Πνευµατικότητα και Θρησκευτικότητα: Μια ποιοτική ανάλυση σε γενικό πληθυσµό της Θεσσαλίας.

Transcript

1 Interscientific Health Care (2009) Vol 1, Issue 2, Πνευµατικότητα και Θρησκευτικότητα: Μια ποιοτική ανάλυση σε γενικό πληθυσµό της Θεσσαλίας. Τζούνης Ε. 1, Τζούνη Μ. 2, Γκούβα Μ. 3, Παπασταύρου Ε. 4, Κοτρώτσιου Ε, 5, Γουργουλιάνης Κ. 6 1 Νοσηλευτής, MSc, Υποψήφιος ιδάκτωρ Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, ΙΚΑ-ΕΤΑΜ Πατησίων 2 Καθηγήτρια Αγγλικών 3 Νοσηλεύτρια, Ψυχολόγος, MSc, PhD, Επίκουρος Καθηγήτρια ΤΕΙ Ηπείρου 4 Νοσηλεύτρια, MSc, PhD, Λέκτορας τµήµατος Νοσηλευτικής Τεχνολογικό Πανεπιστήµιο Κύπρου 5 Νοσηλεύτρια, MSc, PhD, Kαθηγήτρια Τµήµατος Νοσηλευτικής ΤΕΙ Λάρισας 6 Καθηγητής Πνευµονολογίας, Πνευµονολογική Κλινική Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Εισαγωγή: Η πνευµατικότητα είναι ένα σύνθετο και πολυδιάστατο µέρος της ανθρώπινης εµπειρίας η οποία περιλαµβάνει γνωστικές εµπειρίες και διάφορες πτυχές της συµπεριφοράς. Οι περισσότερες έρευνες που αφορούν την πνευµατικότητα είναι κυρίως ποιοτικές όπου χρησιµοποιούνται φαινοµενολογικές προσεγγίσεις και διήγηση ιστοριών. Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η διερεύνηση των ποιοτικών χαρακτηριστικών που προέκυψαν από τη χρήση του«the Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs» ερωτηµατολογίου σε γενικό πληθυσµό στην περιοχή της Θεσσαλίας. Υλικό και Μέθοδος Συνολικά 393 κάτοικοι της Θεσσαλίας συµπλήρωσαν το «The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs» ερωτηµατολόγιο που αφορά τα θρησκευτικά και πνευµατικά πιστεύω. Αποτελέσµατα:. Από τους 393 συµµετέχοντες οι 149 ( 37,9%) ήταν άνδρες και οι 244 ήταν γυναίκες σε ποσοστό 62,1%. Η πλειοψηφία των γυναικών (Ν=161, 66%) δήλωσε πως έχει τόσο θρησκευτικά όσο και πνευµατικά πιστεύω σε σύγκριση µε το 43.9% (Ν=65) των ανδρών. Αρκετοί συνέδεσαν τα πιστεύω τους µε θέµατα που αφορούν την υγεία τους ενώ ορισµένοι δήλωσαν πως η ζωή τους είναι συνυφασµένη µε την έννοια της Ορθοδοξίας και τις πρακτικές της πίστης: «Πίστη στη ορθοδοξία σε µεγάλο βαθµό και κριτική παρακολούθηση και συµµετοχή στα εκκλησιαστικά δρώµενα». Άλλοι έκαναν διαχωρισµό ανάµεσα στην πνευµατικότητα και τη θρησκευτικότητα: «Υπάρχει διαφορά ανάµεσα στη θρησκευτικότητα και την πνευµατικότητα. Η πνευµατικότητα έχει σχέση µε τις απόψεις γνώµες του κάθε ατόµου» Κάποιοι εξέφρασαν µεταφυσικές ανησυχίες, ενώ εντύπωση προκαλεί το ποσοστό όσων δήλωσαν πως έχουν βιώσει µια έντονη εµπειρία κατά τη διάρκεια της οποίου βίωσαν ένα νέο βαθύτερο νόηµα στη ζωή τους, ή αισθάνθηκαν πως ενοποιήθηκαν µε τον κόσµο ή το σύµπαν από τους οποίους οι 58 µπήκαν στη διαδικασία να περιγράψουν την εµπειρία τους αυτή. Συµπεράσµατα: Ιδιαίτερα χρήσιµα είναι τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του συγκεκριµένου ερωτηµατολογίου. Καταρχήν προέκυψαν συσχετίσεις µεταξύ της πνευµατικότητας και της υγείας ενώ 110 άτοµα προσπάθησαν να περιγράψουν τη µορφή µε την οποία υπάρχουµε µετά το θάνατο. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ: Πνευµατικότητα, θρησκευτικότητα, υγεία, ποιοτική ανάλυση, πρακτική της πίστης Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ευθύµιος Τζούνης Κρέσνας 30 Κυψέλη Αθήνα etzounis@yahoo.gr 67

2 Interscientific Health Care (2009) Vol 1, Issue 2, Spirituality and religiosity: A qualitative analysis in a general population of Thessaly. Tzounis E 1, Tzouni M 2, Gouba M 3, Papastavrou E. 4, Kotrotsiou E 5, Gourgoulianis K 6 1 RN, MSc, Phd (cand), Social Security Institution (IKA), AthensTeacher of English 2 RN, Psychologist, MSc, 3 PhD, Assistant Professor Nursing Department TEI Hepirus 4 RN, MSc, PhD, Lecturer Nursing Department Technological University Cyprus 5 RN, MSc, PhD Professor of Νursing Department TEI Larisa 6 Professor of Pneumology, Pneumological Department, University Hospital of Larissa ABSTRACT Introduction: Spirituality is a composite and multidimensional field of human experience which involves cognitive experiences and different prospective of behavior. Most research that is done about spirituality is principally qualitative in which phenomenological rapprochements and story narration are used. Goal: The goal of the specific research is the study of the qualitative features which came from the use of the questionnaire: The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs in a general population of Thessaly. Material and Methodology: 393 citizens of Thessaly completed the questionnaire The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs which occupies with religious and spiritual beliefs. Results: Having 393 participants, 149 (37,9%) were men and 244 (62,1%) were women. The majority of the women (N= 161,66%) stated that they have equally religious and spiritual beliefs compared to 44,9% of the men. A lot of the participants connected their beliefs to issues concerning their health state while others stated that their lives are interwoven with the meaning of the Orthodox religion and the way that their religion is believed: Believing in the Orthodox religion, in a great degree, and critical observation and belief to the ecclesiastical way of life. Others divide spirituality and religiosity. Spirituality has to do with the prospects- the point of view of each person. Some participants showed supernatural concerns while we are impressed by the percentage of people who stated that they have lived an intense experience which brought a new, deeper meaning to their lives. They also stated that they felt that they were unified with the world or the universe. 58 participants occupied in describing their experience. Conclusion: The results which came out from their qualitative features of the specific questionnaire are very useful. First of all, there is connection between spirituality and health, while 110 people tried to describe their afterlife state. Keywords: spirituality, religiosity, health, qualitative analysis, practice of faith ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πολλές φορές στη διάρκεια της ιστορίας, η ιατρική απέρριψε νέες πρακτικές προβάλλοντας διάφορα ταµπού τα οποία επιβάρυναν την καλύτερη αξιολόγηση της υγείας των ασθενών. Στη δεκαετία του '50 και του '60, οι περισσότεροι γιατροί δεν τολµούσαν να συζητήσουν τη σεξουαλικότητα των ασθενών τους ακόµη και στις πιο ιδιωτικές τους συζητήσεις. Η λέξη σεξ (sex) στις Η.Π.Α αναφερόταν µόνο µε την κωδικοποιηµένη ονοµασία -the S word 68 Corresponding Author: Tzounis EYthymios Kresnas 30 Kipseli Athina etzounis@yahoo.gr

3 από τo αρχικό γράµµα της λέξης sex- αποτέλεσε ταµπού και θεωρούνταν ακατάλληλο θέµα για συζήτηση. Είτε λοιπόν οι γιατροί δεν ήταν εκπαιδευµένοι αρκετά είτε δεν αισθάνονταν άνετα να συζητήσουν θέµατα σχετικά µε τη σεξουαλικότητα των ασθενών τους. Το γεγονός αυτό είτε οφείλονταν στη δική τους αµηχανία για το θέµα είτε επειδή φοβόταν ότι θα φέρουν σε αµηχανία τους ασθενείς τους ή και τα δύο µαζί. Ως αποτέλεσµα όµως της σεξουαλικής επανάστασης αλλά και της συνεχόµενης και διαθέσιµης σεξουαλικής εκπαίδευσης, οι γιατροί στη σηµερινή εποχή είναι καλύτερα εκπαιδευµένοι και εξετάζουν τόσο τη σεξουαλικότητα όσο και τα διάφορα ζητήµατα που την περιβάλουν. Σήµερα, η πνευµατικότητα είναι η νέα- S word- λέξη ταµπού (από την αγγλική λέξη spirituality). Η πνευµατικότητα και η θρησκευτικότητα βρίσκονται σήµερα στην ανάλογη θέση που το σεξ και η σεξουαλικότητα ήταν στη δεκαετία του '60. Η επιστήµη όµως έχει συνειδητοποιήσει ότι η µη διερεύνηση της πνευµατικότητας των ασθενών συνεπάγεται µείωση της θεραπευτικής διαδικασίας. Βέβαια η αναγνώριση της σηµασίας της πνευµατικότητας είναι µόνο η αρχή 1. ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ:ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο διαχωρισµός του βιολογικού από το πνευµατικό ή του φυσικού από το µεταφυσικό είναι ένα άλλο εµπόδιο στην έρευνα των πνευµατικών ζητηµάτων. Η πνευµατικότητα ορίζεται σε σχέση µε το πνεύµα και θεωρείται πολύ συχνά ως ένα ανώτερο κοµµάτι της φύσης του ατόµου. Η πνευµατικότητα έχει να κάνει µε την ανθρώπινη αναζήτηση της σηµασίας ή του σκοπού στη ζωή και είναι εκείνο το µέρος της ψυχής των ανθρώπων που αγωνίζεται για µεταφυσικές αξίες, έννοιες και εµπειρίες. Το πνεύµα είναι εκείνη η πτυχή ή ουσία ενός ανθρώπου που δίνει τη δύναµη και την ενέργεια και παρακινεί την αναζήτηση για αρετές όπως αγάπη, αλήθεια, και φρόνηση 2. Σύµφωνα µε τον Maugans η πνευµατικότητα είναι ένα σύστηµα πεποιθήσεων το οποίο εστιάζει στα άυλα στοιχεία που µεταδίδουν ζωτικότητα αλλά και στα γεγονότα που δίνουν νόηµα στη ζωή.. 3 Η πνευµατικότητα είναι ένα σύνθετο και πολυδιάστατο µέρος της ανθρώπινης εµπειρίας η οποία περιλαµβάνει γνωστικές εµπειρίες και διάφορες πτυχές της συµπεριφοράς. Οι γνωστικές ή φιλοσοφικές πτυχές της πνευµατικότητας περιλαµβάνουν την αναζήτηση της έννοιας και του σκοπού της ζωής αλλά και πεποιθήσεις και αξίες µε τις οποίες ένα άτοµο ζει. Στο βιβλίο του ο «Αντίχριστος» ο Νίτσε τονίζει πως «δεν αναζητούµε πια την προέλευση του ανθρώπου στο πνεύµα ή στη Θεία φύση του, του δώσαµε πάλι τη θέση του ανάµεσα στα ζώα. Είναι πάλι για µας το δυνατότερο ζώο, γιατί είναι το πιο πανούργο, συνέπεια αυτού του πράγµατος είναι η πνευµατικότητά του» 4. Προσωποποιώντας και ο Stoll την πνευµατικότητα της έδωσε διαφορετική διάσταση ώστε αυτή να σηµαίνει «η ύπαρξή µου, ο εσωτερικός εαυτός µου... καθώς εγώ εκφράζοµαι µέσω του σώµατος µου, της σκέψης µου, των αισθηµάτων µου, των κρίσεων και της δηµιουργικότητας µου... τα οποία µε καθιστούν ικανό και µου επιτρέπουν να αξιολογώ, να λατρεύω και να επικοινωνώ µε το Θείο και το υπερφυσικό» 5. Ο Karasu θεωρεί την πνευµατικότητα ως µια δοµή που εµπεριέχει αντιλήψεις πίστης και νοήµατος. Το στοιχείο της πίστης στην πνευµατικότητα συνδέεται συχνότερα µε τη θρησκεία και τη θρησκευτική πίστη, ενώ το στοιχείο του νοήµατος της πνευµατικότητας είναι µια ευρύτερη έννοια όπου υπάρχει σε θρησκευόµενα και µη άτοµα. 6 Οι Kearney και Mount διαχώρισαν το "πνευµατικό" από το "θρησκευτικό". Το πνεύµα είναι µια διάσταση της προσωπικότητας του ατόµου µέρος της ύπαρξης µας, ενώ η θρησκεία είναι η δοµή της ανθρώπινης φύσης µέσω της οποίας γίνεται αντιληπτή και εκφράζεται η πνευµατικότητα. 7 Σύµφωνα µε τον Rousseau «η θρησκεία περικλείει δοµηµένα συστήµατα πεποίθησης που απευθύνονται σε πνευµατικά ζητήµατα, συχνά µε ένα κώδικα ηθικής συµπεριφοράς και µια φιλοσοφία» 8. Στην ανακουφιστική φροντίδα η πνευµατικότητα «περιγράφει το βάθος της ανθρώπινης ζωής, µε τους ανθρώπους να αναζητούν τη σηµασία στα βιώµατα τους και στις σχέσεις που µοιράζονται µε την οικογένεια και τους φίλους, µε άλλους που βιώνουν την ίδια ασθένεια και µε αυτούς που έχουν να κάνουν µε τη θεραπεία και την υποστήριξή τους» 9. Σε έρευνα, η οποία αφορούσε ασθενείς τελικού σταδίου το 2002 των Chao και συν. προέκυψαν τέσσερις θεµατικές ενότητες οι οποίες αφορούσαν τη σηµασία της πνευµατικότητας. Σύµφωνα µε τους ερευνητές, η πρώτη θεµατική ενότητα έχει τίτλο «ενότητα µε τον εαυτό» και περιλαµβάνει την ταυτότητα του εαυτού, την εσωτερική γαλήνη και την ολότητα. Η δεύτερη κατηγορία έχει την ονοµασία «ενότητα µε τους άλλους» και περιλαµβάνει την αγάπη και τη συµφιλίωση, ενώ η τρίτη «ενότητα µε τη φύση» και αποτελείται από τη έµπνευση, η οποία προέρχεται από τη σχέση µε το φυσικό περιβάλλον και τη δηµιουργικότητα ως µέσο έκφρασης της φαντασίας. Η «ενότητα µε το υπέρτατο» περιλαµβάνει την ευγνωµοσύνη, την ελπίδα και την πίστη. Αξίζει να σταθούµε στην πρώτη και τη δεύτερη κατηγορία τονίζοντας τα εξής: η ανθρώπινη φύση είναι γεµάτη από συγκρούσεις, αλλά παρόλ αυτά παραµένει µια ολότητα. Στη συνοχή και τη συµφιλίωση µε τον εαυτό η πνευµατικότητα συµβάλλει στη διαπραγµάτευση µε τις συγκρούσεις διαµέσου της εσωτερικής γαλήνης. Η συµφιλίωση µέσω της πνευµατικότητας δίνει τη δυνατότητα να µπορεί κάποιος να συγχωρεί και να δέχεται συγχώρεση. ιακρίνουµε µια άµεση σχέση αλληλεπίδρασης, η οποία συµπληρώνεται από την αγάπη µε τη µορφή της φροντίδας, χωρίς αυτή να λαµβάνει τη µορφή της υπερβολικής προσκόλλησης. 10 Οι Cobb και Robshaw συµπεραίνουν ότι, ενώ υπάρχει µια γενική αδιαφορία για τη συµµετοχή σε θρησκευτικές τελετές και εκδηλώσεις, δε σηµαίνει ότι ο κόσµος έχει χάσει την 69

4 πίστη του ή ακόµη και την πνευµατική του διάσταση. Θεωρούν ότι η πίστη είναι µια ψυχολογική ανάγκη για τη ζωή και µάλιστα ότι της δίνει νόηµα 11. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ είγµα πιλοτικής έρευνας Στην παρούσα έρευνα, προηγήθηκε πιλοτική µελέτη που πραγµατοποιήθηκε στην περιοχή της Θεσσαλίας τον Απρίλιο και Μάιο του Συνολικά συµπλήρωσαν το ερωτηµατολόγιο 81 άτοµα, 43 γυναίκες και 38 άνδρες µε µέσο όρο ηλικίας τα 32,1 έτη και το χρονικό διάστηµα που χρειάστηκε για να συµπληρωθεί το ερωτηµατολόγιο ήταν από 7-15 λεπτά. Παρόλο που υπήρξε διαβεβαίωση πως το ερωτηµατολόγιο είναι ανώνυµο, αρκετοί θεώρησαν το θέµα πολύ προσωπικό και 13 άτοµα αρνήθηκαν να το συµπληρώσουν για το λόγο αυτό. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ Πολλές προσπάθειες έγιναν από διάφορες επιστηµονικές οµάδες προκειµένου να βρεθεί ένα αξιόπιστο επιστηµονικό "εργαλείο" που να µπορεί να µετρήσει την επίδραση της πνευµατικότητας σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου. Ιδιαίτερα στον Ελλαδικό χώρο η έρευνα πάνω στον τοµέα της πνευµατικότητας είναι περιορισµένη. Η Σαπουτζή και συν. αναφέρουν πως το γεγονός αυτό οφείλεται στην έλλειψη ανάλογων εργαλείων στις χώρες στις οποίες δεν χρησιµοποιείται η Αγγλική γλώσσα. 12 Ως ερευνητικό εργαλείο για την παρούσα µελέτη χρησιµοποιήθηκε το «The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs», το οποίο αξιολογεί τη φύση και τη δύναµη των πνευµατικών πεποιθήσεων και της πνευµατικής πρακτικής και έχει υψηλή αξιοπιστία. Η δύναµη της πνευµατικής πεποίθησης εξετάζεται ανεξάρτητα από τη θρησκευτική πίστη. 13,14 Είναι µεταφρασµένο στα ελληνικά και έχει σταθµιστεί η αξιοπιστία του 15. Για την παρούσα έρευνα, εκτός από τα δηµογραφικά στοιχεία του ερωτηµατολογίου αξιοποιήσαµε τις απαντήσεις που δόθηκαν στις ερωτήσεις 2,7,12,13, 14,15,16,17 και 18. H ανάλυση των δεδοµένων έγινε µε σύµφωνα µε τη µεθοδολογία του Mayring (1997) 16. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΠΙΛΟΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Σύµφωνα µε τον King και συν. (1995) 13,14 την κλίµακα της πνευµατικότητας για το "The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs" ερωτηµατολόγιο, αποτελούν οι ερωτήσεις 3,7,8,9,10 και 11. Για να µελετήσουµε την εγκυρότητα της πνευµατικής κλίµακας µε το πρόγραµµα SPSS 12, χρησιµοποιήσαµε τη µέθοδο alpha του Cronbach. Η ανάλυση έδειξε ότι η κλίµακα έχει ικανοποιητικό βαθµό αξιοπιστίας α =0.87 καθώς το αποδεκτό όριο είναι το Για να εντοπίσουµε πιθανές διαφορές ανάµεσα στα δύο φύλλα και τους 6 παράγοντες της πνευµατικής κλίµακας χρησιµοποιήσαµε το τεστ για ανεξάρτητα δείγµατα (t-test). Από την ανάλυση των δεδοµένων βρέθηκε στατιστικά σηµαντική διαφορά ως προς την ερώτηση που αφορά τη δύναµη της πίστης (Q3) t(72)=2.6 p<0.05. Φαίνεται πως οι γυναίκες παρουσίασαν υψηλότερο µέσο όρο (Μ=6.9, SD=2.02) απ ότι οι άνδρες(μ=5.7, SD= 2.08) στην ερώτηση που αφορά τη δύναµη της πίστης. ΕΙΓΜΑ ΤΕΛΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Το δείγµα (Ν=393) της τελικής έρευνας αποτέλεσαν 393 κάτοικοι της περιοχής της Θεσσαλίας. Προϋπόθεση για τη συµπλήρωση του ερωτηµατολογίου ήταν η συµπλήρωση του 18 έτους ηλικίας αποκλείοντας όσους ήταν ανίκανοι να κατανοήσουν το πρωτόκολλο της έρευνας. Η δειγµατοληψία έγινε µε τυχαίο τρόπο και διήρκησε από τον Απρίλιο έως το Νοέµβριο του ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Συνολικά 393 άτοµα δέχθηκαν ή ήταν ικανά να συµπληρώσουν το ερωτηµατολόγιο. Η µέση ηλικία όσων απάντησαν στο ερωτηµατολόγιο ήταν τα 36,39 (SD=14.9) έτη. Από το σύνολο όσων απάντησαν στο ερωτηµατολόγιο, οι 149 (37,9%) ήταν άνδρες και οι 244 ήταν γυναίκες σε ποσοστό 62,1%. Η µέση ηλικία των ανδρών ήταν τα 38,2 έτη (SD = 15.34) µε µικρότερη ηλικία συµπλήρωσης του ερωτηµατολογίου τα 18 έτη και µεγαλύτερη τα 81 ενώ η µέση ηλικία των γυναικών ήταν τα 35,29 έτη (SD= 14.63) µε µικρότερη ηλικία συµπλήρωσης του ερωτηµατολογίου τα 18 έτη και µεγαλύτερη τα 82. Στο σύνολο τους οι ερωτηθέντες δήλωσαν πως είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι σε ποσοστό 95.9 %( Ν=351). Ένας δήλωσε πως είναι Μουσουλµάνος (O.3%)ενώ υπήρξε και ένα µικρό ποσοστό(ν =2) το οποίο δήλωσε πως πιστεύει στη Αρχαία Ελληνική θρησκεία. Σε εξίσου µικρά ποσοστά ήταν όσοι δήλωσαν άθεοι (Ν=2), αγνωστικιστές (Ν=1) και µυστικιστές (Ν=1), ενώ οχτώ άτοµα( 2.2%) δήλωσαν πως δεν ακολουθούν κάποια θρησκεία. Από την επεξεργασία των αποτελεσµάτων πρόκυψε ότι το 62.2% (Ν=242) δήλωσε πως είναι εργαζόµενοι. Οι υπόλοιποι δήλωσαν άνεργοι (Ν=19, 4.9%), φοιτητές (Ν= 74, 19%), συνταξιούχοι 8,2% (Ν=32) και απασχολούµενοι µε οικιακά 5,4 % (Ν= 21). 180 άτοµα δήλωσαν πως κατάγονται από αστική περιοχή, 43 από ηµιαστική και 83 από αγροτική. 1.H κατανόηση της ζωής σε σχέση µε τα θρησκευτικά και πνευµατικά πιστεύω Συνολικά 90 συµµετέχοντες δήλωσαν πως έχουν θρησκευτική κατανόηση της ζωής τους (23%), 46 (11,7%) πνευµατική κατανόηση της ζωής τους και 226 (57,7%) θρησκευτική και πνευµατική κατανόηση. Επίσης σε ένα ποσοστό 7,7%, 30 άτοµα δήλωσαν πως δεν έχουν ούτε θρησκευτική ούτε πνευµατική κατανόηση της ζωής τους. Εξήγησαν µάλιστα ορισµένοι από αυτούς το λόγο για τον οποίο οι ίδιοι δεν έχουν ούτε θρησκευτική ούτε πνευµατική κατανόηση της ζωής τους. Απαντούν λοιπόν: 1. Θα ήθελα να έχω χειροπιαστές αποδείξεις. εν µου αρκούν αυτά που ακούω 2. «Βασίζοµαι στον ορθολογισµό» 3. Τα πιστεύω µου έχουν πολιτική µορφή 70

5 Στο "The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs" υπάρχει η ερώτηση η οποία ζητά από το δείγµα να εξηγήσει εν συντοµία τη µορφή που έχουν πάρει τα θρησκευτικά / πνευµατικά του πιστεύω. Αποδείχθηκε πως ήταν µια ερώτηση η οποία δυσκόλεψε αρκετούς να την απαντήσουν ενώ οι περισσότεροι την αγνόησαν εντελώς (µόνο 127 άτοµα απάντησαν επί του συνόλου του δείγµατος, ποσοστό 32.3%). Η πνευµατικότητα όντως διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων, σε ότι αφορά τουλάχιστον το ερωτηµατολόγιο "The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs" και τον Ελληνικό πληθυσµό που αποτέλεσε και το δείγµα αυτής της έρευνας. Εδώ αναφέρονται ορισµένες από της απαντήσεις που δόθηκαν και αφορούσαν τη µορφή που έχουν πάρει τα θρησκευτικά / πνευµατικά τους πιστεύω. Η Ορθοδοξία και η εκκλησία διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στη ζωή των Ελλήνων. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι συµµετέχοντες δήλωσαν πως είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι σε ποσοστό 95.9 %( Ν=351). εκατέσσερα άτοµα δήλωσαν πως η ζωή τους είναι συνυφασµένη µε την έννοια της Ορθοδοξίας : «Πίστη στη ορθοδοξία σε µεγάλο βαθµό και κριτική παρακολούθηση και συµµετοχή στα εκκλησιαστικά δρώµενα» «Ενεργή συµµετοχή ως µέλος εκκλησιαστικού συµβουλίου (επίτροπος), λατρεία κοντά στο τυπικό του Χριστιανού Ορθόδοξου» «κάθε πρωί και βράδυ ξεκινάµε µε το σταυρό στο χέρι, το ίδιο και τα παιδιά µου» «Πράξεις µου είναι πάντα κοντά στη χριστιανική θρησκεία» Συνεχίζοντας, αναφέρουµε πως 28 άτοµα ανέφεραν πως η µορφή των πιστεύω τους έχει άµεση σχέση µε πρακτικές που αφορούν κυρίως τον εκκλησιασµό, την εξοµολόγηση, την προσευχή και το διάβασµα βιβλίων. Άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο εκκλησιάζονται: «Επίσκεψη σε ναούς και ιδρύµατα, νηστεία και βοήθεια σε συνανθρώπους, διάβασµα και αναζήτηση πηγών». «Είµαι κοντά σε θρησκευτικούς χώρους και µέσα από προσέγγιση πνευµατικών ανθρώπων νιώθω ότι είµαι ουσιαστικά πιο κοντά στο Θεό» «Εξοµολόγηση όχι, εκκλησιασµός ναι, βιβλία µερικές φορές» «Πηγαίνω όσο συχνότερα γίνεται στην εκκλησία και η πνευµατική δύναµη που µου δίνει ο Χριστιανισµός µε το λόγο και τα έργα του.» «Έχω µόνο θρησκευτικά πιστεύω εννοώντας ότι πηγαίνω συχνά στην εκκλησία, προσεύχοµαι καθηµερινά» Υπάρχουν όµως και αυτοί οι οποίοι δήλωσαν ότι κατ ανάγκη πηγαίνουν εκκλησία: «Πιστεύω στη θρησκεία αλλά δεν εκκλησιάζοµαι λόγω έλλειψης χρόνου». «Πάω µόνο κατά ανάγκη στην εκκλησία ( γάµους, βαφτίσια, κτλ)» «εν εκκλησιάζοµαι συχνά αλλά έχω φόβο Θεού στις πράξεις µου» Ορισµένοι έκαναν διαχωρισµό ανάµεσα στην πνευµατικότητα και τη θρησκευτικότητα: «Η θρησκευτικότητα έχει σχέση µε την εκκλησία και τη νηστεία. Όσον αφορά τα πνευµατικά πιστεύω, µέχρι να επιλέξω το σκέφτηκα πολύ» «Θρησκευτική ζωή είναι ζωή κοντά στην παράδοση, πνευµατική ενασχόληση µε το τι πραγµατικά συµβαίνει» «Υπάρχει διαφορά ανάµεσα στη θρησκευτικότητα και την πνευµατικότητα. Η πνευµατικότητα έχει σχέση µε τις απόψεις γνώµες του κάθε ατόµου» «Θρησκευτικότητα: εκκλησία Πνευµατικότητα: ασπάζοµαι τη φιλοσοφία της θρησκείας µου» «Πίστη στο Θεό και τη δύναµή του. Υπάρχει σε κάποια πνευµατική µορφή που είναι παντού και πάντα». Πέντε άτοµα δήλωσαν πως η µορφή των πιστεύω τους έχει πολιτική- κοινωνικοπολιτική µορφή, παραθέτουµε ορισµένες απαντήσεις : «Όλα είναι υποκινούµενα από τα µεγάλα κόµµατα» «Τα πνευµατικά µου πιστεύω έχουν κοινωνικοπολιτική µορφή» «Τα πνευµατικά µου πιστεύω έχουν πολιτική µορφή» Ορισµένοι(Ν=4) συνέδεσαν τη µορφή των θρησκευτικών / πνευµατικών πιστεύω µε την αγάπη: «αγάπη και σεβασµό και εντιµότητα στον συνάνθρωπο» «επικεντρώνονται στην αγάπη και δεν αναλώνονται στις τυπολατρίες» Κάποιοι άλλοι εξέφρασαν µεταφυσικές ανησυχίες: Τα πιστεύω µου έχουν µορφή «ενέργειας που διαχέεται στο περιβάλλον» Έχω «µεταφυσικές ανησυχίες» Τα πιστεύω µου στηρίζονται στη Θεοσοφία. Βέβαια πάντα υπάρχει ο αντίλογος και γενικότερα απόψεις που ερεθίζουν τη σκέψη: «Βασίζοµαι στον ορθολογισµό» «Θα ήθελα να έχω χειροπιαστές αποδείξεις. εν µου αρκούν αυτά που ακούω» «Συµπλήρωσα µόνη µου εκτός σχολείου τις αναζητήσεις µου και τοποθετήθηκα σε 71

6 ελεγχόµενη σχέση µε το ηµιουργό µου (όχι εξάρτηση από αυτόν)» «Χάος, µοίρα, πιο ισχυρή δύναµη από µένα» «Πίστη στο ωδεκάθεο» «Είµαστε όλοι εν δυνάµει Θεοί» «Μεγαλώνοντας και µελετώντας συγγράµµατα η θρησκεία σιγά σιγά παραµερίζεται λόγω των αναχρονιστικών και αντιεπιστηµονικών ιδεών της. Ξαναµελέτησα όλα τα Ευαγγέλια και συγγράµµατα πριν τα απορρίψω εντελώς» 2. Η Προσευχή Στην ερώτηση 12 του "The Royal Free Interview for Religious and Spiritual Beliefs" εξετάζεται εάν το δείγµα επικοινωνεί µε οποιοδήποτε τρόπο µε κάποια πνευµατική δύναµη( για παράδειγµα µε προσευχή ή µέσω κάποιου µέντιουµ). Θετικά πως απαντούν µε κάποια δύναµη απάντησαν 114 άτοµα (32%) και αβέβαια 25 (7%). Από όλους αυτούς, 92 άτοµα περιέγραψαν πως αυτή η µορφή επικοινωνίας ήταν η προσευχή. Ορισµένες από τις απαντήσεις αυτές είναι οι εξής: «Έχω δύο παιδιά που έχουν παντρευτεί αλλά οι σύζυγοι τους δεν µπορούν να τεκνοποιήσουν έτσι πηγαίνω συνεχώς στην εκκλησία για προσευχή» «Με την προσευχή µε ενδιαφέρει να συµπαραστέκοµαι σε δικούς µου πολύ αρρώστους ανθρώπους» «Με την προσευχή νιώθω συχνά την ανάγκη να πιστεύω ότι κάποιος ή κάτι ανώτερο βρίσκεται κοντά µου. Κυρίως όταν είµαι άρρωστη» «Όταν ζητάω κάτι, ο Θεούλης µου το κάνει ( π.χ. θέµα υγείας)» «Εκφράζω τα συναισθήµατά µου, τις φοβίες µου, τις ανησυχίες µου και σίγουρα εισακούγοµαι» Άλλοι απάντησαν πως ο τρόπος επικοινωνίας τους µε κάποια πνευµατική δύναµη ήταν ο εξής: «Πήγα σε µέντιουµ για να λύσω µάγια» «επικοινωνώ µε τους νεκρούς γονείς µου» «µέσω των ονείρων επικοινωνώ µε πνεύµατα» 3. Άσκηση των θρησκευτικών πιστεύω Το ερωτηµατολόγιο ζητά από το δείγµα να εξηγήσει πόσο σηµαντική είναι η άσκηση των θρησκευτικών πιστεύω (π.χ. προσωπικός διαλογισµός, παρακολούθηση της θείας λειτουργίας) στην καθηµερινή του ζωή. όθηκαν διάφορες γραπτές απαντήσεις µέσα από τις οποίες ξεχώρισαν οι εξής: Καταρχήν αναφέρονται διάφοροι λόγοι για τις αιτίες αποχής από την τελετουργία κυρίως των νέων ανθρώπων που απάντησαν στο ερωτηµατολόγιο: «Θα ήθελα να πηγαίνω εκκλησία συχνότερα αλλά δεν µπορώ να ξυπνάω πρωί» «ε χρειάζεται να πηγαίνεις εκκλησία, να διαλογίζεσαι, να ανάβεις κεριά κτλ. Πιστεύω στο Θεό και δε χρειάζεται να τα κάνω αυτά». «Ο Θεός είναι παντού. εν είναι τόσο σηµαντικά όλα αυτά αρκεί να ξέρεις αυτό που είσαι. Ο Θεός είπε να αγαπάµε κάθε µορφή ζωής, δεν να είπε να πηγαίνουµε συνέχεια εκκλησία». «Θα ήθελα να πηγαίνω περισσότερο στην εκκλησία αλλά η βιοτική µου µέριµνα περιορίζει τα θρησκευτικά µου καθήκοντα». Η αντίθεση διαπιστώνεται από τις απαντήσεις που δόθηκαν από ηλικίες άνω των 60 ετών: «Ο χριστιανός φαίνεται µόνο στην Εκκλησία» «Ταξίδια µε το ΚΑΠΗ, εξοµολόγηση σε σωστούς εξοµολογητές. Προσευχή χωρίς συχνή παρακολούθηση της Θείας Λειτουργίας» «Εξοµολόγηση σε διάφορες συναθροίσεις θρησκευτικού περιεχοµένου» «Με προβληµατίζουν οι προγαµιαίες σχέσεις των νέων. Έχουν ισοπεδωθεί όλα» Ένα ποσοστό ανθρώπων αναφέρθηκε στη σχέση του µε το διαλογισµό: «Ο διαλογισµός µου αναφέρεται στην προσπάθεια ένωσης µε το Θείο (όλον). Επιθυµία και προσπάθεια µου το καλό των άλλων µε προτεραιότητα στον άνθρωπο» «Με προσωπικό διαλογισµό, προσευχή, Θεία Λειτουργία, αποµακρύνεσαι από τα εγκόσµια, έρχεσαι πιο κοντά στο Θεό και στηρίζεσαι ηθικά, ενδυναµώνοντας την πίστη σου» «Θα πρέπει κάθε άνθρωπος να συζητά µε τον εαυτό του και να σκέφτεται αυτά που έκανε κατά τη διάρκεια της ηµέρας» Κάποιοι άλλοι εξέφρασαν µια προσωπική στάση ζωής απογυµνωµένη από θρησκευτικά πιστεύω: «όλα έχουν να κάνουν µε την ευγένεια του ανθρώπου, δεν είναι αναγκαίο να παρακολουθήσω µια λειτουργία για να γίνω καλύτερος άνθρωπος» «πιστεύω στις καθηµερινές πράξεις απέναντι στους συνανθρώπους µου και όχι στις τακτικές επισκέψεις στην εκκλησία» «Με ενδιαφέρει να συµπαραστέκοµαι σε δικούς µου πολύ αρρώστους ανθρώπους» Ορισµένοι απάντησαν πως τα θρησκευτικά τους πιστεύω έχουν άµεση σχέση µε την ψυχοσυναισθηµατική τους κατάσταση: 72

7 «Συµµετοχή στα µυστήρια αλλά θεωρώ σηµαντικότερη την ατοµική προσέγγιση της ορθοδοξίας» «Ανάλογα την εσωτερική µου κατάσταση. Μπορεί να νιώσω καλά ανάβοντας κερί στην εκκλησία µόνη µου και να προσεύχοµαι» «Όταν υπάρχει εσωτερική ανάγκη προσεύχοµαι» «Είναι σηµαντική η άσκηση των θρησκευτικών πιστεύω όταν ο καθένας όµως κρίνει πως έχει φτάσει η κατάλληλη στιγµή» «Όταν νιώθω την ανάγκη αυξάνεται η άσκηση της πίστης» 4. Οι Επιθανάτιες Εµπειρίες Είκοσι πέντε άτοµα περιέγραψαν πως βίωσαν ή δεν ήταν βέβαια πως βίωσαν µια επιθανάτια εµπειρία, τη στιγµή δηλαδή που πέθαναν και επανήλθαν. Περιέγραψαν µάλιστα την εµπειρία τους αυτή µε τις κυριότερες από τις µαρτυρίες αυτές να αναφέρονται παρακάτω: Εφτά άτοµα δήλωσαν πως η εµπειρία αυτή είχε σχέση µε κάποιο ατύχηµα ή πρόβληµα υγείας. Συγκεκριµένα αναφέρουν: ένιωσα τέτοια εµπειρία «µετά από ατύχηµα» ένιωσα τέτοια εµπειρία κατά τη διάρκεια «έντονου κολικού» «δεν θυµάµαι τη εµπειρία αλλά µετά από σοβαρό ατύχηµα φοβάµαι τα αυτοκίνητα» «έπεσα σε κώµα για µερικές ώρες» «σαν λιποθυµία, κατάσταση σε ύπνο µε υποθερµία» «Είχα κάποιο αυτοκινητιστικό ατύχηµα και είδα σα φιλµ να περνούν από µπροστά µου κάποιες εικόνες και πρόσωπα της ζωής µου». Άλλοι πάλι περιγράψανε την µεταθανάτια εµπειρία όπως περιγράφεται στη βιβλιογραφία. Οι µεταθανάτιες εµπειρίες µπορούν να θεωρηθούν ως µια άλλη διάσταση του υπερφυσικού. Οι επιστήµονες κατάφεραν έπειτα από χιλιάδες µαρτυρίες να χαρτογραφήσουν τα διαφορετικά στάδια µιας τέτοιας εµπειρίας: «ένιωσα ότι πήγα στον παράδεισο και ξαναγύρισα» «ένιωθα ότι γινόµουν ανάλαφρος σε φως κ έβλεπα τους νεκρούς µου συγγενείς» «επαφή µε τους εκλιπόντες συγγενείς, συνοµιλία και συµβουλή από αυτούς» Υπήρχαν και ορισµένοι (Ν=2) οι οποίοι ταύτισαν την εµπειρία τους αυτή µε το Θεό: «Ο θεός υπάρχει παντού διότι τα πάντα εν σοφία εποίησε. Ήρθα πιο κοντά στο Θεό.» «µετά από µια έντονη εµπειρία πιστεύουµε περισσότερο στο Θεό και αντλούµε δύναµη για αντιµετωπίζουµε τις δυσκολίες της ζωής και της καθηµερινότητας». 5. Μορφή µετά το θάνατο Ένας σηµαντικός αριθµός ανθρώπων (Ν=165) πιστεύει ότι υπάρχουµε µε κάποια µορφή και µετά το θάνατό µας ενώ δεν πρέπει να αγνοηθεί και το 32.2% (Ν=124) όσων είναι αβέβαιοι. Ταυτόχρονα, ένα σηµαντικά µεγάλο ποσοστό, περίπου 28.5% (Ν= 110) προσπάθησε να περιγράψει τη µορφή µε την οποία υπάρχει ο άνθρωπος µετά το θάνατό του: Κυριάρχησαν οι απαντήσεις για την αθανασία της ψυχής και του πνεύµατος: «ψυχές κοντά στο Θεό» και «πνεύµα χωρίς σώµα» Τη µετενσάρκωση «εν είµαι σίγουρη για την ακριβής µορφή. Πάντως η ψυχή µεταφέρεται σε άλλο σώµα» «Θα έχουµε τη µορφή ζώου» «µετενσάρκωση» Την Ανάσταση του Χριστού σύµφωνα µε τις επιταγές της Αγίας Γραφής: «Σύµφωνα µε την παράδοση των Χ.Ο» «Η µετά θάνατον ζωή είναι πνευµατική σύµφωνα µε τη Αγία Γραφή» «Πνεύµα, µέχρι τη ευτέρα παρουσία όπου θα ξαναβρεθεί το σώµα µε την ψυχή» «Πνεύµα αλλά δεν ξέρω που πάει η ψυχή, δεν υπάρχει µετεµψύχωση» Μερικοί την περιέγραψαν ως µια µορφή µε την οποία θα δίνεται η δυνατότητα στον άνθρωπο να επικοινωνεί µε τους νεκρούς συγγενείς του. Άλλοι την περιέγραψαν ως µια αιώνια µορφή ψυχικής ενέργειας, άϋλη αυρική οντότητα ή αιθερική ύπαρξη. 6.Βαθύτερο νόηµα στη ζωή. Από τα 156 άτοµα που απάντησαν θετικά ή αβέβαια ότι είχαν µια έντονη εµπειρία (που δεν σχετίζετε µε τη λήψη ναρκωτικών ή αλκοόλ) κατά τη διάρκεια της οποίας αισθανθήκαν κάποιο νέο βαθύ νόηµα της ζωής, ή αισθανθήκαν ένα µε τον κόσµο ή το συµπάν, οι 58 µπήκαν στη διαδικασία να την περιγράψουν. Συγκεκριµένα, 16 άτοµα δήλωσαν πως δεν µπορούν, δεν θυµούνται, δε θέλουν ή δεν είναι σίγουροι για να περιγράψουν την εµπειρία τους. Τρία άτοµα απάντησαν πως η εµπειρία τους ήταν εντελώς προσωπική (η µία ανέφερε τη γέννηση του παιδιού της) ενώ τέσσερις την αισθάνθηκαν µέσο ονείρου ή οράµατος. ιπλάσιοι (Ν=8) από αυτούς που το αισθάνθηκαν µέσο ονείρου ήταν όσοι ταύτισαν την εµπειρία τους µε το Θεό, το Χριστό ή κάποιο Άγιο. Χαρακτηριστική απάντηση: «Ότι µας καθοδηγεί, ταυτόχρονα µας δίνει σηµάδια για το τι πρέπει ή δεν πρέπει να κάνουµε. Όταν θέλω να πράξω κάτι και δεν είµαι σίγουρη πιστεύω ότι µε βοηθάει ο Θεός να σκεφτώ πιο ξεκάθαρα.» Οι δύο από αυτούς περιέγραψαν την εµπειρία τους µε το Θείο σε κάποια δύσκολη, για την υγεία, στιγµή 73

8 της ζωής τους ενώ ορισµένοι τη βίωσαν µετά από τροχαίο ατύχηµα. 1. «Είδα τον Άγιο Ραφαήλ µπροστά µου, µέσω της προσευχής ζήτησα να µου φέρει ένα νεφρό λόγω περιτοναϊκής κάθαρσης. Του έταξα ένα χρυσό νεφρό αλλά φοβήθηκε και έφυγε ο Άγιος». 2. «Ένας συγγενής µου ήταν πολύ άρρωστος, έτρεµε και τον έλουζε κρύος ιδρώτας. Όταν του ακούµπησα σταυρό στο στήθος διαβασµένο στο Άγιο Όρος ησύχασε.» 3. «Έχω γλιτώσει από θαύµα από σοβαρό τρακάρισµα» 4. «Ήµουν σε κώµα από τροχαίο και συνήλθα» έκα εµπειρίες πολύ σηµαντικές διότι περιγράφουν την αίσθηση της στιγµής: 1. «Χωρίς επίγεια βάρη. Ανάλαφρη, σε φως, γαλήνη, ελπίδα» 2. «Αίσθηση ζέστης και άµεση λύση δυσκολιών» 3. «Απλά νιώθω ότι γίνεται» 4. «είναι κάτι που απλά µε διαπερνά» 5. «αίσθηση απόλυτης ηρεµίας» 6. «απόλυτα ελπιδοφόρα και ανακουφιστική» 7. «γαλήνη» 8. «αύρια λάµψη» 9. «Αισθάνοµαι χαρά και κάτι σαν λύτρωση» 10. «αίσθηση ασφάλειας και σιγουριάς πως όλα θα πάνε καλά» Σε αυτές τις εµπειρίες µπορούµε όµως να κατατάξουµε και τις κάτωθι µαρτυρίες: «Άκουσα τη συµπαντική µουσική όταν αισθάνθηκα τη µητέρα µου κοντά στο θάνατο(λεπτά),για αρκετές ηµέρες ένιωσα την ενοποίηση του χρόνου και την ενότητα µου µε αυτόν». Σε τέσσερις περιπτώσεις αναφέρεται µια παρουσία η οποία συνέβαλε στην επίλυση ενός προβλήµατος και τρεις στις οποίες καθηµερινές πράξεις διαµόρφωσαν συµπεριφορές. Τέλος αναφέρονται και 2 µαρτυρίες προφητικών πράξεων: 1. «ιαµέσω σκέψης, ζητάω κάποια πράγµατα και µετά από ορισµένο χρονικό διάστηµα πραγµατοποιούνται.» 2. «Μπορώ να ξέρω τι θα συµβεί σε µικρό χρονικό διάστηµα». ΣΥΖΗΤΗΣΗ Επειδή η πνευµατικότητα είναι ένα ενδόµυχο θέµα, πρέπει να προσεγγίζεται µε ήπιο τρόπο και χωρίς κριτική διάθεση καθώς χρησιµοποιούνται κυρίως φαινοµενολογικές προσεγγίσεις και διήγηση ιστοριών. 18 Πολλά πρωτόκολλα σε σχέση µε την έρευνα της πνευµατικότητας είναι βασισµένα σε µια δυναµική και οικουµενική ερµηνεία της πνευµατικότητας, σαν εκείνες τις πεποιθήσεις, δραστηριότητες και σχέσεις που µεσολαβούν, επηρεάζουν, ή τροποποιούν τη σχέση µεταξύ διάφορων περιοχών της ανθρώπινης εµπειρίας και ζητήµατα ή ανησυχίες σε σχέση µε το υπερφυσικό. Από αυτήν την άποψη, η πνευµατικότητα θεωρείται ως τρόπος ζωής µια διαδικασία, µια έρευνα, µια συνοµιλία παρά µια ξεχωριστή σφαίρα της ζωής. Παραδείγµατος χάριν, µέσα στα όρια του φυσικού σώµατος, η εµπειρία του πόνου µπορεί να οδηγήσει τα άτοµα στην έντονη πνευµατική έρευνα όσον αφορά την έννοια της δυστυχίας. Οµοίως, οι ελπίδες, οι φόβοι, οι προβληµατικές σχέσεις µε τα µέλη της οικογένειας, οι οικονοµικές ανησυχίες, οι πολιτιστικές πεποιθήσεις που αποτελούν ταµπού ή η αντίληψη του καθενός για την ασθένεια και την ιατρική του φροντίδα είναι καθηµερινά παραδείγµατα συνηθισµένης ανθρώπινης εµπειρίας τα οποία µπορούν να συσχετιστούν µέσω της πνευµατικότητας και τις ανησυχίες σχετικά µε το υπερφυσικό. Από την καταγραφή και την κωδικοποίηση των γραπτών ή προφορικών µαρτυριών που αφορούν την πνευµατικότητα µπορούµε να κατανοήσουµε καλύτερα τις διαφορετικές πολιτιστικές παραδόσεις ενός λαού. Βέβαια υπάρχουν και άλλα στοιχεία που βοηθούν τον ερευνητή προς την καλύτερη κατανόηση της φύσης πνευµατικότητας σε σχέση µε τη διαφορετικότητα των πολιτισµών. Η γνώση των θρησκευτικών και πνευµατικών περιορισµών ενός λαού, των πρακτικών, των κανόνων και των τελετουργικών που ακολουθούνται, είναι πάντα πολύ χρήσιµη. Από τις γραπτές και προφορικές µαρτυρίες που προέκυψαν από την ανάλυση του ερωτηµατολογίου προκύπτει ταύτιση των εµπειριών σύµφωνα µε τη διεθνή βιβλιογραφία. Η κλιµάκωση των απαντήσεων δείχνει και τη διάσταση που λαµβάνει η πνευµατικότητα στην καθηµερινή ζωή του ανθρώπου. Το εύρος των εµπειριών που πρέπει να θεωρούνται ως σηµαντικές πτυχές της πνευµατικότητας είναι τεράστιο, και µπορούν να είναι συνεχόµενη αλληλουχία - κατά προσέγγιση βέβαια- ξεκινώντας από το ιερό και καταλήγοντας στο κοσµικό. 19,20,21,22,23,24 1. Αρχίζουν µε την πραγµατική θρησκευτική πίστη, και συνεχίζονται µε: 2. µια όχι και τόσο διευκρινισµένη εκτίµηση της σχέσης µεταξύ του εαυτού, των άλλων και του Θεού, 3. την πίστη σε µια υψηλότερη δύναµη ή "το υπερφυσικό " 4. µια εµπειρία της περιεκτικής ενέργειας "συνεκτικότητας ή απόλυτης πραγµατικότητας " 5. το σεβασµός, το δέος, και άλλες υπερφυσικές συγκινήσεις, 6. την αναζήτηση της σηµασία και του σκοπού της ζωής, 7. την ελπίδα, 8. τις ανώτερες αξίες των ανθρώπων, 9. τις διαπροσωπικές σχέσεις, 10. τις διάφορες συµπληρωµατικές θεραπείες, 11. την τέχνη, 12. την ποίηση, 13. την µουσική, 14. την µελέτη και την απόλαυση της φύσης, 74

9 15. την προσωπική ευηµερία, 16. τα πολιτικά ιδανικά, 17. την εργασία ή την σωµατική δραστηριότητα και 18. το προσωπικό κέρδος Η επιστηµονική µελέτη περιλαµβάνει την αξιολόγηση των παρόντων και των στοιχείων για τη σύνδεση της πνευµατικότητας και της υγείας αλλά και την περαιτέρω µελέτη, προγραµµατισµό, και διευκρίνιση των αποτελεσµάτων. Είναι σηµαντικό να υπάρχει ανεκτικότητα σχετικά µε τις νέες µεθόδους µελέτης αλλά και γνώση πως υπάρχουν µερικά πράγµατα που δεν µπορούν ποτέ να γίνουν πλήρως κατανοητά. 25,26,27,28 Έρευνα για το θέµα της πνευµατικότητας γίνεται ταυτόχρονα στην ιατρική, τη νοσηλευτική, την κοινωνική εργασία, τα θεραπευτική και τη θεολογία. Οι περισσότερες δηµοσιεύσεις για την πνευµατικότητα προέρχονται από τις Η.Π.Α. γι αυτό και τείνουν να αντανακλούν Αµερικανικές προσεγγίσεις και πρακτικές. 29 Οι πολιτιστικές και θρησκευτικές διαφορές σε µια χώρα όπως οι Η.Π.Α. είναι µεγάλες. Το 60% των Αµερικανών είναι Χριστιανοί Προτεστάντες (βαπτιστές, µεθοδιστές, πρεσβυτεριανοί, επισκοπιανοί). Οι Ρωµαιο-Καθολικοί είναι η δεύτερη πιο κοινή θρησκευτική οµάδα (25% του γενικού πληθυσµού), κυρίως στη νότια Λουιζιάνα και σε περιοχές όπου συγκεντρώνονται περισσότεροι Ισπανόφωνοι. 30 Άλλες θρησκευτικές οµάδες οι οποίες, ποικίλουν ανάλογα µε την γεωγραφική περιοχή, περιλαµβάνουν τους Ισλαµιστές, τους Εβραίους, τους Βουδιστές και τους Ινδουιστές. 31 Παρά την ευρεία µεταβλητότητα µεταξύ των διάφορων οµάδων, ο ισπανόφωνος πληθυσµός των Ηνωµένων Πολιτειών διαθέτει πολλά κοινά πολιτιστικά στοιχεία. Οι περισσότεροι Ισπανοί βλέπουν την υγεία και την ασθένεια µε ολιστική προσέγγιση, συµπεριλαµβανοµένων των πνευµατικών, ηθικών, σωµατικών, φυσιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών και µεταφυσικών διαστάσεων τους. Τόσο η υγεία όσο και η ασθένεια θεωρούνται πως προέρχονται από το Θεό ως δώρο ή τιµωρία. Η συµµόρφωση στο θέληµα του Θεού σε απάντηση στην ασθένεια είναι ένα συχνό ζήτηµα. Η ασθένεια θεωρείται επίσης, ως δυσαναλογία τόσο µέσα στον άνθρωπο όσο και µέσα στο περιβάλλον. 32 Μαρτυρίες από την παρούσα έρευνα όπως: «είδα τον Άγιο Ραφαήλ µπροστά µου, µέσω της προσευχής ζήτησα να µου φέρει ένα νεφρό λόγω περιτοναϊκής κάθαρσης. Του έταξα ένα χρυσό νεφρό αλλά φοβήθηκε και έφυγε ο Άγιος» ταυτίζουν την υγεία µε το θέληµα του Θεού ή κάποιου Αγίου. Τα αποτελέσµατα δείχνουν πως στον Ελλαδικό χώρο τα ιερά σύµβολα αποτελούν θρησκευτικές εκφράσεις ιδιαίτερης πνευµατικής σηµασίας. Το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη σηµασία κυρίως για όσους είναι ασθενείς και είναι ιδιαίτερα αφοσιωµένοι στο δόγµα της θρησκείας τους και τις πρακτικές της, οπότε χρειάζεται ειδική αντιµετώπιση κατά τη διάρκεια της θεραπείας τους. Προσεγγίσαµε ασθενείς κατά τη διάρκεια της έρευνας οι οποίοι µας αποκάλυψαν πως αντλούν «µεγάλη δύναµη από το Θεό. Έχω τις εικόνες µου και τα βιβλία µου εδώ στο κρεβάτι της κλινικής». Αλλά και στο υγειονοµικό προσωπικό φαίνεται πως έχει επίδραση η πνευµατικότητα και η θρησκευτικότητα: «µέσα από τη θρησκεία αντλώ δύναµη για γίνω καλύτερος άνθρωπος και να ανταπεξέλθω στο δύσκολο έργο του νοσηλευτή», «η ανθρώπινη ζωή είναι δοκιµασία αγώνας για ανέβουµε πνευµατικά. Οι έννοιες στους ανθρώπους είναι σχετικές. Ο θεός είναι αλήθεια, δικαιοσύνη, αγάπη. Οι συνετοί προσπαθούν για αυτά». Πιστεύουµε ότι σ αυτό το σηµείο πρέπει να αναθερφεί ποιοτική έρευνα η οποία µελέτησε τις αντιλήψεις των ασθενών σχετικά µε την πνευµατικότητα και εάν θεωρούν το νοσηλευτή ως κάποιον που προµηθεύει πνευµατική φροντίδα. Οι συµµετέχοντες συµφώνησαν ότι κατά τη διάρκεια της εισαγωγής και παραµονής τους στο νοσοκοµείο, οι νοσηλευτές ήταν ευγενικοί και στοργικοί, όµως αυτές οι συµπεριφορές δεν θεωρήθηκαν ως πνευµατική φροντίδα. Παρόλο το µικρό µέγεθος του δείγµατος, τα συµπεράσµατα προτείνουν ότι οι ασθενείς δεν αντιλαµβάνονται την πνευµατική φροντίδα ανάµεσα στους ρόλους της νοσηλευτικής και εποµένως δεν µοιράστηκαν τις πνευµατικές ανησυχίες τους µε τους νοσηλευτές. 33 Η πνευµατική φροντίδα µπορεί επίσης να αντανακλά στις πολύπλευρες εκφράσεις της πνευµατικότητας τις οποίες αντιµετωπίζουν οι επαγγελµατίες υγείας από τους ασθενείς και τις οικογένειές τους. 34 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η απροσδιόριστη φύση της πνευµατικότητας διεγείρει το ερώτηµα εάν οποιαδήποτε έρευνα σε αυτό το πεδίο µπορεί να βοηθήσει να ξεδιαλύνουµε επαρκώς την πολυδιάστατη και πολυσύνθετη επίδραση της στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων. Μια ολιστική προσέγγιση του ζητήµατος της πνευµατικότητας, ακολουθώντας ένα συστηµατικό ερευνητικό µονοπάτι µπορεί να δώσει, έστω και σε ένα µικρό ποσοστό, απαντήσεις στις πνευµατικές και υπαρξιακές αναζητήσεις των ανθρώπων. Η πνευµατικότητα είναι µια αστείρευτη πηγή, ένα εσωτερικό σύστηµα πεποίθησης από την οποία ο άνθρωπος αντλεί δύναµη και παρηγοριά. Όντας πλαισιωµένη από τις αξίες του ανθρωπισµού, η πνευµατικότητα εκφράζεται στον Ελλαδικό χώρο κυρίως µέσο των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Γι αυτό και οι επιδιώξεις για θρησκευτικές- πνευµατικές αναζητήσεις επιτυγχάνονται µέσω της αναζήτησης για ανακούφιση και διαβεβαίωση µέσω της αγάπης και της φροντίδας του Θεού. ΒIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Donald G, Spaeth DO. Spirituality in history taking. JAOA Vol 100 (10) October McKee DD, Chappel JN. Spirituality and medical practice. J Fam Pract 1992;35:

10 3. Maugans TA. The spiritual history. Arch Fam Med. 1996;5: Νίτσε Φ. Ο Αντίχριστος. Εκδ. Θεσσαλονίκης 5. Stoll R. The essence of spirituality. W.B Saunders 1989; Karasu BT: Spiritual psychotherapy. Am J Psychother. 1999;53: Kearney M, Mount B: Spiritual care of the dying patient. In: Cochinov HM, Breitbart W (eds): Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine. New York: Oxford University Press. 2000; Rousseau P. Spirituality and the dying patient. J Clin Oncol 2000;18: Cassidy JP, Davies DJ: Cultural and spiritual aspects of palliative medicine. In: Doyle D, Hanks G, Cherny NI, Calman K (eds): Oxford Textbook of Palliative Medicine. 3rd ed. Oxford: Oxford University Press. 2004; Chao CS, Chen CH, Yen M. The essence of spirituality of terminally ill patients. Journal of Nursing Research 2002; 10 (4): Cobb M. & Robshaw V.: The Spiritual Challenge of Health Care. ChurchillLivingstone, Edinburgh; Sapountzi-Krepia D. Sgantzos M, Dimitriadou A. Kalofissudis I: The Greek translation and modification of the Royal Free Interview for Spiritual and Religious Beliefs: the self-report version. ICUS NURS WEB : King M, Speck P, Thomas A: The royal free interview for spiritual and religious beliefs: development and validation of a Selfreport version. Psychol Med (6): King M, Speck P, Thomas A: The Royal Free Interview for religious and spiritual beliefs: development and standardization. Psychol Med : Sapountzi-Krepia D, Raftopoulos V, Sgantzos M, Kotrotsiou E, Roupa Darivaki Z, Sotiropoulou K, Ntourou I, Dimitriadou A. Validation and test retest reliability of the the Royal Free Interview for Spiritual and Religious Beliefs when adapted to Greek population. Annals of General Psychiatry :6 16. Mayring P.: Qualitative Inhaltsanalyse Grundlagen und Techniken Deutscher Weinheim: Studien Verlag, Cronbach LJ: Coefficient alpha and the internal structure of tests. Psychornetrika : Herriot CS.Spirituality and ageing. Hosting Nursing Practice 1992, 7(1): Ross LA. Spiritual aspects of nursing. Journal of Advanced Nursing.1994: 19, Dyson J, Cobb M & Forman D The meaning of spirituality: a literature review. Journal of Advanced Nursing.1997; 26, Coyle J Spirituality and health: towards a framework for exploring the relationship between spirituality and health. Journal of Advanced Nursing. 2002; 37: Hill PC, Pargament KI, Hood RW, McCullough ME, Swyers JP, Larson DB & Zinnbauer BJ.Conceptualizing religion and spirituality: points of commonality, points of departure. Journal for the Theory of Social behaviour. 2000; 30, Miner-Williams D. Putting a puzzle together: making spirituality meaningful for nursing using an evolving theoretical framework. Journal of Clinical Nursing.2006: 15, Ross L Spiritual care in nursing: an overview of research to date. Journal of Clinical Nursing. 2006: 15, Ross L. The spiritual dimension. Int J Nurs Stud 1995;32: Smucker C. A phenomenological description of the experience of spiritual distress. Nurs Diagn 1996; 7:81-91 [Published erratum appears in Nurs Diagn 1996;7:115]. 27. Stoll R. Guidelines for spiritual assessment. Am J Nurs 1979;79: O Connor PM. Spiritual elements of hospice care. Hosp J 1986;2: Chochinov MH, Cann BJ. Interventions to Enhance the Spiritual Aspects of Dying. Journal of Palliative Medicine 2005; 8(1): Spector RE. Cultural diversity in health & illness 4th edn. Stamford, CT: Appleton & Lange Fadiman J, Frager R. Essential Sufism. San Francisco: Harper San Francisco, 1997; Saint-Germaine M, Longman A. Resignation and resourcefulness: older Hispanic women's responses to breast cancer. In: Bair B, Cayleff E, eds. Wings of Gauze: Women of Color and the Experience of Health and Illness. Detroit, Mich: Wayne State University Press. 1993; Cavendish r, Konecny L, Naradovy L, Luise BK, Como J, Okumakpeyi P, Mitzeliotis C, Lanza M. Patients' perceptions of spirituality and the nurse as a spiritual care provider. Holistic Nurs Pract Jan Feb; 20 (1): Derrickson BS. The spiritual work of the dying. Hosp J 1996;11: