Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α

Transcript

1

2

3 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α Οι πολιτισμικές αξίες της Ευρώπης δεν απασχόλησαν από τα πρώτα τους βήματα τις ηγεσίες της «Ευρωπα κής Ένωσης» όπως συνέβη με τους εταίρους του Συμβουλίου της Ευρώπης οι οποίοι από το Μάιο του 1955 έσπευσαν να υπογράψουν στο Παρίσι την Convention Culturel le Européenne (Ευρωπα κή Πολιτισμική Συμφωνία). Ωστόσο σήμερα εν μέσω μεταναστευτικού κατακλυσμού της Ευ-ρώπης το θέμα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όπως αναλύεται στο άρθρο από ομιλία του Πρέσβη ε.τ. Βασίλη Βιτσαξή. Μια αδιαμφισβήτητα ακτινοβολούσα προσωπικότητα του ελληνισμού ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης με τη ζωή και το έργο του έχει σίγουρα πολλά να διδάξει στους σύγχρονους Έλληνες. Ο Ασμχος (Δ) Κων. Νιζάμης παρουσιάζει με γλαφυρό τρόπο τις πτυχές της στρατιωτικής του ιδιοφυίας. Η Μικρασιατική Καταστροφή, η μεγαλύτερη εθνική τραγωδία της νεότερης Ελληνικής Ιστορίας έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών και συγγραμμάτων, ωστόσο στο αντίστοιχο άρθρο του καθηγητή Βασίλειου Φίλια αναλύονται με ιδιαίτερα διάφανο και διδακτικό τρόπο τα λάθη και οι αβλεψίες που οδήγησαν σε αυτήν. Τα συμπεράσματα προκύπτουν αβίαστα και έχουν αναμφισβήτητη διαχρονική αξία. Είναι κοινώς αντιληπτό ότι η εποχή που ζούμε χαρακτηρίζεται από μεγάλες αλλαγές που οφείλονται κυρίως στην παγκόσμια οικονομική κρίση αλλά και στην αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας. Πως όμως αυτές οι συνθήκες επηρεάζουν τις επιχειρήσεις και τους οργανισμούς ιδιωτικούς και δημόσιους (υπουργεία Ε.Δ. κ.λπ.); Πως αυτοί θα πρέπει να αντιδράσουν προκριμένου να εξασφαλίσουν την βιωσιμότητά τους; Τα παραπάνω κρίσιμα ερωτήματα απαντώνται στο άρθρο του Επγού (Ι) Δημ. Στεφανίδη με τίτλο Οργανωσιακή Αλλαγή - Μετασχηματισμός. Η δράση των πρωτοπόρων αεροπόρων και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής στην Ελλάδα έχει πάντα ένα ξεχωριστό ιστορικό ενδιαφέρον. Η πρώτη επαφή των Ελλήνων με ένα πραγματικό αεροπλάνο έγινε τον Δεκέμβριο του 1909 όταν ο βαρόνος Pierre de Caters ο πρώτος Βέλγος αεροπόρος έφερε το αεροπλάνο του στην Αθήνα. Όλο το ιστορικό παρουσιάζεται στο αντίστοιχο άρθρο του καθηγητή της Σ.Ι. Κων. Λαγού και του Ασμχου (Ι) Παντ. Βατάκη. Μια διεξοδικότερη ανάλυση του παρελθόντος σίγουρα μας βοηθάει να κατανοήσουμε το παρόν και να προετοιμαστούμε για το μέλλον. Αυτή η διαδικασία αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν πρόκειται για την ιστορική αναδρομή και ανάλυση της πολιτικής και στρατηγικής της γείτονος που παρουσιάζουμε με μια τετράδα σχετικών άρθρων από αντίστοιχη πρόσφατη ημερίδα της ΣΔΙΕΠ/ΠΑ. Το τεύχος κλείνει με την κριτική του βιβλίου «Ποιά Τουρκία; Ποιοί Τούρκοι;» του Αντιστράτηγου (ΠΖ) ε.α. Φραγκούλη Σ. Φράγκου επίτιμου Αρχηγού ΓΕΣ- τ. ΥΠΕΘΑ, το οποίο ολοκληρώνει το σκοπό των τεσσάρων προηγούμενων άρθρων θέτοντας το όλο θέμα σε μια απολύτως ρεαλιστική βάση. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ 1 ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

4 Ðåñéå üìåíá 4 ΟI ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Πρέσβης ε.τ. Βασίλης Βιτσαξής, Πρόεδρος Ε.Κ.Ε.Ε.Π. 12 ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ Ασμχος (Δ) Κωνσταντίνος Νιζάμης ΤΑ ΛΑΘΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΒΛΕΨΙΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ 50 ΟΡΓΑΝΩΣΙΑΚΗ AΛΛΑΓΗ - ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Επγός (Ι) Δημήτρης Στεφανίδης 34 Καθηγητής Βασίλειος Φίλιας 56 Ο PIERRE DE CATERS ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1909 Κωνσταντίνος Λαγός, καθηγητής Σ.Ι. - Ασμχος (Ι) Παντελής Βατάκης 2 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ

5 76 ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΟΥΛΤΑΝΟ ΑΜΠΝΤΟΥΛ ΧΑΜΙΤ Β ΣΤΟΝ ΑΧΜΕΤ ΝΤΑΒΟΥΤΟΓΛΟΥ Γεράσιμος Καραμπελιάς, Αναπληρωτής Καθηγητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο 84 Η ΙΣΛΑΜΙΚΗ ΠΡΟ ΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΥΡΚΙΣΜΟΥ Στέφανος Κορδώσης, Διδάκτορας Ιστορίας, Τμ. Μεσογειακών Σπουδών Πανεπιστημίου Αιγαίου 98 ΧΑΜEΝΗ ΣΤΑ ΒΑΘΙA; H ΘEΣΗ ΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟY ΒAΘΟΥΣ» (Α. DAVUTOĞLU) ΩΣ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΙΕΘΝΟΛΟΓΙΑΣ Κυριάκος Μικέλης, Διδάσκων, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 120 ΑΠΟ ΤΟΝ ÖZAL ΣΤΟΝ DAVUTOĞLU: Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΟΘΩΜΑΝΙΣΜΟΥ Υποψήφιος Διδάκατορας Πανεπιστημίου Πειραιά, Μάρκος Τρούλης 132 ΗΓΕΜΟΝΙΚΕΣ ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΑΣΙΑ: ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΒΑΘΟΥΣ» Δρ. Διονύσης Τσιριγώτης 146 ΠΟΙΑ ΤΟΥΡΚΙΑ; ΠΟΙΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ; Γεωργίου Δ. Μέρμηγκα Εφ. εν Εφεδρεία Αξκού (Ι) Π.Α. Ειδικού Γραμματέως Πανελληνίου Συνδέσμου Βετεράνων Αεροπόρων ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3

6 4 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 IΟΥΛΙΟΣ 2013 ΟI ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

7 Τού Πρέσβη ε.τ. Βασίλη Βιτσαξή Προέδρου του Ε.Κ.Ε.Ε.Π. Την σημερινή μας συζήτηση γύρω από το θέμα «Η Ενωμένη Ευρώπη και οι Πολιτισμικές της Αξίες» θα ήθελα να ξεκινήσω με αυτό που τόσο εύστοχα αποκάλεσε «αρχήν σοφίας» ο κυνικός φιλόσοφος και ρήτορας Αντισθένης, την γνωστή μας «ονομάτων επίσκεψιν», δηλαδή την διερεύνηση του σημασιολογικού περιεχόμενου των λέξεων και των όρων που θα αποτελέσουν το επίκεντρο της ανταλλαγής απόψεων που επιχειρούμε. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 5

8 Αυτοί που σχεδίασαν το πλαίσιο της συζήτησής μας διάλεξαν να γίνει λόγος για την «Ενωμένη Ευρώπη», αποφεύγοντας τον «καθιερωμένο όρο «Ευρωπα κή Ένωση» ή τον παλαιότερο «Κοινή Αγορά». Τούτο, νομίζω, γιατί οι δύο τελευταίοι όροι παραπέμπουν άμεσα ή έμμεσα στα οικονομικά ή στα πολιτικά θεμέλια της συνθήκης της Ρώμης και εκείνων των κυριότερων συμφωνιών που την ακολούθησαν, του Μάαστριχτ και της Λισσαβώνας. Ο όρος «Ενωμένη Ευρώπη», αντίθετα, μπορεί να περιλάβει, μαζί με την υφιστάμενη πραγματικότητα, και την έκφραση μιας προσμονής, ενός, δηλαδή, ονειρικού, δηλαδή ρομαντικού στοιχείου, που για τούτο μπορεί καλλίτερα να ανταποκριθεί σαν πλαίσιο στους πλατύτερους ορίζοντες στους οποίους προσβλέπουν στην σημερινή τους πορεία οι λαοί της ηπείρου μας. Ας ρίξουμε όμως μια σύντομη ματιά στην πρόσφατη αυτή ιστορία. Η ευρωπα κή ήπειρος, ύστερα από δύο φριχτούς αδελφοκτόνους πολέμους που συγκλόνισαν τα κοινωνικά και οικονομικά της θεμέλια, αναζήτησε νέους προσανατολισμούς στην ιστορική της πορεία, κατάλληλους να της υποσχεθούν την πολυπόθητη ειρήνη και την οικονομική της ανάρρωση. Τα βλέμματα όλων στράφηκαν, φυσικά, προς μια δομικά οργανωμένη κοινή προσπάθεια, για την οποία αναζητήθηκε ο αναγκαίος συνεκτικός ιστός. Η πρώτη σκέψη των ηγετών των μεγάλων ευρωπα κών λαών ήταν να θεμελιώσουν την προσπάθεια αυτή σε ο,τι ιστορικά κοινό υπήρχε ανάμεσά τους, πέρα από τους κάθε είδους ανταγωνισμούς, αντιζηλίες και εχθρότητες που τους είχαν χωρίσει. Το κοινό αυτό στοιχείο αναζητήθηκε ο αναγκαίος συνεκτικός ιστός. Η πρώτη σκέψη των ηγετών των μεγάλων ευρωπα κών λαών ήταν να θεμελιώσουν την προσπάθεια αυτή σε ο,τι ιστορικά κοινό υπήρχε ανάμεσά τους, πέρα από τους κάθε είδους ανταγωνισμούς, αντιζηλίες και εχθρότητες που τους είχαν χωρίσει. Το κοινό αυτό στοιχείο αναζητήθηκε στις «πολιτισμικές αξίες» (για την έννοια των δύο αυτών όρων θα επανέλθω στην συνέχεια), οι οποίες αποτέλεσαν και τα ιδεολογικά θεμέλια του «Συμβουλίου της Ευρώπης», του πρώτου Οργανισμού Ευρωπα κής Συνεργασίας, ο οποίος ιδρύθηκε με την συνθήκη του Λονδίνου το 1949 και εγκαταστάθηκε συμβολικά στο Στρασβούργο, στις όχθες του Ρήνου, εκεί όπου οι δύο μεγάλοι ευρωπα κοί λαοί, η Γαλλία και η Γερμανία, σμίγουν γεωγραφικά. Χαρακτηριστικό της ιδεολογικής αυτής θεμελίωσης του εγχειρήματος αποτελεί το 6 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 IΟΥΛΙΟΣ 2013

