μέρος της εργασίας γίνεται ανάλυση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης και των χαρακτηριστικών στοιχείων του πολιτισμού για την περιοχή μελέτης. Γίνεται περιγραφή και ανάλυση των κατευθύνσεων του υπερκείμενου σχεδιασμού για το τομέα του πολιτισμού και προσδιορίζονται οι δράσεις του υπουργείου πολιτισμού και των υπόλοιπων φορέων στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Τέλος προτείνεται ένα στρατηγικό χωρικό σχέδιο με βασική στόχευση την βιώσιμη αξιοποίηση και ανάδειξη των χώρων και δραστηριοτήτων για τον πολιτισμό στην περιοχή μελέτης. Ακολουθείται η διατύπωση του οράματος και η επιλογή θεματικών αξόνων, στρατηγικών στόχων και συγκεκριμένων δράσεων. Η ανάλυση και αξιολόγηση της περιοχής μελέτης καθώς και οι βασικές στρατηγικές κατευθύνσεις και δράσεις αποτυπώνονται σε χάρτες για τον προσδιορισμό τους στο χώρο. viii

18

19 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Α ΜΕΡΟΣ: ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ιδία λήψη

20

21 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία 1. Πολιτισμός και Πολιτιστικός Σχεδιασμός για τις πόλεις 1.1. Πολιτισμός και Πολιτιστικός σχεδιασμός Η έννοια του πολιτισμού, παρουσιάζει ποικίλες ερμηνείες και συνδέεται με την κοινωνία και τον άνθρωπο. Στο κεφάλαιο αυτό θα μελετηθούν οι διάφορες ερμηνείες του πολιτισμού, όπως ορίζεται αρχικά βιβλιογραφικά, και από ελληνικούς και διεθνείς φορείς (Υπουργείο Πολιτισμού ΥΠ.ΠΟ, ΕΕ, UNESCO). Ακολούθως, μελετάται ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό και για τις πόλεις. Όπως αναφέρουν πολλοί (Παρθενόπουλος, 2004; Bianchini & Greed, 1999, σ 197; Hawkes, 2001; Kunzmann, 2004), ο πολιτισμός, περιλαμβάνει τις γνώσεις, τις πεποιθήσεις, τις αξίες και τις παραδόσεις μιας κοινωνίας, καθώς και τις συνήθειες των ανθρώπων που κατοικούν σε αυτή. Δηλαδή, συνδέεται με τα υλικά και πνευματικά αγαθά. Σύμφωνα με τις αναφορές από τη βιβλιογραφία ο πολιτισμός και η πολιτισμική κληρονομιά, ειδικότερα, αναφέρονται στην υλική πολιτισμική κληρονομιά (material/tangible cultural heritage), και στην άυλη / μη υλική πολιτισμική κληρονομιά (intangible/less tangible cultural heritage). Επιπρόσθετα, ο όρος «υλική πολιτισμική κληρονομιά» περιλαμβάνει την «ακίνητη πολιτισμική κληρονομιά» (immovable cultural heritage), δηλαδή τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία (archaeological/heritage/cultural monuments and sites) καθώς και την «κινητή πολιτισμική κληρονομιά» (movable cultural heritage), δηλαδή τα μουσειακά εκθέματα και οι συλλογές (museum exhibits/collections). Ακόμα, γίνονται αναφορές στις σύγχρονες μορφές καλλιτεχνικής και πολιτιστικής δημιουργίας, που εστιάζουν στον παράγοντα της κοινωνίας. Παραδείγματα σύγχρονων μορφών πολιτισμού είναι η μουσική, το θέατρο, ο κινηματογράφος, η σύγχρονη τέχνη και ο αθλητισμός (Πούλιος κ.ά., 2015, σ 15). Ακόμα, ο πολιτισμός, εμφανίζει την «τριπλή φύση», που εκφράζεται από τον υλικό πολιτισμό, τον κοινωνικό πολιτισμό, και τον πνευματικό πολιτισμό (Παρθενόπουλος, 2004; Osgood, 1959). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, στον υλικό πολιτισμό περιλαμβάνονται τα υλικά αγαθά που προέρχονται από τις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου, στον κοινωνικό πολιτισμό περιλαμβάνονται τα πρότυπα συμπεριφοράς των ανθρώπων, και τέλος στον πνευματικό πολιτισμό περιλαμβάνονται το σύνολο των πεποιθήσεων των ατόμων και η ερμηνεία της τέχνης. Από τη λεξικογραφική προσέγγιση του Μπαμπινιώτη (2000), στο περιεχόμενο του όρου πολιτισμός διακρίνουμε δυο κατευθύνσεις. Η πρώτη αναφέρεται στον πολιτισμό ως «το βαθμό ανάπτυξης των υλικών και πνευματικών συνθηκών της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου». Πρόκειται δηλαδή, για τα χαρακτηριστικά εκείνα που προσδιορίζουν τη φυσιογνωμία, την ιστορία και την εξέλιξη ενός έθνους καθώς και τα επιτεύγματα στον υλικό τομέα. Συχνά, αναφέρεται και ως τεχνικός πολιτισμός και συνάδει με τον όρο «civilization». Η δεύτερη εμπεριέχει τον πολιτισμό «ως καλλιέργεια των πνευματικών και ψυχικών δυνάμεων των πολιτών του». Πρόκειται δηλαδή, για μια διαφορετική απόδοση του πολιτισμού που συνδέεται με τον όρο «culture», δηλαδή καλλιέργεια ή πνευματικός 2

22 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη πολιτισμός. Ακόμη, στην έννοια της κουλτούρας συμπεριλαμβάνονται τα καταναλωτικά αγαθά και οι δραστηριότητες. Η εννοιολογική προσέγγιση της λέξης «κουλτούρα» ταυτίζεται με το επίπεδο της μόρφωσης και της παιδείας, τον τρόπο σκέψης μιας κοινωνίας (σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο), τα ήθη, τις πνευματικές αξίες, τον τρόπο ζωής, τη θρησκεία καθώς και την ενασχόληση με τις τέχνες (γλυπτική, ζωγραφική, μουσική κ.τ.λ.) (Φωτόπουλος, 2015). Ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό, αποτελεί μέρος των μορφών σχεδιασμού και καθιερώνεται ως πολιτιστικός σχεδιασμός (cultural planning) (Βασενχόβεν, 2004, σ 60; Evans, 2001, σ 7). Τα πεδία εφαρμογής του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι ποικίλα: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό, πολιτικό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό/καλλιτεχνικό (Βianchini, 1994a; Δέφνερ, 2012). Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, αφορά όλες τις μορφές και εκφράσεις του πολιτισμού καθώς και τη διάδρασή τους με την κοινωνία, όπως μέσα από θέματα εκπαίδευσης, ελεύθερου χρόνου, ιστορίας και παράδοσης, λαογραφία κ.ά. Σύμφωνα με τον Bianchini (1994b, σ. 202) «κεντρικό χαρακτηριστικό του πολιτιστικού σχεδιασμού είναι ότι στηρίζεται σε έναν ευρύ ανθρωπολογικό ορισμό του πολιτισμού, ως τρόπου ζωής, καθώς ενσωματώνει τις τέχνες σε άλλες πτυχές του τοπικού πολιτισμού». Ακόμη, αποτελεί έναν στρατηγικό σχεδιασμό μέσα από την ενσωμάτωση της τέχνης και του πολιτισμού, στην αστική κοινωνία (Evans, 2001, σ.7). Ο ορισμός αυτός, επικεντρώνεται κυρίως στο χαρακτήρα του πολιτισμού ως δομημένο περιβάλλον (μουσεία, μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι κ.τ.λ.). Αντίθετα, ο Kovacs (2011), στη μελέτη του για τον πολιτιστικό σχεδιασμό στον Καναδά, ορίζει ότι αυτός δε σχετίζεται μόνο με το σχεδιασμό του δομημένου περιβάλλοντος του πολιτισμού, αντίθετα πρόκειται για μια οργάνωση (management) των πολιτιστικών πόρων. Όπως αναφέρει η Θωίδου (2015), η σύγχρονη αντίληψη του σχεδιασμού τον καθιστά «μια κοινωνική πράξη στην οποία εμπλέκονται πολλοί κοινωνικά δρώντες (π.χ. δημόσιες αρχές, ιδιωτικά κεφάλαια, περιβαλλοντικές οργανώσεις κ.ά.)». Φαίνεται λοιπόν ότι, ένας σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει τον πολιτιστικό σχεδιασμό είναι ο κοινωνικός παράγοντας. Ωστόσο επεκτείνεται και σε θέματα εκπαίδευσης, ελεύθερου χρόνου, ιστορίας και παράδοσης, λαογραφία κ.ά. Η Κόνσολα (2006, σ. 28), επιχειρεί μια σύνοψη των ορισμών που έχουν διατυπωθεί και αναγνωρίζει την πολιτιστική πολιτική ως «ένα σύστημα σκοπών, μέσων και φορέων, που συνδυάζονται σε ένα πρόγραμμα για να επιτευχθεί η ενίσχυση και η διάδοση του πολιτιστικού φαινομένου μια κοινότητας για μια δεδομένη χρονική περίοδο». Τα θέματα του πολιτισμού αποτελούν αντικείμενο πολιτικής και σχεδιασμού φορέων της πολιτείας αλλά και ευρύτερης εμβέλειας, διακρατικών και παγκόσμιων. Στο διεθνή χώρο, η UNESCO 1 ασχολείται, μεταξύ άλλων και με τα θέματα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς των λαών καθώς και της προώθησης της πολιτιστικής 1 Η UNESCO, αποτελεί τον οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, που ασχολείται με τους τομείς της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, συνάπτοντας διεθνείς συμβάσεις και ανταλλάσσοντας γνώσεις και ιδέες με τα μέλη της. Ακόμα, συμβάλλει στην ανάπτυξη διαλόγου, για την τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και αντιμετωπίζει τα προβλήματα της τρομοκρατίας, της φτώχειας και του κοινωνικού 3

23 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία έκφρασης, ποικιλομορφίας και δημιουργικότητας. Ο πολιτισμός ορίζεται ως το «..σύνολο των διακριτών πνευματικών, υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών χαρακτηριστικών που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία ή κοινωνική ομάδα. Δεν περιλαμβάνει μόνο τις τέχνες και τα γράμματα, αλλά και τους τρόπους ζωής, τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τις πεποιθήσεις» (UNESCO, 1982). Η πολιτιστική κληρονομιά ορίζεται ως «..η κληρονομιά των φυσικών αντικειμένων και των άυλων χαρακτηριστικών μιας ομάδας ή κοινωνίας, που κληρονομούνται από τις προηγούμενες γενιές, διατηρούνται στο παρόν και είναι κατοχυρωμένες για το όφελος των μελλοντικών γενεών». Η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, αποτελεί σημαντικό πεδίο δράσης της UNESCO και εφαρμόζεται μέσω του προγράμματος Protecting Our Heritage and Fostering Creativity (μετάφραση: Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και προώθηση της δημιουργικότητας). Συγκεκριμένες διαδικασίες και κριτήρια της UNESCO, προστατεύουν την πολιτιστική κληρονομιά, εντάσσοντας ένα μνημείο ή μια τοποθεσία στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Στο σύνολο της χώρας είναι ενταγμένα στον κατάλογο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΠΠΚ) UNESCO, 18 μνημεία και τοποθεσίες. Στη Θεσσαλονίκη, εντάχτηκαν στον κατάλογο το 1988, τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία της πόλης. Παρακάτω παρουσιάζονται σε πίνακα και ως σημεία σε χάρτη. Πίνακας 1: Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς UNESCO στη Θεσσαλονίκη Α/Α Μνημεία ΠΠΚ UNESCO Χρονολογία - Περιγραφή 1 Τα βυζαντινά τείχη Τέλος 4 ου μέσα 5 ου αι. 2 Η Ροτόντα Έργο της εποχής του Γαλερίου, που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό στο τέλος του 4 ου αι. 3 Μονή Λατόμου Όσιος 5 ος αι. -το ψηφιδωτό της κόγχης αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα Δαβίδ της παλαιοχριστιανικής τέχνης 4 Ο Άγιος Δημήτριος Ίδρυση της πρώτης βασιλικής στα μέσα του 5 ου αι. 5 Αχειροποίητος Η παλαιότερη παλαιοχριστιανική βασιλική της Ανατολής. Τέλος 5 ου αι. 6 Η Αγία Σοφία Μέσα του 7 ου αι. 7 Η Παναγία Χαλκέων Έτος κτήσεως Βυζαντινό λουτρό Η ανέγερσή του τοποθετείται στο 1300 μ.χ 9 Ναός Αγίου Παντελεήμονα Ναός Αγίων Αποστόλων , σπάνιο κτίσμα της Παλαιολόγιας εποχής 11 Άγιος Νικόλαος Ορφανός Τέλος 13 ου αι. -αρχές 14 ου αι. 12 Αγία Αικατερίνη Τέλος 13 ου αι. -αρχές 14 ου αι. 13 Μεταμόρφωση του Σωτήρος 14 ος αι. 14 Μονή Βλατάδων 15 Ναός του Προφήτη Ηλία 14 ος αι. 14 ος αι. το μόνο βυζαντινό μοναστήρι της Θεσσαλονίκης που σώζεται Πηγή: mentsunesco (Προσπελάστηκε: 10/08/2016) αποκλεισμού μέσα από την εκπαίδευση, την επιστήμη και τον πολιτισμό ( 4

24 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Εικόνα 1: Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία Θεσσαλονίκης Πηγή: mentsunesco (Προσπελάστηκε: 10/08/2016) Η βασική πολιτική για τον πολιτισμό καταγράφεται στις Διεθνείς Συμβάσεις που υπογράφει με τα υπόλοιπα μέλη 2. Μεταξύ των θεμάτων του πολιτισμού, η UNESCO έχει αναλάβει τη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, δηλαδή της ζωντανής παράδοσης των παγκόσμιων κοινοτήτων, ως εκδηλώσεις, γνώσεις και πρακτικές, που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, λόγω αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης των πολιτιστικών ταυτοτήτων. Σύμφωνα με τη σύμβαση του 2003, η άυλη κληρονομιά ορίζεται ως «...οι πρακτικές, παραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις, ικανότητες, καθώς και οι σχετικοί χώροι και αντικείμενα, τα οποία κοινότητες, ομάδες και ιδιώτες αναγνωρίζουν ως συστατικά στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Η άυλη πολιτιστική κληρονομιά μεταδιδόμενη από γενιά σε γενιά συνεχώς μεταβάλλεται σε σχέση με το περιβάλλον, τη φύση και την ιστορία, και ενισχύει την ταυτότητα και τη συνοχή των κοινοτήτων, προωθώντας τον σεβασμό για την πολιτισμική διαφορετικότητα και την ανθρώπινη δημιουργικότητα». Σύμφωνα με τη σύμβαση, η άυλη πολιτιστική κληρονομιά εκδηλώνεται: α) στις προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις, β) στις τέχνες του θεάματος, γ) στις κοινωνικές πρακτικές, στις 2 Αρχικά, η Σύμβαση της Χάγης για την «Προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης», θεσμοθετήθηκε το 1954 και αποτελεί το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της διαφύλαξης του πολιτισμού των εθνών. Έπειτα, η προώθηση της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως διατυπώνεται το 2003 μέσα από τη σύμβαση της UNESCO για την «Προστασία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς», και τη σύμβαση του 1972 σχετικά με την προστασία της παγκόσμιας πολιτισμικής και φυσικής κληρονομιάς, συμβάλλουν επίσης στην δημιουργία ενός πλαισίου για τον πολιτισμό, το οποίο επικεντρώνεται ειδικά στη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, που θεωρείται ότι καθορίζει την πολιτιστική ταυτότητα μιας χώρας ή μιας περιοχής. Στο παράρτημα παρουσιάζονται αναλυτικά οι συμβάσεις που υπεγράφησαν για τον πολιτισμό. Συνολικά ο κατάλογος με τις συμβάσεις που έχει υπογράψει η UNESCO για τον πολιτισμό στο Π1. 5

25 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία τελετουργίες και στις εορταστικές εκδηλώσεις, δ) στις γνώσεις και πρακτικές που αφορούν τη φύση και το σύμπαν, ε) στην τεχνογνωσία που συνδέεται με την παραδοσιακή χειροτεχνία. Η διαφύλαξη της άυλης κληρονομιάς, έγκειται στο κατά πόσο η τοπική κοινωνία (με την υποστήριξη του κράτους και μη κρατικών οργανισμών) είναι σε θέση να τη μεταδώσει στις επόμενες γενιές (UNESCO, 2003). Η Ελλάδα από το 2006, έχει κυρώσει τη «Σύμβαση για την Προστασία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO» (ν. 3521/2006 ΦΕΚ Α 275/ ). Συμμετείχε στη συλλογική πρόταση της «Μεσογειακής Διατροφής» με το Μαρόκο, την Ιταλία και την Ισπανία το 2013, και πιο πρόσφατα, το 2014, με την ανάρτηση της Χιώτικης Μαστίχας στον κατάλογο της άυλης κληρονομιάς. Ωστόσο, η επίσημη ελληνική συμμετοχή στον διεθνή διάλογο για τη διαφύλαξη της άυλης κληρονομιάς, είναι σχετικά περιορισμένη (Αλιβιζάτου, Πούλιος, & Παπαδάκη, 2015). Στη σύμβαση της UNESCO του 2005, σχετικά με την Προώθηση και προστασία της πολυμορφίας των καλλιτεχνικών εκφράσεων αναφέρεται ότι, «οι πολιτιστικές δραστηριότητες, τα αγαθά και οι υπηρεσίες έχουν τόσο οικονομικό όσο και πολιτισμικό χαρακτήρα, επειδή είναι φορείς ταυτότητας, αξιών και νοήματος». Τονίζεται έτσι, η σημασία του πολιτισμού, στη διαμόρφωση των εθνικών ταυτοτήτων, που συνάδει με την κοινωνική διάσταση του πολιτισμού. Ταυτόχρονα, προωθείται η ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας και η διαμόρφωση αλληλεγγύης, ώστε να ευνοείται η πολιτιστική έκφραση κάθε χώρας και κάθε ατόμου. Αντίστοιχα, ενθαρρύνονται οι επενδύσεις στους πολιτιστικούς και δημιουργικούς κλάδους, που θεωρείται ότι αποτελούν βασικούς τομείς του πολιτισμού που σχετίζονται με τη βιώσιμη ανάπτυξη 3. Αναγνωρίζει, ότι ο πολιτισμός αποτελεί βασική συνιστώσα της αειφόρου ανάπτυξης και αντιπροσωπεύει την ταυτότητα, την καινοτομία και τη δημιουργικότητα για το άτομο και την κοινωνία. Αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα για την κοινωνική ένταξη και την εξάλειψη της φτώχειας, προωθώντας την οικονομική ανάπτυξη. 4 Συμπερασματικά, φαίνεται πως το κατευθυντήριο πλαίσιο της UNESCO για τον πολιτισμό, συνοψίζεται στη διαφύλαξη της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, στην προώθηση της ελεύθερης έκφρασης του πολιτισμού, καθώς και στην συμμετοχή των κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας στις δραστηριότητες του αστικού χώρου. Η εγγραφή τόπων στον κατάλογο της UNESCO μπορεί να διανοίγει προοπτικές έρευνας και να εξυπηρετεί ανάγκες προβολής και ενίσχυσης τόπων και περιφερειών, καταλείποντας δυνατότητες προόδου κι ανάπτυξης. Όπως τονίζεται, «στην πολιτεία και στα αρμόδια όργανα αυτής εναπόκειται η αξιοποίηση τέτοιων δυνατοτήτων με τον καλύτερο τρόπο, βάσει μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και προγραμματισμού» (Σταματίου Ε., 2016). 3 Συγκεκριμένα, η διακήρυξη Hangzhou το Μάιο του 2013, η οποία εγκρίθηκε στο Διεθνές Συνέδριο της UNESCO «Πολιτισμός: κλειδί για τη βιώσιμη ανάπτυξη», ζητεί την πλήρη ενσωμάτωση του πολιτισμού σε στρατηγικές για τη βιώσιμη ανάπτυξης σε ολόκληρο τον κόσμο και την εντατικοποίηση των εθνικών πολιτικών και προγραμμάτων, προκειμένου να εξασφαλιστεί η προστασία και η προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. 4 Βλ.: _Declaration_ECOSOC.pdf [προσπελάστηκε: 20/3/2016] 6

