Σχέσεις Παραδοσιακών Οικισμών και Φυσικού Περιβάλλοντος. Δρ. Κωνσταντίνος Ν. Κασιούμης, Δασολόγος Ερευνητής Ειρήνη Κασιούμη, Αρχιτέκτων MSc Πολεοδόμος

Transcript

1 Σχέσεις Παραδοσιακών Οικισμών και Φυσικού Περιβάλλοντος Δρ. Κωνσταντίνος Ν. Κασιούμης, Δασολόγος Ερευνητής Ειρήνη Κασιούμη, Αρχιτέκτων MSc Πολεοδόμος ΠΕΡΙΛΗΨΗ Για την κατανόηση της σημασίας των παραδοσιακών οικισμών, δεν πρέπει να βασιστεί κανείς μόνο στα κτίσματα, τα μεμονωμένα μνημεία και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τεχνοτροπία τους, αλλά να τα αντιμετωπίσει ως μία ενότητα μαζί με τους ανθρώπους που έζησαν και ζουν στους οικισμούς αυτούς, και ειδικότερα τον τρόπο και τα μέσα που έχουν χρησιμοποιήσει και αξιοποιήσει για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες επιβίωσης, που παρήγαγαν το οικιστικό περιβάλλον, έχουν άμεση αναφορά στο φυσικό περιβάλλον του αντίστοιχου οικισμού, ιδίως στον ορεινό χώρο, στον οποίο αναφέρεται κυρίως η εισήγηση αυτή. Ο σύγχρονος άνθρωπος, επηρεασμένος από τον τεχνολογικό πολιτισμό, δεν συνειδητοποιεί άμεσα τη στοιχειώδη σχέση ανθρώπουφύσης, η σύγχρονη διαχείριση της οποίας αποτελεί το θέμα αυτής της εισήγησης αυτής. Στις παλαιότερες κοινωνίες όμως, και ιδίως στους παραδοσιακούς ορεινούς οικισμούς, η σχέση αυτή γίνεται άμεσα αντιληπτή μιας και το φυσικό περιβάλλον αποτελεί τη βάση της επιβίωσής τους. Οι παραδοσιακοί οικισμοί αναπτύχθηκαν μέσα σε ένα κλίμα αρμονίας, με αξιοποίηση και εκμετάλλευση του άμεσου γεωγραφικού χώρου από την εκάστοτε τοπική κοινωνία, που διαμόρφωσε τις δικές της πολιτισμικές αξίες, διαχειριζόμενη το γεωγραφικό χώρο και το φυσικό περιβάλλον με τέτοιο τρόπο, ώστε και να προστατεύεται και να διατηρεί τις ιδιαίτερες αξίες του. Η προσεκτική μελέτη της συνύπαρξης οικισμών - φύσης και της αρμονικής συμβίωσης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον μας δίνει πολύτιμα μαθήματα ορθολογικής διαχείρισης, ιδίως σήμερα που οι συνέπειες της αλόγιστης χρήσης των φυσικών πόρων έχουν φέρει το θέμα της διαχείρισης του περιβάλλοντος στο προσκήνιο παγκοσμίως. Στους παραδοσιακούς οικισμούς, η άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ιδίως του πρωτογενούς τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία, δασοπονία, κλπ.) με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον, όχι μόνο δεν υποβαθμίζει τις ιδιαίτερες οικολογικές αξίες μιας περιοχής, όπως είναι η χλωρίδα, η πανίδα και η βιοποικιλότητα, αλλά, αντίθετα, εξασφαλίζει τη διατήρησή τους και συμβάλλει στις περισσότερες περιπτώσεις και στη βελτίωσή τους. Ασφαλώς, οι παραδοσιακοί οικισμοί δε θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστοι από τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις. Οι αλλαγές αυτές συντελούνται με συνεχώς εντεινόμενους ρυθμούς και επηρεάζουν όχι μόνο τη φυσιογνωμία των οικισμών και των κτισμάτων, αλλά και την άσκηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Αυτή η εξέλιξη εντείνει την υποχρέωση της πολιτείας αλλά και κάθε «υπεύθυνου» πολίτη για την προστασία και διατήρηση των μνημείων της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της πατρίδας μας, δηλαδή των οικισμών, κτισμάτων, τεχνών, παραγωγικών πρακτικών, λαϊκών παραδόσεων κ.α. Η διατήρηση όμως αυτή δεν μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο με την αντιμετώπισή τους ως μουσειακών αντικειμένων, αλλά με την προϋπόθεση της διατήρησης του ιδιαίτερου χαρακτήρα τους μαζί με την εξασφάλιση μιας ολοκληρωμένης αξιοβίωτης ανάπτυξης. Μιας IOANNINA_KASIOUMIS 1 27/10/2012

2 ανάπτυξης που να αποτελεί την ελπίδα για την αναζωογόνηση πολλών, εγκαταλειμμένων μέχρι σήμερα, παραδοσιακών και ορεινών οικισμών. Για την αναζήτηση του περιεχομένου της ως άνω ανάπτυξης, αξίζει να δει κανείς με ενδιαφέρον τις νέες σχέσεις του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον, στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας, όπως αυτές διαμορφώνονται τόσο στις αστικές περιοχές, όσο και στους παραδοσιακούς ορεινούς οικισμούς. Οι νέες αυτές σχέσεις αντικατοπτρίζονται στο θεσμό των προστατευόμενων περιοχών, που συνυπάρχουν σε πολλές περιπτώσεις με τους ορεινούς παραδοσιακούς οικισμούς. Οι προστατευόμενες περιοχές, στις οποίες περιέχονται εξ ορισμού και τα γεωγραφικά συνδεδεμένα με αυτές πολιτιστικά στοιχεία, εκτός από την προστασία και διατήρηση της βιοποικιλότητας, έχουν σήμερα ευρύτερες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές αξίες και λειτουργίες. Με την καλύτερη κατανόηση του θεσμού αυτού και την εντονότερη ενασχόληση επιστημόνων με τα προβλήματά τους, διαφάνηκε ότι στην πράξη, η εξυπηρέτηση των λειτουργιών τους δεν εξασφαλίζεται με την απομόνωσή τους, αλλά με την ενεργό διαχείρισή τους. Μια τέτοια διαχείριση, με συγκεκριμένες αρχές και κανόνες, είναι η ολοκληρωμένη αειφορική διαχείριση, που έχει εφαρμοστεί με επιτυχία σε πολλές χώρες, όχι μόνο σε προστατευόμενες αλλά και σε άλλες φυσικές περιοχές με παρόμοια χαρακτηριστικά. Στο πλαίσιο της αξιοποίησης των πολύπλευρων λειτουργιών τους, πρέπει καταρχάς να αναγνωριστεί ότι οι προστατευόμενες περιοχές αποτελούν, σε όλο τον κόσμο, πόλους έλξης ενός συνεχώς αυξανόμενου αριθμού επισκεπτών. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι, ιδίως από τις αστικές περιοχές, επιδιώκουν την ψυχική και σωματική τους αναζωογόνηση στο ύπαιθρο και κυρίως, σε περιοχές με ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον, όπως οι προστατευόμενες περιοχές. Ταυτόχρονα επιδιώκουν να «ανακαλύψουν» την τοπική ταυτότητα, όπως κατ εξοχήν εκφράζεται στη χρήση του χώρου των οικισμών και στην αρχιτεκτονική των κτισμάτων τους. Τα δύο αυτά στοιχεία ενδιαφέροντος (φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον) είναι, όπως αναφέρθηκε, αλληλένδετα στις περιοχές των παραδοσιακών ορεινών οικισμών. Επομένως, η κατάλληλη οργάνωση της εξυπηρέτησης των επισκεπτών σε αυτές τις περιοχές μπορεί να δημιουργήσει πολλαπλά οφέλη και προοπτικές για την ολοκληρωμένη αξιοβίωτη ανάπτυξή τους. Η οργάνωση αυτή μπορεί να επιδιωχθεί, στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης διαχείρισης των οικισμών, χωρίς να τίθεται σε κίνδυνο η διατήρηση του χαρακτήρα και της υπόστασης μιας περιοχής ως φυσικού οικοσυστήματος. Ασφαλώς, όλες οι δραστηριότητες αναψυχής δεν είναι κατάλληλες για την προώθηση του «τουρισμού» στις προστατευόμενες και άλλες φυσικές και οικιστικές περιοχές. Είναι ανάγκη να κατανοηθεί ότι όσοι επισκέπτονται τέτοιες περιοχές, επιθυμούν και πρέπει να αντιμετωπίζονται, κατά την επίσκεψή τους αυτή, ως μια ειδική κατηγορία τουριστών, που δεν ενδιαφέρεται για εντυπωσιακές υποδομές εξυπηρέτησης οργανωμένων καταναλωτικών δραστηριοτήτων. Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και η αποφυγή αρνητικών επιπτώσεων στην ίδια την τουριστική εμπειρία εξασφαλίζεται με την προώθηση μιας γρήγορα αναπτυσσόμενης νέας μορφής τουρισμού. Είναι ο οικοτουρισμός, ο οποίος έχει ως βασική φιλοσοφία του την παροχή στους επισκέπτες μιας ευχάριστης, αλλά υπεύθυνης ταξιδιωτικής εμπειρίας, που προάγει την προστασία της φύσης, με ελάχιστες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Πέρα από την ανάδειξη παραδοσιακών φυσικο-πολιτιστικών συνόλων και την προώθηση περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, ευοίωνη προοπτική του οικοτουρισμού στους παραδοσιακούς ορεινούς οικισμούς αποτελεί η παροχή ευκαιριών κοινωνικοοικονομικής συμμετοχής (απασχόλησης) στον τοπικό πληθυσμό. Οι ευκαιρίες αυτές αναφέρονται όχι μονάχα στην κατάλληλη οργάνωση και διαχείριση των φυσικών περιοχών για να δεχτούν επισκέπτες, αλλά και στην εξυπηρέτηση των ίδιων των επισκεπτών τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και κατά την παραμονή τους μέσα στους οικισμούς. Μπορούν να IOANNINA_KASIOUMIS 2 27/10/2012