9 Σύμφωνο των Παρισίων του 1954, που προλογίζεται ως εξής: «Θεωρώντας ότι σκοπός του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι η πραγματοποίηση μιας στενότερης ένωσης ανάμεσα στα μέλη του και ιδιαίτερα η διαφύλαξη και η προώθηση των ιδεωδών και των Αρχών που αποτελούν την κοινή τους κληρονομιά, αποφασίζουμε κ.λπ. κ.λπ.» 1 Ομιλία του Προέδρου του Ελληνικού Κέντρου της «Ευρωπα κής Εταιρείας Πολιτισμού» στην ημερίδα που οργάνωσε στην Αθήνα το Ελληνικό Κέντρο με θέμα: «Η Ευρωπα κή Ένωση και οι Πολιτισμικές της Αξίες». Την λειτουργία του Συμβουλίου της Ευρώπης σε αρκετά πρώιμο στάδιο και την αγωνιώδη προσπάθειά του να ανταποκριθεί στις υψηλές προσδοκίες των λαών που το ίδρυσαν παρακολούθησα προσωπικά, όταν είχα την τιμή, για τρία ολόκληρα χρόνια, να εκπροσωπώ την πατρίδα μας στο Στρασβούργο. Στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων μου εκείνων, είχα την ευκαιρία να προσφέρω κάποιες ιδέες και να αναλάβω ορισμένες πρωτοβουλίες με σκοπό να κατευθύνω τις κύριες δραστηριότητές του προς καθαρά πολιτικούς στόχους, οι οποίοι, τότε ακόμα, έμοιαζαν να είναι κατορθωτοί. Για τις προσπάθειές μου εκείνες, πολλές δεκαετίες αργότερα, όταν είχα πια αποχωρήσει από την Εξωτερική Υπηρεσία του Κράτους, η Ευρωπα κή Ένωση με τίμησε με το «Χρυσό Μετάλλιο της Ευρωπα κής Αξίας». Τα χλωμά, ωστόσο, αποτελέσματα των πρωτοβουλιών μου εκείνων, τις οποίες δρομολόγησα με την πρόθυμη και πολλές φορές εμπνευσμένη συνεργασία και άλλων συναδέλφων μου, με έπεισαν από τότε ότι η αποτυχία δεν οφείλονταν σε έλλειψη σχετικής θέλησης των ηγετικών ευρωπα κών πολιτικών προσωπικοτήτων αλλά μάλλον στα ίδια τα δομικά πλαίσια του οργανισμού αυτού, τα οποία δεν ήσαν κατάλληλα ή αρκετά για τέτοιου είδους «πτήσεις» προς τις ψηλές κορφές μιας στενής πολιτικής συναντίληψης και οικονομικής συνεργασίας ανάμεσα στα κράτη της ηπείρου μας. Γενικότερα, η ενωτική προσπάθεια, θεμελιωμένη μόνο στις προ πάρχουσες κοινές ευρωπα κές αξίες της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, της ελευθερίας, της διαφορετικότητας, της ανεκτικότητας, της δικαιοσύνης, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, για να αναφέρω μόνο μερικές από τις κυριότερες από αυτές, αποδεικνυόταν διαρκώς εναργέστερα πως αδυνατούσε να οδηγήσει στο ιδεατό ποθητό αποτέλεσμα. Άλλωστε, αν συνέβαινε το αντίθετο, θα μπορούσε να είχε συμβεί κάτι ανάλογο πολύ ενωρίτερα. Για να καταφέρει να χτίσει την ουσιαστική Ενότητα που της χρειαζόταν, έπρεπε η Ευρώπη να αναζητήσει, πέρα από το «χτες» της, και κάτι καινούργιο ακόμα, λιγότερο νοσταλγικόρομαντικό και περισσότερο ουσιαστικό και δυναμικό, προσαρμοσμένο προσγειωμένο, θα έλεγα στις ανάγκες της ρημαγμένης της πραγματικότητας. Προς την κατεύθυνση αυτή στράφηκαν δύο εμπνευσμένοι ηγέτες της Δύσης, ο Γάλλος Robert Schuman, κατά πρώτο λόγο, και ο Γερμανός Konrad Adenauer, για να το αναζητήσουν σε μια «δημιουργημένη κοινότητα οικονομικών ευρωπα κών συμφερόντων», η οποία ξεκίνησε από την πρωτοποριακή συμφωνία των Παρισίων της 18ης Απριλίου του 1950, γνωστής ως «Σύμφωνο Άνθρακος Χάλυβος», για να επεκταθεί και να ολοκληρωθεί, ως θεμελιακή πια Ευρωπα κή Ενοποιητική Συμφωνία, μετά έξη χρόνια, στην Ρώμη. «Η Ευρωπα κή Ένωση, έλεγε προφητικά ο Robert Schumann, μπορεί να οικο- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 7

10 δομηθεί μόνο σταδιακά και αφού πρώτα δημιουργηθεί σε ορισμένους τομείς μία «εκ των πραγμάτων αλληλεγγύη» ( une solidarite de fait ), όχι, δηλαδή, συναισθηματικής φύσης, αλλά βασισμένη σε μια κατάσταση πραγμάτων.» Όλα τούτα είναι γνωστά, καθώς και οι μετέπειτα πορείες των δύο οργανισμών στους οποίους αναφέρθηκα, δηλαδή. εκείνου που με υπερβολική, νομίζω, απαξίωση, αποκάλεσε ο στρατηγός De Gaule Cette fille mourante au bords du Rhin («αυτή η κόρη που ψυχορραγεί στις όχθες του Ρήνου»), και του άλλου που, με όλες τις δυσκολίες και τους σκεπτικισμούς που συνάντησε, συνεχίζει μια ανοδική πορεία στις συνειδήσεις των ευρωπα κών λαών, με διαρκώς αυξανόμενο γόητρο και ουσιαστικό ρόλο στα ευρωπα κά και, ελπίζω σύντομα, στα παγκόσμια πράγματα. Εκεί που θα ήθελα να σταθώ στο πλαίσιο της θεματικής της σημερινής μας συζήτησης είναι στο γεγονός ότι οι πολιτισμικές αξίες της Ευρώπης δεν απασχόλησαν από τα πρώτα τους βήματα τις ηγεσίες της «Ευρωπα κής Ένωσης», όπως συνέβη με τους εταίρους του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίοι, από τον Μάιο του 1955, έσπευσαν να υπογράψουν στο Παρίσι την Convention Culturelle Europeenne (Ευρωπα κή Πολιτισμική Συμφωνία) με την γνωστή προλογική εμφατική αναφορά της «στην κοινή ευρωπαική κληρονομιά», την οποία μνημόνευσα ανωτέρω. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια από την ίδρυσή της, περισσότερα από 27, για να στρέψει η Ευρωπα κή Ένωση στοργικά την προσοχή της και αυτή στις ευρωπα κές πολιτισμικές αξίες, με το πρώτο δειλό «Σχέδιο Πολιτισμικής Δράσης» που επεξεργάστηκε η Commision το ύπατο, δηλαδή, διοικητικό όργανο της Ευρωπα κής Ένωσης, μόλις το Η καθυστέρηση αυτή, η οποία εξηγείται από όσα ανέφερα για το ιστορικό της πορείας της «Κοινής Αγοράς» που μετεξελίχθηκε στην σημερινή «Ευρωπα κή Ενώση» εξακολούθησε να χαρακτηρίζει το χαλαρό ενδιαφέρον των Βρυξελλών, αφού χρειάστηκαν άλλα 13 χρόνια, δηλαδή ως το 1992, για να αποφασίσει, στο πλαίσιο της Συνθήκης του Μάαστριχτ, να κατατάξει στις αρμοδιότητές της και «την ανάδειξη των κοινών ευρωπα κών αξιών». Η θεμελιακή εκείνη συμφωνία για την εξέλιξη της Ευρωπα κής Ένωσης περιέλαβε, μεταξύ άλλων, και την ρητή υποχρέωση της τελευταίας «να συμβάλει στην ανάπτυξη των πολιτισμών των μελών της με σεβασμό των εθνικών διαφορετικοτήτων, με παράλληλη ανάδειξη της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς.» Ποιά, όμως, είναι αυτή η κοινή πολιτιστική κληρονομιά; Και ποιός πρέπει ή μπορεί να είναι ο ρόλος της στην ένωση της Ευρώπης; Εδώ θα χρειαστεί να καταφύγουμε πάλι στην «επίσκεψιν ονομάτων». Θα πρέπει, δηλαδή, κατά πρώτο λόγο, να ερευνηθεί το περιεχόμενο του όρου «κοινή κληρονομιά», με ιδιαίτερη αναφορά στην ειδοποιό διαφορά «πολιτισμική». «Πολιτισμικό» χαρακτηρίζεται, βέβαια, ό,τι αφορά στον πολιτισμό, ο οποίος, σύμφωνα με την συνήθη παραδοχή του όρου, είναι «ο τρόπος ζωής μιας ομάδας ανθρώπων, δηλαδή συμπεριφορές, πεποιθήσεις, αξίες και σύμβολα που γίνονται αναμφισβήτητα αποδεκτά και που μεταδίδονται με επικοινωνιακό ή μιμητικό τρόπο από γενιά σε γενιά.» Φυσικά, μπορούν να δοθούν λακωνικότεροι ή και λεπτομερέστεροι ορισμοί, που, όμως, δεν μπορούν να μεταβάλουν τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, τα οποία είναι δυνα- 8 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 IΟΥΛΙΟΣ 2013