26 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Παρακάτω παρουσιάζονται σε πίνακα τα θέματα με τα οποία επικεντρώνεται η UNESCO για τον πολιτισμό. Πίνακας 2: Θέματα και υποθέματα και δράσεις της UNESCO σχετικά με τον πολιτισμό Θέματα Υποθέματα Δράσεις Προστασία, προαγωγή και μετάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς Υλική και Άυλη Πολιτιστική κληρονομιά Προστασία Πολιτιστικής κληρονομιάς Αξιοποίηση του πολιτισμού για την ανθεκτικότητα των πόλεων, την κοινωνική ένταξη και σύναψη ειρήνης μεταξύ των λαών Προώθηση του ρόλου των μουσείων ως πλατφόρμα διαλόγου, πολιτιστικής ανταλλαγής και εκπαίδευσης των πολιτών (ιδιαίτερα των νέων) Ανάπτυξη στρατηγικής για την καταπολέμηση της καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ UNESCO Προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και τόνωση της δημιουργικότητας Προώθηση διαπολιτισμικού διαλόγου Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς Προώθηση της συμμετοχής πολιτιστικών φορέων, ΜΚΟ κ.λπ. στη σύναψη των συμβάσεων με τις αναπτυσσόμενες χώρες για την διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς Βελτίωση της πρόσβασης και συμμετοχής στην πολιτιστική ζωή Υποστήριξη και διεύρυνση του δικτύου των «Δημιουργικών Πόλεων» Πολιτισμός και Βιώσιμη Ανάπτυξη Ενθάρρυνση περιθωριοποιημένων και ευάλωτων κοινοτήτων και ατόμων, (των γυναικών και των νέων), να συμμετέχουν πλήρως στην πολιτιστική ζωή μέσω της συνεχούς δημιουργικότητας Ανάδειξη του ρόλου των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων στην καταπολέμηση της φτώχειας μέσω της δημιουργίας θέσεων εργασίας και την παραγωγή εισοδήματος Ποικιλία πολιτιστικής έκφρασης Ενίσχυση των πολιτιστικών και δημιουργικών εκφράσεων και αύξηση της διαθεσιμότητας πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών Πηγή: Medium-Term Strategy for , Unesco (Προσπελάστηκε: 10/08/2016) 7

27 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Στον ευρωπαϊκό χώρο, η πολιτική της ΕΕ για τον πολιτισμό εμφανίζεται μέσα από προγράμματα και σχετικές δράσεις 5. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο πολιτισμός σε συνδυασμό με τη δημιουργικότητα, μπορεί να αποτελέσουν παραμέτρους για την ανάπτυξη της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας. Συγκεκριμένα, οι κατευθύνσεις που εκφράζονται στα κείμενα της ΕΕ (Συνθήκη για τη λειτουργία της ΕΕ, Ανακοινώσεις της ΕΕ, Επίσημη εφημερίδα κ.τ.λ.) για την τρέχουσα προγραμματική περίοδο ( ), προωθούν την εφαρμογή της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» 6, η οποία θέτει στόχους που αναδεικνύουν το ρόλο των πόλεων ως κέντρα οικονομικών δραστηριοτήτων, καινοτομίας και συνοχής. Κεντρικό ρόλο σε αυτήν τη στρατηγική καταλαμβάνουν η στροφή προς τη γνώση και την καινοτομία, τη δημιουργικότητα καθώς και η έμφαση στην πολιτιστική πολιτική, υπό το πρίσμα της βιώσιμης ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος. Μέχρι το 2006 η ευρωπαϊκή πολιτική για τον πολιτισμό, επικεντρωνόταν κυρίως στην ενίσχυση της πολιτιστικής συνεργασίας στους καλλιτεχνικούς και πολιτιστικούς τομείς (Αυδίκος, 2014) και στην προώθηση της διαφορετικότητας του πολιτισμού των κρατών μελών. Ωστόσο, μετά το ψήφισμα της «Ευρωπαϊκής Ατζέντας για τον πολιτισμό σ ένα κόσμο παγκοσμιοποίησης », αναγνωρίζεται ότι ο τομέας του πολιτισμού αντιμετωπίζει «νέες προκλήσεις και χρειάζεται να θεσπιστούν κοινοί στόχοι για την πολιτιστική συνεργασία στην ΕΕ». Γίνεται, ακόμη, η πρώτη επίσημη αναφορά στους πολιτιστικούς κλάδους και στον δημιουργικό τομέα και αναδεικνύεται ο ρόλος των δημιουργικών επιχειρηματιών, «ως ένας ακμαίος πολιτιστικός κλάδος, (..) μοναδική πηγή καινοτομίας για το μέλλον». Τέλος, γίνεται μια πρώτη αναφορά στη συνεισφορά του πολιτισμού για την τόνωση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας, ενώ υποστηρίζεται και οικονομική διάσταση του πολιτισμού, ως μοχλού για την προσέλκυση επενδύσεων (EE, COM(2007) 242, 10/05/2007). Το πρόγραμμα Δημιουργική Ευρώπη φανερώνει τη στροφή των ευρωπαϊκών πολιτικών στον πολιτιστικό τομέα, και ενισχύει τη σημασία των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων, στις πολιτικές για την ανάπτυξη. Ακόμα, διαπιστώνεται η σημασία που καταλαμβάνει ο πολιτισμός στον σχεδιασμό και κατ επέκταση στις διαδικασίες αστικών επεμβάσεων. Παράλληλα, υλοποιείται ο θεσμός της ευρωπαϊκής πολιτιστικής πρωτεύουσας. Ο θεσμός της ΕΠΠ, αποτελεί ένα πρόγραμμα για τον πολιτισμό, που αποβλέπει στον πολιτιστικό σχεδιασμό για τη σωστή διαχείριση των πολιτιστικών πόρων, στα πλαίσια της προβολής της πόλης, στο ευρωπαϊκό περιβάλλον. Όπως υποστηρίζεται οι μεγάλες διοργανώσεις (mega events), ενισχύουν τον ρόλο του πολιτιστικού σχεδιασμού για την οργάνωση του πολιτισμού στις πόλεις (Defner & Labrianidis, 2005, σ 242; Landry, 2008). 5 Το Συμβούλιο της Ευρώπης, περιλαμβάνει ανάμεσα στους τομείς δράσεις του τον τομέα του πολιτισμού και της κληρονομιάς. Ακόμα, στη Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Σύμβαση (1954, European Cultural Convention), τονίζεται η ιδιότητα των κρατών μελών να προωθούν «τη μελέτη των γλωσσών, της ιστορίας και του πολιτισμού όλων των ευρωπαϊκών χωρών» (Κόνσολα 2006, σ. 21). 6 Εντάσσεται στην ενιαία στρατηγική «Ευρώπη 2020» για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη ( 7 Βλέπε: European agenda for culture, EE COM(2007) 242, 10/05/2007, διαθέσιμο στο: (προσπελάστηκε: 9/08/2016) 8

28 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Στην Ελλάδα 3 πόλεις έχουν φιλοξενήσει το θεσμό, η Αθήνα (1985), η Θεσσαλονίκη (1997) και η Πάτρα (2006), δημιουργώντας σημαντικές πολιτιστικές υποδομές και έργα. Αναλυτικότερα για την περίοδο που η Θεσσαλονίκη διετέλεσε ευρωπαϊκή πολιτιστική πρωτεύουσα στο Μέρος Γ της παρούσας εργασίας. Συνολικά, η λειτουργία αυτού του προγράμματος για τον πολιτισμό, οδήγησε στην ανάπτυξη ευρωπαϊκού πνεύματος στην κατεύθυνση της βιώσιμης διαχείρισης του πολιτισμού. Ακόμα, όπως αναφέρεται στο «Σχέδιο Ανάπτυξης του Κοινοτικού Χώρου», η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, αποτελεί βασικό στόχο της πολιτικής για τον χωροταξικό σχεδιασμό και την περιφερειακή ανάπτυξη, σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο (ΕΕ, 2011). Σύμφωνα με το ΣΑΚΧ, βασική κατεύθυνση αποτελεί η συνολική διαχείριση των πολιτιστικών χώρων, με στόχο την μετάδοση τους στις επόμενες γενιές. Η συνολική διαφύλαξη και η προστασία των πολιτιστικών χώρων συντελεί στην ανάδειξη της χώρας, την αναβάθμιση των περιοχών που τους περιβάλλουν και την ανάπτυξη του τουρισμού. Ακόμα, γίνεται λόγος για δημιουργική αποκατάσταση των τοπίων που έχουν πληγεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και επισημαίνεται η προστασία της πολιτιστική κληρονομιά, που κινδυνεύει από τη ρύπανση του περιβάλλοντος και από πιθανές φυσικές καταστροφές. Παραθέτονται σε πλαίσιο οι στρατηγικές επιλογές πολιτικής όπως ορίζονται από το ΣΑΚΧ για τον πολιτισμό: (53) διαφύλαξη και δημιουργική ανάπτυξη των πολιτιστικών τοπίων με ειδική ιστορική, αισθητική και οικολογική σημασία (54) αύξηση της αξίας των πολιτιστικών τοπίων μέσα στο πλαίσιο ολοκληρωμένων στρατηγικών χωρικής ανάπτυξης (56) δημιουργική αποκατάσταση των τοπίων που έχουν πληγεί από τις ανθρώπινες παρεμβάσεις (57) ανάπτυξη ολοκληρωμένων στρατηγικών για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς που βρίσκεται σε κίνδυνο ή καταρρέει συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης εργαλείων για την εκτίμηση των παραγόντων κινδύνου και διαχείριση κρίσιμων καταστάσεων (60) αυξανόμενη ευαισθητοποίηση για τη συμβολή της πολιτικής αστικής και χωρικής ανάπτυξης στην πολιτιστική κληρονομιά των μελλοντικών γενεών. Γενικά, ο πολιτιστικός σχεδιασμός ενισχύεται στην ΕΕ μέσα από τα προγράμματα και τις δράσεις που περιλαμβάνουν κατευθύνσεις για την ενσωμάτωση του πολιτισμού στην κοινωνία και την τοπική ανάπτυξη. Παρακάτω οργανώνονται σε θέματα και υποθέματα τα ευρωπαϊκά προγράμματα και οι κατευθύνσεις της ΕΕ για τον πολιτισμό και τον πολιτιστικό σχεδιασμό, και παρουσιάζονται συνοπτικά σε πίνακα. 9

29 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Πίνακας 3: Θέματα και υποθέματα του πολιτισμού σε Ευρωπαϊκό επίπεδο Θέματα Υποθέματα Δράσεις ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΕ Προγράμματα που υλοποιούνται για τον πολιτιστικό και δημιουργικό τομέα Προώθηση της ισότιμης πρόσβασης στον πολιτισμό και της πολιτιστικής πολυμορφίας Πρόγραμμα «Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον πολιτισμό σ ένα κόσμο παγκοσμιοποίησης (2007)» Πρόγραμμα εργασιών της ΕΕ για τον πολιτιστικό τομέα ( ) Πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» για τον οπτικοακουστικό τομέα της προγραμματικής περιόδου Χρήση ψηφιακών μέσων για την πρόσβαση στον πολιτισμό Ευρωπαϊκά δίκτυα πόλεων και περιφερειών για τον πολιτισμό Προώθηση δράσεων για την διάδοση του πολιτισμού (όπως η Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα, οργάνωση συνεδρίων για τον πολιτισμό κ.ά.) Χρηματοδοτήσεις για έργα αναστηλώσεων μνημείων και σημαντικών ιστορικών συνόλων, αποκατάσταση ιστορικών θεάτρων κ.ά. Ενθάρρυνση συνεργασιών για τον πολιτιστικό τομέα μεταξύ των κρατών-μελών Έργα για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών που οφείλονται σε ανθρώπινη δραστηριότητα Ανάδειξη του ρόλου των πολιτιστικών και δημιουργικών κλάδων Δημιουργικότητα στην εκπαίδευση με τη συμμετοχή του πολιτιστικού τομέα Προαγωγή της πολιτιστικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου Οικονομική διάσταση του πολιτισμού για την προσέλκυση επενδύσεων Προώθηση της διαφορετικότητας του πολιτισμού των κρατών μελών Δράσεις για την συμβολή του πολιτισμού στην κοινωνική ενσωμάτωση (οικονομική ενίσχυση σε χώρους και δράσεις πολιτισμού όπως φεστιβάλ, μουσικές σχολές, αίθουσες συναυλιών, στούντιο ηχογράφησης κ.λπ.) Πρόγραμμα «Europeana» για την πρόσβαση στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη πολιτιστικών χώρων των κρατών-μελών της ΕΕ Ανταλλαγή εμπειριών, εφαρμογή δράσεων και ενθάρρυνση συνεργασιών μεταξύ τοπικών και περιφερειακών πολιτιστικών, εκπαιδευτικών και καλλιτεχνικών φορέων Πηγή: (Προσπελάστηκε 10/08/16) 10

30 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Στην Ελλάδα ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό, κατευθύνεται από την κεντρική κυβέρνηση και του Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠΠΟΑ). Το ΥΠΠΟΑ, αποτελεί τον αρμόδιο φορέα για την διαχείριση των θεμάτων του πολιτισμού. Σχετικά με τον πολιτισμό, επικεντρώνεται σε δυο τομείς αυτού, της Πολιτιστικής Κληρονομιάς καθώς και της Νεότερης & Σύγχρονης Πολιτιστικής Δημιουργίας. Στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, εντάσσονται οι αρχαιολογικοί χώροι, τα μνημεία και τα μουσεία, και αντίστοιχα στη σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία περιλαμβάνονται οι κατηγορίες των γραμμάτων, των εικαστικών τεχνών, του θέατρου και χορού, του κινηματογράφου και οπτικοακουστικών μέσων, του λαϊκού πολιτισμού, της μουσικής, των πολιτιστικών δράσεων και των νεότερων κτιρίων και χώρων. Σύμφωνα με το νόμο 3028/ «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», αντικείμενο του ΥΠΠΟΑ αποτελεί η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της xώρας (μνημείων, αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων) και η αναβάθμιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Οι κατηγορίες που έχει το Υπουργείο Πολιτισμού, σύμφωνα με την ιστοσελίδα </ Εικόνα 2: Σχήμα για τις κατηγορίες του Υπουργείου Πολιτισμού ΟΔΥΣΣΕΥΣ - Πολιτιστική κληρονομιά Nεότερη & Σύγχρονη Πολιτιστική Δημιουργία Αρχαιολογικοί Χώροι Μνημεία Μουσεία Πηγή: (Προσπελάστηκε: 10/08/2016) Ο πολιτισμός αντιμετωπίζεται με τη σημασία του υλικού και μη υλικού πολιτισμού και με έμφαση στην προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς (αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μουσεία) αλλά και της νεότερης και σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας (φεστιβάλ, δημιουργικοί χώροι, δημιουργικές δραστηριότητες κ.α). Στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, το ΥΠΠΟΑ επιχειρεί την ηλεκτρονική καταγραφή των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς (μουσεία, μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι) μέσω της πλατφόρμας «ΟΔΥΣΣΕΥΣ» 8. Στο ίδιο μοτίβο, η σελίδα < αποτελεί μια 8 Για περισσότερα βλ. < (Προσπελάστηκε 10/08/2016) 11

31 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία πολιτιστική πλατφόρμα για τις δραστηριότητες και τους χώρους πολιτισμού. 9 Και τα δυο παραπάνω εγχειρήματα, αποτελούν πρωτοβουλίες του ΥΠΠΟΑ στα πλαίσια της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, για την προώθηση του ελληνικού πολιτισμού. Εικόνα 3: Ιστοσελίδα για την καταγραφή της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Πηγή: (Προσπελάστηκε 25/07/2016) Εικόνα 4: Ιστοσελίδα για την μελέτη, καταγραφή και προβολή της πολιτιστικής δραστηριότητας Πηγή: (Προσπελάστηκε 25/07/2016) 9 Η σελίδα «festival.culture» περιλαμβάνει έναν πολιτιστικό οδηγό με εκδηλώσεις μουσείων, αρχαιολογικών χώρων ανα περιφέρεια για όλη την Ελλάδα. Παρέχει ελεύθερο υλικό (μελέτες, εισηγήσεις, άρθρα) σχετικά με τους χώρους και την πολιτιστική δραστηριότητα της επικράτειας. Ασχολείται με θέματα όπως, πολιτιστικές εκδηλώσεις, φεστιβάλ (πολυθεματικά, κινηματογράφου, θεάτρου, επιστημονικά κ.ά.), καταγραφή πολιτιστικών υποδομών, μελέτες, ερωτηματολόγια, καινοτομία και εκπαίδευση για τον πολιτισμό. 12

32 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Για κάθε περιφέρεια αρμόδια υπηρεσία είναι η περιφερειακή διοίκηση μέσα από τις κατευθύνσεις νομοσχεδίων και των περιφερειακών πλαισίων/σχεδίων (ΠΠΧΣΑ). Σε τοπικό επίπεδο, οι τοπικές αρχές εναρμονίζονται με τις κατευθύνσεις των υπερκείμενων σχεδίων και παρουσιάζουν συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσεις μέσα από τα επιχειρηματικά προγράμματα των Δήμων και τα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΓΠΣ). Σύμφωνα με την Κόνσολα (2006, σ.37) ο πολιτιστικός σχεδιασμός για τις πόλεις εφαρμόζεται μέσα από πολιτικές για την πολιτιστική ανάπτυξη στο εθνικό επίπεδο. Ειδικότερα, πρόκειται για μια συμμετοχική διαδικασία στην οποία συμμετέχουν δημόσιοι φορείς της κεντρικής διοίκησης (π.χ. το ΥΠΠΟΑ) καθώς και ιδιωτικοί φορείς (π.χ. ΜΚΟ, εθελοντικές ομάδες δράσεις), μέσα από διαβουλεύσεις των στρατηγικών σχεδίων. Οι στρατηγικοί στόχοι της πολιτιστικής πολιτικής στην Ελλάδα, περιλαμβάνουν τρεις βασικές επιδιώξεις: την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, την ενίσχυση της σύγχρονης καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας, και τη διερεύνηση της πρόσβασης και συμμετοχής των πολιτών στην πολιτιστική ζωή. Ακόμα, το διεθνές συμβούλιο μουσείων (ICOMOS, International Council on Monuments and Sites) είναι βασικός θεσμός ανάπτυξης συνεργιών για τα μουσεία και τους ανθρώπους του. Το ελληνικό τμήμα εκτός από πλατφόρμα επιστημονικής και επαγγελματικές συνεργασίας και ανταλλαγής εμπειριών, παίζει το ρόλο θεσμικού συμβούλου για το κράτος, εκφράζοντας απόψεις για την πρωτοπορία των μουσείων 10. Παρακάτω παρουσιάζονται σε πίνακα τα θέματα και υποθέματα που παρουσιάζει ο τομέας του πολιτισμού στην Ελλάδα. Πίνακας 4: Θέματα και υποθέματα του πολιτιστικού τομέα στην Ελλάδα Θέματα Υποθέματα Δράσεις ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ( YΠΠΟΑ) Υλικός και Άυλος πολιτισμός Πολιτιστική κληρονομιά Νεότερη Σύγχρονη Πολιτιστική Δημιουργία και Υποδομές - Χώροι πολιτισμού Προστασία αρχαιοτήτων και νεότερων μνημείων Παραδοσιακός και Σύγχρονος Λαϊκός Πολιτισμός Τεχνικά έργα αναστηλώσεων μνημείων, μουσείων και πολιτιστικών κτιρίων Χώροι Σύγχρονου πολιτισμού (κινηματογράφοι, θέατρα, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, Μητροπολιτικά συνεδριακό και πολιτιστικά κέντρα) Χαρακτηρισμός οικισμών ή κτιρίων ως παραδοσιακά Καθορισμός ειδικών όρων δόμησης και αναπλάσεις παραδοσιακών συνόλων Επιβολή ρυθμίσεων στα χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα κτίρια 10 Για περισσότερα βλ. < (προσπελάστηκε 10/08/2016) 13

33 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Υλοποίηση πολιτιστικών διοργανώσεων και φεστιβάλ (όπως Φεστιβάλ Αθηνών, Φεστιβάλ Επιδαύρου, Δημήτρια, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης κ.ά.) Φορείς Πολιτισμού και Προγράμματα του ΥΠΠΟΑ Κεντρικοί Περιφερειακοί Τοπικοί Κρατικά Προγράμματα Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας Υπουργείο Τουρισμού Ανώτατη σχολή Καλών Τεχνών Περιφερειακές υπηρεσίες (39 εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, 28 Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, 2 Εφορείες Νεότερων Μνημείων) Πηγή: culture.gr, (Προσπελάστηκε 10/08/16) Τοπική Αυτοδιοίκηση Ειδικοί τοπικοί πολιτιστικοί φορείς (όπως Πολιτιστικά Κέντρα, Δημοτικά Ωδεία, Δημοτικές Φιλαρμονικές, Δημοτικές Πινακοθήκες κ.ά.) Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αναστηλωτικά Έργα μνημείων και τοποθεσιών (όπως στην Ακρόπολη) Υλοποίηση του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης Πρόγραμμα 'ΜΕΛΙΝΑ' Ψηφιακές δράσεις (πρόγραμμα ΟΔΥΣΣΕΥΣ) 14

34 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη 1.2. Πολιτιστικός σχεδιασμός για τις πόλεις Ο πολιτιστικός σχεδιασμός σχετίζεται με τους πολιτιστικούς πόρους καθώς και την πόλη. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζεται ο ρόλος των πόλεων στις συνολικές προοπτικές ανάπτυξης του πολιτισμού. Γεγονός είναι ότι οι πόλεις, δεν χαρακτηρίζονται αποκλειστικά από υλικές δομές. Αντιθέτως, περιλαμβάνουν ανθρώπους, δίκτυα καθώς και άυλα στοιχεία όπως τη μνήμη, την ιστορία, τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτιστικές ταυτότητες (Sepe, 2013). Οι πολίτες, οι οποίοι «συναντώνται, συνομιλούν, συμμερίζονται ιδέες και επιθυμίες διαμορφώνουν τις ανάγκες και τον τρόπο ζωής», αποτελούν καθοριστικό παράγοντα του πολιτιστικού σχεδιασμού, καθώς εκφράζουν τις ανάγκες τις κοινότητας, διασφαλίζουν την πολιτιστική πολυφωνία και συλλαμβάνουν τα στρατηγικά ζητήματα (Βianchini, 1994, σ. 204), για την πολιτιστική και αστική ανάπτυξη. Δηλαδή, πρόκειται για την ενσωμάτωση της τέχνης και του πολιτισμού στην αστική κοινωνία. Η πολιτιστική κληρονομιά, υλική και άυλη, και ο σύγχρονος πολιτισμός, αναγνωρίζονται ως κύρια στοιχεία της ταυτότητας κάθε πόλης και ως συγκριτικό πλεονέκτημα αυτής, λόγω της συμβολής τους στην οικονομική ανάπτυξη και τη κοινωνική συνοχή (Καραχάλης, 2015). Ο πολιτιστικός σχεδιασμός, μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού προβάλει ως ευκαιρία για την δημιουργία της ταυτότητας του χώρου και για την προώθηση της διεθνούς διάστασης της αστικής μορφής των ευρωπαϊκών πόλεων (Gospodini, 2004; Sepe, 2013). Διαχρονικά, πολλές χώρες, επικεντρώνονται στον πολιτισμό ως στρατηγική για την βιώσιμη αστική ανάπτυξη, με την έννοια της τοπικής ταυτότητας. Όπως διαπιστώνεται, οι στρατηγικές βασισμένες στον πολιτισμό, επιλέγονται όλο και περισσότερο από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, έναντι της παραδοσιακής βιομηχανικής ανάπτυξης (Lysgård, 2012). Ιδιαίτερα προωθείται ο στρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό, από διεθνείς οργανισμούς και έχει αποκτήσει απήχηση σε φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης, όπου εφαρμόζουν σχέδια και πολιτικές με άξονα τον πολιτισμό (π.χ. Mayor of London). Στο πλαίσιο της συζήτησης για τους παράγοντες που είναι καθοριστικοί για τη χωρική ανάπτυξη και τη χωρική ανταγωνιστικότητα, μεταξύ άλλων, τονίζεται, ο ρόλος που έχει η λεγόμενη δημιουργική τάξη και οι δημιουργικοί κλάδοι για την ανάπτυξη των περιοχών. Όπως αναφέρουν οι Καλογερέσης & Κουρτέσης (2013), η ιδέα της δημιουργικότητας αποτελεί μία από τις κεντρικές στρατηγικές για την αναζωογόνηση συγκεκριμένων περιοχών και αποτελεί προϊόν «της αλληλεπίδρασης παραγόντων, οι οποίοι μπορεί να είναι ανθρώπινοι, θεσμικοί, κοινωνικοί και πολιτισμικοί». Όπως συμπεραίνεται από τους δυο βασικούς εκφραστές της έννοιας (Florida, Landry) η έννοια της δημιουργικότητας θεωρείται ως ένα χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων, που τους καθιστά δημιουργικούς. O Florida, επικεντρώνεται στην οικονομική σημασία της έννοιας, εισάγοντας τη θεωρία του για τους δημιουργικούς ανθρώπους (δημιουργική τάξη) καθώς και τη σημασία των τεσσάρων «Τ» της οικονομικής ανάπτυξης. Ειδικά το τέταρτο «Τ» (Territory) των χωρικών πλεονεκτημάτων, αναφέρεται στην ποιότητα του περιβάλλοντος καθώς και στα μοναδικά χαρακτηριστικά ενός αστικού χώρου που τον καθιστούν ελκυστικό για τη δημιουργικούς ανθρώπους (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013, σσ ). Ο παράγοντας των χωρικών πλεονεκτημάτων, καταδεικνύει τη βαρύτητα που δίνεται στον ρόλο των πόλεων. Ακόμα, 15

35 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία γίνεται εμφανής η χωρική διάσταση της δημιουργικότητας στην πόλη. Συνολικά, τα τέσσερα Τ, όταν συνυπάρχουν σε μία περιοχή, μπορούν να την καταστήσουν δημιουργική και επιτυχημένη και παρέχουν τις προϋποθέσεις προσέλκυσης της δημιουργικής τάξης (Καλογερέσης & Κουρτέσης, 2013, σ. 13). Αντίθετα με τον Florida, ο Landry τονίζει την πολιτισμική διάσταση της δημιουργικότητας, ως πολιτική που έχει τις βάσεις της στο πολιτισμό. Η προσέγγιση συνοπτικά είναι η εξής: Σύμφωνα με τον (Landry, 2013), τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει πολλές πόλεις που θέλησαν να αυτοαποκαλούνται δημιουργικές πόλεις. Με αυτόν το χαρακτηρισμό, υπονοείται ένα πλεονέκτημα στην ύπαρξη πλήθους πολιτιστικών δραστηριοτήτων και ποικιλία στους τομείς των τεχνών. Οι πολιτιστικοί πόροι θεωρούνται «οι πρώτες ύλες της πόλης και η βάση των αξιών της» αντικαθιστώντας τους παραδοσιακούς πόρους της (Landry, 2000, όπ. αναφ. στο Θωίδου et al., 2015). Γενικά, μέσω της εξερεύνησης της αστικής δημιουργικότητας υποστηρίζεται ότι ο πολιτισμός μετατρέπεται σε βασικό αστικό πόρο, αντικαθιστώντας τους πρωτογενείς πόρους, τη βιομηχανία, τη θέση ή τη γεωγραφική χωροθέτηση (Landry, 2008). Κατά τον (Landry, 2008, pp. xxix xxxi), στους πολιτιστικούς πόρους εντάσσονται: I. Η δημιουργικότητα και η εφευρετικότητα των κατοίκων II. Η ιστορική, αρχαιολογική, καλλιτεχνική και ανθρωπολογική κληρονομιά, τοπικές διάλεκτοι και ιδιωματισμοί III. Οι διαφορετικές κουλτούρες των διάφορων μειονοτήτων ή πληθυσμιακών ομάδων που κατοικούν στην πόλη IV. Το κτισμένο περιβάλλον μιας πόλης, η αρχιτεκτονική της κληρονομιά, τα αστικά τοπία και τα ορόσημα, η ελκυστικότητα και αναγνωσιμότητα των δημόσιων χώρων, η παροχή και ποιότητα υπηρεσιών όπως το εμπόριο, η διασκέδαση και γενικότερα οι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου και πολιτιστικού ενδιαφέροντος Ακόμη, βασικός πόρος καταδεικνύεται ο άνθρωπος, δηλαδή το ανθρώπινο ταλέντο, οι δεξιότητές του, η δημιουργικότητα και οι καινοτομίες που αναπτύσσει μέσα στην πόλη και καθορίζουν «τη μελλοντική επιτυχία της» (Landry, 2008, p. xxxiii). Μέσα από παραδείγματα ευρωπαϊκών πόλεων που παραθέτει ο Landry, φανερώνεται ότι ο πολιτιστικός σχεδιασμός, καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο για την αναβάθμιση των πόλεων. Στόχος μέσω του στρατηγικού σχεδιασμού, είναι η χρήση των πολιτιστικών πόρων για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής καθώς και η προσέλκυση τουρισμού. Ακόμη στη θεωρητική προσέγγιση του Landry, παρουσιάζεται ένα μοντέλο που υποστηρίζει τη στρατηγική του αστικού σχεδιασμού για τη δημιουργική πόλη με άξονα τον πολιτισμό. Σύμφωνα με αυτό, «ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της ιδέας της δημιουργικής πόλης περιλαμβάνει τέσσερα στάδια» (Landry, 2008, σσ ) που περιλαμβάνουν ένα στρατηγικό σχεδιασμό πέντε βημάτων, αναλυτικά εργαλεία, δείκτες και τεχνικές, όπως παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα. 16

36 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη 1. ένα συνολικό στρατηγικό σχεδιασμό πέντε βημάτων 2. την εφαρμογή ενός συνόλου αναλυτικών εργαλείων, το πιο σημαντικό εκ των οποίων είναι «ο κύκλος της αστικής δημιουργικότητας» 3. μια σειρά δεικτών για τη μέτρηση του πόσο σχετικά δημιουργική είναι μια πόλη ή ένα πρόγραμμα 4. ένα εύρος τεχνικών που βοηθούν τη δημιουργική σκέψη και σχεδιασμό Ο πολιτισμός αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τη δημιουργική πόλη. Η «δημιουργική πόλη» αναφέρεται σε μια «σύγχρονη» πόλη η οποία μπορεί να συνεισφέρει θετικά στην κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη προσανατολισμένη στην καινοτομία, την έρευνα και την καλλιτεχνική παραγωγή. Πρόκειται για ένα ζήτημα όχι μόνο της προώθησης της υφιστάμενης πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και της παραγωγής «νέων οικονομιών πολιτισμού», ξεκινώντας από την πολιτιστική πρωτεύουσα, που αποτελεί «ένα στοιχείο της μέγιστης έκφρασης της ταυτότητας του χώρου», (Carta, 2007; Hague & Jenkins, 2000; Sepe, 2013). Στον τομέα αυτό, σημαντικό είναι να αναφερθούν οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας που αφορούν στον πολιτισμό και ορίζονται από την ευρωπαϊκή στατιστική αρχή (Eurostat): Πίνακας 5: Οικονομικές δραστηριότητες για τον πολιτισμό στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, (2008) Κωδικός Οικονομική δραστηριότητα για τον κλάδο του πολιτισμού J58.11 Εκδόσεις βιβλίων J58.13 Εκδόσεις εφημερίδων J58.14 Εκδόσεις περιοδικών J58.21 Έκδοση ηλεκτρονικών παιχνιδιών J59 J60 Παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών, βίντεο και τηλεοπτικών προγραμμάτων, ηχογραφήσεις και μουσικές εκδόσεις Δραστηριότητες προγραμματισμού και ραδιοτηλεοπτικών εκπομπών J63.91 Δραστηριότητες πρακτορείων ειδήσεων M71.11 Αρχιτεκτονικές δραστηριότητες M74.1 Δραστηριότητες ειδικευμένου σχεδίου R90 R91 Δημιουργικές δραστηριότητες, τέχνες και διασκέδαση Βιβλιοθήκες, αρχεία, μουσεία και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες Πηγή: Προσπελάστηκε 27/7/2016) Γενικά, παρατηρείται ότι o πολιτισμός σχετίζεται με τις αλλαγές που επέρχονται στο σύνολο της πόλης, τόσο σε χωρικό επίπεδο όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ο πολιτισμός στην πόλη έχει μια σταθερή διαχρονική λειτουργία με την έννοια της προστασίας των πολιτιστικών πόρων για την προώθηση της βιώσιμης αστικής ανάπτυξης και της προώθησης των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και της κουλτούρας γενικότερα, και για τον ρόλο του πολιτιστικού σχεδιασμού. Ειδικά, ο πολιτισμός στις πόλεις τονίζεται και μέσω της σχέσης 17

37 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία του με τη δημιουργικότητα. Η διάσταση του πολιτισμού για την δημιουργική πόλη περιλαμβάνει, τον τρόπο με τον οποίο η δημιουργική πόλη μπορεί να συντελέσει εργαλείο για την αστική ανάπτυξη και τον στρατηγικό σχεδιασμό, να προσελκύσει δημιουργικούς ανθρώπους και να αναπτύξει τις δραστηριότητες των πολιτιστικών κλάδων Χωρικός σχεδιασμός για τις πόλεις και πολιτισμός Π αρακάτω, επιχειρείται ο προσδιορισμός της σχέσης του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς με το χωρικό σχεδιασμό, μέσα από τη συστηματική μελέτη στρατηγικών σχεδίων και παραδειγμάτων. Πολλές περιφέρειες και πόλεις εξετάζουν πώς ο πολιτισμός και οι τομείς της δημιουργίας μπορούν να ενισχύσουν την κοινωνική και οικονομική τους ανταγωνιστικότητα. Μέσα από τις περιπτώσεις μελέτης των πόλεων, διακρίνονται οι βασικές κατευθύνσεις των στρατηγικών σχεδίων για τον πολιτισμό. Από το διεθνή χώρο, μελετήθηκε η πόλη του Τορόντο και από τον ευρωπαϊκό, η πόλη της Βαρκελώνης και του Λονδίνου. Οι προαναφερθείσες πόλεις, παρουσιάζονται ως πρότυπα στη βιβλιογραφία για την στρατηγική που έχουν ακολουθήσει στη διαχείριση και προώθηση του πολιτισμού. Γενικά, σε ό,τι αφορά το χωρικό σχεδιασμό για τις πόλεις, ο πολιτισμός αποτελεί παράμετρο που λαμβάνεται υπόψη με πολλούς τρόπους που διαφέρουν ανάλογα με το πώς ο πολιτισμός γίνεται αντιληπτός. Ο χωρικός σχεδιασμός σχετίζεται με την εκπόνηση στρατηγικών σχεδίων, από τους αρμόδιους φορείς της τοπικής διοίκησης. Σημαντικό στοιχείο για τον χωρικό σχεδιασμό, είναι οι πολιτιστικοί πόροι. Όπως προκύπτει τόσο από τις θεωρητικές αναφορές του Landry (2008), όσο και από τα παραδείγματα που μελετήθηκαν, οι πολιτιστικοί πόροι αποτελούν το κεφάλαιο για τις πόλεις και με τη σωστή τους διαχείριση μπορεί να επιτευχθεί συνολικά η αστική αναζωογόνηση. Η υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό, γίνεται μέσα από ένα σύνολο δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τον υλικό και άυλο πολιτισμό. Αρχικά, γίνεται εμφανής η τάση εξευγενισμού και αναβάθμισης του χώρου μέσω επεμβάσεων με κτιριακά έργα και επανάχρηση κτιρίων (π.χ. μουσεία, μετατροπή βιομηχανικών μονάδων σε χώρους πολιτισμού). Στα κτιριακά έργα αυτά προστίθεται η δημιουργία εμβληματικών κέντρων εκδηλώσεων, τα οποία συγκεντρώνουν πλήθος δραστηριοτήτων και λειτουργούν ως πολυχώροι πολιτισμού. Ακόμα, ο σχεδιασμός, σχετίζεται με δράσεις στο χώρο (πχ. διοργάνωση φεστιβάλ) και την προώθηση της καλλιτεχνικής έκφρασης (π.χ. εκδηλώσεις πολιτισμού σε υπαίθριους χώρου)ς. Ακόμα, σχετίζεται με δραστηριότητες όπως η συντήρηση μνημείων και ιστορικών τόπων. Ο πολιτισμός σχετίζεται με τον χωρικό σχεδιασμό, καθώς λαμβάνεται υπόψη σε αυτόν ως ένας ειδικός τομέας που απευθύνεται στο σύνολο μιας πόλης και σχετίζεται με την ιστορία της. Ο πολιτισμός λαμβάνεται υπόψη στο χωρικό σχεδιασμό, μέσα από τα στρατηγικά σχέδια που εκπονούνται για τον πολιτισμό. Συγκεκριμένα, ο πολιτισμός, αποτελεί έναν από τους τομείς στους οποίους εξειδικεύονται τα στρατηγικά σχέδια, μαζί με τις μεταφορές, την εκπαίδευση, το περιβάλλον, την κατοίκιση. Επιπρόσθετα, λαμβάνεται υπόψη στα στρατηγικά 18

38 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη σχέδια πόλεων (πχ Τορόντο, Λονδίνο, Παρίσι, Βαρκελώνη), μέσα από συγκεκριμένες δράσεις και έργα. Οι δράσεις και τα έργα αυτά σχετίζονται με τα θέματα του υλικού πολιτισμού (π.χ. προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς) αλλά και του άυλου πολιτισμού μέσα από διοργανώσεις εμβληματικών εκδηλώσεων και υπερτοπικών φεστιβάλ. Ακόμα, ο πολιτισμός, λαμβάνεται υπόψη στα σχέδια χρήσεων γης (π.χ. πολεοδομικός σχεδιασμός - χρήσεις γης) καθώς προβλέπονται ειδικές περιοχές και συγκεντρώσεις χώρων πολιτισμού μέσα στην πόλη. Επίσης, ο πολιτισμός, εμφανίζεται σε σχέδια χρήσεων γης, μέσα από τον χαρακτηρισμό περιοχών για ανάπτυξη δραστηριοτήτων σχετικών με την τέχνη, τον πολιτισμό και την αναψυχή 11. Ειδικότερα, σε κάθε επίπεδο του χωρικού σχεδιασμού (αστικός, πολεοδομικός, χωροταξικόςστρατηγικός), ο πολιτισμός αποτελεί βασική παράμετρο. Σύμφωνα με το επίπεδο του αστικού σχεδιασμού, όπως συμπεραίνεται κυρίως από το παράδειγμα της Βαρκελώνης, ο πολιτισμός, εμφανίζεται μέσα από τις μεγάλες αναπλάσεις. Όπως για παράδειγμα το έργο 22@Barcelona που ξεκίνησε το 2000, και αποτελεί παράδειγμα οργανωμένου αστικού σχεδιασμού στα πλαίσια της αστικής ανάπτυξης με σκοπό την αναβάθμιση της πρώην βιομηχανικής ζώνης Poblenou για την προσέλκυση δραστηριοτήτων 12 Παρακάτω παρουσιάζονται τα βασικά σχέδια που έχουν εκπονηθεί στο στρατηγικό σχεδιασμό των πόλεων που μελετήθηκαν. Συγκεκριμένα παρατίθενται οι κατευθύνσεις των σχεδίων, οι δράσεις χωρικού σχεδιασμού που υλοποιούνται, τα θέματα του πολιτισμού που θίγονται και ο φορέας υλοποίησης του εκάστοτε σχεδίου. 11 Βλέπε The London Plan, 2015 σ. 74, h% %20%28FALP%29.pdf 12 Μέσω του προγράμματος αυτού, η περιοχή κατάφερε να προσελκύσει δραστηριότητες και επιχειρήσεις, που βασίζονται στην καινοτομία και τη δημιουργικότητα, όπως πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα καθώς και νέες κατοικίες, εξυπηρετήσεις και χώρους αστικού πρασίνου Περισσότερες πληροφορίες πάνω στο πρόγραμμα εδώ: (Προσπελάστηκε 31/5/2016) 19

39 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Πίνακας 6: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Τορόντο Πόλεις Στρατηγικά Σχέδια Κατεύθυνση Χωρικός Σχεδιασμός Community Arts Action Plan for Toronto ( ) Παροχή πολιτιστικών υπηρεσιών (cultural services) μέσω των μουσείων, των πολιτιστικών κέντρων και γκαλερί τέχνης Παροχή βιώσιμων χώρων πολιτισμού Cultural Hotspot (περιοχή: North York) Arts Lab, Live Art Toronto Heritage Grant Program Δράσεις (θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες σε όλη την πόλη) για την ισότιμη πρόσβαση στον πολιτισμό και σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με το στρατηγικό σχεδιασμό (Ontario Heritage Act) Στρατηγικό σχέδιο για την επαρχία Ontario Θέματα για τον Πολιτισμό Προώθηση της Ισότιμης πρόσβασης στους χώρους πολιτισμού, Προσέλκυση των νέων Προώθηση διοργανώσεων /φεστιβάλ Φορέας Ομάδες δράσεις και εθελοντικές οργανώσεις ΤΟΡΟΝΤΟ Culture Plan for the Creative City (2003) Ανάπτυξη των τεχνών, του πολιτισμού και της ποιότητας ζωής Καθοδήγηση της πολιτιστικής ανάπτυξης, ώστε να καταστεί το Τορόντο «δημιουργική πόλη» Cultural Renaissance projects (Opera House, Royal Ontario Museum) Διατήρηση και προώθηση πιο σημαντικά κτίρια της πολιτιστικής κληρονομιάς Έργα για την διατήρηση και την δημιουργία πολιτιστικών χώρων (Αστικές παρεμβάσεις) Έργα που κατευθύνονται στην αναβάθμιση των μουσείων και των χώρων πολιτισμού Στρατηγικές επιλογές (Official Plan Heritage Policies) Αύξηση της συμμετοχής των πολιτών σε πολιτιστικές εκδηλώσεις Προστασία Πολιτιστικής Κληρονομιάς Τοπικές αρχές (City of Toronto) Making Space for Culture, 2014 (Community Προσέλκυση όλων των κοινωνικών ομάδων (ιδίως νέους) για πολιτιστική Ανοικτά χωρικά δεδομένα (open data): οργάνωση στην Δράση για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση στα πλαίσια της χαρτογράφησης των Πολιτιστική ποικιλομορφία 20

40 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Consultation Summaries) έκφραση, ίσες ευκαιρίες Αναγνώριση των διαθέσιμων πολιτιστικών χώρων ιστοσελίδα του δήμου των διαθέσιμων χώρων πολιτισμού πολιτιστικών χώρων Συγκεντρώσεις των χώρων πολιτισμού (συστάδες) Πηγή: (Σπυριδοπούλου, 2016) (Making Space for Culture, (2014), Community Arts Action Plan for Toronto ( ), Culture Plan for the Creative City, (2003)) 21

41 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Πίνακας 7: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Βαρκελώνη Πόλεις ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ Στρατηγικά Σχέδια Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona (2000) Κατεύθυνση Κοινωνική ενσωμάτωση και ένταξη των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων Ίση πρόσβαση στα πολιτιστικά αγαθά Η σημασία του πολιτισμού στη διαδικασία αστικών αναβαθμίσεων Ενθάρρυνση για καλλιτεχνική έκφραση των πολιτών Χωρικός Σχεδιασμός Κτίρια της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης, συντηρούνται για δημόσια χρήση (σχολεία, βιβλιοθήκες, πολιτιστικά κέντρα) Δημιουργία του Κέντρου πολιτισμού και μνήμης Σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό στην κατεύθυνση της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς Αστικές παρεμβάσεις στη στόχευση της διάδοσης της ιστορίας και του πολιτισμού Θέματα για τον Πολιτισμό Ισότητα πρόσβασης Πολιτιστική ποικιλομορφία Συμμετοχικότητα Αστικές Αναπλάσεις Δραστηριότητες, φεστιβάλ Φορέας Τοπικές αρχές (Ajuntament De Barcelona) Η Βαρκελώνη «ευρωπαϊκή μητρόπολη» (Μεσογειακός Πολιτισμός) Εκσυγχρονισμός των βιομηχανικών υποδομών, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της σύγχρονης οικονομίας (22@Barcelona) Έργο αστικής ανάπλασης για την αναβάθμιση του αστικού χώρου (πρώην βιομηχανική περιοχή) και προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς Ολυμπιακοί Αγώνες 1992 The Strategic plan for the Barcelona cultural sector (2006) Ο πολιτισμός ως κεντρικός πυρήνας για τη στρατηγική ανάπτυξης της πόλης και την σύνδεση του πολιτισμού με την οικονομία και τεχνολογία Σχεδιασμός ενός δικτύου πολιτιστικών χώρων που συγκεντρώνονται στον κεντρικό πυρήνα της πόλης ως πόλος έλξης τουρισμού Δημόσιες πολιτικές που στοχεύουν στην ευρύτερη αναδιάρθρωση της οικονομίας της πόλης, στην καινοτομία και τη δημιουργικότητα Στόχευση στην ανάπτυξη της οικονομίας και τεχνολογίας στην πόλη Πηγή: (Σπυριδοπούλου, 2016) (Pla Estratègic Economic I Social, Barcelona 2000, Nous Accents 2006) 22

42 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Πίνακας 8: Συγκεντρωτικός πίνακας για το περιεχόμενου του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό: Λονδίνο Πόλεις Στρατηγικά Σχέδια Κατεύθυνση Χωρικός Σχεδιασμός ΛΟΝΔΙΝΟ London Plan (2015) Οικονομικό, περιβαλλοντικό, και κοινωνικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της πόλης Κλάδοι πολιτισμού και δημιουργικότητας για την ανάπτυξη της πόλης Συμμετοχή του Δήμου του Λονδίνου (Mayor of London) σε προγράμματα με στόχο την διεύρυνση της εμβέλειας της αριστείας της πόλης Εμβληματικά έργα : Αναβάθμιση του Ολυμπιακού πάρκου (Queen Elizabeth Olympic Park) του Λονδίνου Δράσεις για την προστασία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Ίδρυση πολιτιστικού οργανισμού (World Cities Culture Forum, μετάφραση: Φόρουμ για τον πολιτισμού στις Παγκόσμιες Πόλεις) Εργασίας ανάπλασης και σύνδεση με τον αστικό σχεδιασμό Σύνδεση με τον στρατηγικό σχεδιασμό Ανταλλαγή μάθησης και καλών πρακτικών μεταξύ των χωρών μελών των προγραμμάτων Θέματα για τον Πολιτισμό Μηχανισμός για τη διασφάλιση του σχεδιασμού και της ανάπτυξης υπό το πρίσμα του πολιτισμού Φορέας Τοπικές αρχές (Mayor of London) Cultural Metropolis: The Mayor s Cultural Strategy Achievements and next stops (2014) Αναγνώριση του ρόλου του πολιτισμού για την εκπαίδευση Διατήρηση της θέσης του Λονδίνου ως παγκόσμια πολιτιστική πόλη Διεύρυνση της εμβέλειας για την πολιτιστική υπεροχή της πόλης Συμμετοχή στο πρόγραμμα Eurocities : Culture For Cities and Regions (μετάφραση: Πολιτισμός για Πόλεις και Περιφέρειες) Ενημέρωση, ανάλυση και εντοπισμός των βασικών προκλήσεων του πολιτιστικού τομέα. Ετήσια έκθεση σχετικά με την κατάσταση του πολιτισμού (πολιτιστικός τομέας, χώροι πολιτισμού, πολιτιστικοί κλάδοι) Ισότητα πρόσβασης Πολιτιστική ποικιλομορφία Πολιτιστικός Τουρισμός Οικονομία Δημιουργικοί και Πολιτιστικοί Κλάδοι Ομάδες δράσεις και εθελοντικές οργανώσεις Πηγή: (Σπυριδοπούλου, 2016) The London Plan (March 2015), Cultural Metropolis 2014: The Mayor s Cultural Strategy, ιδία επεξεργασία 23

43 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Παρατηρείται ότι, ο στρατηγικός σχεδιασμός συνδέεται με τον πολιτισμό τόσο ως κατεύθυνση μέσα από το όραμα και τους γενικούς στόχους ενός σχεδίου όσο και μεμονωμένα ως πολιτιστικό πρόγραμμα που απευθύνεται στην ευρύτερη κλίμακα της πόλης. Η ισότιμη πρόσβαση στο πολιτισμό, η βιώσιμη ανάπτυξη μέσω του πολιτισμού και η προώθηση της τέχνης και της καλλιτεχνικής έκφρασης των πολιτών, αποτελούν τομείς στους οποίους διαχρονικά στοχεύουν τα στρατηγικά σχέδια. Ακόμα, ο υπεύθυνος φορέας για την υλοποίηση του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό είναι ο εκάστοτε δήμος σε συνεργασία με ιδιωτικούς ή δημόσιους φορείς και οργανισμούς. Σε σχέση με τον χωρικό σχεδιασμό, παρατηρείται ότι οι δράσεις που υλοποιούνται σχετίζονται με τις αστικές παρεμβάσεις και τον αστικό σχεδιασμό. Για παράδειγμα ο στρατηγικός σχεδιασμός και οι αστικές αναπλάσεις στη Βαρκελώνη στα πλαίσια της υλοποίησης των Ολυμπιακών Αγώνων το 1992, αποτέλεσαν υπόδειγμα επέμβασης στο χώρο. Όπως επίσης, τα εμβληματικά έργα που υλοποιήθηκαν στο Λονδίνο σχετικά με την αναβάθμιση του Ολυμπιακού Πάρκου (2012). Ακόμα οι δράσεις που σχετίζονται με το χωρικό σχεδιασμό, περιλαμβάνουν στρατηγικές επιλογές για την προστασία της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς σε στρατηγικό επίπεδο. Παρακάτω, παρουσιάζονται χάρτες των στρατηγικών σχεδίων που περιλαμβάνουν την χωρική κατανομή των στοιχείων του πολιτισμού των πόλεων. Εικόνα 5: Συγκεντρώσεις Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων, Τορόντο, 2003 Πηγή: A Map of Toronto's Cultural Facilities A Cultural Facilities Analysis,

44 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Εικόνα 6: Κεντρικές Ζώνες Δραστηριοτήτων (Central Activities Zone, CAZ), Λονδίνο 2015 Πηγή: The London Plan March_2015, σ.74 ( %20%28FALP%29.pdf) Εικόνα 7: Στρατηγικές περιοχές για την ανάπτυξη των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, Λονδίνο 2015 Πηγή: The London Plan March 2015,σ.163 ( %20%28FALP%29.pdf) 25

45 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Φαίνεται ότι, οι χώροι πολιτισμού, στις περιπτώσεις της πόλης του Τορόντο και της Βαρκελώνης συγκεντρώνονται σε κεντρικές περιοχές (δημιουργώντας συσπειρώσεις), ενώ αντίθετα στο Λονδίνο επιδιώκεται η αποκέντρωση αυτών, στα πλαίσια της γενικότερης αποσυμφόρησης του κέντρου της πόλης. Γενικότερα, συμπεραίνεται ότι οι ευρωπαϊκές πόλεις τείνουν να χρησιμοποιούν τον πολιτιστικό σχεδιασμό, επιδιώκοντας την κοινωνική και οικονομική τους ευημερία (Grodach & Loukaitou-Sideris, 2007) και μέσω αυτού υλοποιούν καινοτόμες πολεοδομικές επεμβάσεις, προσελκύοντας επενδύσεις και δίνοντας κίνητρα για δημιουργικότητα και καινοτομία, κάτι που διακρίνεται ιδιαίτερα στην πόλη της Βαρκελώνης. 2. Στρατηγικός σχεδιασμός πόλεων και η διάσταση του πολιτισμού Η διάσταση του πολιτισμού διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο του εντεινόμενου ανταγωνισμού των πόλεων για την προσέλκυση επενδύσεων και την επίλυση των αστικών ζητημάτων (Ανδρικοπούλου, Γιαννακού, Καυκαλάς, & Πιτσιάβα-Λατινοπούλου, 2014, σ 326). Για τον λόγο αυτό ο πολιτισμός είναι μια παράμετρος των συνολικών στρατηγικών σχεδίων των πόλεων και των μητροπολιτικών περιοχών. Όμως, πέρα από την προώθηση της ανταγωνιστικότητας, σύμφωνα με τη (Θωίδου, 2015a), τα νέα ζητήματα που ανακύπτουν για τον στρατηγικό σχεδιασμό «τονίζουν την ανάγκη λύσεων με μεγαλύτερη βαρύτητα στην κοινωνική συνοχή». Ο πολιτισμός στο πλαίσιο του στρατηγικού σχεδιασμού των πόλεων συμβάλλει ακριβώς και στην κοινωνική συνοχή. Παράλληλα, η διάσταση του πολιτισμού για τη δημιουργική πόλη περιλαμβάνει, τον τρόπο με τον οποίο η δημιουργική πόλη μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για την αστική ανάπτυξη και τον στρατηγικό σχεδιασμό, να προσελκύσει δημιουργικούς ανθρώπους και να αναπτύξει τις δραστηριότητες των πολιτιστικών κλάδων. Οι δημιουργικές πόλεις, τονίζουν το ζήτημα της «ποιότητας ζωής», και επιδιώκουν την προσέλκυση δημιουργικών ανθρώπων και καλλιτεχνών. Στο σημείο αυτό, επιχειρείται μια συνοπτική παρουσίαση των ζητημάτων που περιλαμβάνει ο στρατηγικός σχεδιασμός των πόλεων, χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των πόλεων της Στοκχόλμης και του Παρισιού. Ειδικά, από τη μελέτη των αντίστοιχων στρατηγικών σχεδίων της Στοκχόλμης και του Παρισιού, φαίνεται ότι η διάσταση του πολιτισμού εισάγεται ως μέτρο για την χωρική ανάπτυξη και τη βιωσιμότητα των πόλεων. Το στρατηγικό σχέδιο της Στοκχόλμης (2006) παρουσιάζει μεσοπρόθεσμο όραμα για το 2030 «να γίνει η μητροπολιτική περιοχή και η πόλη μια από τις πιο ελκυστικές περιοχές και παγκόσμιας κλάσης» και μακροπρόθεσμο όραμα για το Περιλαμβάνει τέσσερις στρατηγικές που είναι η στρατηγική για την ενίσχυση του αστικού κέντρου, η στρατηγική για την επικέντρωση σε κομβικές παρεμβάσεις, η στρατηγική διασυνδέσεων και η στρατηγική αναζωογόνησης. Ο πολιτισμός, εισάγεται ως προτεραιότητα στις στρατηγικές κομβικές παρεμβάσεις μαζί με την κατεύθυνση για τον αθλητισμό. Γενικά, το μέρος του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό βασίζεται στην ενίσχυση του πολιτιστικού τομέα της πόλης, την ανάπτυξη των δημιουργικών και πολιτιστικών κλάδων και την συγκέντρωσή τους σε συγκεκριμένες περιοχές. 26

46 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Στη μητροπολιτική περιοχή του Παρισιού ο νέος στρατηγικός σχεδιασμός (2008) αναφέρει ως βασικές προκλήσεις 1) την κοινωνική και εδαφική ισότητα και συνοχή, 2) την προστασία του περιβάλλοντος και απάντηση στην κλιματική αλλαγή και 3) τη δυναμική και διατήρηση της παγκόσμιας ακτινοβολίας. Ο πολιτισμός μαζί με την αναψυχή αποτελούν ένα από τα δέκα πεδία παρέμβασης (τα πεδία αυτά είναι: μεταφορές, εκπαίδευση, απασχόληση, οικονομική ανάπτυξη, περιβαλλοντική προστασία, στέγαση - αστικές αναπλάσεις). Σε σχέση με το σύνολο του στρατηγικού σχεδιασμού, αν και δεν εντοπίζεται σε τοπικό επίπεδο, ο πολιτισμός εμφανίζεται στο χωρικό σχεδιασμό της μητροπολιτικής περιοχής μέσα από την κληρονομιά και τις υπηρεσίες. Συνολικά, ο στρατηγικός σχεδιασμός προβλέπει τη διασύνδεση του πολιτισμού με τους υπόλοιπους τομείς παρέμβασης της εκπαίδευσης, των μεταφορών, της τεχνολογίας και των ελεύθερων χώρων και χώρων πρασίνου. Ακόμη, συνδέεται με τη γενικότερη επιδίωξη του σχεδιασμού για την ανάπτυξη της μητροπολιτικής περιοχής μέσα από την αναβάθμιση των δικτύων μεταφορών, τις αστικές αναπλάσεις, την προώθηση του παγκόσμιου τουρισμού, τη δημιουργία νέων εγκαταστάσεων καινοτομίας και την τριτογενή οικονομική ανάπτυξη (βιομηχανία εικόνας και κινηματογράφου). Ειδικότερα, τα θέματα για τον πολιτισμό χωρίζονται μεταξύ του πολιτισμού που συνδέεται με τον ελεύθερο χρόνο (Culture et Loisirs - Εικόνα 7) και της Φυσικής και Πολιτιστικής κληρονομιάς (Paysage et Patrimoine - Εικόνα 8). Εικόνα 8: Πολιτισμός και ελεύθερος χρόνος-πολιτιστικές εκδηλώσεις Πηγή: (Προσπελάστηκε 1/08/15) 27

47 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Εικόνα 9: Τοπία: συνοχή, κληρονομιά και περιφερειακή ταυτότητα Πηγή: (Προσπελάστηκε 1/08/15) 3. Συμπερασματικά: Αρχές για τον στρατηγικό σχεδιασμό του πολιτισμού Ο στρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό, περιλαμβάνει κατευθύνσεις και αρχές οι οποίες διατρέχουν τα παραδείγματα που μελετήθηκαν. Καταρχήν, δίνεται έμφαση στην κοινωνική συνοχή και την ανάπτυξη των υποδομών για την πρόσβαση στον πολιτισμό και κατ επέκταση στους πολιτιστικούς χώρους. Βασικός στόχος εντοπίζεται η διάδοση του πολιτισμού και η συμμετοχή όλων στις δραστηριότητες αυτού. Ειδικά ο στρατηγικός σχεδιασμός, επικεντρώνεται στα έργα αστικής ανάπλασης για την προστασία των χώρων πολιτισμού και τη διεθνή προβολή τους ενταγμένα όμως σε ένα συνολικό σχέδιο. Παράλληλα προωθούνται έργα για την βελτίωση των μεταφορικών συνδέσεων και της προσβασιμότητας. Ακόμα, σε σχέση με την πόλη, τονίζονται η διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και της πολιτιστικής πολυμορφίας. Ο πολιτισμός βρίσκεται στο κέντρο των διαδικασιών για την αναβάθμιση των πόλεων και του στρατηγικού σχεδιασμού (Culture-led regeneration). Στο Τορόντο, δημόσια κτίρια, όπως βιβλιοθήκες, κέντρα υγείας, εντάσσονται σε προγράμματα αναζωογόνησης μέσω της δημιουργίας πολιτιστικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων, όπως εργαστήρια για καλλιτέχνες και συμμετέχουν σε προγράμματα που ενθαρρύνουν την τέχνη και τον πολιτισμό 28

48 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη στον κοινωνικό χώρο. Η τοπική κυβέρνηση λειτουργεί ως διαμεσολαβητής χορηγώντας οικονομικούς πόρους μεταξύ άλλων και σε ΜΚΟ για την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου (Evergreen Brick Works) (World Cities Culture Forum, 2015). Ο στρατηγικός σχεδιασμός στη Βαρκελώνη προωθεί την αναβάθμιση περιοχών μέσω του πολιτισμού και την ενίσχυση των χώρων και δραστηριοτήτων του πολιτισμού. Στο Λονδίνο ο στρατηγικός σχεδιασμός έχει στόχους που περιλαμβάνουν την πολιτιστική κληρονομιά και τον πολιτιστικό τομέα προς όφελος της ανταγωνιστικότητας της πόλης. Ακόμα, από τα παραδείγματα στρατηγικού σχεδιασμού για τις πόλεις, φαίνεται ότι η τοπική αυτοδιοίκηση και η ιδιωτική πρωτοβουλία συντελούν στην εκπόνηση ενεργειών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Έτσι, καταδεικνύεται ότι ο πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει προς όφελος του κοινωνικού παράγοντα. Βασική επιλογή για τον στρατηγικό σχεδιασμό αποτελεί η σύνδεση των μορφών πολιτισμού με τη δημιουργικότητα και τη δημιουργική οικονομία καθώς και με τους χώρους εκπαίδευσης, τους χώρους αναψυχής και τους χώρους πρασίνου. Με βάση τα παραδείγματα των πόλεων που μελετήθηκαν, επιδιώκεται συνολικά η χωρική συγκέντρωση των συναφών δραστηριοτήτων πολιτισμού σε συγκεκριμένες περιοχές, ιδίως σε αυτές που παρουσιάζουν μικρότερη ανάπτυξη. Επομένως, προωθείται η ισότιμη χωρική κατανομή των πολιτιστικών χώρων και η διασύνδεση με τους χώρους των πανεπιστημίων, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, των κέντρων έρευνας και τεχνολογίας. Η ενίσχυση των κλάδων πολιτισμού και δημιουργικότητας των πόλεων αποτελεί στοιχείο του στρατηγικού σχεδιασμού για τον πολιτισμό, που επιτυγχάνεται μέσα από έργα για την ανάπτυξη των χώρων έκφρασης και δημιουργίας στις πόλεις καθώς και τη γενικότερη αναβάθμιση των πόλεων με άξονα την προσέλκυση της λεγόμενης δημιουργικής τάξης. Γενικότερα, για τον πολιτισμό που συνήθως ο χωρικός σχεδιασμός τον προσεγγίζει μέσα από τα μνημεία και τα αστικά σύνολα μέσα στη πόλη, ως νέα ζητήματα αναδεικνύονται, διακρίνονται η συμμετοχή στις δραστηριότητες πολιτισμού, η μείωση ανισοτήτων πρόσβασης και οι πολιτιστικοί κλάδοι για την οικονομία. 29

49 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Β ΜΕΡΟΣ: ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ιδία λήψη 30

50 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη 1. Προσδιορισμός Γενικών και Ειδικών Θεμάτων Σ το κεφάλαιο αυτό, παρουσιάζεται η μεθοδολογία της ανάλυσης και της πρότασης. Με βάση την παραπάνω κατηγοριοποίηση των θεωρητικών ζητημάτων και τις αρχές για τον στρατηγικό σχεδιασμό του πολιτισμού, επιχειρείται αρχικά, ο προσδιορισμός των γενικών και των ειδικών θεμάτων τα οποία αφορά ο στρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό σε επίπεδο πόλης και μητροπολιτικής περιοχής και στα οποία επικεντρώνεται η εργασία και οδηγούν στην πρόταση εφαρμογής τους στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, και ειδικότερα στην περιοχή του πολεοδομικού συγκροτήματος (ΠΣΘ) και της περιαστικής ζώνης (ΠΖΘ). Για τον προσδιορισμό των γενικών θεμάτων, καταρχήν δημιουργείται ένας πίνακας με τα θέματα, γενικά και ειδικά, του πολιτισμού, που προκύπτει από: τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο ορίζεται ο πολιτισμός βιβλιογραφικά την ανάλυση του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζεται ο πολιτισμός από τις επίσημες πολιτικές (UNESCO, EE, Ελλάδα) τη μελέτη των παραδειγμάτων στρατηγικού σχεδιασμού (Τορόντο, Βαρκελώνη, Λονδίνο, Στοκχόλμη, Παρίσι). Τα γενικά θέματα με τα οποία θα ασχοληθεί η πρόταση για τον πολιτισμό αφορούν 1. Στον υλικό πολιτισμό 2. Στον μη υλικό-(άυλο) πολιτισμό 3. Στη σχέση πολίτες-πολιτισμός. Κάθε γενικό θέμα εξειδικεύεται σε ειδικά θέματα. Στο πρώτο γενικό θέμα, ως ειδικά θέματα, μελετώνται η πολιτιστική κληρονομιά και οι σύγχρονοι χώροι για τον πολιτισμό. Στο δεύτερο, μελετώνται ειδικότερα η άυλη πολιτιστική κληρονομιά, η σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία και η δημιουργικότητα. Τέλος στο τρίτο θέμα, ως ειδικά θέματα, μελετώνται οι πρωτοβουλίες δράσεις των τοπικών φορέων και οι πρωτοβουλίες πολιτών για τον πολιτισμό. Τα παραπάνω παρουσιάζονται και σε πίνακα. 31

51 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Πίνακας 9: Προσδιορισμός γενικών και ειδικών θεμάτων για τον πολιτισμό Γενικά Θέματα Ειδικά Θέματα Περιγραφή 1. Υλικός πολιτισμός 2. Άυλος πολιτισμός 3. Πολίτες και πολιτισμός 1.1 Πολιτιστική κληρονομιά 1.2 Σύγχρονοι χώροι πολιτισμού 2.1 Άυλη πολιτιστική κληρονομιά 2.2 Σύγχρονη Πολιτιστική Δημιουργία 2.3 Δημιουργικότητα 3.1 Πρωτοβουλίες δράσεις τοπικών φορέων 3.2 Πρωτοβουλίες πολιτών Πηγή: ιδία επεξεργασία Αρχαιολογικοί χώροι Παραδοσιακοί Οικισμοί Μνημεία (Προϊστορικής, Βυζαντινής, Αρχαίας και Νεότερης εποχής) Μνημεία και χώροι παγκόσμιας κληρονομιάς (UNESCO) Ανοιχτοί χώροι Θέατρα Πολιτιστικά/ Πνευματικά κέντρα Συναυλιακοί χώροι Μουσεία Βιβλιοθήκες Γνώσεις και προφορικές παραδόσεις παραστατικές τέχνες κοινωνικές πρακτικές, τελετουργίες Εκδηλώσεις, φεστιβάλ πολιτισμού (Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα) Παραγωγή μουσικής και κινηματογραφικών ταινιών Βιομηχανίες εκδόσεων, εκτυπώσεων Αρχιτεκτονική Ειδικευμένο σχέδιο (design) Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) Αναπαραστατικές και Εικαστικές Τέχνες Καλλιτεχνικά μαθήματα που προσφέρονται από του Δήμους Ομάδες έκφρασης Συμμετοχικές δράσεις σε μουσεία Ομάδες, δίκτυα Δημιουργικότητα, ελεύθερη έκφραση (καλλιτέχνες του δρόμου) Η ανάλυση και αξιολόγηση βασίζονται στη συλλογή στοιχείων από υπάρχουσες μελέτες περίπτωσης και βιβλιογραφική έρευνα, με τελικό σκοπό τη διατύπωση οράματος και κατευθύνσεων σχεδιασμού για την περιοχή. Στόχος της προσέγγισης αυτής είναι αρχικά η εξέταση και αξιολόγηση των θεμάτων που ανακύπτουν για τον πολιτισμό ως προς συγκεκριμένα κριτήρια χωρικής οργάνωσης και στη συνέχεια η την πρόταση ενός στρατηγικού σχεδίου για τη χωρική οργάνωση αυτών μέσα από στρατηγικές κατευθύνσεις και ειδικότερες δράσεις. 32

52 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη 2. Τρόπος προσέγγισης Για την ανάλυση και αξιολόγηση της υφιστάμενης κατάστασης του πολιτιστικού περιβάλλοντος της περιοχής (ΠΣΘ και ΠΖΘ), μελετώνται αρχικά με βάση τα γενικά και ειδικά θέματα, τα βασικά χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης και γίνεται καταγραφή και ανάλυση των πολιτιστικών πόρων. Έπειτα καταρτίζεται ο πίνακας SWOT ο οποίος επιτρέπει να εντοπιστούν οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες που μπορεί να αξιοποιηθούν στην περιοχή μελέτης ως προς τον πολιτισμό, με ταυτόχρονο εντοπισμό των αδυναμιών και απειλών που μπορεί να προκληθούν και χρήζουν αντιμετώπισης. Για την ανάλυση, χρησιμοποιούνται αρχικά τα υπερκείμενα πλαίσια σχεδιασμού (Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης 1985, Σχέδιο Νόμου Νέου Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης 2014, Πρόταση αναθεώρησης Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας). Οι σχετικές ιστοσελίδες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού (κεντρικές και περιφερειακές υπηρεσίες), των Δήμων της περιοχής μελέτης που αναφέρονται στο πολιτιστικό περιβάλλον της πόλης και ιδίως του Δήμου Θεσσαλονίκης που έχει ιδιαίτερα πλούσια πληροφόρηση. Στοιχεία αντλούνται επίσης από την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία για την ανάλυση των πληθυσμιακών χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης και από άλλες σχετικές ιστοσελίδες για την καταγραφή της πολιτιστικής δραστηριότητας όπως < που περιλαμβάνει τις κηρύξεις των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων ανά δήμο και δημοτική ενότητα. Εικόνα 10: Ιστοσελίδα με τον κατάλογο των κηρύξεων για τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία Πηγή: (Προσπελάστηκε 1/09/2016) 33

53 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Μεθοδολογικά επιλέγεται να εξεταστούν τα θέματα ως προς συγκριμένα κριτήρια χωρικής οργάνωσης με βάση τα οποία θα γίνει και η πρόταση στη συνέχεια (Θωίδου, 2015β). Τα κριτήρια χωρικής οργάνωσης του πολιτισμού στην περιοχή μελέτης (για τα γενικά και ειδικά θέματα) είναι τα εξής: Βασικά χαρακτηριστικά Θέση τους και χωρική κατανομή Σχέση με τις χρήσεις γης και την ευρύτερη περιοχή Προσβασιμότητα Η προσέγγιση με γίνεται με βάση τη μεθοδολογία του στρατηγικού σχεδιασμού και συγκεκριμένα περιλαμβάνει τα στάδια της ανάλυσης, αξιολόγησης και πρότασης. 3. Τρόπος σύνθεσης Με βάση την ανάλυση και την αξιολόγηση, θα διαμορφωθεί η πρόταση για τη χωρική οργάνωση των χώρων και δράσεων για τον πολιτισμό, που θα περιλαμβάνει ενδεικτικά και συγκεκριμένες δράσεις. Το όραμα βασίζεται στον υπάρχοντα στρατηγικό σχεδιασμό που αφορά το ΠΣΘ και την ΠΖΘ, στο σύνολό της (νέο ΡΣΘ) και στις κατευθύνσεις που έχουν καταγραφεί από τα στρατηγικά σχέδια άλλων πόλεων που μελετήθηκαν. Τα υπερκείμενα πλαίσια για τον στρατηγικό σχεδιασμό και για τον πολιτιστικό σχεδιασμό στη Θεσσαλονίκη εξετάζονται σε πρώτη φάση. Ειδικότερα μελετάται το ρυθμιστικό σχέδιο Θεσσαλονίκης 1985, το Νέο ΡΣΘ 2014, η μελέτη αναθεώρησης του ΠΠΧΣΑ Κεντρικής Μακεδονίας, καθώς και ο σχεδιασμός και οι δράσεις του Υπουργείου Πολιτισμού και των φορέων του για τη Θεσσαλονίκη. Για την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης του πολιτιστικού περιβάλλοντος της περιοχής μελέτης, μελετώνται αρχικά με βάση τα γενικά και ειδικά θέματα, τα βασικά χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης και γίνεται καταγραφή και ανάλυση των πολιτιστικών πόρων που περιλαμβάνονται και των χαρακτηριστικών τους. Χρησιμοποιούνται αναλυτικότερα οι παρακάτω πηγές: Υπουργείο Πολιτισμού ΕΛΣΤΑΤ Ιστοσελίδες Δήμων Για την αξιολόγηση δημιουργείται ο πίνακας S.W.O.T. ο οποίος επιτρέπει να εντοπιστούν οι δυνατότητες και οι ευκαιρίες που μπορεί να αξιοποιηθούν στην περιοχή μελέτης ως προς τον πολιτισμό, με ταυτόχρονο εντοπισμό των αδυναμιών και απειλών που μπορεί να προκληθούν και χρήζουν αντιμετώπισης. Για την πρόταση αξιοποιείται αφενός η ανάλυση και η αξιολόγηση και αφετέρου το πλαίσιο του υπάρχοντος στρατηγικού σχεδιασμού για τη Θεσσαλονίκη (Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης 1985, Σχέδιο για την αναθεώρηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης 2014) στο οποίο αφιερώνεται ειδικό κεφάλαιο στην αρχή του επόμενου μέρους. Εντοπίζονται 34

54 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη στρατηγικοί στόχοι, για κάθε στρατηγικό στόχο ειδικοί στόχοι και για κάθε ειδικό στόχο δράσεις. Από την ανάλυση που προηγήθηκε, εντοπίζονται κάποια κρίσιμα ζητήματα τα οποία συντελούν στη διατύπωση του οράματος για την περιοχή μελέτης καθώς και της πρότασης. Οι στρατηγικοί στόχοι εξειδικεύουν το όραμα και βασίζονται στην ανάλυση και αξιολόγηση αξιοποιώντας και τα υπερκείμενα σχέδια και τις αρχές και κατευθύνσεις από τα άλλα στρατηγικά. Η ανάλυση και η πρόταση συνοδεύονται από τους απαραίτητους χάρτες. 4. Περιοχή Μελέτης Η περιοχή μελέτης είναι όπως προαναφέρθηκε αποτελεί το κεντρικό τμήμα της Ευρύτερης Περιοχής Θεσσαλονίκης σύμφωνα με το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Θεσσαλονίκης του Συγκεκριμένα η περιοχή περιλαμβάνει την υποενότητα του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) 13 και της Περιαστικής Ζώνης Θεσσαλονίκης (ΠΖΘ). Σύμφωνα με το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης (Σ/Ν ΡΣΘ, 2014 αρ. 47 παρ. 4), στο ΠΣΘ και την ΠΖΘ εντάσσεται η περιοχή που περιλαμβάνεται εντός των εδαφικών διοικητικών ορίων των δήμων: α) Θεσσαλονίκης, β) Αμπελοκήπων Μενεμένης, γ) Καλαμαριάς, δ) Κορδελιού Ευόσμου, ε) Νεάπολης Συκεών στ) Παύλου Μελά, ζ) Πυλαίας Χορτιάτη, καθώς και των δημοτικών ενοτήτων: α) Ωραιοκάστρου και Καλλιθέας του δήμου Ωραιοκάστρου, β) Εχεδώρου του δήμου Δέλτα και γ) Θέρμης του δήμου Θέρμης. Παρακάτω εντοπίζεται η περιοχή μελέτης σε χάρτη: 13 Το Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, όπως έχει οριστεί βάσει του Νόμου 1561/83 (ΦΕΚ 148/Α / ), ορίζεται ως η κυρίως αστική περιοχή και ως προνοµιακό πεδίο άσκησης αστικής πολιτικής. Με βάση τη σημερινή διοικητική διάρθρωση, ως ΠΣΘ ορίζεται η περιοχή που περιλαμβάνεται εντός των εδαφικών διοικητικών ορίων των δήµων: α) Θεσσαλονίκης, β) Κορδελιού Ευόσµου, γ) Νεάπολης Συκεών, δ) Παύλου Μελά, ε) Αµπελοκήπων Μενεµένης, στ) Καλαµαριάς, καθώς και των δημοτικών ενοτήτων Πανοράματος και Πυλαίας του δήµου Χορτιάτη (Σχέδιο Νόμου του νέου ΡΣΘ 2014) 35

55 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Εικόνα 11: Π.Ε. Θεσσαλονίκης, Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης και υποενότηες του ΡΣΘ Πηγή: Ερευνητική Μονάδα Χωρικής Ανάπτυξης ΑΠΘ 36

56 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Χάρτης 1: Χάρτης Ορισμού της Περιοχής Μελέτης Πηγή: χαρτογραφικό υπόβαθρο από < ιδία επεξεργασία 37

57 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Γ ΜΕΡΟΣ: ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ιδία λήψη 38

58 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη 1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Σ το κεφάλαιο αυτό, πραγματοποιείται η ανάλυση και αξιολόγηση του πολιτιστικού τομέα στην περιοχή μελέτης. Συγκεκριμένα, εντοπίζονται αρχικά με βάση τα τους θεματικούς άξονες και τα ειδικά θέματα, οι κατευθύνσεις από τα υπερκείμενα πλαίσια σχεδιασμού (Σ/Ν Νέου ΡΣΘ 2014, ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας, Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014), και συνοψίζονται σε πίνακα. Έπειτα διερευνάται ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό όπως διαμορφώνεται από το Υπουργείου πολιτισμού. Επίσης μελετάται ο σχεδιασμός για τον πολιτισμό, όπως είχε διαμορφωθεί στο πλαίσιο της ανάλυσης «Θεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1997». Τέλος γίνεται αξιολόγηση μέσα από τον πίνακα SWOT που αντιπροσωπεύει τις δυνατότητες και αδυναμίες, ευκαιρίες και απειλές για το πολιτιστικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης Στρατηγικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό για τη Θεσσαλονίκη στα στρατηγικά και χωροταξικά σχέδια Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης του 1985 «Ρυθμιστικό σχέδιο και πρόγραμμα προστασίας περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης και άλλες διατάξεις (ΦΕΚ 148 Α της 6/9/1985)» μεταξύ άλλων ρυθμίσεων, προβλέπει για τον πολιτισμό: Το άρθρο 2 «Πρόγραμμα προστασίας του περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης», και η παρ. 1 (β) που αναφέρει ως κατεύθυνση για την αναβάθμιση και προστασία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος «Την προστασία της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς». Το άρθρο 3 «Στόχοι και κατευθύνσεις» και τους ειδικότερους στόχους για την ευρύτερη περιοχή «ανάδειξη και προστασία των ιστορικών στοιχείων, η οικολογική ανασυγκρότηση, η αποκατάσταση της σχέσης της πόλης με τον Θερμαϊκό κόλπο και η προστασία και ανάδειξη των ορεινών όγκων, των τοπίων φυσικού κάλλους και των ακτών» (παράγρ. 3 (α)). Το σχεδιασμό «του πολεοδομικού συγκροτήματος ως κατεξοχήν αστικού χώρου, με ειδικότερους στόχους την ανάσχεση της εξάπλωσης του αστικού ιστού, την πολυκεντρική δομή, τον έλεγχο των χρήσεων γης και των πυκνοτήτων, την ανασυγκρότηση της γειτονιάς, καθώς και την αναβάθμιση και αποσυμφόρηση της κεντρικής περιοχής της Θεσσαλονίκης, με έμφαση στη διατήρηση και ανάδειξη του ιστορικού της χαρακτήρα» (παράγρ. 4 (δ)). Το άρθρο 12 «Μέτρα για την προστασία αρχαιολογικών και ιστορικών τόπων» που αναφέρεται σε «Αυστηρότερους όρους και ειδικότερους περιορισμούς στην κυκλοφορία οχημάτων» (παράγρ. 1 (α) και (β)). Το άρθρο 14 «Παράρτημα Διαγράμματα» περιλαμβάνει «ειδικότερες κατευθύνσεις και μέτρα για τη χωροταξική και πολεοδομική ανασυγκρότηση της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης και για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του περιβάλλοντός της». Συγκεκριμένα στην παράγραφο 3 «Ειδικότερες κατευθύνσεις και μέτρα για την οργάνωση και ανασυγκρότηση του ΠΣΘ». Για την «ανάδειξη της φυσιογνωμίας της πόλης (3.1.1)» «οριοθετείται η κεντρική περιοχή Θεσσαλονίκης και με στόχο την ποιοτική αναβάθμισή της παίρνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για την οργάνωση των κεντρικών λειτουργιών, απομάκρυνση του χονδρεμπορίου και της οχλούσας βιομηχανίας και τόνωση της κατοικίας για ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα της περιοχής Προωθείται η συστηματική καταγραφή και 39

59 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία εφαρμογή προγραμμάτων προστασίας και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων, μνημείων, παραδοσιακών συνόλων και ιστορικών χώρων..την ανάπλαση των περιοχών στο παλιό εμπορικό κέντρο και τη σύνδεσή τους με το σύστημα των αρχαιολογικών περιπάτων». Σχετικά με την κατεύθυνση «ανάσχεση της εξάπλωσης του αστικού ιστού (3.1.2)» επιδιώκεται «δημιουργία περιοχών παραθερισμού σε μη παραθαλάσσιες περιοχές. Τόνωση νέων μορφών ημερήσιας και ολιγοήμερης αναψυχής με δημιουργία κέντρων αναψυχής σε επιλεγμένες περιοχές της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης που παρουσιάζουν πολιτιστική δραστηριότητα ή φυσικό κάλλος». Στο ίδιο άρθρο προτείνεται «Η ανακατανομή και χωροθέτηση ειδικών λειτουργιών κλίμακας πόλης επιδιώκεται με βελτίωση των συνθηκών ανάπτυξής τους και περιορισμό των επιπτώσεων στη ζωή των κατοίκων». Στο πλαίσιο αυτό για τη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης επιδιώκεται η «τόνωση του ρόλου της, ανοίγματος του χώρου της για άλλες δραστηριότητες καθόλη τη διάρκεια του χρόνου και μεταφοράς ορισμένων δραστηριοτήτων της σε περιοχές που καθορίζονται για παρόμοιες χρήσεις» (παράγρ. 4). Επίσης «Για την αναψυχή - ψυχαγωγία υπερτοπικής σημασίας: Δημιουργείται σύστημα μεγάλων υπερτοπικών πόλων αναψυχής, αθλητισμού και πολιτιστικών λειτουργιών που εξυπηρετούν ολόκληρη την έκταση της πόλης στο δάσος πάρκο Κεδρινός Λόφος (Σέιχ - Σου), στην περιοχή στρατοπέδου Κόδρα, στην περιοχή Δενδροποτάμου (στρατόπεδο Παπακυριαζή), στην παραλιακή ζώνη μετά τον συνοικισμό Φοίνικα. Δημιουργείται δίκτυο για την κατά το δυνατό σύνδεση και ενοποίηση των χώρων αναψυχής και ψυχαγωγίας, των ελεύθερων χώρων και πεζοδρόμων των ιστορικών και αρχαιολογικών τόπων, του περιαστικού πράσινου, των ορεινών όγκων και των ακτών. Διαμορφώνεται ενιαίο δίκτυο πεζόδρομων και ποδηλατοδρόμων» (παράγρ. 5). Τέλος στο ίδιο άρθρο, παράγραφος 3.1.8, «για την ποιοτική αναβάθμιση της Θεσσαλονίκης προωθούνται οι παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας»: Η ενοποίηση και ανάδειξη των μεγάλων ιστορικών χώρων και η ανάδειξη αξόνων με ιστορική σημασία όπως οι διαμορφούμενοι αρχαιολογικοί περίπατοι από τον Λευκό Πύργο μέχρι το Επταπύργιο, από την πλατεία Αριστοτέλους μέχρι τη Μονή Βλατάδων και από το Φρούριο Βαρδάρι μέχρι την Άνω Πόλη. Η ποιοτική αναβάθμιση των παραδοσιακών περιοχών της Θεσσαλονίκης, όπως της Άνω Πόλης, παλιού εμπορικού κέντρου περιοχής παλαιού σιδηροδρομικού σταθμού. Tο νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης, συντάχτηκε με χρονικό ορίζοντα το έτος Τo 2014 ξεκίνησε η θεσμοθέτηση αυτού, αν και δεν προχώρησε τελικά η ψήφισή του από τη Βουλή. Μπορεί παρόλα αυτά να θεωρηθεί το πλέον αντιπροσωπευτικό σύγχρονο κείμενο στρατηγικού σχεδιασμού για την ΕΠΘ. Η συνολική στρατηγική του Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης κινείται στην κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης και στις συνιστώσες της προστασίας του περιβάλλοντος, της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής συνοχής. Οι χωρικές ενότητες που μελετώνται στο Νέο ΡΣΘ είναι οι εξής: α) 40

60 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη χωρική ενότητα Μητροπολιτικού Κέντρου (ΠΣΘ και ΠΖΘ) και Ευρύτερης Ζώνης Λιμνών, β) χωρική ενότητα Χαλκιδικής, γ) χωρική ενότητα Κιλκίς και δ) χωρική ενότητα δυτικής ζώνης Αξιού. Από αυτήν η περιοχή μελέτης της εργασία επικεντρώνεται στη χωρική ενότητα Μητροπολιτικού Κέντρου που συμπίπτει με την ΕΠΘ του ΡΣΘ του 1985 και ειδικότερα την Χωρική Υποενότητα Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) Περιαστικής Ζώνης Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) (Σ/Ν νέου ΡΣΘ 2014 αρ.47 παράγρ. 4α). Η στρατηγική του νέου ΡΣΘ 2014, διατυπώνεται στο άρθρο 43 παρ.2 του Σ/Ν και περιλαμβάνει τους παρακάτω στρατηγικούς στόχους : Εικόνα 12: Σχήμα για τους στρατηγικούς στόχους, νέο ΡΣΘ 2014 Προώθηση της ανάπτυξης, ανταγωνιστικότητας και καινοτομίας, και ενίσχυση της διεθνοποίησης Προώθηση της χωρικής και της κοινωνικής συνοχής, και βελτίωση της ποιότητας ζωής Εξασφάλιση της οικολογικής ισορροπίας, και προστασία φυσικών και πολιτιστικών πόρων Πηγή: Νέο ΡΣΘ, 2014 Καταρχήν στη «Στρατηγική για την προώθηση της χωρικής και της κοινωνικής συνοχής και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής» (άρθρο 45) ο πολιτισμός εισάγεται στον ειδικό στόχο «Σχεδιασμός και προγραμματισμός της πολεοδομικής και οικιστικής ανάπτυξης με προτεραιότητα [μεταξύ άλλων] την αναβάθμιση των την αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών εκπαίδευσης, υγείας, πρόνοιας, πολιτισμού» Ειδικότερα το άρθρο 46 αφορά τη «Στρατηγική για την εξασφάλιση οικολογικής ισορροπίας και την προστασία φυσικών και πολιτιστικών πόρων». Ως γενικός στόχος επιδιώκεται (μεταξύ άλλων που αφορούν άλλα θέματα) η «θεώρηση του φυσικού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος ως αναντικατάστατου οικολογικού, πολιτιστικού και κοινωνικού αποθέματος, καθώς και η προστασία της φυσικής, ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς και αντιμετώπισής τους ως αναπτυξιακού πλεονεκτήματος και ως σημαντικής υπηρεσίας για το σύνολο της κοινωνίας». Ειδικός στόχος σχετικός με την πολιτιστική κληρονομιά είναι η «ανάδειξη της φυσιογνωμίας των αστικών κέντρων της περιοχής του νέου ΡΣΘ μέσα από την προστασία και βιώσιμη 41

61 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία διαχείριση μνημείων και ιστορικών τόπων, την ενθάρρυνση της νέας δημιουργίας και την ενίσχυση της διεθνούς προβολής τους». Σύμφωνα με το άρθρο 48 «Πλαίσιο και γενικοί στόχοι της χωρικής οργάνωσης του νέου ΡΣΘ» επιδιώκεται «ο ενιαίος σχεδιασμός και προστασία των στοιχείων του ιστορικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος». Στο άρθρο 49 «Στόχοι και κατευθύνσεις και περιοχές στρατηγικής αναπτυξιακής σημασίας ανά Χωρική Ενότητα» για τη Χωρική Ενότητα του Μητροπολιτικού Κέντρου», οι στόχοι και επιλογές χωρικής οργάνωσης περιλαμβάνουν «(ε) Συμπλήρωση αναβάθμιση πολιτιστικών υποδομών μητροπολιτικής εμβέλειας και δικτύωσή τους με αντίστοιχες υποδομές στις λοιπές Χωρικές Ενότητες». Το ΠΣΘ «προγραμματίζεται ως ο κυρίως πόλος μητροπολιτικής, περιφερειακής και διεθνούς εμβέλειας. Ο ρόλος του ο οποίος πρέπει να ενισχυθεί περαιτέρω είναι: κέντρο υπηρεσιών, λειτουργιών και αποφάσεων, επιχειρηματικό κέντρο, πολιτιστικό και εκπαιδευτικό κέντρο, πόλος θαλάσσιων μεταφορών, κεντρικός προορισμός τουρισμού πόλης». Το άρθρο 52 «Χωρική οργάνωση, διευθέτηση και ρύθμιση παραγωγικών δραστηριοτήτων και υπηρεσιών» αναφέρει ότι το ΡΣΘ «Με στόχο τη βιώσιμη και συμβατή με τις αρχές της προστασίας του περιβάλλοντος ανάπτυξη και ανασυγκρότηση του τουρισμού, υποστηρίζει τη συμπλήρωση και αναβάθμιση υφιστάμενων τεχνικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικών υποδομών καθώς και την ανάπλαση κτιρίων ή περιοχών με σκοπό τη δημιουργία ελκυστικού περιβάλλοντος για την προσέλκυση τουρισμού και καταρτίζει σχέδια δράσης για τη συμπλήρωση και αναβάθμιση υφιστάμενων τεχνικών, κοινωνικών, περιβαλλοντικών και πολιτιστικών υποδομών». Το άρθρο 56 «Πλαίσιο και άξονες αστικής πολιτικής και πολεοδομικού σχεδιασμού» τονίζεται ότι η εφαρμογή της αειφόρου αστικής πολιτικής αναφέρεται «στον ίδιο τον πολεοδομικό σχεδιασμό, στις αστικές μεταφορές, στην πολιτική πρασίνου, στην πολιτική χρήσεων γης, στο σχεδιασμό και τη χρήση των πολιτιστικών πόρων, ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες κάθε αστικού κέντρου και της περιοχής όπου αυτό εντάσσεται». Ειδικά το άρθρο 57 «Πλαίσιο για την πολιτιστική ανάπτυξη, την ανάδειξη και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς» αναφέρει «Ο πολιτισμός, τα μνημεία, η ιστορία και η σύγχρονη δημιουργία αποτελούν κύριο προσδιοριστικό παράγοντα της ταυτότητας της περιοχής, πόρο και συγκριτικό πλεονέκτημα για την ανάπτυξή της και παράγοντα καθοριστικής σημασίας για την άνοδο του επιπέδου διαβίωσης των κατοίκων της» (παράγρ. 2). Ακολούθως οι κύριες πολιτικές που προωθεί παρουσιάζονται παρακάτω σε πλαίσιο: 42

62 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη (α) Η ανάδειξη των πολιτιστικών πόρων, των μνημείων όλων των εποχών, των αρχαιολογικών χώρων, των αρχιτεκτονικών συνόλων και της ιστορίας. Η ενσωμάτωση των παραπάνω στοιχείων στις λειτουργίες του αστικού και περιαστικού χώρου με τη δημιουργία ενός χωρικού και χρονικού συνεχούς. (β) Η προστασία, διατήρηση, προβολή και ανάδειξη της πολιτιστικής ποικιλότητας και η άμεση σύνδεσή της με το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον το οποίο τη δημιούργησε και στο οποίο δραστηριοποιείται. (γ) Η υποστήριξη της σύγχρονης έκφρασης και δημιουργίας, η ενίσχυση της προσβασιμότητας του πληθυσμού στους πολιτιστικούς πόρους και υποδομές και η υποστήριξη της ανάπτυξης εγκατεστημένων ή νέων πολιτιστικών θεσμών. (δ) Η ανάδειξη του πολιτισμού και της ιστορίας ως σημαντικών για την οικονομία κλάδων απασχόλησης και επιχειρηματικότητας και ως πόρων που συμβάλουν στην ανταγωνιστικότητα τομέων, όπως ο τουρισμός κάθε μορφής. Στην παράγραφο 3 του ίδιου άρθρου επισημαίνεται «ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς συνδέεται ενεργά με άλλα προγραμματικού επιχειρησιακού και πολεοδομικού χαρακτήρα μέτρα, με στόχο τη σύνδεση της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη και την αειφορία της πόλης. Προωθούνται πολεοδομικές μελέτες ειδικού χαρακτήρα και επεμβάσεων που συνδυάζουν περισσότερους από ένα τρόπους και θεσμικά εργαλεία, όπως Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων, Αναπλάσεις, εφαρμογή των ζωνών προστασίας Α και Β σε ευαίσθητες περιοχές, προστασία του τοπίου και των στοιχείων του». Στην παράγραφο 5 του ίδιου άρθρου επισημαίνονται κατευθύνσεις «σκοπό τη ρύθμιση, προστασία και ανάδειξή» των ιστορικών κέντρων των πόλεων «(α) η ανάδειξη - ενίσχυση των στοιχείων που συνθέτουν τη φυσιογνωμία και εικόνα κάθε ιστορικού κέντρου, όπως ιστοί, τοπίο και σύνολα, (β) η ανάπλαση ελεύθερων χώρων, (γ) η λήψη μέτρων αποτροπής φαινομένων ερήμωσης και εξόδου της κατοικίας, (δ) η θέσπιση και εφαρμογή ειδικών όρων, περιορισμών και κανόνων δόμησης, που κατά περίπτωση κρίνονται απαραίτητα προκειμένου να προστατευτεί η μορφή του ιστορικού κέντρου, η πυκνότητα της δόμησης αλλά και στοιχεία που είναι άρρηκτα συνδεμένα με την ιδιομορφία κάθε περιοχής. Στην παράγραφο 10 τονίζεται ότι «για τη σύνδεση, ενοποίηση και ανάδειξη χώρων πολιτιστικού ενδιαφέροντος και χώρων πολιτιστικών δραστηριοτήτων, συντάσσονται σχέδια θεματικών διαδρομών και περιπάτων που συνδέουν χωρικά και θεματικά τα παραπάνω στοιχεία. Ο σχεδιασμός των διαδρομών είναι σκόπιμο να εντάσσει πέρα από στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς και πολιτιστικές υποδομές, μνημεία της φύσης, αστικούς και περαστικούς χώρους πρασίνου». (βλ. αναλυτικά οι κατευθύνσεις του άρθρου 57 στο παράρτημα Π3) 43

63 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Το άρθρο 58 «Πλαίσιο για την οργάνωση Αστικού και Περιαστικού Πρασίνου» μεταξύ των στόχων για την ενίσχυση και την οργάνωση Αστικού και Περιαστικού Πρασίνου αναφέρει τη «σύνδεση του πρασίνου με λειτουργίες αναψυχής, ελεύθερου χρόνου και πολιτισμού» (παράγρ. 1). Καθορίζονται ακόμα «ως μέρη των δικτύων πρασίνου μπορούν κατά περίπτωση να είναι το σύνολο των αλσών και δασικών εκτάσεων εντός των οριοθετημένων αστικών περιοχών, δάση και δασικές περιοχές που εφάπτονται στα όρια οικισμών, αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία, τοπία, ρέματα, ακτές και παράκτια αστικά μέτωπα, χώροι πολιτισμού και αθλητισμού, παλαιά στρατόπεδα» (παράγρ. 3). Στο άρθρο 59 «Πλαίσιο για τις λοιπές κοινωνικές υποδομές και εξυπηρετήσεις» επισημαίνεται ότι «Στο πλαίσιο εφαρμογής της αστικής πολιτικής, πέραν των όσων ορίζονται για τις υποδομές πολιτισμού και πρασίνου (άρθρα 57 και 58), ορίζονται κατευθύνσεις σχεδιασμού και για τις λοιπές κοινωνικές υποδομές: τη διοίκηση, την εκπαίδευση, την υγεία πρόνοια και τον αθλητισμό». Το άρθρο 60 «Εφαρμογή ολοκληρωμένης αστικής πολιτικής στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) και στην Περιαστική Ζώνη Θεσσαλονίκης (ΠΖΘ)» στις κατευθύνσεις αστικής πολιτικής «ειδικότερες κατευθύνσεις της ενιαίας αστικής πολιτικής ως προς την ανάπτυξη αστικού περιαστικού πρασίνου» (παράγρ. 7 ββ) ορίζει «το Μητροπολιτικό Πάρκο πολιτισμού και πρασίνου Θεσσαλονίκης (ΜΠΘ) το οποίο εκτείνεται στις περιοχές Λευκού Πύργου, πάρκου ΧΑΝΘ - Θεάτρου Κήπου Βασιλικού Θεάτρου, Αρχαιολογικού Μουσείου, χώρου ΔΕΘ, Πανεπιστημίων, Γ Σώματος Στρατού, Πεδίου του Άρεως, με εκτόνωση στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και τους Κήπους του Πασά. Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός του ΜΠΘ στοχεύει στη διασφάλιση της συνέχειας μεταξύ της ακτής και του περιαστικού δάσους, μέσω διαδρόμων πρασίνου και αδόμητων ή αραιοδομημένων περιοχών, ώστε.. να προστατεύεται η αστική οικολογία». Ακόμη, τίθεται ως προτεραιότητα «ο σχεδιασμός και η υλοποίηση Μητροπολιτικού Πάρκου πρασίνου και πολιτισμού στον υφιστάμενο χώρο της ΔΕΘ και η σύνδεσή του με το δίκτυο αστικού περιαστικού πρασίνου και τις λειτουργίες της πόλης». Σο άρθρο 69 «Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παράκτιας Ζώνης (ΟΔΠΖ)», επισημαίνεται ότι «στόχος για την παράκτια ζώνη είναι η εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης πρακτικής διαχείρισης του πολυσύνθετου βιολογικού, γεωφυσικού, αισθητικού, κοινωνικού, πολιτισμικού και οικονομικού πλούτου, κεφαλαίου και αποθέματος για την εξασφάλιση της αειφορίας» (παράγρ. 1). Στο άρθρο 73 «Σχέδια Δράσης για την εφαρμογή του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης», ορίζεται σχετικά τα σχέδια δράσης «εντάσσονται στους τομείς προτεραιότητας του προγράμματος και αφορούν σε εφαρμογή πολιτικής γης και κατοικίας, αναπλάσεις του δημόσιου χώρου, προστασία και ανάδειξη της ιστορικής, πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και προστασία των μνημείων» (παράγρ. 2). Στο άρθρο 77 «Ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στο νέο ΡΣΘ. Όροι, περιορισμοί και κατευθύνσεις για την προστασία και διαχείριση του περιβάλλοντος» αναφέρεται για «την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, διασφαλίζεται εκ των προτέρων ότι οι δράσεις του νέου ΡΣΘ δεν ενέχουν κινδύνους για την υποβάθμιση θέσεων και ευρημάτων πολιτιστικού, ιστορικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» (παράγρ. 7). 44

64 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Τέλος, στο άρθρο 16 στο Παράρτημα του Σ/Ν του νέου ΡΣΘ, παρουσιάζεται αναλυτικά το «πλαίσιο για την πολιτιστική ανάπτυξη, την ανάδειξη και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς» για τις επιμέρους χωρικές υποενότητες του ΠΣΘ. Παρακάτω συνοψίζονται σε πίνακα με βάση τα γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού, οι κατευθύνσεις που δίνονται στο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης. Πίνακας 10: Κατευθύνσεις Σ/Ν νέου ΡΣΘ 2014 ανά γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού Γενικό Θέμα 1: Υλικός Πολιτισμός Ειδικά Θέματα Κατευθύνσεις Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης 1.1 Πολιτιστική κληρονομιά Ανάδειξη των πολιτιστικών πόρων, των μνημείων όλων των εποχών, των αρχαιολογικών χώρων, των αρχιτεκτονικών συνόλων και της ιστορίας (Άρθρο 57, παράγρ. 2(α)) Ενσωμάτωση των παραπάνω στοιχείων στις λειτουργίες του αστικού και περιαστικού χώρου (Άρθρο 57, παράγρ. 2(α)) Δημιουργία ενός χωρικού και χρονικού συνεχούς (Άρθρο 57, παράγρ. 2(α)) 1.2 Σύγχρονοι πολιτισμού χώροι Προστασία, διατήρηση, προβολή και ανάδειξη της πολιτιστικής ποικιλότητας και η άμεση σύνδεσή της με το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον (Άρθρο 57, παράγρ. 2(β)) Υποστήριξη της σύγχρονης έκφρασης και δημιουργίας (Άρθρο 57, παράγρ. 2(γ)) Γενικό Θέμα 2: Άυλος Πολιτισμός Ειδικά Θέματα Κατευθύνσεις Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης Άυλη πολιτιστική κληρονομιά Σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία Σύνδεση, ενοποίηση και ανάδειξη χώρων πολιτιστικού ενδιαφέροντος και χώρων πολιτιστικών δραστηριοτήτων, συντάσσονται σχέδια θεματικών διαδρομών και περιπάτων που συνδέουν χωρικά και θεματικά τα παραπάνω στοιχεία (Άρθρο 57, παράγρ. 10) Ενίσχυση της προσβασιμότητας του πληθυσμού στους πολιτιστικούς πόρους και υποδομές και η υποστήριξη της ανάπτυξης εγκατεστημένων ή νέων πολιτιστικών θεσμών (Άρθρο 16, Παράρτημα) 2.3 Δημιουργικότητα Συμπλήρωση αναβάθμιση πολιτιστικών υποδομών Μητροπολιτικής εμβέλειας και δικτύωσή τους µε αντίστοιχες υποδομές στις λοιπές Χωρικές Ενότητες (Άρθρο 49, παράγρ. 1 (ε)) Γενικό Θέμα 3: Πολίτες και πολιτισμός Ειδικά Θέματα Κατευθύνσεις Νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Θεσσαλονίκης 3.1 Δημοτικές πρωτοβουλίες - δράσεις Προώθηση πολεοδομικών μελετών ειδικού χαρακτήρα και επεμβάσεων που θα συνδυάζουν περισσότερους του ενός τρόπους και θεσμικά εργαλεία (Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων, Αναπλάσεις, Εφαρμογή των ζωνών προστασίας Α και Β σε ευαίσθητες περιοχές, Προστασία του τοπίου και των στοιχείων του, κτλ.) (Άρθρο 60, παράγρ. 9 (γ)). 45

65 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία 3.2 Πρωτοβουλίες πολιτών Ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και σύνδεση με άλλα προγραμματικού επιχειρησιακού και πολεοδομικού χαρακτήρα μέτρα, με στόχο τη σύνδεση της πολιτιστικής κληρονομιάς (Άρθρο 57, παράγρ. 3) Πηγή: Σ/Ν νέου ΡΣΘ 2014, ιδία επεξεργασία Στη συνέχεια παρουσιάζονται στοιχεία από τη μελέτη Αναθεώρησης του Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΠΠΧΣΑΑ) (ή Περιφερειακό Χωροταξικό Πλαίσιο (ΠΧΠ) σύμφωνα με το νέο νόμο 4269/2014), για την Κεντρική Μακεδονία. Για τον τομέα του πολιτισμού γίνεται αναφορά στο άρθρο 15 σχετικά με τις «βασικές προτεραιότητες για την προστασία, διατήρηση και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς (ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας, Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4). Ο πολιτισμός προωθείται και σε επίπεδο χωροταξικού σχεδιασμού. Σύμφωνα με την αναθεώρηση του ΠΠΧΣΑΑ (ΠΠΧΣΑΑ Κ.Μ. Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ. 9 παράγρ. 13), το πολιτιστικό απόθεμα της Κεντρικής Μακεδονίας «διαθέτει διεθνή ακτινοβολία και ενδιαφέρον καθώς είναι βάση αναφοράς σε σημαντικά γεγονότα της Παγκόσμιας, Ευρωπαϊκής και Βαλκανικής ιστορίας, του αρχαιοελληνικού, βυζαντινού, οθωμανικού και εβραϊκού πολιτισμού και της Ορθόδοξης Χριστιανικής παράδοσης». Στον τομέα του πολιτισμού η ΠΚΜ διαθέτει ένα ιδιαίτερα σημαντικό παγκοσμίου φήμης και αξίας απόθεμα, για το οποίο η ανάδειξή του, η σύνδεσή του με τον τουρισμό και την οικονομία αλλά και η προστασία του αποτελούν διαρκή ζητούμενα. Στην παράγραφο 2 (ΠΠΧΣΑΑ Κ.Μ. Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ. 60) το πολιτιστικό απόθεμα της περιφέρεια διακρίνεται σε δυο κατηγορίες: 1. Το ιστορικό απόθεμα που περιλαμβάνει τους αρχαιολογικούς χώρους, τα μνημεία, τα μουσεία που αναφέρονται και εκθέτουν διάφορες πολιτιστικές περιόδους της περιοχής (αρχαιολογικά, βυζαντινά, εβραϊκά, οθωμανικά, προσφυγικά) και συμπληρώνεται από την πολεοδομική και αρχιτεκτονική κληρονομιά, από ιστορικές και μυθολογικές αναφορές άλλα και τοπικά ήθη και έθιμα. 2. Το σύγχρονο πολιτιστικό απόθεμα, το οποίο είναι δυναμικό και εξελισσόμενο προκύπτει από την δημιουργικότητα των σύγχρονων κατοίκων, έχει ως υποδομές τα σύγχρονα μουσεία, θέατρα και χώρους προβολών, συναυλιών (δημόσιους και ιδιωτικούς) και δημιουργίας, περιλαμβάνει τις υποδομές της εκπαίδευσης και παραγωγής τεχνών και σχετίζεται εν τέλει με την λειτουργία του αστικού χώρου. Για τη Θεσσαλονίκη, ως στοιχεία (πόροι) «Διεθνούς Ενδιαφέροντος και Σημασίας», είναι: «τα ρωμαϊκά μνημεία και το αρχαιολογικό μουσείο, τα Βυζαντινά Μνημεία και το Βυζαντινό μουσείο, καθώς και τα εναπομείναντα μνημεία του Οθωμανικού και Εβραϊκού πολιτισμού» Βασικές, άμεσες επιδιώξεις για του πόρους αυτούς είναι η περαιτέρω ανάδειξη τους και η διασύνδεση (δικτύωση) τους. (ΠΠΧΣΑΑ Κ.Μ. Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ. 60) 46

66 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Σύμφωνα με το Σχέδιο ΥΑ, «η δημιουργικότητα αποτελεί ένα γνώρισμα σύγχρονης κοινωνικής ανάπτυξης και ευημερίας και θα πρέπει να αποτελέσει πυλώνα της Βιώσιμης Ανάπτυξης». Η κατεύθυνση για την ενίσχυση της δημιουργικότητας, αφορά κυρίως τον αστικό χώρο, και κατευθύνεται προς την ενίσχυση δομών και δραστηριοτήτων που εντοπίζονται σε αυτόν (π.χ. φεστιβάλ και πολιτιστικές εκδηλώσεις) (ΠΠΧΣΑΑ Κ.Μ. Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ. 60). Τέτοια χαρακτηρίζονται από το πλαίσιο: Το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης Τα Δημήτρια Η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης Στο πλαίσιο, δίνεται κατεύθυνση για την «ενίσχυση των υποδομών και των λειτουργιών προκειμένου να αναδείξουν περεταίρω το διεθνή τους ρόλο η διασύνδεση των γεγονότων αυτών με την ανάπτυξη του τουρισμού πόλης στην Θεσσαλονίκη. Οι παρεμβάσεις για τη ΜΠΘ επικεντρώνονται στις παρακάτω κατευθύνσεις: Πίνακας 11: Κατευθύνσεις και παρεμβάσεις για τη χωρική ενότητα Μητροπολιτικής Περιοχής Ανάδειξη Μητροπολιτικής Περιοχής Θεσσαλονίκης σε σημαντικό τουριστικό προορισμό για χώρες από την Βαλκανική Χερσόνησο, την Ανατολική Ευρώπη και την Μέση Ανατολή, καθώς και διεθνές πολιτιστικό κέντρο Μουσεία της πόλης (π.χ. Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Μουσείο Τεχνολογίας στη Θέρμη κ.τ.λ), Μνημεία της πόλης, έμφαση στις ρωμαϊκές αρχαιότητες και στα βυζαντινά μνημεία της πόλης, (Κατάλογος Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO) Υποδομές και θεσμοί Σύγχρονου Πολιτισμού (Συνεδριακό - Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, ΚΘΒΕ, Φεστιβάλ Κινηματογράφου, Biennale, κ.τ.λ) Πηγή: ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας, Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ. 61, ιδία επεξεργασία Διαπιστώνεται σχέση και σύνδεση των πολιτιστικών πόρων της Θεσσαλονίκης και της ΕΠΘ μεταξύ των κέντρων των υπολοίπων Περιφερειακών Ενοτήτων, όπως φαίνεται και στον παρακάτω χάρτη για την περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. 47

67 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Εικόνα 13: Σχέση της περιοχής μελέτης με την Περιφέρεια στον πολιτιστικό τομέα Πηγή: ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, σ.62 Φαίνεται ότι η Θεσσαλονίκη είναι στο κέντρο από άλλους πόλους πολιτισμού εξίσου μεγάλης εμβέλειας και σημασίας όπως είναι η Βεργίνα, η Αμφίπολη και το Άγιο Όρος. Ακόμα, το πολιτιστικό τρίγωνο «Βεργίνα - Πέλλα - Θεσσαλονίκη» καθώς και το «Βεργίνα - Θεσσαλονίκη - Άγιο Όρος», αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία του πολιτισμού στο σύνολο της περιφέρειας και επιδιώκεται η ενίσχυση και ανάδειξή τους. Παρακάτω συνοψίζονται σε πίνακα με βάση τα γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού, οι κατευθύνσεις που δίνονται στο ΠΧΠ Κεντρικής Μακεδονίας. 48

68 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Πίνακας 12: Κατευθύνσεις ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας, ανά γενικά και ειδικά θέματα του πολιτισμού Γενικό Θέμα 1: Υλικός Πολιτισμός Ειδικά Θέματα Πολιτιστική κληρονομιά Σύγχρονοι πολιτισμού χώροι Γενικό Θέμα 2: Άυλος Πολιτισμός Ειδικά Θέματα Άυλη πολιτιστική κληρονομιά Σύγχρονη πολιτιστική δημιουργία Κατευθύνσεις Μελέτης Αναθεώρησης του ΠΠΧΣΑΑ Κεν. Μακ. Ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος, προστασία και σύνδεσή του με τον τουρισμό και την οικονομία (Άρθρο 22, παράγρ. 1) Ανάδειξη και διασύνδεση (δικτύωση) τους: (Άρθρο 10, παράγρ. 2) Δ. Θεσσαλονίκης: τα ρωμαϊκά μνημεία και το αρχαιολογικό μουσείο, τα Βυζαντινά Μνημεία και το Βυζαντινό μουσείο, καθώς και τα εναπομείναντα μνημεία του Οθωμανικού και Εβραϊκού πολιτισμού (Άρθρο 10, παράγρ. 2) Η προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών πόρων μέσα από τον καθορισμό περιμετρικών ζώνών ανάδειξης του περιβάλλοντος χώρου και υποδοχής λειτουργιών εξυπηρέτησης των επισκεπτών με στόχο τόσο την διατήρηση της αξίας τους, αλλά και την παροχή υψηλής ποιότητας εμπειρίας στους επισκέπτες τους (Άρθρο 15, παράγρ. Γ) Οριοθέτηση και ανάδειξη εκ νέου της φυσιογνωμίας του ιστορικού κέντρου της πόλης (Άρθρο 22, παράγρ. 2) Ενίσχυση δομών και δραστηριοτήτων πολιτισμού που εντοπίζονται στον αστικό χώρο (Άρθρο 10, παράγρ. 2) Χώρος πολιτισμού και πρασίνου στη ΔΕΘ (Άρθρο 25, παράγρ. 3 (8)). Αξιοποίηση πολιτιστικών υποδομών για την ενίσχυση του τουρισμού (Άρθρο 15, παράγρ. 9 (β)). Ανάδειξη της μητροπολιτικής περιοχής της Θεσσαλονίκης σε σημαντικό τουριστικό προορισμό για χώρες από την Βαλκανική Χερσόνησο, την Ανατολική Ευρώπη και την Μέση Ανατολή, καθώς και διεθνές πολιτιστικό κέντρο, μέσα από τα μουσεία της πόλης (π.χ. Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, Μουσείο Τεχνολογίας στη Θέρμη κ.τ.λ), τα μνημεία και τις υποδομές και θεσμούς Σύγχρονου Πολιτισμού (Συνεδριακό - Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, ΚΘΒΕ, Φεστιβάλ Κινηματογράφου, Biennale, κ.τ.λ.) (Άρθρο 10, παράγρ. 2 (7)). Κατευθύνσεις Μελέτης Αναθεώρησης του ΠΠΧΣΑΑ Κεν. Μακ Προστασία ενδιαφερόντων οικιστικών συνόλων ή και μεμονωμένων κτιρίων αφορά διαφορετικού μεγέθους περιοχές που μπορεί να είναι εκτεταμένες, όπως η Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης και τα Λαδάδικα, κ.ά. (Άρθρο 15, σ. 97). Οι δράσεις προστασίας - ανάδειξης - ανάπλασης τέτοιων περιοχών θα πρέπει να εξετάζονται με έναν περισσότερο ολοκληρωμένο χαρακτήρα που θα περιλαμβάνει μέτρα για την διατήρηση των παραδοσιακών χρήσεων και δραστηριοτήτων και όχι την προφύλαξη από τον μετασχηματισμό τους σε περιοχές "αμιγούς διασκέδασης" (Άρθρο 15, σ. 97). Ενίσχυση των υποδομών και των λειτουργιών προκειμένου να αναδείξουν περεταίρω των διεθνή τους ρόλο και η διασύνδεση των γεγονότων αυτών με την ανάπτυξη του τουρισμού πόλης στην Θεσσαλονίκη. (Άρθρο 10, παράγρ. 2 (6)). Η επέκταση: που αφορά την προτεραιότητα για ενίσχυση δράσεων 49

69 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία που αυξάνουν ποσοτικά ή ποιοτικά τα στοιχεία ή χαρακτηριστικά του υπάρχοντος αποθέματος και σχετίζονται είτε με την έρευνα και ερμηνεία του αρχαιολογικού και ιστορικού πλούτου, είτε με την σύγχρονη πολιτιστική και καλλιτεχνική δημιουργία (Άρθρο 15, σ. 96, (γ)) 2.3 Δημιουργικότητα Προώθηση εκδηλώσεων σε χώρους με ενδιαφέρον και υπερτοπική προβολή για τη Θεσσαλονίκη: π.χ. το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου, τα Δημήτρια, η ΔΕΘ (Άρθρο 10, παράγρ. 2) Αναβάθμιση της ποιότητας της εμπειρίας στους επισκέπτες που προϋποθέτει τη σήμανση και ερμηνευτική παρουσίαση με αναβαθμισμένα τεχνολογικά και καινοτόμα μέσα και την υποστήριξη της κατά το δυνατό μεγαλύτερης πολυγλωσσίας (Άρθρο 15, σ. 96 (γ)) Γενικό Θέμα 3: Πολίτες και πολιτισμός Ειδικά Θέματα Κατευθύνσεις Μελέτης Αναθεώρησης του ΠΠΧΣΑΑ Κεν. Μακ Δημοτικές πρωτοβουλίες δράσεις Πρωτοβουλίες πολιτών Αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού πλεονεκτήματος με βάση τη βελτιστοποίηση του οικονομικού, κοινωνικού και περιβαλλοντικού αποτελέσματος (Άρθρο 2, παράγρ. 3) Σύγχρονο πολιτιστικό απόθεμα, το οποίο είναι δυναμικό και εξελισσόμενο προκύπτει από την δημιουργικότητα των σύγχρονων κατοίκων (Άρθρο 10, παράγρ. 2 (β)). Πηγή: ΠΠΧΣΑΑ Κεντρικής Μακεδονίας Στάδιο Β.1 Σχέδιο ΥΑ v4, 2014, ιδία επεξεργασία 1.2. Πολιτιστικός σχεδιασμός για τη Θεσσαλονίκη Σύμφωνα με το ΥΠΠΟΑ, η Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς έχει την αρμοδιότητα για την εφαρμογή πολιτικών σχετικά με την προστασία, διάσωση, ανάδειξη και προβολή της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Για το ΠΣΘ, την αρμοδιότητα για τα θέματα σχετικά με την προστασία και ανάδειξη των αρχαιοτήτων και νεότερων θρησκευτικών μνημείων κατέχει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, καθώς και η 4 η Εφορία νεοτέρων μνημείων, η 9 η εφορία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και η ΙΣΤ Εφορεία προϊστορικών και κλασικών αρχαιοτήτων. Συνολικά οι κατηγορίες των κηρύξεων για περιοχή ή ένα «έργο τέχνης» περιλαμβάνουν κήρυξη αρχαιολογικού χώρου, ενάλιου αρχαίου μνημείου, ιστορικού τόπου νεότερου μνημείου. Μια από τις πιο σημαντικές, στην ιστορία της πόλης, ενέργειες για τον πολιτιστικό σχεδιασμό αποτέλεσε ο θεσμός της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για τη Θεσσαλονίκη το Ο θεσμός της ΕΠΠ αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα σχεδιασμού για τον πολιτισμό. Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες πρωτοβουλίες της ΕΕ για τον τομέα του πολιτισμού, που παρέχει πόρους στις πόλεις, για πολεοδομική και οικονομική αναζωογόνηση, δημιουργώντας πολλαπλά οφέλη, όπως την αύξηση του τουρισμού τους (Defner & Labrianidis, 2005), αλλά και την παγκόσμια προβολή τους. Ο μεγάλος αριθμός έργων και μελετών που υλοποιήθηκαν κατά την περίοδο εκείνη για τη Θεσσαλονίκη, είχε τους παρακάτω στόχους. 50

70 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Πίνακας 13: Πρόγραμμα έργων για την ΕΠΠ Θεσσαλονίκη 97 Επέκταση του μητροπολιτικού χώρου Αξιοποίηση για πολιτιστικές και διοικητικές χρήσεις των εμπορικών αποθηκών του Οργανισμού Λιμένα Θεσσαλονίκης, δυτικά του ιστορικού κέντρου, καθώς και των αποθηκών του πρώην Στρατοπέδου Κόδρα στα ανατολικά Αναβάθμιση των πυλών της πόλης Βελτίωση των οδικών αξόνων εισόδου στο πολεοδομικό συγκρότημα Ανάπλαση και τον εκσυγχρονισμό του σιδηροδρομικού σταθμού και του Αεροδρομίου Μακεδονία Μείζονες αστικές αναπλάσεις Αναβάθμιση και αποκατάσταση του αστικού δημόσιου χώρου Ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας της πόλης Ενίσχυσης του αναστηλωτικού έργου των Εφορειών κλασικών, βυζαντινών και νεότερων μνημείων Εφαρμογή ειδικής πολιτικής για το ανεξάρτητο κεφάλαιο της ανάπλασης της Ανω Πόλης Ανέγερση ή αποκατάσταση κτιρίων πολιτιστικής υποδομής Έργα όπως η ολοκλήρωση του Τελλογλείου Ιδρύματος, η Αίθουσα Τελετών του ΑΠΘ, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, η ανάπλαση των Αποθηκών στο λιμάνι Διεξαγωγή 5 πανελλήνιων και 3 διεθνών αρχιτεκτονικών διαγωνισμών Αξιοποίηση των αποτελεσμάτων παλαιότερων διαγωνισμών για την υλοποίηση συγκεκριμένων έργων Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, Μετασχηματισμοί του Αστικού Χώρου σ.10, ιδία επεξεργασία Συνολικά, επιδιώχθηκε μέσα από τις μείζονες αστικές αναπλάσεις η αποκατάσταση του αστικού χώρου με τη δημιουργία των αρχαιολογικών περιπάτων (κεντρικού, ανατολικού, δυτικού), την αναβάθμιση των κύριων μητροπολιτικών αξόνων και σημαντικών εμπορικών κόμβων στο κέντρο και στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή (πεζοδρομήσεις, ανάδειξη περιαστικού πρασίνου κ.ά.). Παρακάτω, μελετώνται τα εν λόγω έργα του πολιτιστικού σχεδιασμού που εντάσσονται στην περιοχή μελέτης και χωρίζονται με βάση τις κατηγορίες θεμάτων (γενικών και ειδικών) που επιλέχθηκαν στη μεθοδολογία. Γενικά, η επιλογή της Θεσσαλονίκης ως ΕΠΠ το 1997, είχε ως φυσικό επακόλουθο τη βελτίωση των υφιστάμενων υποδομών (δημιουργία αρχαιολογικών περιπάτων, αποκαταστάσεις κτιρίων και πολιτιστικών χώρων, αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις στο κέντρο της πόλης, πεζοδρομήσεις κ.ά.). Ειδικότερα, διερευνάται για μερικά από τα έργα που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο που η Θεσσαλονίκη διετέλεσε ΕΠΠ, το είδος της επέμβασης καθώς και ο χώρος στον οποίο αυτή υλοποιήθηκε. 51

71 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Πίνακας 14: Υλικός Πολιτισμός, Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη 97 Υλικός Πολιτισμός Πολιτιστική Κληρονομιά Βυζαντινά Μνημεία Οθωμανικά Μνημεία Νεότερα Μνημεία Άνω Πόλη Σύγχρονοι Χώροι Πολιτισμού Θέατρα Μουσεία Πολυχώροι Πολιτισμού Πολιτιστικά Κέντρα Δήμων Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη 1997 (ενδεικτικά) Είδος επέμβασης Διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου Εργασίες συντήρησης Ανασκαφικές Εργασίες Εργασίες Αποκατάστασης Εργασίες αποκατάστασης και ανασχεδιασμός του μνημείου σε κτίριο εκδηλώσεων Εργασίες αποκατάστασης και ανασχεδιασμός του μνημείου σε κτίριο εκδηλώσεων Αποκατάσταση Ήπια διαμόρφωση του περιβάλλοντος του μνημείου Είδος επέμβασης Ανακαίνιση και δημιουργία κέντρου πολλαπλών πολιτιστικών εκδηλώσεων (θέατρο, εκθεσιακοί χώροι, χώροι μουσικών και χορευτικών εκδηλώσεων, καφέ, εστιατόριο και υπόγειο parking). Ανασχεδιασμός και δημιουργία ενός πολυδύναμου χώρου γηπέδου και θεάτρου χωρητικότητας 1500 θέσεων Επέκταση και προσθήκη μιας νέα διώροφης πτέρυγας Δημιουργία διώροφου μουσείου που εντάσσεται στην ευρύτερη μελέτη για την αναβάθμιση της παραλιακής ζώνης Αποκατάσταση και ανασχεδιασμός σε κέντρο Νεότητας και χώρο πολιτιστικών εκδηλώσεων του δήμου Ξενώνες στο πολιτιστικό κέντρο του δήμου για τη φιλοξενία καλλιτεχνών Δημιουργία τριώροφου Πολιτιστικού Κέντρου εμβαδού 1700τ.μ. Πηγή: ΟΡΘΕ 2001, ιδία επεξεργασία Περιοχή Αγ. Σοφία (Δ. Θεσσαλονίκης) Παναγία Χαλκέων (Δ. Θεσσαλονίκης) Ναός Αγίων Αποστόλων (Δ. Θεσσαλονίκης) Βορειοδυτικά Τείχη (Δ. Θεσσαλονίκης) Γενί Τζαμί (Δ. Θεσσαλονίκης) Μπεζεστένι (Δ. Θεσσαλονίκης) Casa Bianca (Δ. Θεσσαλονίκης) Επταπύργιο (Δ. Θεσσαλονίκης) Περιοχή Θέατρο και πολιτιστικό συγκρότημα στην πρώην Μονή Λαζαριστών (Δ. Παύλου Μελά) Θέατρο Δ. Νεάπολης Συκεών στο πρώην στρατόπεδο Στρεμπενιώτη Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Χώρος της ΔΕΘ) Μουσεία αλιευτικής Τέχνης και Ενυδρείο (Δ. Καλαμαριάς) Δ. Πυλαίας-Χορτιάτη Δ. Θέρμης Πολιτιστικό Κέντρο Δ. Κορδελιού-Ευόσμου 52

72 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Πίνακας 15: Μη Υλικός Πολιτισμός Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη 97 Μη Υλικός Πολιτισμός Έργα ΕΠΠ Θεσσαλονίκη 1997 (μερικά) Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά Είδος επέμβασης Περιοχή Μείζονες Αστικές Αναπλάσεις Σύγχρονη Πολιτιστική Δημιουργία και Δημιουργικότητα Μείζονες Αστικές Αναπλάσεις Επέκταση Μητροπολιτικού Χώρου Αποκατάσταση κτιριακών εγκαταστάσεων Αστικής Αγοράς «Μοδιάνο» Είδος επέμβασης Αναβάθμιση, δίκτυα και αστική επίπλωση του δημόσιου χώρου Πρόγραμμα Ανάπλασης παλιού λιμανιού - Ανασχεδιασμός υπαίθριου χώρου του Α Προβλήτα του ΟΛΘ Ανάπλαση τοπίου του πρώην Στρατοπέδου Κόδρα και δημιουργία υπαίθριου θεάτρου 2500 θέσεων Πηγή: ΟΡΘΕ 2001, ιδία επεξεργασία Στοά «Μοδιάνο» (Δ. Θεσσαλονίκης) Περιοχή Λαδάδικα (Δ. Θεσσαλονίκης) περιοχή Λιμένα (Δ. Θεσσαλονίκης) Δ. Καλαμαριάς Φαίνεται ότι σε χωρικό επίπεδο, οι παρεμβάσεις υλοποιήθηκαν στο σύνολο της Μητροπολιτικής περιοχής Θεσσαλονίκης, ωστόσο επικεντρώθηκαν σε κεντρικές περιοχές, ιδίως γύρω από το ιστορικό κέντρο και την Άνω Πόλη (Λαδάδικα, Λιμάνι, Επταπύργιο). Παράλληλα δημιουργήθηκαν πυρήνες εκτός κέντρου με πιο χαρακτηριστική την περιοχή της Μονής Λαζαριστών στον Δήμο Παύλου Μελά. Όπως υποστηρίζεται (Deffner & Labrianidis, 2015, σ ), η εμπειρία από τη διοργάνωση του θεσμού το 1997 στη Θεσσαλονίκη συνδέεται με «χαμένες ευκαιρίες» σχετικά την αξιοποίηση του πολιτιστικού σχεδιασμού για τη δημιουργία έργων και παρεμβάσεων με στόχο την ανάδειξη της ταυτότητας της πόλης. Ωστόσο, συνολικά μεγάλο μέρος του αστικού χώρου αναπλάστηκε με χαρακτηριστικότερες επεμβάσεις τη νέα παραλία και τη διαμόρφωση της Α προβλήτας του λιμανιού ενώ δημιουργήθηκαν σημαντικές τεχνικές υποδομές και χώροι πολιτισμού όπως η δημιουργία της Μονής Λαζαριστών. Το σύνολο των έργων που πραγματοποιήθηκαν αφορούσαν έργα αποκατάστασης και ανάπλασης των υφιστάμενων κτιριακών εγκαταστάσεων και τη μετατροπή τους σε σύγχρονους χώρους πολιτισμού (θέατρα, χώροι πολιτιστικών εκδηλώσεων κ.τ.λ..). Ακόμα, δημιουργήθηκαν χώροι για τη φιλοξενία μουσειακών εκθέσεων. Συνολικά θα μπορούσε να σχολιαστεί, ότι με αφορμή την επιλογή της Θεσσαλονίκης ως ΕΠΠ 97, ολοκληρώθηκαν σημαντικές χωρικές παρεμβάσεις για τον πολιτισμό, οι οποίες συντέλεσαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της εικόνας της πόλης. Παράλληλα πραγματοποιήθηκαν σημαντικοί αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί για αστικές αναπλάσεις με ιδιαίτερο στοιχείο την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, ορισμένοι από τους οποίους προχώρησαν σε υλοποίηση στη συνέχεια (για παράδειγμα η πεζοδρόμηση της πλατείας Αριστοτέλους). Ωστόσο, οι 53

73 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία επεμβάσεις αυτές δέχτηκαν αρκετές κριτικές σχετικά με το ότι έχουν σχεδιαστεί μεμονωμένα, χωρίς διακριτό στόχο για την πόλη (Πετρίδου, 2016). Παρακάτω παρουσιάζονται ενδεικτικές εικόνες από τις μελέτες και τα έργα που υλοποιήθηκαν. Σχετικά με τις «Μείζονες αστικές αναπλάσεις», παρουσιάζονται η μελέτη αποκατάστασης της παραλιακής ζώνης του Δ. Θεσσαλονίκης, το έργο της αποκατάστασης των διατηρητέων κτιρίων επί της οδού Βασ. Όλγας και οι μελέτες για τον δυτικό, κεντρικό και ανατολικό αρχαιολογικό περίπατο. Σχετικά με την «Ανέγερση ή αποκατάσταση κτιρίων πολιτιστικής υποδομής», παρουσιάζεται η επέμβαση στην Μονή Λαζαριστών του Δ. Παύλου Μελά και τέλος σχετικά με την «Επέκταση του μητροπολιτικού χώρου», παρουσιάζεται η επέμβαση στο πρώην Στρατόπεδο Κόδρα. Εικόνα 14: Ο άξονας της παραλιακής ζώνης Θεσσαλονίκης Πηγη: ΟΡΘΕ, 2001, σ Εικόνα 15: Οι «Ομπρέλες» του Γ. Ζογγόπουλου, στο τμήμα της Νέας Παραλίας Πηγή: (Πετρίδου, 2016). Διαθέσιμο στο: (Προσπελάστηκε 10/09/16) 54

74 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Εικόνα 16: Ο δυτικός, κεντρικός και ανατολικός αρχαιολογικός περίπατος Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, σ Εικόνα 17: Μείζονες αστικές αναπλάσεις: Ο Άξονας της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας : Αποκατάσταση Διατηρητέων Επαύλεων Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, σ. 202, αποκατάσταση 7 Διατηρητέων κτιρίων (συγκεκριμένα από πάνω δεξιά: Γενί Τζαμί, σ. 348 ; Πρώην Ορφανοτροφείου «Μέλισσα», σ.370 ; Κτιρίου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, σ. 362 ; Casa Bianca, σ. 356 ; Λαογραφικό Μουσείο, σ. 366 ; Σχολή Τυφλών, σ. 372 ; Αρχηγείο Προσκόπων, σ. 374) ιδία επεξεργασία 55

75 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Εικόνα 18: Πρώην Στρατόπεδο Κόδρα : Ανάπλαση του τοπίου», Υπαίθριο Θέατρο θέσεων και θεατρική αίθουσα 500 θέσεων Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, σ Εικόνα 19: Κτίρια πολιτιστικής Υποδομής, Θέατρο και πολιτιστικό συγκρότημα στην πρώην Μονή Λαζαριστών Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, σ

76 Στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός για τον πολιτισμό: Χώροι και δράσεις πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη Εικόνα 20: Αποκατάσταση Μονής Λαζαριστών Πηγή: ΟΡΘΕ, 2001, σ Ανάλυση Υφιστάμενης Κατάστασης Η ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης πραγματοποιείται για τους επιμέρους Δήμους της περιοχής μελέτης και εξετάζεται με βάση τα γενικά και ειδικά θέματα που τέθηκαν στη μεθοδολογία αλλά και τα κριτήρια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού (βασικά χαρακτηριστικά, θέση και χωρική κατανομή, σχέση με τις χρήσεις γης και την ευρύτερη περιοχή, προσβασιμότητα). Μελετώντας συνοπτικά τα πληθυσμιακά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής μελέτης, ενώ ο πληθυσμός της χώρας μειώνεται, στη ΠΚΜ και την ΠΕ Θεσσαλονίκης αυξάνεται κατά την περίοδο Ωστόσο, για την περιοχή μελέτης ο πληθυσμός είναι μειωτικός με αρνητική μεταβολή της τάξης του 1%. Αυτό δικαιολογείται καθώς 3 στους 10 δήμους της περιοχής μελέτης παρουσιάζουν επίσης αρνητική μεταβολή. Συνολικά στην περιοχή μελέτης, για την περίοδο , την μεγαλύτερη θετική μεταβολή πληθυσμού παρουσιάζει ο Δήμος Θέρμης (Δ.Ε. Θέρμης), ενώ τη μεγαλύτερη αρνητική, ο Δήμος Θεσσαλονίκης. 57

77 Σπυριδοπούλου Αλεξάνδρα Διπλωματική Εργασία Διάγραμμα 1: Σύγκριση (%) μεταβολής πληθυσμού περιοχής μελέτης Περιοχή Μελέτης (ΠΣΘ+Π.Ζ.Θ) Δ. Θέρμης (Δ.Ε. Θέρμης) Δ. Δέλτα (Δ.Ε. Εχεδώρου) Δ. Ωραιοκάστρου (Δ.Ε. Ωραιοκάστρου και Δ.Ε. Καλλιθέας) Δ. Πυλαίας-Χορτιάτη Δ. Παύλου Μελά Δ. Νεάπολης- Συκεών Δ. Κορδελιού-Ευόσμου Δ. Καλαμαριάς Δ. Αμπελοκήπων-Μενεμένης Δ. Θεσσαλονίκης -20,00 0,00 20,00 40,00 60,00 80,00 100,00 120,00 Μεταβολή Μεταβολή Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, ιδία επεξεργασία 58