3 συμβάλουν, επομένως, σημαντικά στην αναζωογόνηση πολλών παραδοσιακών και ορεινών οικισμών, που αντιμετωπίζουν σήμερα προβλήματα εγκατάλειψης και απομόνωσης. Ταυτόχρονα, στη λογική της ολοκληρωμένης αξιοβίωτης ανάπτυξης μπορούν να ενταχθούν σύγχρονες παραγωγικές δραστηριότητες, όπως βιολογικές καλλιέργειες τροφών και βοτάνων και μικρές μεταποιητικές μονάδες, που αποτελούν άλλωστε μια σύγχρονη «συνέχεια» της παραδοσιακής σχέσης εξάρτησης ορεινών οικιστικών συνόλων από το άμεσο φυσικό τους περιβάλλον. Συνδυαζόμενες με τις αναφερθείσες υποδομές υποδοχής επισκεπτών, δύνανται να συμβάλλουν περαιτέρω στην αναζωογόνηση των παραδοσιακών οικισμών και του αρχιτεκτονικού τους αποθέματος. Τα παραπάνω αξίζει να προσεχθούν ιδιαίτερα από όλους όσους έχουν τη δυνατότητα, από οποιαδήποτε θέση, να προωθήσουν και να στηρίξουν την κατάλληλη διαχείριση και την ορθολογική αξιοποίηση του ανεπανάληπτου φυσικού περιβάλλοντος και της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς, που υπάρχει σε πολλές ορεινές περιοχές της χώρας μας. IOANNINA_KASIOUMIS 3 27/10/2012

4 ΕΙΣΗΓΗΣΗ Για να κατανοήσουμε καλύτερα τις προοπτικές των παραδοσιακών οικισμών, στην εποχή μας, δεν πρέπει να περιοριστούμε στα κτίσματά ή τα μεμονωμένα μνημεία και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τεχνοτροπία τους. Είναι απαραίτητο να συνειδητοποιήσουμε επίσης ότι αποτελούν ζωντανούς οργανισμούς, με την έννοια ότι στεγάζουν μια κοινωνία, ένα δεδομένο κοινωνικοοικονομικό σύνολο, άρρηκτα δεμένο με το φυσικό χώρο που περιβάλλει τον οικισμό. Στο πλαίσιο αυτό, θα πρέπει να τονιστεί ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες επιβίωσης, που παρήγαγαν το οικιστικό περιβάλλον, έχουν άμεση αναφορά στο φυσικό περιβάλλον του αντίστοιχου οικισμού, ιδίως όσον αφορά τον ορεινό χώρο, στον οποίο αναφέρεται η εργασία αυτή. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό επομένως, σε οποιαδήποτε προγράμματα μελέτης, διατήρησης ή αξιοποίησης των παραδοσιακών οικισμών, παράλληλα με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους, να εξεταστεί και η σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον, το σκηνικό, κατά κάποιο τρόπο, μέσα στο οποίο ζουν και δημιουργούν τον πολιτισμό τους οι κάτοικοι ενός τόπου. Η αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης στις παραδοσιακές κοινωνίες Ο σύγχρονος άνθρωπος, επηρεασμένος από τον τεχνολογικό πολιτισμό, με τις όποιες θετικές ή αρνητικές συνέπειές του, δεν συνειδητοποιεί ιδιαίτερα τη στοιχειώδη σχέση ανθρώπου και φύσης. Στις παλαιότερες κοινωνίες όμως και ιδίως στους παραδοσιακούς και τους ορεινούς οικισμούς, η σχέση αυτή γίνεται άμεσα αντιληπτή. Ο άνθρωπος στις κοινωνίες αυτές στηρίχτηκε στη φύση, την εκμεταλλεύτηκε για να οργανώσει τη διαβίωσή του, προκάλεσε αλλαγές και μεταβολές αναγκαίες για το σκοπό αυτό, τις οποίες όμως εκείνη είχε τη δυνατότητα να επουλώσει και να ενσωματώσει, γιατί δεν την υπερέβαιναν. Το φυσικό περιβάλλον αποτελεί τη βάση της επιβίωσης των παραδοσιακών κοινωνιών, γι αυτό η προστασία και η διατήρησή του αποτελεί κύριο μέλημά τους. Οι κάτοικοι σε αυτές τις κατά βάση αγροτικές και αυτάρκεις κοινωνίες, έχουν ως βασικές ασχολίες την κτηνοτροφία, τη δασοπονία και την καλλιέργεια της γης, κυρίως σε μικρές εκτάσεις και σε περιορισμένη σχετικά κλίμακα. Χρησιμοποιούν πρακτικές που αποσκοπούν στην ήπια χρήση της γης και στηρίζονται στην αυτοσυντήρηση, τη μικρή κατανάλωση, την επαναχρησιμοποίηση των υλικών και τη χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (Καρυοφύλης, 2004). Συνειδητοποιώντας την ανάγκη της ανανέωσης του φυσικού χώρου και της ελαχιστοποίησης των αρνητικών συνεπειών της ανθρώπινης επίδρασης, μεριμνούν για μια σειρά μέτρων όπως: την αγρανάπαυση, την εναλλαγή των καλλιεργειών, τη μεικτή καλλιέργεια, τη φυσική λίπανση των αγρών, την περιμετρική βόσκηση, τη διατήρηση φυσικών φρακτών από θάμνους και δένδρα, το συνδυασμό γεωργίας, κτηνοτροφίας, δασοπονίας, κ.ά. Τα μέτρα αυτά συμβάλλουν στην ενδυνάμωση του εδάφους, την αύξηση της παραγωγικότητας και την ανανέωση των φυσικών πόρων, με συνέπεια και τη διατήρηση του βιολογικού δυναμικού του οικοσυστήματος. IOANNINA_KASIOUMIS 4 27/10/2012

5 Παράλληλα, μεριμνούν ώστε οι διάφορες κατασκευές και εγκαταστάσεις που σχετίζονται με τις παραγωγικές και άλλες δραστηριότητες, να ενσωματώνονται στο φυσικό περιβάλλον και το τοπίο της περιοχής, εκμεταλλευόμενοι με τον καλύτερο τρόπο τη μορφολογία, τις δυνατότητες και τις ιδιαιτερότητες κάθε θέσης. Για τη σταθεροποίηση των κεκλιμένων εδαφών, ανεγείρονται τοίχοι αντιστήριξης και δημιουργούνται αναβαθμίδες ώστε να συγκρατείται το χώμα για τις καλλιέργειες. Είναι οι γνωστές ξερολιθιές, διαχρονικά οικείες στο ορεινό τοπίο, που κατασκευάζονται επίσης για την οριοθέτηση των βοσκοτόπων και των αγρών, ενώ παρόμοια τεχνοτροπία εφαρμόζεται και στους περιβόλους των κατοικιών, των ναών, των μοναστηριών, των ξωκλησιών, των γεωργικών αποθηκών, των αλωνιών, των νερόμυλων και, γενικώς, πολλών παραγωγικών και άλλων εγκαταστάσεων. Οι ξερολιθιές αυτές που έχουν μοναδικά μορφολογικά χαρακτηριστικά και αισθητικές ιδιαιτερότητες συνιστούν ταυτόχρονα ιδανικούς μικρο-βιοτόπους για πολλά είδη πανίδας και χλωρίδας (ερπετά, πουλιά, έντομα, φυτά) και δένουν με τον τρόπο αυτό τη φύση με τα ανθρώπινα κτίσματα και τον πολιτισμό τους. Το δέσιμο αυτό της φύσης με τον ανθρώπινο πολιτισμό καταδεικνύεται και από την επιλογή της θέσης και τον τρόπο ανέγερσης των διάφορων κατασκευών και κτισμάτων που εξυπηρετούν όχι μόνο παραγωγικές, αλλά και τις θρησκευτικές και άλλες ανάγκες των κατοίκων. Εγκαταστάσεις και υποδομές συμπληρώνουν την οργάνωση της κοινοτικής έκτασης και παράλληλα συμμετέχουν στη διαμόρφωση αυτής της τάξης πραγμάτων στο χώρο (Αράπογλου, 2005). Κατασκευές όπως μύλοι, νεροτριβές, πριστήρια (υδροπρίονα), τυροκομεία, αλώνια, στάνες, βρύσες, πηγάδια και άλλα σχετικά, καθώς και τα εξωκλήσια και μοναστήρια, βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο, σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον κάθε οικισμού, αξιοποιώντας τις περιβαλλοντικές δυνατότητες κάθε θέσης και εμπλουτίζοντας, παράλληλα, την πολιτιστική του ταυτότητα. Ιδιαίτερη αξία έχουν επίσης τα μονοπάτια, οι περίφημοι βουνίσιοι δρόμοι, που φτιάχτηκαν για την ενδοεπικοινωνία των παραπάνω δραστηριοτήτων, για την πρόσβαση στις διάφορες χρήσεις και εγκαταστάσεις, στα χωράφια, στα ξωκλήσια, στο μύλο, στη στάνη, στα διπλανά χωριά. Συνοδευμένα από αναγκαίες πρόσθετες κατασκευές, όπως τα πέτρινα τοξωτά γεφύρια, τα καλντερίμια και οι σκάλες, δημιουργούν ένα ξεχωριστό μικρο-πολιτισμό, άρρηκτα δεμένο και ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον κάθε περιοχής. Η ως άνω συνοπτική ανάλυση, μας οδηγεί στο ακόλουθο συμπέρασμα: Οι παραδοσιακοί οικισμοί αναπτύχθηκαν με σωστή αξιοποίηση και εκμετάλλευση του άμεσου γεωγραφικού χώρου από την εκάστοτε τοπική κοινωνία, που δημιούργησε τις δικές της πολιτισμικές αξίες διαχειριζόμενη το φυσικό περιβάλλον με τέτοιο τρόπο ώστε και να προστατεύεται διαχρονικά και να διατηρεί τις ιδιαίτερες αξίες του. Η άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ιδίως του πρωτογενούς τομέα, με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον, δεν υποβαθμίζει τις ιδιαίτερες οικολογικές αξίες μιας περιοχής, όπως είναι η χλωρίδα, η πανίδα και η βιοποικιλότητα, αλλά εξασφαλίζει τη διατήρησή τους, συμβάλλοντας μάλιστα συνήθως στον εμπλουτισμό και στη βελτίωσή τους. Αυτή η αρμονική συνύπαρξη των παραδοσιακών ορεινών κοινωνιών με το φυσικό περιβάλλον, μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε ότι όταν αναφερόμαστε στο φυσικό περιβάλλον δεν εννοούμε μόνο, ή κυρίως, τις «παρθένες» φυσικές περιοχές, που σπανίζουν άλλωστε στον πλανήτη μας. Ασφαλώς οι περιοχές με αδιατάρακτο φυσικό IOANNINA_KASIOUMIS 5 27/10/2012

6 περιβάλλον είναι πολύτιμες για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας της βιόσφαιρας και πρέπει να προωθείται η διατήρηση και επέκτασή τους. Δεν αρκεί όμως αυτό. Η επιβίωση του ανθρώπου και η βελτίωση της ποιότητας της ζωής του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από τις πολιτικές που θα εφαρμοστούν για τη διατήρηση των οικολογικών αξιών, την εξασφάλιση της χλωρίδας, της πανίδας και της βιοποικιλότητας, στο ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο ο άνθρωπος παρεμβαίνει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, με σκοπό τη διαχείριση και την εκμετάλλευσή του. Και θα πρέπει να τονίσουμε εδώ ότι δεν είναι ανέφικτη η διατήρηση των αξιών του φυσικού περιβάλλοντος, σε συνδυασμό με τη χρήση του από τον άνθρωπο, αρκεί να εξασφαλίζεται η αρμονική συνύπαρξή τους. Εδώ ακριβώς έγκειται η αξία των μεθόδων και των πρακτικών, της φιλοσοφίας γενικά, που ανάπτυξαν και εφάρμοσαν οι παραδοσιακές κοινωνίες, ιδίως του ορεινού χώρου, για την εξασφάλιση της επιβίωσής τους. Πρακτικές όπως οι ξερολιθιές και οι φυσικοί φράκτες, οι αγροί με ακανόνιστα γεωμετρικά σχήματα, οι διάσπαρτες εγκαταστάσεις σε φυσικά επιλεγμένες θέσεις του ευρύτερου γεωγραφικού χώρου, οι παραδοσιακές πρακτικές και η συμπληρωματικότατα στη γεωργία, κτηνοτροφία και δασοπονία, δημιουργούν ένα τοπίο, όπου εξασφαλίζεται η φυσική ανανέωση του βιολογικού δυναμικού και διατηρούνται οι ιδιαίτερες αξίες του οικοσυστήματος. Οι όποιες παραγωγικές δραστηριότητες και εγκαταστάσεις, δεν εμποδίζουν ουσιαστικά τη βασική λειτουργία που προσδιορίζει την έννοια του οικοσυστήματος, το γεγονός δηλαδή ότι η φύση και οι φυσικές διεργασίες, και όχι ο άνθρωπος, εξακολουθούν πάντοτε να έχουν πρωτεύοντα ρόλο στη διατήρηση και εξέλιξη των βιοτικών και αβιοτικών χαρακτηριστικών και αξιών μιας συγκεκριμένης περιοχής. Ο άνθρωπος αποτελεί μέρος του οικοσυστήματος μιας περιοχής, ανεξάρτητα αν συμβάλλει με τις ενέργειες και τις πολιτικές του θετικά ή αρνητικά στην εξέλιξη, ή ακόμα και στη κατάρρευσή του. Οι παραδοσιακοί οικισμοί και το συνδεδεμένο φυσικό περιβάλλον στη σημερινή πραγματικότητα Είναι φανερό ότι οι παραδοσιακοί οικισμοί με τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστοι από τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις που συντελούνται με συνεχώς εντεινόμενους ρυθμούς από τις αρχές του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα. Η αποδυνάμωση του ορεινού χώρου από το ανθρώπινο δυναμικό του και η ερήμωση των περισσότερων παραδοσιακών οικισμών, οδηγεί μοιραία στην εγκατάλειψη του κτισμένου χώρου, τη σταδιακή εξαφάνιση των κοινωνικών δομών του παρελθόντος, των χρήσεων γης και του πολιτισμού που δημιουργήθηκε στις περιοχές αυτές. Με την εγκατάλειψη των οικισμών, το ορεινό τοπίο με τις αλληλένδετες παραγωγικές δραστηριότητες και τις διάσπαρτες, ενσωματωμένες σε αυτό εγκαταστάσεις, μεταβάλλεται δραματικά και μετατρέπεται σε ένα αδιάφορο σύνολο, όπου είτε θα έχουμε εκτεταμένες γυμνές εκτάσεις, όταν έχει συντελεστεί σε μεγάλο βαθμό η μη αντιστρεπτή υποβάθμισή του, είτε τη σταδιακή εμφάνιση μιας ομοιόμορφης δασικής βλάστησης. Δημιουργούνται ασφαλώς νέες οικολογικές ισορροπίες αλλά χάνονται, βαθμιαία, οι ιδιαίτερες περιβαλλοντικές αξίες που προέκυψαν από την αρμονική αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης. IOANNINA_KASIOUMIS 6 27/10/2012

7 Όπου συγκρατείται μόνιμος ενεργός πληθυσμός, αλλάζει, πολλές φορές έντονα, όχι μόνο η φυσιογνωμία των οικισμών και των κτισμάτων, αλλά και η άσκηση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Πολλοί οικισμοί που γνωρίζουν έντονη τουριστική ανάπτυξη έχουν περιέλθει σε ένα στάδιο αμήχανης ανοικοδόμησης, με χαρακτήρα που προσομοιάζει μάλλον την αδιάφορη εικόνα των περισσότερων ελληνικών αστικών κέντρων, γεγονός στο οποίο συμβάλλει και η έλλειψη αποτελεσματικής θεσμικής πολιτισμικής προστασίας. Επίσης, σε περιοχές όπου υπάρχει δυνατότητα γεωργικής ανάπτυξης, εφαρμόζονται νέες ιδέες, όπως ο εκούσιος ή ακούσιος αναδασμός. Τα κανονικά σχήματα των αγρών, η αυξανόμενη χρήση πρόσθετων ουσιών, οι μονοκαλλιέργειες κλπ, επεκτείνονται σταδιακά, συχνά χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αυτή η εξελικτική πορεία, οποιαδήποτε και αν είναι τα αποτελέσματά της, δεν μπορεί ασφαλώς να αγνοηθεί δεν είναι δυνατόν να επιστρέψουμε στο παρελθόν ούτε να αρνηθούμε τη δυναμική της ανθρώπινης εξέλιξης. Αν θέλουμε όμως να σχεδιάσουμε σωστά το μέλλον, αναμφισβήτητα δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ούτε το παρελθόν, ούτε τις συνέπειες των οποιωνδήποτε εξελικτικών και αναπτυξιακών διαδικασιών σε μια περιοχή. Προς την κατεύθυνση αυτή, τα παραδοσιακά στοιχεία, μνημεία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, οικισμοί, κτίσματα, τέχνες, παραγωγικές πρακτικές, λαϊκή παράδοση, κλπ, χρειάζονται τη φροντίδα μας και δεν μπορούμε να τα αφήσουμε να χαθούν. Αποτελεί καθήκον κάθε ευνομούμενης πολιτείας να υιοθετήσει κατάλληλες πολιτικές και κίνητρα, ώστε να προστατευτούν, να διατηρηθούν και να αναδειχτούν κατάλληλα τα παραδοσιακά αυτά μνημεία, πολύτιμα στοιχεία της ίδιας της εθνικής της ταυτότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, η καταγραφή, διατήρηση και κατάλληλη ανάδειξη παραδοσιακών παραγωγικών διαδικασιών και πρακτικών, προϊόντων αρμονικής αλληλεπίδρασης ανθρώπου και φύσης, έχει ιδιαίτερη σημασία. Η αναζωογόνηση παραδοσιακών οικισμών σε συνδυασμό με τη σύγχρονη ορθολογική διαχείριση του συνδεδεμένου φυσικού περιβάλλοντος Η διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών και των συνδεδεμένων πολιτιστικών και φυσικών αξιών είναι ασφαλώς σημαντική, δεν μπορεί όμως να εξασφαλιστεί με την αντιμετώπισή τους ως μουσειακών αντικειμένων. Η βιωσιμότητα των εναπομείναντων πληθυσμών άλλωστε εξαρτάται από την εξασφάλιση κατάλληλων συνθηκών και ευκαιριών, που θα στηρίξουν την επιβίωση και τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους. Ακόμα και όταν η εγκατάλειψή τους έχει φτάσει σε οριακό σημείο, επιβάλλεται η αναζωογόνηση των παραδοσιακών και ιδίως των ορεινών οικισμών, ώστε να παραμείνουν ζώντες οργανισμοί, αφού είναι φανερό ότι οποιαδήποτε προγράμματα διατήρησης ή ανάπτυξης δεν μπορεί να έχουν εφαρμογή παρά μόνο σε ζωντανούς ανθρώπινους οικισμούς. Η υιοθέτηση όμως σύγχρονων μοντέλων παραγωγικής εκμετάλλευσης και οικονομικής ανάπτυξης, που βασίζονται σε όρους εξωτερικών επενδύσεων, εντατικής χρήσης και ευκαιριών πλουτισμού, δεν προσφέρουν συνήθως ευοίωνες προοπτικές λόγω της απομόνωσης και της εγκατάλειψης των οικισμών αυτών. Εξάλλου, τέτοιες πρωτοβουλίες εγκυμονούν κινδύνους υποβάθμισης του ιδιαίτερου χαρακτήρα και καταστροφής των παραδοσιακών αξιών. Ούτε μπορεί, ασφαλώς, να γυρίσει ο χρόνος IOANNINA_KASIOUMIS 7 27/10/2012

8 στο παρελθόν και να ζητηθεί από τους κατοίκους τέτοιων οικισμών να ασχοληθούν μόνο με παραδοσιακές δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα. Η επιτακτική ανάγκη αναζωογόνησης των παραδοσιακών οικισμών, ιδίως στον ορεινό χώρο φέρνει στην επιφάνεια το δίπολο της προστασίας διατήρησης από τη μια πλευρά και της ανάπτυξης από την άλλη, που έχει απασχολήσει έντονα, ιδίως τα τελευταία χρόνια, τόσο την επιστημονική σκέψη όσο και την πολιτική πράξη. Αυτή η αντίθεση εντείνεται όταν αντιμετωπίζουμε τους παραδοσιακούς οικισμούς μεμονωμένα και ανεξάρτητα, και ιδίως με μονοσήμαντες επιστημονικές προσεγγίσεις, ενώ αμβλύνεται σημαντικά και εμφανίζει νέες προοπτικές όταν δούμε τους οικισμούς σαν ζωντανούς οργανισμούς στους οποίους περιλαμβάνονται και οι κοινωνίες που τους δημιούργησαν και τους χρησιμοποιούν, καθώς και ο γεωγραφικός χώρος με τον οποίο συνδέονται άμεσα. Αυτή η προσέγγιση απαιτεί να δούμε πλέον τους παραδοσιακούς οικισμούς στο πλαίσιο μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης, όπου η προστασία τους δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά εντάσσεται σε μια δυναμική ενεργητική προοπτική, που περιέχει τη διατήρηση συντήρηση και την ανάπτυξη. Εντάσσει έτσι το παραδοσιακό σύνολο και τον αλληλένδετο γεωγραφικό του χώρο στη σύγχρονη ζωή, εξασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις επιβίωσης και βελτίωσης της ποιότητας της ζωής των κατοίκων στους οικισμούς αυτούς. Η προσέγγιση αυτή αποτελεί αυτό που ο Δ. Ρόκος (2004, 2005, 2009) αποκαλεί «ολοκληρωμένη αξιοβίωτη ανάπτυξη» και που αποτελεί την ελπίδα για την αναζωογόνηση των εγκαταλειμμένων μέχρι σήμερα παραδοσιακών και ορεινών οικισμών. Οποιαδήποτε, όμως, διαδικασία αναζωογόνησης και ανάπτυξης πρέπει να έχει συγκεκριμένο περιεχόμενο, που να μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη. Προς αναζήτηση του περιεχομένου αυτού, πιστεύουμε ότι η επικαιροποίηση της συνύπαρξης του ανθρώπου με τη φύση στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας αποτελεί ελπίδα για την αναζωογόνηση των παραδοσιακών οικισμών, ιδίως στον ορεινό χώρο. Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται αφενός στο γεγονός ότι, όπως αναφέρθηκε, οι οικισμοί αυτοί χαρακτηρίζονται από συνθήκες απομόνωσης και εγκατάλειψης και δεν υπάρχουν δυνατότητες αξιοποίησης σύγχρονων μοντέλων παραγωγικής εκμετάλλευσης και οικονομικής ανάπτυξης, όπως σε αστικά κέντρα ή αναπτυγμένους γεωργικούς οικισμούς. Αφετέρου, με την αύξηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και τη συνειδητοποίηση των συνεπειών από την εντατική εκμετάλλευση της φύσης μέσω των δυνατοτήτων της αλματώδους τεχνολογικής ανάπτυξης, οι φορείς χάραξης πολιτικής αντιλαμβάνονται, ιδίως τις τελευταίες δεκαετίες, ότι πρέπει να θεωρήσουν και να χειριστούν τη φύση ως ένα αγαθό σπάνιο, ευαίσθητο, ακριβό στη διασφάλισή του και απειλούμενο με καταστροφή και εξαφάνιση. Η διεύρυνση των προσπαθειών καλύτερης ανάλυσης και γνώσης του φυσικού περιβάλλοντος και των προβλημάτων διαχείρισής του έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη μεθόδων και πρακτικών που αποσκοπούν στην ολοκληρωμένη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Η ολοκληρωμένη διαχείριση, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν αποσκοπεί μόνο στη διατήρηση των ιδιαίτερων φυσικών και πολιτιστικών αξιών που συνδέονται με μια συγκεκριμένη περιοχή, αλλά και στην ικανοποίηση σύγχρονων IOANNINA_KASIOUMIS 8 27/10/2012

9 ανθρώπινων αναγκών αναψυχής και στην ενσωμάτωσή τους ώστε να αποτελούν θετικό στοιχείο στις τοπικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Οι κατάλληλες πρακτικές και μέθοδοι για την εξυπηρέτηση των πολύπλευρων ως άνω επιδιώξεων, μέσα από την ολοκληρωμένη διαχείριση φυσικών περιοχών, αναπτύχθηκαν και εφαρμόστηκαν στην πράξη μέσα από τον θεσμό των προστατευόμενων περιοχών. Η θεσμική κατοχύρωση των περιοχών αυτών και η αυξανόμενη σημασία τους διευκόλυνε την καλύτερη κατανόησή τους και οδήγησε στην εντονότερη ενασχόληση επιστημόνων και ειδικών με τα προβλήματα ορθολογικής χρήσης και ολοκληρωμένης διαχείρισής τους και σε επιτυχημένη εφαρμογή σχετικών πολιτικών σε πολλές χώρες. Στην Ελλάδα έχουν κηρυχθεί πολλές τέτοιες περιοχές (εφαρμόζοντας επίσης σχετικές Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Σε αρκετές μάλιστα περιπτώσεις, ιδίως στον ορεινό χώρο, οι προστατευόμενες περιοχές μας συνδέονται με παραδοσιακούς οικισμούς και με σημαντικά πολιτιστικά, ιστορικά, θρησκευτικά ή άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία και έχουν ιδιαίτερη αξία στο πλαίσιο των επιζητούμενων προσπαθειών αναζωογόνησης παραδοσιακών και ορεινών οικισμών. Ωστόσο, δεν υπάρχει ακόμα στη χώρα μας η αντίστοιχη πρόοδος για την αξιοποίησή τους σύμφωνα με τα σύγχρονα διεθνή πρότυπα διαχείρισής τους. Η μελέτη του θεσμού των προστατευόμενων περιοχών δεν είναι χρήσιμη μονάχα στην κατανόηση των προοπτικών από τις νέες σχέσεις ανθρώπου φύσης, αλλά και στη βαθύτερη κατανόηση των ίδιων των παραδοσιακών οικισμών, που συνδέονται με τη φιλοσοφία διαχείρισης των προστατευόμενων περιοχών. Η εξέλιξη στη διαχείριση προστατευόμενων περιοχών και η συμβολή τους στην αναζωογόνησης φυσικών ορεινών περιοχών Η κατανόηση της αξίας και του ρόλου των προστατευόμενων περιοχών και, κατ επέκταση, της διαχείρισής τους, δεν υπήρξε ενιαία από την πρώτη καθιέρωση του θεσμού αυτού σε παγκόσμια κλίμακα (η πρώτη ανακήρυξη θεωρείται το Εθνικό Πάρκο Yellowstone στις Η.Π.Α. το 1872). Οι βασικές απόψεις που συνδέονται με την κατανόησή των προστατευόμενων περιοχών και που επηρεάζουν τον καθορισμό των πολιτικών διαχείρισής τους μέχρι σήμερα είναι οι ακόλουθες: απομονωμένες εκτάσεις, όπου ισχύουν κυρίως απαγορεύσεις και περιορισμοί, αντιμετωπίζονται δηλαδή κατά κάποιο τρόπο ως «μουσειακά αποθέματα» και υιοθετείται γενικά μια «αρνητική φιλοσοφία» στη διαχείρισή τους, εκτάσεις ενεργού διαχείρισής, με την αλληλεπίδραση της προστασίας και της χρήσης τους, τόσο για παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες, όσο και για την εξυπηρέτηση ειδικών σκοπών (επιστημονικοί, αισθητικοί, διαφύλαξης γενετικού υλικού, κ.ά.) στο πλαίσιο διατήρησης των ιδιαίτερων αξιών τους, εκτάσεις με πολύπλευρες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές αξίες και λειτουργίες, στις οποίες περιλαμβάνεται και η ικανοποίηση αναγκών του σύγχρονου ανθρώπου για την επαφή του με τη φύση, εκτάσεις όπου μπορεί να εφαρμοστεί ολοκληρωμένη αειφορική διαχείριση για την αξιοποίηση των πολύπλευρων λειτουργιών τους, IOANNINA_KASIOUMIS 9 27/10/2012

10 εκτάσεις υποδειγματικής διαχείρισης για την ορθολογική χρήση του φυσικού περιβάλλοντος γενικότερα. Ιδιαίτερη σημασία σε σχέση με τις παραπάνω απόψεις, έχει η εξέλιξη και κατοχύρωση συγκεκριμένων αρχών και πρακτικών για την ολοκληρωμένη αειφορική διαχείριση φυσικών περιοχών, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των πολύπλευρων κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών λειτουργιών τους, παράλληλα με τη διατήρηση της υπόστασης και του προστατευτικού τους χαρακτήρα. Είναι γεγονός άλλωστε ότι οι φυσικές περιοχές, τα φυσικά οικοσυστήματα γενικότερα, έχουν από τη ίδια φύση τους (της σύνθεσης, των χαρακτηριστικών και των διαδικασιών ανανέωσης - εξέλιξής τους) παραγωγικές, προστατευτικές - ρυθμιστικές και κοινωνικοπολιτιστικές λειτουργίες. Και αυτές υπάρχουν ταυτόχρονα σε κάθε οικοσύστημα, ανεξάρτητα από την ιδιαίτερη χρήση ή την αξία τους που αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος στη διάρκεια του ιστορικού χρόνου, ανάλογα με τις ανάγκες που υπερισχύουν στη συνείδησή του. Οι παραδοσιακές κοινωνίες σέβονται όλες τις παραπάνω λειτουργίες των φυσικών οικοσυστημάτων και φροντίζουν για τη διατήρησή τους, σε αντίθεση με τις τεχνοκρατικές κοινωνίες, που δίνουν έμφαση, σχεδόν αποκλειστικά, στην αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων και στη δημιουργία κεφαλαιακών αγαθών και καταναλωτικών προϊόντων, που αξιοποιούνται συνήθως μακριά από τον τόπο της παραγωγής τους. Η ολοκληρωμένη διαχείριση φυσικών περιοχών δεν είναι κάτι απραγματοποίητο ή ανέφικτο. Βασίζεται σε συγκεκριμένες πρακτικές και μέτρα, η συνεπής εφαρμογή των οποίων έχει οδηγήσει σε σαφή αποτελέσματα στην πράξη, όχι μόνο σε κυρίως φυσικές περιοχές, αλλά και σε περιοχές που περιέχουν οικισμούς και άλλες σημαντικές πολιτιστικές αξίες. Στα μέτρα αυτά περιλαμβάνονται κυρίως τα ακόλουθα: Η λεπτομερής καταγραφή και ανάλυση, με σύγχρονες μεθόδους, των φυσικοβιολογικών και κοινωνικοοικονομικών συνθηκών κάθε περιοχής και των ιδιαίτερων φυσικών και πολιτιστικών αξιών, ώστε να εκπονηθεί, με συναινετικές και συμμετοχικές διαδικασίες, ένα Ειδικό Σχέδιο Διαχείρισης, που θα προσδιορίζει τους συγκεκριμένους στόχους και τα αντίστοιχα μέτρα για την προστασία, οργάνωση και λειτουργία της προστατευόμενης περιοχής, για μια προσδιορισμένη χρονική περίοδο. Η Ζωνική διάκριση, που καθορίζει τη φιλοσοφία διαχείρισης των επί μέρους εκτάσεων μέσα σε μια προστατευόμενη περιοχή. Η εκπόνηση Κανονισμού Διοίκησης και Λειτουργίας και η κατοχύρωση των διαδικασιών και των αρμοδιοτήτων για την εφαρμογή του στην πράξη. Η εκπόνηση και εφαρμογή Προγράμματος Παρακολούθησης (monitoring), που παρέχει στο διαχειριστή συνεχή στοιχεία για την κατάσταση του περιβάλλοντος και την αποτελεσματικότητα των μέτρων διαχείρισης. Η μελέτη, ανάλυση και ο προσδιορισμός των διαδικασιών εφαρμογής Ειδικών Προγραμμάτων, που αναφέρονται: στην προστασία της φύσης και τη διατήρηση των ιδιαίτερων φυσικών και πολιτιστικών αξιών, την εξυπηρέτηση των επισκεπτών και τη λειτουργική ένταξη της προστατευόμενης περιοχής στην ευρύτερη περιφέρεια, ώστε να αποτελεί θετικό στοιχείο στις τοπικές κοινωνικές IOANNINA_KASIOUMIS 10 27/10/2012

11 και οικονομικές συνθήκες. Η κατοχύρωση και εξασφάλιση της βιωσιμότητας Φορέα Διαχείρισης, με κατάλληλη στελέχωση και χρηματοδότηση, που θα έχει την ευθύνη για το συντονισμό, την προώθηση και την εφαρμογή της διαχείρισης στην πράξη. Στο πλαίσιο της αναγνώρισης και αξιοποίησης των πολύπλευρων λειτουργιών των προστατευόμενων περιοχών, με τις πρακτικές της ολοκληρωμένης διαχείρισής τους, υπάρχουν δύο σημαντικά θέματα με ιδιαίτερη σημασία. Το πρώτο αφορά το γεγονός ότι στη διατήρηση και ανάδειξη των ιδιαίτερων αξιών του φυσικού περιβάλλοντος μέσα από τις προστατευόμενες περιοχές, έχει γίνει ευρέως αποδεκτό ότι περιλαμβάνονται και τα συνδεδεμένα με αυτές πολιτιστικά μνημεία και άλλα σχετικά χαρακτηριστικά που χρήζουν ειδικής προστασίας. Αυτό προκύπτει και από τον κατοχυρωμένο πλέον σε παγκόσμιο επίπεδο ορισμό, που καθιερώθηκε το 1994 από τη Διεθνή Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN): «Προστατευόμενες περιοχές χαρακτηρίζονται εκτάσεις χερσαίες ή/και υδάτινες που αφιερώνονται ειδικά στην προστασία της βιοποικιλότητας και των συνδεδεμένων φυσικών και πολιτιστικών αξιών, η διαχείρισή των οποίων κατοχυρώνεται με νομοθετικά ή άλλα αποτελεσματικά μέσα» (IUCN1994). Το δεύτερο θέμα σχετίζεται με την τάση του σύγχρονου ανθρώπου για αναψυχή και περιήγηση, ιδίως σε φυσικές περιοχές, η οποία γίνεται ολοένα και εντονότερη στις ανεπτυγμένες και ευημερούσες κοινωνίες. Ιδίως άνθρωποι που ζουν σε αστικές περιοχές, έχοντας στη διάθεσή τους περισσότερο ελεύθερο χρόνο και μεγαλύτερες ευκολίες μετακίνησης, επιδιώκουν να ξεφύγουν προσωρινά από το καθημερινό τους περιβάλλον και από τη ρουτίνα ή την ένταση της αστικής ζωής, επιδιώκοντας την ψυχική και σωματική τους αναζωογόνηση στο ύπαιθρο. Συνεπώς η διατήρηση φυσικών και πολιτιστικών αξιών, ιδίως μέσα από τις προστατευόμενες περιοχές, είναι σημαντική όχι μόνο για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και του τοπίου. Ικανοποιεί παράλληλα σημαντικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου που επιζητεί όλο και πιο πολύ την επικοινωνία με τη φύση και την αναζήτηση ευκαιριών υπαίθριας αναψυχής και περιβαλλοντικής ενημέρωσης, που σχετίζονται με το φυσικό περιβάλλον και τα συνδεδεμένα με αυτό φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, όπως για παράδειγμα στις περιοχές των παραδοσιακών οικισμών. Αναγνωρίζεται δηλαδή ένας νέος σημαντικός ρόλος των προστατευόμενων και άλλων φυσικών περιοχών, αναφερόμενος στην προσέλκυση και εξυπηρέτηση ενός συνεχώς αυξανόμενου αριθμού επισκεπτών, που επιθυμούν να συμμετάσχουν σε διάφορες μορφές φυσιολατρικού και περιηγητικού τουρισμού. Το γεγονός αυτό έχει θετικές επιπτώσεις στις προοπτικές αναζωογόνησης των εγκαταλειμμένων παραδοσιακών και ορεινών οικισμών. Οι νέες σχέσεις ανθρώπου φυσικού περιβάλλοντος, όπως διαμορφώνονται στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, μπορούν να αξιοποιηθούν, με κατάλληλη οργάνωση, και στους οικισμούς που συνδέονται με προστατευόμενες ή άλλες φυσικές περιοχές, ακόμη περισσότερο στους ορεινούς παραδοσιακούς οικισμούς, δημιουργώντας ευοίωνες προϋποθέσεις για την ολοκληρωμένη αξιοβίωτη ανάπτυξή τους. Αξιοποίηση προστατευόμενων φυσικών περιοχών και των συνδεδεμένων IOANNINA_KASIOUMIS 11 27/10/2012

12 οικισμών για την τοπική ανάπτυξη Είναι φανερό ότι οι προοπτικές αναζωογόνησης στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω, μέσα από τη λειτουργία προστατευόμενων και άλλων φυσικών περιοχών και των συνδεδεμένων οικισμών, ως πόλου έλξης επισκεπτών, δεν είναι απλή υπόθεση. Ούτε εξασφαλίζεται αυτόματα, απλά και μόνο επειδή υπάρχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Είναι φανερό ότι θα πρέπει να γίνει κατάλληλη οργάνωση και ανάδειξη τόσο των ίδιων των περιοχών και των συνδεδεμένων οικισμών, όσο και των ιδιαίτερων φυσικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών τους, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε το θέμα αυτό με συνέπεια και μακροπρόθεσμη προοπτική. Όσον αφορά την οργάνωση, αυτή θα πρέπει να αποσκοπεί πρωτίστως στη δημιουργία κατάλληλων υποδομών και ευκολιών, ώστε: αφενός, μεν, να εξυπηρετούνται οι επισκέπτες σε σχέση με τις δραστηριότητες που επιθυμούν και επιτρέπεται να πραγματοποιήσουν στις επισκέψιμες περιοχές, και αφετέρου, να διευκολύνεται η παραμονή τους μακριά από τον τόπο της κατοικίας τους. Αξιοποιώντας το φυσικό περιβάλλον στις προστατευόμενες περιοχές, ως πόλο έλξης επισκεπτών, παρέχεται η δυνατότητα ανάδειξης και των οικισμών, τόσο για τη διευκόλυνση των επισκεπτών κατά την παραμονή τους μακριά από τον τόπο της κατοικίας, όσο και για την προβολή των ιδιαίτερων στοιχείων μέσα στους ίδιους τους οικισμούς. Εξάλλου οι περισσότεροι επισκέπτες επιδιώκουν ταυτόχρονα να «ανακαλύψουν» και την τοπική ταυτότητα, όπως κατ εξοχήν εκφράζεται στη χρήση του χώρου των οικισμών και στην αρχιτεκτονική των κτισμάτων τους. Λόγω της ιδιαίτερης ευαισθησίας των φυσικών περιοχών και της ανάγκης για τη διατήρηση των ιδιαίτερων οικολογικών αξιών τους, είναι ανάγκη να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις υποδομές και ευκολίες υποδοχής επισκεπτών μέσα σε τέτοιες περιοχές. Την ανάγκη αυτή άλλωστε υιοθετούν και αποδέχονται και οι ίδιοι οι επισκέπτες τους. Οι ασχολούμενοι με τις περιοχές αυτές, έχουν διαπιστώσει ότι σχεδόν όλοι όσοι επισκέπτονται προστατευόμενες φυσικές περιοχές, επιθυμούν και πρέπει να αντιμετωπίζονται, κατά την επίσκεψή τους αυτή, ως μια ειδική κατηγορία τουριστών, που δεν ενδιαφέρεται για εντυπωσιακές υποδομές εξυπηρέτησης οργανωμένων καταναλωτικών δραστηριοτήτων (Κασιούμης, 1993). Είναι ευρύτερα αποδεκτό ότι οι ακόλουθες υποδομές και δραστηριότητες πληρούν τα κριτήρια μιας σωστής οργάνωσης φυσικών περιοχών για να λειτουργήσουν ως πόλος έλξης επισκεπτών, στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης αειφορικής διαχείρισής τους: 1. Ευκολίες εγκαταστάσεις που διευκολύνουν τον επισκέπτη να παραμείνει στο ύπαιθρο και να περάσει ευχάριστα στη διάρκεια της μέρας. Αυτό γίνεται με υποδομές όπως είναι οι εκδρομικοί χώροι (χώροι πίκ-νίκ) όπου μπορούν να συμμετέχουν σε δραστηριότητες όπως υπαίθριο γεύμα, ευκαιριακά παιχνίδια, ξεκούραση, χαλάρωση, απλή σωματική άσκηση κ.ά. Ακόμα, μονοπάτια για μικρούς περιπάτους, χώροι θέας για την απόλαυση της φύσης και του τοπίου, θέσεις προσωρινής στάσης των επισκεπτών, κ.ά. 2. Ευκολίες και εγκαταστάσεις πληροφόρησης ενημέρωσης και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, όπως είναι: κέντρα πληροφόρησης και ενημέρωσης, IOANNINA_KASIOUMIS 12 27/10/2012

13 μονοπάτια για πεζοπορία, περιήγηση και γνωριμία - μελέτη της φύσης με ειδικές διαδρομές που οδηγούν σε σημεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εντοπισμένα με ειδικές πινακίδες και αφίσες, θεματικά κέντρα ενημέρωσης ή μουσεία, συνήθως μέσα ή στις παρυφές των οικισμών, σε κλειστούς και υπαίθριους χώρους, που θα αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα φυσικά και οικολογικά χαρακτηριστικά, όπως τα ζώα, ιδίως τα μεγάλα θηλαστικά, τα φυτά, τους γεωλογικούς σχηματισμούς, καθώς και τα πολιτιστικά ενδιαφέροντα της περιοχής, όπως ιστορικά στοιχεία και θρησκευτικά και άλλα πολιτιστικά μνημεία, ειδικοί χάρτες, φυλλάδια και άλλα μέσα ενημέρωσης και πληροφόρησης. 3. Προσεκτική και ελεγχόμενη οργάνωση για συμπληρωματικές ευκολίες και εγκαταστάσεις που αναφέρονται σε ειδικές δραστηριότητες, όπως είναι η κατασκήνωση, η ιππασία, η οδήγηση, το ποδήλατο, ακόμη και τα kayak και rafting, που μπορεί να γίνουν αποδεκτές όταν αντιμετωπίζονται ως μια ειδική μορφή ξενάγησης στη φύση, που αποσκοπεί στην εκτίμηση και την απόλαυση φυσικών αξιών. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στις ευκολίες πληροφόρησης ενημέρωσης, οι οποίες απαιτείται να αναφέρονται και να αναδεικνύουν τα ιδιαίτερα φυσικά και τα πολιτιστικά ενδιαφέροντα που υπάρχουν (ή αποκαθίστανται - αναβιώνονται) τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και μέσα στους οικισμούς στην ευρύτερη περιοχή. Η ενημέρωση αυτή μπορεί και πρέπει να γίνεται, τόσο στους χώρους αναψυχής και άλλες θέσεις συγκέντρωσης επισκεπτών μέσα στις φυσικές περιοχές, όσο και σε κατάλληλα σημεία στους συνδεδεμένους οικισμούς. Όλα αυτά πρέπει να συμπληρώνονται με την προβολή της περιοχής και των ευκολιών εξυπηρέτησης των επισκεπτών, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και ευρύτερα (συμπεριλαμβανομένου και του διαδικτύου). Είναι φανερό επίσης ότι πρέπει να δημιουργηθούν παράλληλα υποδομές ευχάριστης και άνετης παραμονής των επισκεπτών με σεβασμό στον τοπικό χαρακτήρα. Στο πλαίσιο των ως άνω ενεργειών, θα πρέπει να τονίσουμε τέλος την ανάγκη αξιοποίησης του τοπικού δυναμικού. Ουσιαστικό ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή, έχει η ύπαρξη ενός τοπικού φορέα, που θα πληροφορεί τους κατοίκους της περιοχής για τις ευκαιρίες και τις δυνατότητες ανάπτυξης, ενώ παράλληλα θα σχεδιάζει, θα συντονίζει και θα παρακολουθεί την αναπτυξιακή πορεία, σε συνεργασία με τους δημόσιους φορείς, τους ΟΤΑ και τους εμπλεκόμενους ιδιωτικούς φορείς. Το ρόλο αυτό μπορούν να αναλάβουν οι φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών, με την προϋπόθεση βέβαια ότι θα στελεχωθούν με το κατάλληλο εξειδικευμένο προσωπικό, θα εξασφαλιστούν τα αναγκαία μέσα για τη λειτουργία τους και θα έχουν τη συμπαράσταση της πολιτείας, καθώς και των άλλων εμπλεκόμενων φορέων. Είναι πολύ σημαντικό τέλος, να αξιοποιηθεί η διεθνής εμπειρία για την εφαρμογή στην πράξη των κατάλληλων προγραμμάτων. Προς την κατεύθυνση αυτή, έχει γίνει ευρύτερα αποδεκτό σήμερα, ότι η πιο κατάλληλη μορφή τουρισμού για τις περιγραφείσες προστατευόμενες φυσικές περιοχές και τους σχετικούς οικισμούς, είναι μια τουριστική τάση που εξελίσσεται γοργά και έχει χαρακτηριστεί διεθνώς ως «οικοτουρισμός» (ecotourism). Κατά τον H. Ceballos Lascurain (1996) ορίζεται ως IOANNINA_KASIOUMIS 13 27/10/2012

14 ακολούθως: «Οικοτουρισμός είναι μια περιβαλλοντικά υπεύθυνη ταξιδιωτική εμπειρία και επίσκεψη σε σχετικά μη διαταραγμένες φυσικές περιοχές, που αποσκοπεί στην απόλαυση και την εκτίμηση της φύσης και των πολιτιστικών στοιχείων που συνδέονται μ αυτή, η οποία προάγει την προστασία της φύσης, έχει ελάχιστες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και παρέχει ευκαιρίες κοινωνικοοικονομικής συμμετοχής στον τοπικό πληθυσμό». Οι ευκαιρίες κοινωνικοοικονομικής συμμετοχής του τοπικού πληθυσμού, με την προώθηση του οικοτουρισμού σε προστατευόμενες φυσικές περιοχές και σε παραδοσιακούς και ορεινούς οικισμούς, δημιουργούν προοπτικές λειτουργικής επανασύνδεσης των κατοίκων με το φυσικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα σημαντικές ευκαιρίες απασχόλησης του τοπικού πληθυσμού. Συμβάλλει έτσι σημαντικά στην αναζωογόνηση απομονωμένων, συνήθως, οικισμών, όπως είναι σήμερα οι παραδοσιακοί και ορεινοί οικισμοί γενικότερα, καθώς και στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων τους. Και όπως αναφέραμε ήδη, η αναζωογόνηση των παραδοσιακών και των ορεινών οικισμών, αποτελεί προϋπόθεση και για τη διατήρηση και ανάδειξη του αρχιτεκτονικού τους αποθέματος. Οι ευκαιρίες απασχόλησης του τοπικού πληθυσμού προκύπτουν αρχικά για τις ανάγκες της επιβαλλόμενης ολοκληρωμένης αειφορικής διαχείρισης (φύλαξη, περιβαλλοντική παρακολούθηση, κλπ) και της οργάνωσης και λειτουργίας των χώρων ή περιοχών αναψυχής. Είναι δυνατόν επίσης να δημιουργηθούν θέσεις απασχόλησης ακόμη και για την ξενάγηση και ενημέρωση επισκεπτών, αφού οι επισκέπτες, με την εκδρομική έξοδό τους, επιζητούν να εξοικειωθούν με όλα τα ενδιαφέροντα (φυσικά, ιστορικά, θρησκευτικά και άλλα) στοιχεία στην ευρύτερη περιοχή. Εκκλησιές, πλατείες, μονοπάτια, πέτρινες γέφυρες, πεζούλια, μύλοι, αλώνια κλπ αποκτούν οντότητα, γίνονται «πρωταγωνιστές» του έργου. Τέτοιες δυνατότητες προκαλούν επιθυμία παράτασης της παραμονής των επισκεπτών ή επανάληψης της επίσκεψής τους, γεγονός που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τους οικισμούς. Περαιτέρω ευκαιρίες απασχόλησης στους οικισμούς συνδέονται με τις ανάγκες που έχει ο επισκέπτης για παροχή ευκολιών και εξυπηρετήσεων, όπως ευκολίες διανυκτέρευσης, σίτισης, ψυχαγωγίας, ιατρικές υπηρεσίες, επικοινωνία, ατομικές ανάγκες, ακόμη προώθησης και πώλησης αγαθών, προϊόντων της περιοχής, αναμνηστικών, κλπ. Για όλα αυτά βέβαια είναι απαραίτητη η θέσπιση και συνεπής εφαρμογή, με μέριμνα της πολιτείας, συγκεκριμένων κανόνων για τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού αποθέματος των προς αξιοποίηση περιοχών, που αποτελεί άλλωστε προϋπόθεση για τη διατήρηση της ελκυστικότητάς τους, καθώς και για τη μακροπρόθεσμη ανάδειξη των περιοχών αυτών, βάσει των αρχών του οικοτουρισμού. Η ως άνω τουριστική αξιοποίηση περιοχών, όταν οργανωθεί κατάλληλα, μπορεί να αποβεί χρήσιμη και για τη διαχείριση των προστατευόμενων ή άλλων φυσικών περιοχών, των συνδεδεμένων πολιτιστικών στοιχείων, και των ίδιων των οικισμών. Η ευκαιρία που παρέχεται στους επισκέπτες να γευθούν τη φυσική ομορφιά και την παράδοση, να τις πλησιάσουν από κοντά και να έχουν άμεση εμπειρία μαζί τους, καθώς και η ευκαιρία γνωριμίας διείσδυσης σε βάθος χρόνου, τους επηρεάζει θετικά, όπως και τους κατοίκους της περιοχής, ώστε να γίνουν υποστηρικτές των ιδεών για την προστασία και διατήρηση της περιοχής. IOANNINA_KASIOUMIS 14 27/10/2012

15 Επιπλέον, οι επισκέπτες προστατευόμενων περιοχών και παραδοσιακών οικισμών, αφήνουν σημαντικά έσοδα στην περιφέρεια, ένα μέρος των οποίων θα μπορούσε να προσφερθεί στην εξυπηρέτηση της αποτελεσματικής διαχείρισής της ίδιας της περιοχής. Πράγματι, υπάρχουν προστατευόμενες περιοχές σε ορισμένες χώρες, όπου οι υπεύθυνοι γι αυτές κατάφεραν, αξιοποιώντας τόσο τα φυσικά, όσο και τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά τους, όχι μόνο να δημιουργήσουν ευκαιρίες απασχόλησης και εισοδήματος, αλλά και να εξασφαλίσουν τα έξοδα αυτοδιαχείρισής τους, ενώ διασφάλισαν παράλληλα το χαρακτήρα και την υπόσταση τους ως προστατευόμενων περιοχών και τοπίων (όπως είναι, για παράδειγμα, το Εθνικό Πάρκο Abruzzo στην Ιταλία, το Πάρκο Plitvice στην Κροατία, κ.ά.) Υπάρχουν τέλος σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης συμπληρωματικών δραστηριοτήτων, παράλληλα με τις αναφερθείσες υποδομές υποδοχής επισκεπτών. Με την αύξηση του ενδιαφέροντος για τις προστατευόμενες φυσικές περιοχές και τους συνδεδεμένους οικισμούς, νέοι επαγγελματίες μπορούν να ασχοληθούν με παραγωγικές δραστηριότητες που συμβιβάζονται με την προστασία του περιβάλλοντος, όπως η παραγωγή βιολογικών προϊόντων (κτηνοτροφικά, φρούτα, όσπρια, κ.ά.) και εναλλακτικών προϊόντων (ρόδια, κράνα, μανιτάρια, αρωματικά φυτά, κ.ά.), που έχουν ευοίωνες προοπτικές προώθησης στη σύγχρονη αγορά, και που αποκτούν ιδιαίτερη αξία όταν παράγονται σε φυσικές περιοχές. Ακόμα η αναβίωση παραδοσιακών παραγωγικών πρακτικών, που συνυπήρχαν παλαιότερα με το φυσικό περιβάλλον, θα μπορούσε να έχει και οικονομικό ενδιαφέρον, τόσο από την άποψη της παραγωγής και διάθεσης σχετικών προϊόντων στην αγορά, όσο και της επίδειξης και της άμεσης διάθεσής τους σε αυτούς που επισκέπτονται φυσικές περιοχές, μαζί με άλλα τοπικά παράγωγα. Όλα αυτά βέβαια δεν μπορούν να γίνουν από τη μια μέρα στην άλλη. Χρειάζονται χρόνο, τη στήριξη της πολιτείας και των αρμοδίων οργάνων της, καθώς και τη συμπαράσταση ενός τοπικού φορέα, όπως είναι οι φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών. Εκτός από την ενημέρωση και τη στήριξη των κατοίκων για τις προοπτικές ανάδειξης της περιοχής, ο φορέας αυτός θα φροντίζει για τη διατήρηση της υπόστασης και του χαρακτήρα της, ενώ παράλληλα θα μπορεί να προωθεί και να συντονίζει τις όποιες πρωτοβουλίες, τόσο για την οργάνωση των φυσικών περιοχών και των παραδοσιακών οικισμών για την προσέλκυση και εξυπηρέτηση επισκεπτών, όσο και για την παραγωγή και διάθεση προϊόντων του τοπικού πολιτισμού. Με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, οι σύγχρονες προοπτικές των προστατευόμενων και άλλων φυσικών περιοχών, καθώς και των συνδεδεμένων οικισμών, συμβάλλει στην άμβλυνση μιας αρνητικής εικόνας που θέλει την ύπαρξη μιας προστατευόμενης περιοχής σε μια περιφέρεια να είναι εκ προοιμίου αρνητικό στοιχείο και εμπόδιο στην ανάπτυξη της περιοχής και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των τοπικών πληθυσμών. Αντίθετα, η κατάλληλη οργάνωσή τους εντάσσεται σε μια πολιτική «πράσινης οικονομίας», η προώθηση της οποίας έχει ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας που διαθέτει ένα εξαιρετικά σημαντικό φυσικό περιβάλλον και μοναδικούς παραδοσιακούς ορεινούς οικισμούς, οι οποίοι προκαλούν το ενδιαφέρον σε εθνική και διεθνή κλίμακα. IOANNINA_KASIOUMIS 15 27/10/2012

16 Από την ανάλυση που επιχειρήθηκε στην εργασία αυτή, συμπεραίνουμε ότι οι παραδοσιακοί ορεινοί οικισμοί και ο φυσικός χώρος που τους περιβάλλει, μπορούν να αποτελέσουν ιδανικούς τόπους για την αναβίωση της αρμονικής συνύπαρξης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον τόσο για τους κατοίκους σε φυσικές ορεινές περιοχές, όσο και για τον αστικό πληθυσμό. Αυτό μπορεί να γίνει με την κατάλληλη επικαιροποίηση της συνύπαρξης αυτής, μέσα από την αξιοποίηση του θεσμού των προστατευόμενων περιοχών, της φιλοσοφίας που έχει αναπτυχθεί για τη σύγχρονη ολοκληρωμένη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Οι προοπτικές που δημιουργούνται μπορούν να συμβάλλουν στην αναζωογόνηση των παραδοσιακών οικισμών και τη διατήρηση του αρχιτεκτονικού τους αποθέματος και να εξασφαλίσουν την ολοκληρωμένη αξιοβίωτη ανάπτυξή τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αράπογλου, Μ ,. Άνθρωπος και Χώρος Παραδοσιακοί Οικισμοί (Μια Ανθρωπογεωγραφική Προσέγγιση). Φύση και Έργα Ανθρώπων. 2η Έκδοση. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Ε.Ι.Ν. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κόνιτσας: Καριοφύλης, Γ Πρακτικές Διαχείρισης των Φυσικών Πόρων στους Παραδοσιακούς Οικισμούς. Παραδοσιακοί Οικισμοί και Φύση. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Ε.Ι.Ν. Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Κόνιτσας: Κασιούμης, Κ., Εθνικοί Δρυμοί και Προστατευόμενες Περιοχές. Ορισμός, Σημασία και Διαχείριση. Γεωτεχνικά Επιστημονικά Θέματα. 4,1: Ρόκος, Δ., Η Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη. Μετσόβιο Κέντρο Διεπιστημονικής Έρευνας (ΜΕ.Κ.Δ.Ε.) του Ε.Μ.Π., Δ.Π.Μ.Σ. του Ε.Μ.Π. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» 5. Ρόκος, Δ Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη για Ένα Ειρηνικό και Καλύτερο Κόσμο. Περιβάλλον και Ανάπτυξη. Διαλεκτικές Σχέσεις και Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις. Εναλλακτικές Εκδόσεις: Αθήνα. 6. Ρόκος, Δ., Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου. Προβλήματα, Δυνατότητες και Περιορισμοί, 4ο Διεπιστημονικό Διαπανεπιστημιακό Συνέδριο του Ε.Μ.Π. και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. του Ε.Μ.Π. «Η Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη της Ηπείρου», Συνεδριακό Κέντρο Μετσόβου, Σεπτεμβρίου Ceballos-Lascurain, H Tourism, ecotourism, and protected areas: The state of nature-based tourism around the world and guidelines for its development. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge 8. IUCN Guidelines for Protected Areas Management Categories CNPPA, with the assistance of WCMC, IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. IOANNINA_KASIOUMIS 16 27/10/2012