11 τό να περιληφθούν σε μια μόνο φράση: «ιεράρχηση αξιών». Υπάρχουν, άραγε, «ευρωπα κές πολιτισμικές αξίες», κάποια, δηλαδή, κοινά πολιτισμικά αγαθά στον ιστορικό ή στον γεωγραφικό ευρωπα κό χώρο; Δεν θα επιχειρήσω εδώ να ξανοιχτώ στο πέλαγος της στοχαστικής προσέγγισης του όρου «αξία», ο οποίος, για αιώνες τώρα ως τις ημέρες μας, ως τον Fichte και τον Münsterberg, με το μνημειώδες έργο του Philosophie der Werte («Φιλοσοφία των Αξιών»), βρίσκεται στο επίκεντρο ενός κεντρικού κλάδου της φιλοσοφίας, την «Αξιολογία» και, γενικότερα, την «Ηθική». Θα χρησιμοποιήσω μόνο πρόχειρα και απλά τον όρο «αξίες», με την έννοια που του προσδίδει ο καθημερινός λόγος, δηλαδή ότι αποτελούν «ιδεατά πρότυπα του αποδεκτού, του σημαντικού και του ορθού μέσα σε μιαν ανθρώπινη κοινότητα». Στο ερώτημα για την ύπαρξη κοινών ευρωπα κών πολιτισμικών αξιών είναι γνωστό πως έγιναν πολλές και διαφορετικές προσπάθειες να δοθεί απάντηση, ιδιαίτερα από την στιγμή που οι αξίες αυτές μνημονεύθηκαν σε διάφορα σημαντικά ευρωπα κά κείμενα και διακρατικές συμφωνίες. Ο αριθμός των ερευνών που έχει πραγματοποιηθεί, κυρίως από την δεκαετία του 1980 ως τις ημέρες μας, είναι τόσο μεγάλος, ώστε και μόνον μια απλή αναφορά σε αυτές θα απαιτούσε πολλές σελίδες, οι οποίες, ωστόσο, είναι εύκολα προσβάσιμες από τον καθένα μέσα στο διαδύκτιο. Ιδιαίτερα ενδιαφέρων για το προκείμενο είναι «Ο Άτλας των Ευρωπα κών Αξιών», ο οποίος κυκλοφόρησε το 2005 και περιέχει λεπτομερείς αναφορές στις «αξίες, στους κανόνες, στις πεποιθήσεις και στις συμπεριφορές των Ευρωπαίων στα τέλη της δεύτερης χιλιετίας». Εκείνο που θα πρέπει να σημειωθεί εδώ είναι ότι δεν κατορθώθηκε να εξαχθεί κάποιο συγκεκριμένο θετικό συμπέρασμα για την ύπαρξη κοινών, ευρωπα κού και μόνον χαρακτήρα, πολιτισμικών αξιών. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για το προκείμενο είναι η ογκώδης μελέτη των David Philips και Michael Fogarty με τίτλο: Contrasting Values in Western Europe Unity (Αντικρουόμενες Αξίες στην Δυτικοευρωπα κή Ενότητα) και το γεγονός, ακόμα, ότι εξ αρχής, αλλά με αυξανόμενη έμφαση, η «Ευρωπα κή Ένωση» χαρακτηρίζεται από όλους ως «Union in Diversity» («Ενότητα μέσα στην Διαφορετικότητα»). Σε ένα εύστοχο σχετικό σχόλιό του, ο Ιταλός καθηγητής του Πανεπιστημίου του Μιλάνου Padoa Schioppa γράφει: «Ο χαρακτηρισμός «Ενότητα μέσα στην Διαφορετικότητα» περιέχει δύο διαστάσεις, την πρώτη, η οποία αναφέρεται στο παρελθόν, και την δεύτερη, που αφορά στο μέλλον. Ανάμεσα στις δύο αυτές διαστάσεις, το κεντρικό σημείο εστίασης είναι το παρόν. Από μιαν άποψη, η ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 9

12 θεώρηση της ένωσης ως ενότητας υποδηλώνει το γεγονός ότι η Ευρώπη έχει ήδη κάποια κοινά πολιτισμικά στοιχεία οφειλόμενα στην ιστορία της, με άλλα λόγια (ότι έχει) κοινές αξίες, οι οποίες σε ένα θεμελιακό βαθμό αποτελούν ιδιαίτερα διακριτικά γνωρίσματα του ευρωπα κού πολιτισμού σε σχέση με άλλους ιστορικούς πολιτισμούς. Επιπλέον, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, έχει κοινά οικονομικά, κοινωνικά, στρατηγικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Από μια άλλη άποψη, (ωστόσο), η ενότητα θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελεί στόχο του οποίου η επίτευξη δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί, παρά τον μακρύ δρόμο που διανύθηκε κατά τον μισόν αιώνα της (προσπάθειας) ενοποίησης της ηπείρου μας.» Οι θέσεις αυτές, τις οποίες φαίνεται να υιοθετεί όχι μόνο το μέγιστο τμήμα των θεωρητικών μελετητών της ενωτικής πορείας της Ευρώπης αλλά και οι πολιτικές ηγεσίες της τελευταίας, συνίστανται ουσιαστικά στην αναγνώριση του γεγονότος ότι βεβαίως υπάρχουν κοινά ευρωπα κά πολιτισμικά στοιχεία, αξίες, δηλαδή, κοινές, με την σημείωση, όμως, ότι αυτές δεν είναι αποκλειστικά ευρωπα κές (το «ευρωπα κές» εδώ αναφέρεται στο γεωπολιτικό πλαίσιο στο οποίο αποδίδεται κατά κοινή παραδοχή αυτό το κατηγόρημα). Θα μπορούσε, ωστόσο, κανείς διστακτικά να τις ονομάσει αξίες γενικότερα του δυτικού τρόπου ζωής και συμπεριφοράς, με σαφή αναφορά στην ελληνική και χριστιανική πνευματική κληρονομιά, με κάποιες, όχι όμως κεφαλαιώδους σημασίας, αποκλίσεις ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης, οφειλόμενες σε λόγους ιστορικούς, δογματικών πεποιθήσεων ή και άλλης φύσεως ιδιομορφίες. Η προσφυγή, λοιπόν, στην έκφραση «Ενότητα μέσα στην Διαφορετικότητα» αντικατοπτρίζει, αφ ενός, την συλλογική θυμική τάση προς την «Ενότητα» και, αφ ετέρου, την αναπόδραστη αποδοχή μιας υπάρχουσας «Διαφορετικότητας». Κλείνοντας τις λίγες παρατηρήσεις μου επάνω στο σημερινό μας θέμα, θα ήθελα να σταθώ στο ερώτημα το οποίο εμμέσως αλλά σαφώς θέτει ο τίτλος του: «Η Ενωμένη Ευρώπη και οι Πολιτισμικές της Αξίες», αν, δηλαδή, και σε ποιό βαθμό οι τελευταίες μπορούν να συμβάλουν στην ποθητή πραγματοποίηση μιας Ενωμένης Ευρώπης. Από όσα συνοπτικά ανέφερα στοιχεία προκύπτει καθαρά, νομίζω, ότι όχι μόνον η θεωρία αλλά και η πράξη έδειξαν, πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι οι κοινές πολιτισμικές αξίες, όποιες και αν είναι και σε όποιον βαθμό και αν υπάρχουν, ενώ μπορούν να αποτελούν στοιχείο ενότητας, δεν είναι αρκετές για να θεμελιώσουν από μόνες τους μιαν ολοκληρωμένη Ένωση. Η τελευταία, βέβαια, είναι θεωρητικά δυνατή, ωστόσο, χωρίς αυτές η πραγματοποίησή της θα ήταν πιο δύσκολη και, κυρίως, θα την στερούσε από έναν σημαντικό συνεκτικό ιστό. Η αναγνώριση αυτής της βαρύνουσας σημασίας των κοινών πολιτισμικών αξιών για την στερεώτερη οικοδόμηση της Ευρωπα κής Ένωσης είναι γενική και αναγνωρίζεται ανεπιφύλακτα από τους ηγέτες που διαχειρίζονται σήμερα τις τύχες της. Θα κλείσω τις σχετικές παρατηρήσεις μου με αναφορά σε μια πολύ πρόσφατη δήλωση της κ. Μέρκελ που έγινε στο Στρασβούργο, στην έδρα, δηλαδή, εκείνου του ευρωπα κού οργανισμού που στάθηκε ιστορι- 10 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 IΟΥΛΙΟΣ 2013

13 κά στην πρωτοπορία της αξιοθέτησης αυτών των αξιών. «Οφείλονται χάριτες στο Συμβούλιο της Ευρώπης», έλεγε στις 15 Απριλίου του 2008, «σε αυτόν τον θεματοφύλακα των ευρωπα κών αξιών, ανάμεσα στις οποίες είναι η δημοκρατία, το κράτος δικαίου, η ελευθερία, η διαφορετικότητα, η ανοχή, η δικαιοσύνη και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αν η Ευρώπη κατόρθωσε να γίνει πραγματικότητα, τούτο οφείλεται στο θεμέλιο των κοινών αξιών. Δεν βρισκόμαστε ακόμα στο τέλος αυτής της εύστοχης προσπάθειας, αλλά η ιστορία της Ευρώπης μπορεί επίσης να στείλει μηνύματα στα άλλα μέρη του κόσμου. Οι αξίες μας έρχονται στο προσκήνιο, όταν διερωτόμαστε, αν τα εμπορικά ενδιαφέροντα πρέπει να έχουν προβάδισμα απέναντι στα δικαιώματα του ανθρώπου. Ακόμα και στις οικονομικές δοσοληψίες», κατέληξε η Καγκελάριος της Γερμανίας, «τα θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει να γίνονται σεβαστά.» συστήματος δεν είναι δυνατό να οικοδομηθούν μόνον επάνω σε οικονομικές αρχές αγοράς. Οι λαοί και οι κοινωνίες μεταβάλλονται τόσο από πεποίθηση και ιδέες όσο και από συναλλαγές και εμπόριο. Οι Αξίες και οι Αρχές πρέπει να βρίσκονται στην βάση της κοινής μας προσπάθειας.» Το συμπέρασμα που μπορεί, νομίζω, να εξαχθεί από την βιαστική έστω ματιά που επιχειρήσαμε να ρίξουμε στο σημερινό μας θέμα είναι πως οι πολιτισμικές αξίες που γεννήθηκαν στην Ευρώπη, όσο και αν δεν είναι απόλυτα ομοιόμορφες, αποτελούν ένα πολύτιμο στοιχείο ενότητας, το οποίο δεν μπορεί να αγνοήσει οποιαδήποτε σχετική ευρωπα κή φιλόδοξη προσπάθεια αλλά, αντίθετα, οφείλει να το προβάλει και να το αξιοποιεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Τούτο δεν είναι μόνο χρέος, είναι κέρδος χειροπιαστό και αναμφίβολο. Θετικώτερες, ακόμα, απόψεις για τον θεμελιακό ρόλο των πολιτισμικών αξιών εκφράστηκαν στην «Πανευρωπα κή Διάσκεψη γύρω από τις Αρχές και τις Αξίες για την Οικοδόμηση της Ευρώπης», η οποία συνήλθε στην Αθήνα τον Μάιο του Στην σχετική ομιλία του, ο Γενικός Γραμματέας του Παγκόσμιου Συμβουλίου των Εκκλησιών Δρ Konrad Raiser έλεγε: «Η πρόσφατη εμπειρία της ευρωπα κής ιστορίας μας δίδαξε πως το όραμα και η επιτυχία της ευρωπα κής ιδέας και η βιωσιμότητα ενός διεθνούς ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ ΣΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΕΝΩΜΕΝΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 11

14 ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 12 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

15 Ασμχου (Δ) Κων/νου Νιζάμη Ο στρατηγός Γιάννης Μακρυγιάννης γεννήθηκε στα τραχιά βουνά της Δωρίδας. Φτωχοί και κυνηγημένοι άνθρωποι οι γονείς του, κατατρεγμένοι από τους Τούρκους του Αλήπασα, το μόνο που μπόρεσαν να προσφέρουν στο παιδί τους ήταν το δώρο της ζωής σε μια υπόδουλη, φτωχή και βασανισμένη χώρα. Με τέτοια καταγωγή, ούτε λόγος βέβαια να γίνεται για οποιουδήποτε είδους μόρφωση. Ο μικρός Γιάννης, από την τρυφερή ηλικία των 8 χρόνων, αναγκάζεται να βγει στη βιοπάλη. Μετά από πολλές δουλειές, πηγαίνει ως υπηρέτης στο σπίτι του ευκατάστατου πατριώτη του Αθανασίου Λιδωρίκη στην Άρτα και εκείνη την περίοδο γίνεται γνωστός ως το «Γιαννάκη του Λιδωρίκη». Ωστόσο, φαίνεται πως η φύση είχε προικίσει τον μικρό Γιάννη με ευφυ α και διάθεση για πρόοδο. Σύντομα γνωρίζεται με τους προύχοντες της Άρτας, αποκτά την εμπιστοσύνη τους και δανείζεται από αυτούς κεφάλαια για την κατοπινή εμπορική του δραστηριότητα. Γίνεται έμπορος αγροτικών προ όντων και, όπως λέει ο ίδιος στα απομνημονεύματά του, «καζάντισα τα ελέη του Θεού». ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 13

16 Σε αυτή την περίοδο της ζωής του, η κλίση του για τη στρατιωτική ζωή και η αγάπη του προς τα όπλα φαίνονται μόνο από ένα περιστατικό που περιγράφει απαράμιλλα ο ίδιος. Σε κάποιο πανηγύρι, ένας συγχωριανός του του έδωσε να βαστά το τουφέκι του. Ο Μακρυγιάννης θέλησε να πυροβολήσει στον αέρα, «να το ρίξει». Το όπλο, πιθανώς από αδέξιο χειρισμό του, καταστράφηκε, «ετζακίστη», γράφει ο στρατηγός και τότε ο συγχωριανός του τον έδειρε εμπρός στον κόσμο. Με πληγωμένη τη φιλοτιμία του, ο μικρός Γιάννης θα καταφύγει στην εκκλησία του εορτάζοντος συνονόματού του αγίου και με φωνές και κλάματα θα κλείσει συμφωνία με τον άγιο. Αργότερα, όταν καζάντισε καλά, αρματωμένος και πλούσιος, τηρώντας το δικό του μέρος της συμφωνίας, αφιέρωσε ασημένιο καντήλι στον Άγιο Ιωάννη, «τον πραγματικό μου φίλο και προστάτη». Φτωχόπαιδο, λοιπόν, αγράμματος και μεσίτης αγροτικών προ όντων, με μια αγάπη στα άρματα. Τίποτε περισσότερο, όμως: Ο Μακρυγιάννης δεν ανήκει στον κύκλο εκείνο των οπλαρχηγών που μαθήτευσαν τον πόλεμο ως κλέφτες και αρματωλοί στα κακοτράχαλα ελληνικά βουνά, δεν ήταν Σουλιώτης, ώστε να ζει από τον πόλεμο, και δεν ανήκε στο κύκλο των οπλαρχηγών που ο Αληπασάς έφερε στα Γιάννενα, για να τους προσέχει. Τίποτα δεν προμήνυε την εξέλιξή του σε έναν από τους σημαντικότερους αγωνιστές του Κι όμως, ο Μακρυγιάννης δεν ήταν απλά ένας γενναίος στρατιώτης, ένας ακόμα ανάμεσα σε χιλιάδες αγωνιστές οι οποίοι ναι μεν πολέμησαν με θάρρος και αυταπάρνηση και η πατρίδα τους «οφείλει χάριτες», 1 ναι μεν «θυσίασαν αρετή και πατριωτισμό», όμως δεν αναδείχτηκαν σε ηγετικές μορφές. Ο Μακρυγιάννης πέρασε από το στάδιο του απλού στρατιώτη σε αυτό του καπετάνιου και, πιο πέρα ακόμα, σε αυτό του εμπνευσμένου ηγέτη που διαθέτει και ένα εξαίρετο στρατηγικό μυαλό. Ο Μακρυγιάννης αποτελεί μια στρατιωτική και πολιτική 2 ιδιοφυία. Ακόμα και γνωστοί καπεταναίοι δεν επέδειξαν τη στρατιωτική ευφυία που επέδειξε ο Μακρυγιάννης. Θα πρέπει, βέβαια, εξαρχής να τονίσουμε ότι τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη δεν αποτελούν ένα βιβλίο στρατηγικής, ένα βιβλίο περί της τέχνης του πολέμου ή ένα βιβλίο διεθνών σχέσεων. Ο Μακρυγιάννης δεν συγγράφει ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο, δεν φιλοδοξεί απλά να φιλοσοφήσει για τη φύση του πολέμου, ούτε να παραθέσει τεχνικές και συμβουλές επί στρατιωτικών θεμάτων. Ο σκοπός του είναι μάλλον ευρύτερος και, έτσι, ο αναγνώστης δεν θα συναντήσει τους σύγχρονους όρους στρατηγικής και διεθνών σχέσεων, δεν θα διαβάσει εκτενείς αναλύσεις της τάδε ή της δείνα μάχης και της εκάστοτε ακολουθούμενης τακτικής. Ωστόσο, όλα αυτά ενσωματώνονται αβίαστα στη διήγησή του και μεταφέρονται στον αναγνώστη εντελώς φυσικά π.χ. η οικονομική διάσταση της υψηλής στρατηγικής 3 αποτυπώνεται αρκετές φορές με τη χαρακτηριστική 14 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

17 φράση «τα αναγκαία του πολέμου» και εντέλει αρκετές φορές λειτουργούν και εντυπώνονται στον αναγνώστη με φυσικό τρόπο. 4 Μελετώντας τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, νομίζει κανείς ότι ο στρατηγός έχει διαβάσει τον Κλαούζεβιτς και, παρότι ο στρατηγός ταυτίζεται μαζί του σε πολλά σημεία, διαφοροποιείται σε άλλα, 5 ενώ υποστηρίζει με θέρμη διδάγματα όπως αυτά του Σουν Τζου, τον οποίο θα πίστευε κανείς ότι ο στρατηγός όχι μόνο έχει διαβάσει αλλά και αποστηθίσει, εφαρμόζοντάς τον συνέχεια. 6 Τα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη περιέχουν πλήθος εννοιών στρατηγικής και διεθνών σχέσεων. Ακόμα περισσότερο, είναι ίσως ο πρώτος δυτικός στρατιωτικός μετά τους βυζαντινούς 7 στον λόγο του οποίου συναντάμε έννοιες της έμμεσης προσέγγισης παρόμοιες με αυτές του Σουν Τζου και, πολύ αργότερα, του επηρεασμένου από αυτόν B.H. Liddell Hart. Πώς το κατάφερε αυτό ένας αγράμματος άνθρωπος, είναι η πρώτη απορία που μας έρχεται στον νου. Η απάντηση είναι εκ πρώτης όψεως δύσκολη: πράγματι, ο Μακρυγιάννης ήταν αγράμματος. Ήταν, όμως, αμόρφωτος και ανεκπαίδευτος; Φυσικά, όχι. Ο Μακρυγιάννης μεγάλωσε σε ένα μεγαλοαστικό σπίτι μιας πολιτείας (το σπίτι του πλούσιου εμπόρου Γιαννάκη Λιδωρίκη στην Άρτα) και είναι σίγουρο ότι πολλές φορές θα είχε ακούσει και συμμετάσχει στις συζητήσεις των πλούσιων και μορφωμένων εμπόρων που σύχναζαν εκεί. «Εκεί μπρός εις το σπίτι του ήταν μία πιάτζα και μαζώνονταν οι άρχοντες, οι έμποροι, και κάθονταν ως τα μεσάνυχτα το καλοκαίρι. Τότε εγώ έβανα και καθάριζαν το μέρος εκείνο, τους έδινα και ό,τι τους χρειάζονταν, τους καλόπιανα.» Οι αναφορές, μέσα στο έργο του, στους αρχαίους προγόνους είναι βέβαιο ότι προέρχονται από κάποια λόγια πηγή. Υπήρξε άραγε για τον Μακρυγιάννη μια λόγια μορφή που να τον ενέπνευσε, να τον δίδαξε και, σε έναν βαθμό, να τον διαμόρφωσε; Είναι οπωσδήποτε δύσκολο να απαντηθεί αυτό το ερώτημα και απαιτείται ιστορική έρευνα. Ωστόσο, οι αναφορές στην αρχαία Ελλάδα αλλά και το παρακάτω σχόλιο του Μακρυγιάννη για τον φιλικό του κύκλο ενισχύουν την άποψη ότι ο Μακρυγιάννης συμμετείχε σε μια ομήγυρη μορφωμένων, εύπορων ανθρώπων, οι οποίοι, ακόμα και αν δεν τον δίδαξαν γράμματα, σίγουρα τον μόρφωσαν με την ευρύτερη έννοια του όρου: «Έκατζα εις Άρτα ως δέκα χρόνια, έκαμα πολλούς φίλους. Εκεί είχα φίλον και έναν σακελλάριον, ύστερα έγινε οικονόμος. Τον είχα στενόν φίλον, ότι η συντροφιά μου ήταν με τους καλύτερούς μου.» Εξάλλου, η γρήγορη οικονομική του άνοδος δείχνει ότι είχε γίνει αποδεκτός από αυτούς ακριβώς τους κύκλους. Όσο για τη στρατιωτική του παιδεία, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα απομνημονεύματα, αν και δεν γράφονται από έναν στρατιωτικό με τη μόρφωση ενός ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 15

18 αντίστοιχου των τότε ευρωπα κών στρατευμάτων, αποτελούν την κατάθεση εμπειρίας ενός στρατιωτικού με 9 χρόνια αδιάκοπης αιμάσσουσας πολεμικής προσπάθειας ενάντια τόσο σε τακτικά όσο και σε άτακτα στρατεύματα. Κατά τα 9 αυτά έτη πολέμησε δίπλα σε ιδιοφυείς στρατιωτικούς ηγέτες με μεγάλη εμπειρία (Μπακόλας, Καρα σκάκης, Ανδρούτσος) και, οπωσδήποτε, η υπηρεσία αυτή εμπεριείχε έντονο το στοιχείο της εκπαίδευσης στην πράξη. Ένα χαρακτηριστικό περιστατικό αυτής ακριβώς της στην πράξη εκπαίδευσης περιγράφει στα απομνημονεύματά του ο στρατηγός, μέσω του οποίου ο ίδιος κατανόησε την αξία της πειθαρχίας στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Με το ξέσπασμα της επανάστασης, κατατάσσεται στον ντα φά (στο αρματωλικό σώμα) του καπετάνιου Γώγου Μπακόλα και συμμετέχει στις μάχες για την κατάληψη της Άρτας. Εκεί ο Μακρυγιάννης, φλεγόμενος από ενθουσιασμό, αψηφά τις διαταγές των ανωτέρων του, εγκαταλείπει τις καθορισμένες από αυτούς θέσεις και εισέρχεται στην Άρτα. Τότε παίρνει το πρώτο και οριστικό μάθημα για την αξία της πειθαρχίας. Αξίζει να παρατεθεί το περιστατικό, όπως το περιγράφει ο ίδιος: «Νύχτωσε παραγγείλαμεν εμείς και οι τρακόσοι εις τους ανωτέρους μας για τις θέσες οπού πιάσαμεν και προχωρέσαμεν. Τότε αυτείνοι μας στείλανε ολουνών, την θέση του να φυλάξη ο καθείς οπού σας διορίσαμεν κι όσες πιάσετε του κεφαλιού σας να τις αφήσετε. Εμείς δεν ακούσαμεν αυτούς θέλαμεν του κεφαλιού μας. Τότε μας παραγγέλνουν οι ανώτεροι ότι ακούτε και σύρτε εκεί οπού σας διατάξαμεν, ή γίνετε εσείς κεφαλές να οδηγάτε εμάς να σας ακούμεν ό,τι μας λέτε Την αυγή πήγαμεν εις τους ανώτερους όλοι χολιασμένοι. Τότε μας λένε Διατί χολιάσετε, ότι σας είπαμεν να πάτε εις τα πόστα σας; Να σας ειπούμεν την αιτίαν: Εμείς είμαστε τόσες ημέρες νηστικοί και άγυπνοι τώρα ηύραμε φαγί, κρασί και θα φάτε καλά και θα πιήτε -καθώς το κάμετε- και θα μεθύσετε κι αποσταμένοι, έρχονταν οι Τούρκοι, σας βρίσκαν σ αυτείνη την κατάσταση, σας αφάνιζαν και κοντά σ εσάς κιντυνεύαμεν κ εμείς, ότι είμαστε ολόγυρα τρογυρισμένοι από τους Τούρκους.» O Μακρυγιάννης συνδέθηκε, επίσης, στενά με επιφανείς πολιτικούς της επανάστασης, οι οποίοι διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό την υψηλή στρατηγική της, κυρίως στους τομείς της εξωτερικής νομιμοποίησης και της διπλωματίας. Όπως χαρακτηριστικά γράφει: «Εγώ είμαι στενός τους φίλος, αυτό τους είναι γνωστόν. Τον Μεταξά τον έχω και κουμπάρο και σύντροφο σε μίαν μεταβολή, τον Κωλέτη κουμπάρο, το Μαυροκορδάτο το ίδιον στενός φίλος από εξαρχής μ όλους.» Είναι βέβαιο, λοιπόν, ότι ο 16 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

19 Μακρυγιάννης είχε γνώσεις και στρατιωτικής στρατηγικής αλλά και κατανοούσε πλήρως το δυναμικό πεδίο της υψηλής στρατηγικής και τις δυνάμεις που το διαμορφώνουν. Επομένως, δεν είναι παράξενο που τα απομνημονεύματά του περιέχουν μία πληθώρα στρατηγικών αρχών και εννοιών. Η παρούσα εργασία σκοπό έχει να αναδείξει αυτή την πλευρά του στρατηγού Μακρυγιάννη. Για να υποστηρίξουμε τον συλλογισμό μας, αρκεί να διαβάσουμε τα απομνημονεύματα του στρατηγού, έχοντας παράλληλα στον νου τα έργα των Κλαούζεβιτς και Σουν Τζου, καθώς και κείμενα και αναλύσεις διεθνών σχέσεων. Μια άλλη παράμετρος που αποδεικνύει τη στρατιωτική ιδιοφυία του είναι, βέβαια, αυτή καθαυτή η στρατιωτική καριέρα του στρατηγού. Καταρχάς, λοιπόν, η επιτυχία του Μακρυγιάννη ως οπλαρχηγού είναι μοναδική, δεδομένης, όπως είπαμε, της ταπεινής καταγωγής του και της ελάχιστης σχέσης με τα όπλα και τον πόλεμο που είχε έως τότε. Όπως λέει ο ίδιος: «Με δεκοχτώ ανθρώπους πρωτοκινήθηκα εις τον αγώνα ως τους χίλιους-τετρακόσιους μ αξίωσε ο Θεός να χω εις την οδηγίαν μου.» Οι ηγετικές ικανότητες του Μακρυγιάννη φαίνονται ξεκάθαρα. Και με ποιους στρατιώτες! Με στρατιώτες, άτακτους, φύσει απείθαρχους, σκληροτράχηλους και χωρίς καμιά έννοια σεβασμού σε οπλαρχηγούς, διαταγές και κανονισμούς. 8 Η θερσιτική φύση του Έλληνα στρατιώτη είναι πανταχού παρούσα στο έργο του Μακρυγιάννη. Είναι χαρακτηριστικό το επεισόδιο με τον Καρα σκάκη στο Φάληρο το 1827, «τον πήραν με τα κέρατα», 9 γράφει ο Μακρυγιάννης. Ο στρατηγός κατορθώνει με αυτό το υλικό στα χέρια του να ισορροπεί μεταξύ της απαραίτητης πειθαρχίας που πρέπει να υπάρχει σε ένα στρατιωτικό σώμα και του στενού δεσμού που πρέπει να υφίσταται μεταξύ ηγήτορα και ηγουμένων. Κάνει τα πάντα για τους στρατιώτες του, πληρώνει τους μισθούς που η επαναστατική κυβέρνηση πολλές φορές αδυνατεί να καταβάλει: «δανείστηκα, γυμνώθηκα και τους πλέρωσα εξ ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 17

20 όλοι οι αξιωματικοί Τότε φέρνω εκείνους οπού γύμνωσαν τους ανθρώπους εις το ποτάμι. Με την αράδα τους έδερνα όλους όσο-οπού τους πάγαινε το αίμα από τον κώλον... Τότε τους έβαλα εις τις προβιές, τους πλέρωσα τα μηναία τους, τους έδωσα και το διαβατήριόν τους, τους άφησα εις το χωριόν, όσο ν αναλάβουν να τους συγυρίζουν. Από τότε σας λέγω, αδελφοί αναγνώστες, ποτέ μου ως την σήμερον άτιμον κι άρπαγον άνθρωπον δεν είδα κι όπου πάνε από τους ανθρώπους μου, τους δέχονται οι κάτοικοι ως αδελφούς τους.» 10 ιδίων μου», γράφει συχνά. Αλλού κινδυνεύει για να τους σώσει από βέβαιο θάνατο και αιχμαλωσία, όπως έγινε στο Κάστρο της Αθήνας, όπου τραυματίζεται για να σώσει τον Κώστα Λαγουμιτζή, ενώ αλλού, όπως οι ομηρικοί ήρωες, διακινδυνεύει, μη θέλοντας να αφήσει ακόμα και το άψυχο κορμί τους στον αντίπαλο. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν ανέχεται την παραμικρή απειθαρχία ή κακή συμπεριφορά από τους στρατιώτες του, επιβάλλοντας σκληρές ποινές. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή της τιμωρίας των στρατιωτών του που κακοποίησαν και λήστεψαν χωριάτες στην Πελοπόννησο. «Στέλνω και κόβω βέργες καλές γερές κ έστειλα και ήρθαν Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο Μακρυγιάννης μυείται στη Φιλική Εταιρεία από φίλο του έμπορο και τότε, πριν ακόμα αρχίσει η μεγάλη περιπέτεια του αγώνα, η ιδιοφυία του Μακρυγιάννη αρχίζει να διακρίνεται. Καταλαβαίνει άριστα τη φύση του αγώνα που θα ακολουθήσει, τις θυσίες, την προσπάθεια, τους κινδύνους, καλύτερα από τους περισσότερους Έλληνες. Η απόφαση να μυηθεί στο μυστικό της Φιλικής Εταιρείας δεν είναι μια απόφαση βασισμένη μόνο στο θυμικό και στον πόθο της απελευθέρωσης αλλά και σε μια ορθολογική αποτίμηση των προσωπικών κινδύνων. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο στρατηγός: «Κατεβάζει τις εικόνες όλες και μ ορκίζει και αρχινάγει να με βάλη εις το μυστήριον. Αφού προχώρεσε, τότε τ ορκίστηκα ότι δεν θα το 18 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

21 μαρτυρήσω κανενού όμως να μου δώση καιρόν οχτώ ημέρες να συλλογιστώ αν είμαι άξιος δι αυτό το μυστήριον και αν μπορώ να ωφελήσω, να το λάβω, ή να κάτζω είναι σα να μην το ξέρω ολότελα. Πήγα στοχάστηκα και τα βαλα όλα ομπρός και σκοτωμόν και κιντύνους και αγώνες -θα τα πάθω δια την λευτερίαν της πατρίδος μου και της θρησκείας μου.» Η ορθολογική κρίση για τη φύση του αγώνα που πρόκειται να ακολουθήσει φαίνεται και από τον διάλογο που διεξάγεται αργότερα μεταξύ του στρατηγού και ενός πλούσιου εμπόρου. Ο ορθολογισμός του Μακρυγιάννη απέναντι στην αφέλεια του εμπόρου 11 είναι αποκαλυπτικός της άγνοιας της πλειοψηφίας των Ελλήνων για τις θυσίες στις οποίες θα καλούνταν να υποβληθούν. 12 «Του λέγω, αυτά τα χρήματα, οπού βλέπω θεμωνιά τάλλαρα (και γράφαν και πέντ -έξι γραμματικοί), δεν τα στέλνεις πουθενά να χρησιμέψουν δια του λόγου-σου και δια την πατρίδα; Μου λέγει Τι στοχάζεσαι, αυτό το Ρωμαίγικο θα κάμη άργητα να γένη; Θα κοιμηθούμε με τους Τούρκους και θα ξυπνήσουμε με τους Ρωμαίγους. Είπα και εγώ Μεγάλοι άνθρωποι, ξέρετε μεγάλα πράγματα. Εγώ μικρός, ξέρω ολίγα κάμετε ό,τι σας φωτίση ο Θεός.» Ο Μακρυγιάννης, παρότι μεγαλωμένος μέσα στην παράδοση του αρματωλισμού και της κλεφτουριάς, ενός φαινομένου που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε ανταρτοπόλεμο ή σύγκρουση χαμηλής έντασης, κατανοεί ότι η κλίμακα του αγώνα που θα ακολουθήσει δεν συγκρίνεται με τίποτα προγενέστερο. Χτύπημα κλέφτικο με λίγη ζημιά δεν μπορεί να κερδίσει πόλεμο. Ο στρατηγός κατανοεί, από τα πρώτα επαναστατικά του βήματα και πριν ακόμα από την κήρυξη της επανάστασης και το ξέσπασμα των εχθροπραξιών, την αξία της διοικητικής μέριμνας και του εφοδιασμού. Έχει επίγνωση της σκληρότητας του αγώνα που θα ακολουθήσει και των πόρων που θα χρειαστεί να εξευρεθούν και να καταναλωθούν, τη στιγμή που ακόμη και έμπειροι καπετάνιοι αδυνατούν να διακρίνουν τη φύση του επερχόμενου αγώνα, εγκλωβισμένοι στη σκέψη του κλέφτικου (αντάρτικου αγώνα). Τα «αναγκαία του πολέμου» είναι μια μόνιμη έγνοια του Μακρυγιάννη σε όλη την διάρκεια της επανάστασης. Είναι χαρακτηριστικό το περιστατικό της εξοικονόμησης πυρίτιδας, ακόμα πριν από την έναρξη της επανάστασης στην περιοχή της Άρτας. «Αφού ήταν πολλή Τουρκιά εις Αρτα και Πρέβεζα και Σούλι... και βάλαν... και μάζωναν και τ άρματα των Ρωμαίγων και να βουλώσουνε και τον πάλτο της μπαρούτης, του μολυβιού, των στουρναριών της Αρτας. Και αυτόν τον πάλτο τον είχε ένας αγαθός άνθρωπος Γιωργάκη Κοράκη τον έλεγαν... Αφού τον ήξερα τίμιον άνθρωπον, ρώτησα τον Οικονόμο και τον μακαρίτη Γώγο Μπακόλα και Σκαρμίτζο, ότι μπήκαν και αυτείνοι εις το μυστήριον (γενναίοι ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 19

