ΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΛΗΨΗ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΤΟΥ ΔΕΡΜΑΤΟΣ

Transcript

1 ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ Τόμο ς 5. Τεύχος 2. ΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΡΟΛΗΨΗ ΓΗΡΑΝΣΗΣ ΤΟΥ ΔΕΡΜΑΤΟΣ Γ. Γραμματικόπουλος1, Κ. Κουσκούκης 2 1 Επ. Καθηγητής Δερματολογίας Τ.Ε.Ι.Θ. 2 Καθηγητής Δερματολογίας Δ.Π.Θ. Περίληψη Αποτέλεσμα της προόδου της ιατρικής επιστήμης ήταν η παράταση του μέσου όρου ζωής του ανθρώπου. Το γεγονός αυτό, όμως, είχε σαν συνέπεια τη γρήγορη και προοδευτική αύξηση του αριθμού των υπερηλίκων της γης κατά τη διάρκεια των αιώνων, η οποία έ γινε ιδιαίτερα έντονη στον αιώνα μας και πιθανόν θα γίνει εντονότερη στον επόμενο. Ο μέσος όρος ζωής στην αρχαία Ελλάδα ήταν τα 22 χρόνια, ενώ σήμερα έφθασε στα 77. Μοιραία συνέπεια της παράτασης της ζωής είναι το γεγονός ότι, στην πλειοψηφία τους, οι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίζουν άλλοτε άλλου βαθμού γηρασμένο δέρμα. Αυτό συμβαίνει διότι στη διαδικασία της φωτογήρανσης, η οποία είναι αποτέλεσμα της δράσεως της ηλιακής ακτινοβολίας προστίθεται και η διαδικασία της βιολογικής γήρανσης ή χρονογήρανσης, η οποία είναι αποτέλεσμα του χρόνου. Εισαγωγή Η δερματική γήρανση δεν είναι τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα της ανικανότητας του σωμάτος να αποβάλλει σωστά την ενέργεια που παράγεται ως παραπροϊόν της ζωής. Συγχρόνως, το οξυγόνο, τόσο αναγκαίο για τη διατήρηση της ζωής, συνιστά μια εξαιρετικά ασταθή ουσία, η οποία μπορεί να μετατρέπεται σε τοξική και να καθίσταται μοιραία για τη γήρανση. Από το οξυγόνο που εισέρχεται στον οργανισμό μας με την αναπνοή, το 95% καταναλώνεται για τις ενζυμικές καύσεις του σώματός μας που είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της ζωής και το υπόλοιπο 5% «εμπλέκεται» σε «χημικά ατυχήματα» τα οποία έχουν σαν αποτέλεσμα την παραγωγή δραστικών ελευθέρων ρ ι ζών οξυγόνου. Έτσι, με την επίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας, αλλά και άλλων βιολογικών διαδικασιών, όπως είναι οι μυικές κινήσεις, ο μεταβολισμός της τροφής, η λειτουργία των μιτοχονδρίων κ.ά., παράγονται διάφορα είδη ελευθέρων ριζών οξυγόνου ( oxygen radicals). Οι κυριότερες από αυτές είναι το υπεροξείδιο του υδρογόνου, το υδροξύλιο ΟΗ-, το υ περοξείδιο 0 2, το υδροϋπεροξύλιο, το όζον κ.ά. Η δράση των ελευθέρων ριζών συνίσταται στην οξείδωση: 1. των πρωτεϊνών, με συνέπεια την εκφύλιση του κολλαγόνου και της ελαστίνης, 2. των ενζύμων, 3. του DNA, 4. του RNA και, 5. των λιπιδίων και μεμβρανών κα ι συγκεκριμένα των λιπαρών οξέων που είναι διαλελυμένα στις κυτταρικές μεμβράνες. Η οξείδωση είναι αποτέλεσμα μιας σειράς α λυσιδωτών αντιδράσεων που καταλήγουν σε ποικίλες κυτταρικές αλλοιώσεις ( «οξειδωτικό stress» ), με συνέπεια τη δημιουργία δευτερογενών προϊόντων, τα οποία εμπλέκονται στη διαδικασία της γήρανσης αλλά και της μεταλλαξιογέ νεσης (καρκινογένεσης). Πρέπει να σημειωθεί ότι, εκτός από τις παραπάνω αιτίες, διάφορες χρόνιες φλεγμονώδεις παθήσεις του οργανισμού μας, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα, αλλά και το κάπνισμα, το stress, η συσσώρευση μετάλλων κ.ά., θεωρούνται επίσης υπεύθυνες για την αύξη ση της παραγωγής ελευθέρων ριζών. Οι ελεύθερες ρίζες είναι συγκροτήματα ατόμων, τα οποία υπάρχουν συνήθως ε ί τ ε υπό μορφή ιόντος είτε συνδεδεμένα με άλλα άτομα. Μπορούν, όμως, να υπάρξουν ελεύθερες για μικρό χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια μιας χημικής αντίδρασης. Είναι εξαιρετικά ασταθείς και τείνουν να συνδεθούν α καριαία με άλλα άτομα. Γι ' αυτόν το λόγο είναι ιδιαίτερα δραστικές στην πρόκληση ο- 57

2 ξειδώσεων, ενώ, συγκρινόμενες μεταξύ τους, η δραστηρικότητά τους ποικίλλει. Η δραστικότητα αυτή οφείλεται σε ένα μονήρες ηλεκτρόνιο στην εξωτερική στιβάδα κάποιου α πό τα άτομα που τις απαρτίζουν και στην τάση που έχουν να προσλάβουν ένα ακόμη η-. λεκτρόνιο, ώστε να σχηματίζουν ζεύγος ηλεκτρονίων. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με τους εξής τρόπους: α. Να ενωθούν με άλλες ελεύθερες ρίζες για το σχηματισμό ενός σταθερού σώματος. β. Να αποσπάσουν ένα ηλεκτρόνιο από άλλα άτομα. Έτσι, όμως, δημιουργείται μια νέα ε λεύθερη ρίζα, η οποία αποσπά μ ε τη σειρά της ένας ηλεκτρόνιο από άλλα άτομα, με συνέπεια την επέκταση και διάδοση της αντίδρασης υπό μορφήν αλυσίδας (αλυσιδωτές αντιδράσεις). Οι πιο κοινές ελεύθερες ρίζες οξυγόνου είναι το Όζον (0 3 ), το υδροξύλιο (ΟΗ 0 ), τουπεροξείδιο (Ο~), το υπεροϋπεροξύλιο (ΗΟ~), τα οξείδια του αζώτου (ΝΟ 0 και Νοη, τουπεροξείδιο του υδρογόνου (Η2 0 2 ) και το υ ποχλωριώδες οξύ (HOCL). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου δεν δρουν μόνον καταστροφικά για τον ανθρώπινο οργανισμό, αλλά έ χουν και ευεργετικές δράσεις, καθώς αποτελούν μέρος του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού μας. Όταν τα φαγοκύτταρα ε νεργοποιούνται, παράγουν ρίζες Ο~ και Η2 0 2, α οποίες αποτελούν έναν από τους μηχανισμούς καταστροφής των διαφόρων βακτηριδίων, μυκήτων και ιών που προσβάλλουν τον οργανισμό μας. Αν όμως παραταθεί η ενεργοποίηση των φαγοκυττάρων λόγω αποτυχίας έγκαιρης αντιμετώπισης της μόλυσνης ή αυτά δεν ενεργοποιηθούν κατάλληλα λόγω βλάβη ς του αμυντικού μηχανισμού, τότε αυτός ο μηχανισμός μπορεί να γίνει επικίνδυνος λόγω παραγωγής τοξικών ουσιών και μεγάλου αριθμού ε λευθέρων ριζών οξυγόνου. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, στη διαδικασία της γήρανσης του δέρματος, πλην των ελευθέρων ριζών εμπλέκονται και άλλοι μηχανισμοί, όπως γενετικοί, ορμονικοί, περιβαλλοντικοί κ.ά. Κλινική εικόνα τηc; yήραναηc; Αποτέλεσμα των παραπάνω μηχανισμών είναι η εμφάνιση στο δέρμα μας, με την πάρο- 58 δο του χρόνου, της ονομαζόμενης «φυσικής» ή «εσωτερικής» γήρανσης ή «χρονογήρανσης». Έτσι, το δέρμα σιγά σιγά χαλαρώνει και γίνεται λεπτότερο και εμφανίζονται στην επιφάνειά του λεπτές και αβαθείς κατά το πλείστον ρυτίδες, που οφείλονται σε βάθυνση των φυσιολογικών πτυχών του δέρματος. Οι σμηγματογόνοι αδένες υπερπλάσσονται, ενώ οι εκκρινείς ιδρωτοποιοί αδένες μειώνονται. Οι τριχικοί θύλακοι του τριχωτού της κεφαλής και του προσώπου αραιώνουν, ενώ οι τρίχες γίνονται λεπτότερες και γκρίζες. Συγχρόνως, δημιουργούνται διάφοροι όγκοι, συνήθως καλοήθεις (θηλώματα, λιπώματα κ.ά.). Οι μορφολογικές αλλοιώσεις της επιδερμίδας και του χορίου στο χρονογηρασμένο δέρμα έχουν σαν αποτέλεσμα και την άλλοτε άλλου βαθμού εξασθένηση των λειτουργιών του. Ο φραγμός της κεράτινης στιβάδας γίνεται ελαττωματικός με συνέπεια να αυξάνεται η διαδερμική απώλεια υγρασίας, ενώ μειώνονται η ανοσολογική απάντηση, η κυτταρική α ντικατάσταση, η αντίληψη της αισθητικότητας, η αντίδραση στις κακώσεις, η παραγωγή της βιταμίνης C και η παραγωγή σμήγματος. Η μείωση της παραγωγής ιδρώτα και της αγγειακής αντίδρασης καταλήγουν στη διαταραχή της θερμορρύθμισης. Η χρονογήρανση παρατηρείται αποκλειστικά σε άτομα προχωρημ ένης ηλικίας ή και σε νεότερα άτομα που εμφανίζουν, όμως, σοβαρές παθολογικές καταστάσεις. Η γήρανση αυτή, όμως, δεν πρέπει να συγχέεται με την «πρόωρη γήρανση» ή «φωτογήρανση», η οποία εμφανίζεται, εκτός από τα ηλικιωμ ένα και σε νεότερα άτομα, ηλικίας ετών και αποδίδεται στη μακροχρόνια και παρατεταμένη έκθεση του δέρματος στον ήλιο, κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Η υπεριώδης ηλιακή ακτινοβολία επιδρά στην εξωκυττάρια ουσία του χορίου και τους ινοβλάστες με συνέπεια την παθολογική παραγωγή ελαστίνη ς και την εμφάνιση της ελάστωσης. Το φωτογηρασμένο δέρμα είναι χαλαρό, έ χει όψη χλωμή, ακανόνιστο χρώμα και η επιφάνειά του εμφανίζεται τραχειά και ανώμαλη, με εναλλασσόμενες περιοχές βαριάς στροφίας και υπερπλασίας, με ευρυαγγείες, με α βαθείς αλλά κυρίως βαθιές ρυτίδες και ανά-

3 πτυξη όγκων καλοήθων, προκακοήθων ή κακοήθων. Αντιμετώπιαη πρόληψη τηc; γήραvαηc; 1. Φυσική γήρανση Δεν υπάρχουν προϊόντα ικανά να σταματήσουν τη διαδικασία της γήρανσης. Η προσπάθεια, απλώς, καθυστέρησης της φυσικής γήρανσης συνίσταται: α. Στη βελτίωση της ποι6τητας ζωής. β. Στη σωστή και υγιεινή διαβίωση. γ.στην υγιεινή και ποιοτικά ελεγμ{νη διατροφή. δ. Στην {γκαιρη αντιμετώπιση των παθολογικών προβλημάτων. ε. Στη χρήση «διορθωτικών» της γήρανσης καλλυντικών προϊ6ντων ( ενvδατικά, αντιρυτιδικά, αναπλαστικά κ.ά.), καθώς και στη σωστή χρήση τους. 2. Φωτογήρανση Η προσπάθεια πρόλmιlης της φωτογήρανσης συνίσταται: 1. Στην αποφυγή μακράς έκθεσης στον ήλιο από την παιδική ακόμα ηλικία. Η έκθεση στον ήλιο πρέπει να γίνεται με τους προβλεπόμενους κανόνες και να αποφεύγεται τις ώρες που η δόση της ηλιακής ακτινοβολίας είναι μεγάλη (11με2 το μεσημέρι. 2. Στη σωστή ηλιοπροσστασία με τη χρήση αντιηλιακών σκευασμάτων. Η προσπάθεια αντιμετώπισης της φωτογήρανσης συνίσταται στην εφαρμογή προϊόντων που έχουν στη σύνθεσή τους: 1. Τρετινοϊνη. Είναι η φαρμακευτική ουσία α ναφοράς στην αντιμετώπιση της φωτογήρανσης και της φωτοκαρκινογένεσης. Α ντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις κλινικές μεταβολές που χαρακτηρίζουν το φωτογηρασμένο δέρμα, με την αύξηση του πάχους της επιδερμίδας, τη μείωση της παραγωγής μελανίνης, την προαγωγή της εμφάνισης φυσιολογικής βασικής μεμβράνης, την αύξηση παραγωγής κολλαγόνου και των ε λαστικών ινών. 2. Ρετιναλδείίδη. Έχει ανάλογη, ακριβώς, δράση με την τρετινοίνη, αλλά σε μικρότερο βαθμό και χωρίς την ερεθιστική δράση που εμφανίζει πολλές φορές η τρετινοίνη. 3. Ρετινόλη. Το μόριο της ρετινόλης είναι δύ σκολο να ενσωματωθεί στα καλλυντικά, γιατί δεν είναι σταθερό.αντιμετωπίζει κι αυτή αποτελεσματικά τις κλινικές αλλοιώσεις που χαρακτηρίζουν τη φωτογήρανση, με την αύξηση του ρυθμού ανανέωσης των κυττάρων της κεράτινης στιβάδας και κατά συνέπεια του πάχους της επιδερμίδας, την αύξηση του μεταβολισμού των κυττάρων της ζωντανής επιδερμίδας, τη μείωση της παραγωγής μελανίνης και την αύξηση της αιμάτωσης του χορίου. Η δράση της δεν είναι μόνον αντιγηραντική, αλλά και αντιρυτιδική. 4. Χημικά peelings. Τα συχνότερα χρησιμοποιούμενα είναι: α. Τα Α-υδροξυοξέα (AHAs). Η δράση τους συνίσταται στη μείωση της συνοχής των κερατι νοκυττάρων στα κατώτερα στρώματα της κεράτινης στιβάδας, στην αύξηση της κυτταρικής ανανέωσης (στην αρχή της εφαρμογής τους), στη μεταβολή του ph του δέρματος, την αύξηση του πάσχους της κεράτινης στιβάδας, καθώς και της ακανθωτής, στην αύξηση της αγγείωσης του χορίου και στη συζητήσιμη αύξηση της παραγωγής του κολλαγόνου. β. Το τριχλωροξεικό οξύ (TCA). γ. Το διάλυμα Jessner's. δ. Η φαινόλη. 5. Τοπική φωτοχημειοθεραπεία. Αυτή συνίσταται στην επάλειψη του δέρματος με διάλυμα που περιέχει 30 μέρη 5-ΜΟΡ στο εκατομμύριο και στη συνέχεια εφαρμογή ενός αντιηλιακού. Αυτό προσδίδει στην ε πιδερμίδα μελάγχρωση κάποιου βαθμού, η οποία δρα προοδευτικά. 6. Κυτοκίνες. Ο όρος κυτοκίνες χρησιμοποιείται σαν γενική ονομασία διαφόρων ο μάδων διαλυτών πρωτεϊνών και πεπτιδίων, που μπορούν να δρουν σε απειροελάχιστες συγκεντρώσεις σαν χυμικοί ρυθμιστ έ ς και οι οποίες, σε καταστάσεις είτε φυσιολογικές είτε παθολογικές, ρυθμίζουν τη βιολογική δραστηριότητα διαφόρων κυττάρων και ιστών. Με πιο απλά λόγια, κάποιες κυτοκίνες δρουν σαν ανοσομεταδότες, μεταδίδοντας στα κύτταρα του δέρματος (χόριο και επιδερμίδα) τα προβλήματα του περιβάλλοντός τους, δίνοντας, έτσι, εντολές για την παραγωγή των στοιχείων που χρειάζονται για την πλήρη αυτορύθμιση του 59

4 δέρματος. Έτσι, οι κυτοκίνες χρησιμοποιούνται στα σύγχρονα καλλυντικά όχι μόνο γ ια την καθυστέρηση της φωτογήρανσης, αλλά και για την αποκατάσταση των ρυτίδων και των περιοχών φωτογήρανσης. Μετά από εφαρμογή πολλών μηνών δίνουν ορατά μεν, αλλά άλλοτε άλλα αποτελέσματα. 7. Χειρουργική θεραπεία. Οι κακοήθειες και προκακοήθεις όγκοι που αναπτύσσοντα ι στο δέρμα αντιμετωπίζονται με: α. Χειρουργική β. Κρυοχειρουργική γ. Διαθερμοπηξία δ. Laser ε. 5 - φλουοροουρακίλη 8. Η δερματοαπόξεση (Dermabrasion). 9. Το Laser resurfacing. 10. Οι ενέσεις κολλαγόνου ή ζελατίνης. Γεμίζουν τα κενά κάτω από τις ρυτίδες, αλλά το αισθητικό αποτέλεσμα που εξασφαλίζουν διατηρείται για λίγους μόνο μήνες. 11. Η λιπο:ιτρόσθεση. Συνίσταται σε ενέσεις λίπους, το οποίο λαμβάνεται από άλλο σημείο του υποδόριου ιστού του ίδιου α τόμου, κάτω από τις ρυτίδες, ώστε να καλυφθούν τα κενά. 12. Ενέσεις Botox (Botulinum Toxine). Το Botox παραλύει τους μύες κάτω από τις ρυτίδες του μετώπου, με συνέπεια τη μείωση της επίδρασής τους στο δέρμα και ε π ιπέδωση της επιφάνειάς του για λίγους μήνες. 3. Αντιοξειδωτικά Τα αντιοξειδωτικά είναι χημικές ενώσεις, οι οποίες σε μικρές συγκεντρώσεις, σε σχέση με το οξειδούμενο υπόστρωμα (λιπίδια, πρωτεtνες, DNA κ.ά.), προλαμβάνουν ή και μειώνουν δραστικά την οξείδωση αυτού του υ ποστρώματος. Ο μηχανισμός δράσεώς τους συνίσταται: 1. Στην πρόληψη παραγωγής ελευθέρων ριζών οξυγόνου. 2. Στον «καθαρισμό» των ελευθέρων ριζών που σχηματίσθηκαν, με αναγωγική δράση (βιταμίνη C). 3. Στη μετατροπή της ελεύθερης ρίζας σε α νενεργό προϊόν, με συνέπεια τη διακοπή της αλυσιδωτής αντίδρασης. Τα αντιοξειδωτικά διακρίνονται σε ενδο~ 60 YiJ και εξωyffi. α. Ενδογενή αντιοξειδωτικά: Το δέρμα μας ενεργοποιεί μηχανισμούς προστασίας που α ναστέλλουν το σχηματισμό των ελευθέρων ριζών, με τη μεσολάβηση ενζύμων και αντιοξειδωτικών παραγόντων. Στα ενδογενή α ντιοξειδωτικά περιλαμβάνονται αρκετές ε νώσεις, όπως το ουρικό οξύ, τα οιστρογόνα, η γλονταθει6vη, η βιλιρονβ{vη κ.ά. Αυτά τα μέσα φυσικής άμυνας είναι, όμως, ανεπαρκή σε περιπτώσεις επαναλαμβανομένων εξωτερικών επιθέσεων από βλαπτικούς παράγοντες, όπως είναι η ηλιακή ακτινοβολία κ.ά. β. Εξωγενή αντιοξειδωτικά. Τα εξωγενή α ντιοξειδωτικά, είτε προέρχονται από τροφές σαν αυτογενή (φυσικά) συστατικά των τροψμων, είτε είναι χημικά (φαρμακευτικά ή κοσμετολογικά) παρασκευάσματα, τα οποία ε φαρμόζονται στην επιδερμίδα ή χορηγούνται από του στόματος, με σκοπό να εμποδίσουν τη δράση των ελευθέρων ριζών. Τα φυσικά αντιοξειδωτικά αφθονούν στα φρούτα κα ι στα λαχανικά. Τα γνωστότερα από αυτά είναι οι βιταμ{νες Ε και C και τα καροτέvια. Ειδικότερα σε ό,τι αφορά στη χρήση των φυσικών αντιοξειδωτικών για την πρόληψη της γήρανσης του δέρματος, πρέπει να σημειωθεί ότι οι βιταμίνες Ε και C δρουν σαν αντιγηραντικές μόνον όταν εφαρμοσθούν τοπικά στην επιδερμίδα υπό μορφή κοσμετολογικών ή φαρμακευτικών σκευασμάτων, ενώ τα καροτένια και ειδικότερα τα β-καροτένια είναι δραστικά μόνον όταν χορηγούνται από του στόματος. Χρειάζεται, όμως, προσοχή ώστε η χορήγησή τους να μην υπερβαίνει τα φυσιολογικά όρια, διότι λόγω των πολλών α κόρεστων δεσμών που περιέχουν είναι ευοξείδωτα, με συνέπεια να δίνουν προϊόντα προκαρκινογόνα. Έτσι, η υπερβολική χορήγησή τους μπορεί να εγκυμονεί τον κίνδυνο καρκινογένεσης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Roelands R : Aging and photoaging, Cosmetic Dermatology, Martin Dunitz 1994, 321: Balin Ak, Allen RG: Mechanisms of biologic aging. Ιη: Gilchrest ΒΑ, ed, Dermatologic clinics. The aging skin (WB Saunders: Philadelphia 1986) Thivolet G, Nicolas JF: Skjn aging and immune competence, Br. J. Dermatol, 1990, 122:77-81.

5 4. Kligman ΑΜ: The treatment of photoaged human skin by topica\ tretinoin, Drugs, 1989, 38: Fenske ΝΑ, Clifford LW: Structural and functional changes of normal aging skin, J. Amer. Acad. Derπιatol, 1986, 15: Gilchrest ΒΑ: Skin aging and photoaging: Απ overview, J. Amer. Acad. Dermato/, 1989, 21: Braverman ΙΜ, Fonferko Ε: studies in cutaneous aging Ι: the elastic fiber network, J. Invest. Dermatol., 1982, 78: Schweitzer C: Natural mixed carotenoids provide «inside-outside» sun protection, D. C.L., 1997, 98: Walford RL: lmmunology and aging, Amer. J. Clinίc. Pathol., 1980, 74: Τεκνετζ11ς Αγγ.: Η δράση των α-υδροξυοξέων (AHAs) στο γηρασμένο και φωτογηρα σμένο δέρμα, Ελληv. Επιθεώρ. Δερματολ. Αφροδ., 1996, 7: Αγγελικάκης Γ.: Ο ρόλος των ελευθέρων ριζών και των αντιοξειδωτικών στην υγεία του ανθρώπου, Πρακτικά Βορειοελλ. Σννεδρ. Αισθ. Διαιτολ., Θεσ /νίκη 1998, Γιαννακουδάκη Α.: Αντιηλιακά, Πρακτικά Βορειοελλ. Σννεδρ. Αισθ. Διαιτολ., Θεσ /νίκη 1998, Κουσκούκης Κ.: Ιατρικής Αισθητική και Κο σμετολογία, Σύγγραμμα