22 άντρες και αγαθοί πατριώτες) και, αφού τους ρώτησα, δεν ήθελαν να τον βάλουν εις το μυστήριον τον Κοράκη, ότι φοβώνταν να-μην τους προδώση το μυστήριον. Και πολεμοφόδια δεν είχαμε τελείως σ εκείνα τα μέρη, και ο τόπος όλος πιασμένος, και θα κάναμε επανάστασιν χωρίς πολεμοφόδια και τα περισσότερα ντουφέκια με σκοινιά δεμένα. Τότε αποφασίζω μόνοςμου, χωρίς να ρωτήσω τους άλλους, και ορκίζω τον παλταδόρο, τον αγαθόν πατριώτη, και αδειάσαμε όλον τον πάλτο και πήραμε το μπαρούτι, μολύβι και στουρνάρια.» Η έγνοια του Μακρυγιάννη για την εφοδιαστική υποστήριξη, η κατανόηση ότι ο πόλεμος δεν κερδίζεται μόνο από τη γενναιότητα των στρατιωτών αλλά και από ένα πλήθος άλλων παραγόντων που πρέπει να υπολογίζονται διατρέχει όλο το έργο του. Παραδείγματος χάριν, καταγράφοντας τις προετοιμασίες για τη μάχη στους Μύλους, γράφει: «Συγυρίστηκα εις τους Μύλους κ εφόδιασα τις κούλιες απ ούλα τ αναγκαία, και κρέας και κρασί και ρακί -και τώρα θέλει ιδή ντουφέκι Ελληνικόν!» Κι ακόμα: «οι Τούρκοι, ότ ήταν πολλή δύναμη και με τ αναγκαία τους, και οι δικοί-μας δεν είχαν ούτε ψωμί.» «Εκείνοι οπού πολεμούσαν εκεί πολέμησαν και ύστερα τον Δράμαλη εις Πελοπόννησο κ έξω εις την Ρούμελη τους ζα ρέδες οπού θα μπαζαν οι Τούρκοι, τους σκότωναν αυτούς εις τα στενά και δεν πήγαν οι ζα ρέδες εις την Πελοπόννησον και χάθη ο Δράμαλης. Αν είχε ζα ρέ, τι λόγο είχε να χαθή;» Πέραν, φυσικά, των υλικών δυνάμεων, ο Μακρυγιάννης αναφέρεται πάντοτε στις ηθικές δυνάμεις που πρέπει να διαθέτει τόσο ο ηγέτης όσο και, γενικά, ο στρατός. Κατακρίνοντας την παράδοση του κάστρου της Κορίνθου στους Τούρκους χωρίς καν να δοθεί μάχη, γράφει: «Εβάλετε και νέον αρχηγόν εις το φρούριον της Κόρθος, Αχιλλέα τον έλεγαν, λογιώτατον κι ακούγοντας το όνομα Αχιλλέα, παντηχαίνετε ότ είναι εκείνος ο περίφημος Αχιλλέας. Και πολέμαγε τ όνομα τους Τούρκους. Δεν πολεμάγει τ όνομα ποτέ, πολεμάγει η αντρεία, ο πατριωτισμός, η αρετή. 13 Κι ο Αχιλλέας ο δικός-σας, ο φρούραρχος της Κόρθος, λεβέντης ήταν, Αχιλλέγα τον έλεγαν, είχε και το κάστρο εφοδιασμένο από τ αναγκαία του πολέμου, είχε και τόσο στράτεμα. Οταν είδε τους Τούρκους του Δράμαλη από-μακρυά, και ήταν και καταπολεμησμένος από Ρούμελη, από Ντερβένια, βλέποντάς τον ο Αχιλλέας άφησε το κάστρο κ έφυγε, απολέμηστο.» «Κι όλοι οι απλοί Ελληνες αγωνίστηκαν με μεγάλον πατριωτισμόν και γενναιότητα δια την πατρίδα και θρησκεία.» 20 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

23 «Οι Τούρκοι μας έβαλαν εις το κανόνι, οπού δεν είδαμε πούθε να κάμωμε. Δεν ήταν ο Αχιλλέας, ο φρούραρχος της Διοίκησης, οπού τ αφίνει φοδιασμένο και φεύγει είναι Τούρκος, πολεμάγει δια την πίστη του. Ο Τούρκος έτρωγε ποντίκια και μας γάμησε το κέρατο με τα κανόνια και μπόμπες.» Το τυχαίο, το απρόβλεπτο, η τριβή και η ομίχλη του πολέμου, στοιχεία που περιγράφονται στο έργο του Κλαούζεβιτς και που πολλές φορές κρίνουν την έκβαση μιας μάχης και του πολέμου ακόμα, εμφανίζονται συνεχώς στο έργο του Μακρυγιάννη. Ο οπλαρχηγός Γώγος εγκωμιάζεται από τον Μακρυγιάννη για την αξία του, τη γενναιότητά του, τις ηγετικές του ικανότητες και την τύχη του: 14 «Ήτανε πολλά άξιος και γενναίος ο Γώγος και τυχερός εις τον πόλεμον και με πολύ κουμάντο.» Παρόμοια, στην πολιορκία του Νιόκαστρου, κατά την είσοδο του αιγυπτιακού στόλου στο κόλπο του Ναβαρίνου, ο θαλάσσιος προμαχώνας του κάστρου ανατινάζεται «από κακή μας τύχη», γράφει ο Μακρυγιάννης. «Τότε διατάζει και μπήκαν τα καράβια μέσα και η κακή μας τύχη πήρε φωτιά η ντάπια της θάλασσας και πήγαν εις τον αγέρα οι άνθρωποι και τα κανόνια μας.» Κι ακόμα: «Η κακή μας τύχη το ποτάμι είχε πολύ νερό» Ενώ, για την πτώση του κάστρου ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 21

24 της Ακρόπολης, γράφει: «Ηταν άτυχη γενικώς η πατρίδα και οι Αθηναίγοι και το πήραν οι Τούρκοι» Με παρόμοιο τρόπο, ο Μακρυγιάννης, αναφέροντας χαρακτηριστικά περιστατικά, μας εισάγει στην έννοια της τριβής στον πόλεμο. Η αποτυχία μιας επίθεσης εναντίον των Τούρκων κατά την πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών και η παρολίγον καταστροφή των ελληνικών δυνάμεων που συμμετείχαν σε αυτήν εξαιτίας ενός μεθυσμένου «μαγκατζή»: 15 «Μπήκαν οι δικοί μας εις την λίνια τους μέρασα κάθε δέκα ανθρώπων μίαν μποτίλλια ρούμη ένας, το δωσα την ρούμη, δεν την έδωσε να πιούνε οι συντρόφοι του, οπού ταν μάγκατζης, την έπγε μόνος-του όλη και μέθυσε.. Εκείνος ο μεθυσμένος τράβησε το μαχαίρι κ έβαλε τις φωνές. Οι Τούρκοι πήραν χαμπέρι. Εμείς κινηθήκαμεν άταχτα οι Τούρκοι τραβήχτηκαν από- κεί. Τότε ωρμήσαμεν απάνου τους και κόντεψε να πάθωμεν εμείς εκείνο οπού θα κάναμεν των Τούρκων.» Αντίστοιχα, η ανακάλυψη, από τους Τούρκους, των ελληνικών δυνάμεων κατά τη διάβαση ενός ποταμού εξαιτίας του φόβου κάποιου στρατιώτη: «Πέρναγε ένας μ ένα άλογον καβάλλα, τον έλεγαν Γιωργάκη, γουρούνι απελέκητο ήταν, έπεσε σ ένα βόθηλα σ την άκρη, ήταν γλίνα και βούλιαξε με τ άλογόν του. Έβαλε τις φωνές Χαθήκαμεν! Ακουσε τ ασκέρι αυτόν τον λόγον, οπού ταν σ την μέση σ το ποτάμι, κιότεψαν όλοι και γύρισαν οπίσω και κόντεψαν να πνιγούν. Τότε εμείς μείναμεν μόνοι-μας από-πέρα. Μας έννοιωσαν οι Τούρκοι, πιάσαμεν τον πόλεμον. Πήραμεν καμπόσους κατοίκους γυμνούς και δυστυχείς, τρομάξαμεν να τους σώσωμεν και να σωθούμεν από τον πόλεμον των Τούρκων κι από το ποτάμι.» Στο Νιόκαστρο οι οπλαρχηγοί ανακαλύπτουν ότι κάποιοι στρατιώτες έπιναν το νερό κρυφά, ανατρέποντας όλους τους σχεδιασμούς τους. 16 «Ήταν μία στέρνα εις τον Ιτσκαλέ έπιναν το νερό κρυφά οι στρατιώτες. Είχαν ένα καλάμι τρυπήση μακρύ, την στέρνα την είχαμεν βουλλωμένη, κι αυτοί τρύπησαν σ ένα μέρος ολίγο και την νύχτα πήγαιναν κρυφά και πίναν.» Η φυσική προσπάθεια που χρειάζεται να καταβληθεί στον πόλεμο και η οποία αποτελεί έναν βασικό συντελεστή τριβής αναφέρεται, επίσης, στο έργο του Μακρυγιάννη, ο οποίος δεν εξωρα ζει ούτε εξιδανικεύει πουθενά τον πόλεμο σε όλο του το έργο: «Κόντεψα να σωθώ κι εγώ οτ ήμουν κουτσός από την αρρώστια του Μισολογιού, με πονούσαν τα γόνατά μου... Έκαμα όρκο να μην ξαναπάγω εις πόλεμον εις την κατάστασην όπου ήμουν χωρίς ποδάρια.» «Εγώ κι ο Κώστα Λαγουμιτζής ήμαστε αποσταμένοι, ότι φκειάνα- 22 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

25 μεν νύχτα και ημέρα τα λαγούμια να τους χαλάσουμεν των Τούρκων τα δικά-τους.» «Το κάστρο ήταν σάπιον και γκρεμίζεταν κ εμείς φκειάναμεν με ξύλα σαν κασσόνια από-μέσα και τα γιομίζαμε χώμα. Και δουλεύαμε και πολεμούσαμε νύχτα και ημέρα και ταινιάσαμε. Κι αρρώστησαν οι περισσότεροι εξ-αιτίας του αγώνος του πολλού και της δίψας.» Το μοναδικό αντίδοτο που μπορεί να αντισταθμίσει κάπως την επίδραση της τριβής και της τύχης είναι η εμπειρία, και ο Μακρυγιάννης το διαπιστώνει, το κατανοεί και το αναφέρει. Χαρακτηριστικά, κρίνοντας μια ελληνική αποτυχία, γράφει : «Δεν ήταν από κακίαν των Ελλήνων, όμως πρώτη φορά έμπαιναν σε τέτοιον αγώνα, δεν ήξεραν οι άνθρωποι καλά την πολεμική. Και γίνηκαν και πολλά λάθη.» Κι ακόμα: «Η δύναμη των Τούρκων πολλή και χωρίς σκέδιον καλό να κάμωμεν εμείς χαλαστήκαμε.» «Την χώρα την βαστήσαμεν τριάντα-τέσσερες ημέρες. Κολλήσαμεν εις το κάστρο Αγούστου 3, τα Όταν μπήκαμεν εις το κάστρο, ήταν πλήθος εκεί βόιδια. Ο Γκούρας, αμαθής από μπλόκους, τα βγαλε και τ απόλυσε όλα έξω, και τα πήραν οι Τούρκοι.» Η χρήση των κατασκόπων 17 και η σημασία των πληροφοριών αναφέρεται και αυτή από τον Μακρυγιάννη σε αρκετές περιπτώσεις, εξάλλου και αυτός κατά την έναρξη της επανάστασης ανέλαβε τον ρόλο του κατασκόπου, σύμφωνα με την περιγραφή του: «Τότε εμείς στενά πολιορκημένοι από τους Τούρκους παντού, και δεν μαθαίναμε και τίποτας, ευρέθη εύλογον από τον Οικονόμο της Άρτας και Γώγο και Σκαρμίτζο να στείλουν εμένα ως πραματευτή να πάγω εις Πάτρα και από- κεί να περάσω εις την ανατολική Ελλάδα ν ανταμώσω πρώτα τον Διάκο, να τον ρωτήσω δια τα τρέχοντα και να του ειπώ να βαρέσουνε σε όλα αυτά τα μέρη, και να πάγω να μιλήσω και με τον Πανουργιά και άλλους καπεταναίους να βαρέσουνε αυτείνοι και οι Πελοποννήσιοι, να τραβηχτή κάμποση Τουρκιά, να βαρέσουμε και εμείς εκεί τότε.» «Πλερώνομε βαριά να βρούμε προδότη και δεν στέκει τρόπος να μαρτυρήση κανένας το μυστικόν, να μάθωμε μόνος του ο ραγιάς μας πολεμεί ή και οι Δυνάμες.» «Είχαμε στείλει ένα τζασίτη 18 εις το Ζητούνι και ήρθε και μας είπε ότι θα κινηθούν από τρείς μεριές να μπούνε μέσα, από το Πατρατζίκι, να πέσουνε από πάνου τον Ζυγόν, από τις Θερμοπύλες κι από την Νευρόπολη τ ορδί του Σαλώνου.» «Ενας παπάς από τα χωριά της Φήβας ήταν φίλος των Τούρκων πολύ αγαπημένος κ έκανε τον άγιον εις τους Ρωμαίους και πήγαινε σε όλα τα ορδιά και πολιτείες και νησιά κ έβλεπε και μάθαινε ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 23

26 όλα τα μυστικά των Ελλήνων και πάγαινε και τα πρόδωνε των Τούρκων.» Παρομοίως, αναφέρεται η σημασία της εξαπάτησης και της προσποίησης στον πόλεμο, 19 με τη χρήση των οποίων μπορούμε να αιφνιδιάσουμε τον αντίπαλο και να επιτύχουμε τους αντικειμενικούς σκοπούς μας ευκολότερα. Γράφει χαρακτηριστικά για μια ενέργεια των Τούρκων: «Οι Τούρκοι είχαν γελάση τους Έλληνες, ότι έβγαλαν και λέγαν ότι θα κινηθούν δια Φήβα κι Αθήνα, και οι Έλληνες είχαν την προσοχή τους αυτούθε, και μ αυτείνη την ευκαιρίαν μπήκαν οι Τούρκοι απολέμητοι και με λίγην ζημίαν τους (κλέφτικο χτύπημα).» Ακόμα, αναφέρεται η εξαπάτηση των Τούρκων από τον Οδυσσέα Ανδρούτσο: «Τότε ο Δυσσέας, αφού είδε τους Τούρκους δυνατούς πολύ και οι Έλληνες αδύνατοι τότε, δια-να προλάβη όλα αυτά τα κακά, τους άρχισε τους Τούρκους ο Δυσσέας μ ομιλίες, πως θα προσκυνήση Δολερώς ο Δυσσέας τους υποσκέθηκε αυτά, με ψευτιές.» Η μάχη των Μύλων αποτελεί, ίσως, το σημείο καμπής στη στρατιωτική καριέρα του Μακρυγιάννη. Αρχικά αναγνωρίζει τη στρατηγική σημασία της θέσης, αλλά και τις ευρύτερες συνέπειες που θα είχε η κατάληψη του Ναυπλίου από τις δυνάμεις του Ιμπραήμ. Έπειτα, 20 ενάντια σε όλη, ίσως, τη στρατιωτική μέχρι τότε εκπαίδευσή του και πείρα, αποφασίζει να μείνει εκεί και να δώσει μια αποφασιστική μάχη: «Δυνάμωσα την θέσιν των Μύλων καλά να πολεμήσουμεν εκεί όσο-να λυώσουμε. Ότι αν μας πάρη αυτείνη την θέσιν, πάγει και τ Ανάπλι. Ότι νερόν δεν είχε μέσα ούτε δράμι και τα κανόνια πεσμένα από τα λέτα.» Εκεί, λοιπόν, ο Μακρυγιάννης, αφού εφοδιάζει τη θέση με όλα τα «αναγκαία του πολέμου» και την οχυρώνει όσο καλύτερα μπορεί, γνωρίζοντας τη φύση των συμπολεμιστών του, τον τρόπο μάχης τους και, γενικότερα, τη νοοτροπία των ανθρώπων σε κίνδυνο, θέλοντας να διασφαλίσει τη νίκη, εφαρμόζει μια στρατηγική βγαλμένη, θα έλεγε κανείς, κατευθείαν από το βιβλίο του Σουν Τζου. Συγκεκριμένα, ο Μακρυγιάννης αφαιρεί κάθε δυνατότητα οπισθοχώρησης και, ουσιαστικά, θέτει το δίλημμα της νίκης ή του θανάτου στους συναγωνιστές του. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: 21 «Θα καθίσουμεν να πολεμήσουμεν εδώ να σωθή τ Ανάπλι. - Μου λένε, εμείς δεν είμαστε εις την οδηγίαν σου να μας προστάζης είμαστε μόνοι-μας αρχηγοί. -Τους είπα, το γνωρίζω αυτό όμως σας λέγω ως αξιωματικοί, ποίον είναι οπού θα ωφελήση την πατρίδα; Να στείλετε τ άλογά σας εις τ Ανάπλι και πιάνομεν κα κια και τα χομεν εδώ, κι όταν έρθη ο οχτρός πολεμούμεν, κι αν είναι κίντυνος σ εμάς, τότε μπαίνομεν εις τα κα κια και πάμεν εις τ Ανάπλι. Κι αν δεν βαστήσουμεν τούτην την θέσιν, και 24 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ÔÅÕ ÏÓ 98 ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

27 φωτογραφία δημοτικού σχολείου στην Κάρπαθο πηγή: E%AF%CE%B4%CE%B1 τ Ανάπλι είναι σε ριζικόν κι όλη η πατρίδα. Λέγοντάς τους πολλά τοιούτα, εμείναμεν σύνφωνοι και διώξαμεν όλοι τ άλογά μας δια τ Ανάπλι.. Τότε, δια-να σκοτωθούμεν όλοι είπα ότι πρέπει να διώξω και τα κα κια. Ότ είχε ο καθένας από τρία-τέσσερα και δι αυτό δεν θέλαν να φκειάσουνε ταμπούρια. Το είχαν σκοπό, αν πλησιάση ο Μπρα μης, να μπούνε μέσα κι άλλοι να πάνε εις τ Ανάπλι, κι άλλοι σ τα νησιά... Αυτείνοι γύρευαν αφορμή- σ έναν καιρόν φύγαν όλα τα κα κια και πάνε εις την δουλειά τους.όταν ξεμάκρυναν, τα πήραν χαμπέρι... Τότε τους λέγω, Οι ελπίδες μας ήταν αυτές πάγει κι αυτό και είμαστε σε κίντυνο.» 22 Ο Μακρυγιάννης θαυμάζει τον Οδυσσέα Ανδρούτσο όχι μόνο για τις ηγετικές και στρατιωτικές του ικανότητες αλλά και για την ικανότητά του να παράγει αποτελέσματα χωρίς να χρειαστεί να πολεμήσει. Για τον Μακρυγιάννη, η καταστροφή των εχθρικών δυνάμεων δεν προ ποθέτει απαραίτητα μια αιματηρή μάχη, δεν μάχεται για να εξοντώσει τον αντίπαλο (ίσως, βέβαια, επειδή ξέρει ότι, δεδομένης της αναλογίας δυνάμεων, αυτό είναι αδύνατο), αλλά για να επιτύχει τον πολιτικό αντικειμενικό του σκοπό, την απελευθέρωση και ανεξαρτησία της Ελλάδας. Συναντάμε, λοιπόν, για πρώτη φορά σε γραπτό στρατιωτικού στη Δύση, σπέρματα της έμμεσης προσέγγισης: «Σαν σκοτώναμε τον Δυσσέα, κύριε Κωλέτη, τότε οπού θελες η Εκλαμπρότη σου, όταν ήρθαν τόσοι πασσάδες και δώδεκα-χιλιάδες ασκέρι και η ανατολική Ελλάς μισοπροσκύνησε κι ο Δυσσέας μ ένα ντεσκερέ του τους έδιωξε, 23 ποιος θα τους έδιωχνε, αν δεν ήταν ο Δυσσέας; Ποιος είχε την επιρρογή και ικανότη αυτεινού; Δεν θα κυριεύαν όλα τα μέρη εις την άχλιαν κατάστασιν οπού βρισκόμασταν;» Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της έμμεσης προσέγγισης ο Μακρυγιάννης το ανακαλύπτει κατά τη μάχη στους Μύλους: τη σημασία της ηγεσίας και την παράλυση που μπορούμε να προκαλέσουμε στον εχθρό, εάν τον «αποκεφαλίσουμε», του στερήσουμε, δηλαδή, την ηγεσία του. Γράφει χαρακτηριστικά: 24 «Τότε μιλήσαμεν αναμεταξύ μας να βαρούμεν τους αξιωματικούς, ότι αυτείνοι φέρναν με το στανιόν τις κολώνες απάνου μας. Όταν αρχίσαμεν και βαρούγαμεν ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΔΙΟΦΥΙΑ 25