Κωνσταντίνος Χαβενετίδης. Aναπληρωτής Καθηγητής Τομέας Φυσικής και Πολιτισμικής Αγωγής Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων

Transcript

1 Διατροφή & Ενεργειακές απαιτήσεις του έμψυχου δυναμικού των Ενόπλων Δυνάμεων Κωνσταντίνος Χαβενετίδης Aναπληρωτής Καθηγητής Τομέας Φυσικής και Πολιτισμικής Αγωγής Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων

2 Σωματική απόδοση στις Ένοπλες Δυνάμεις Το έμψυχο δυναμικό των Ενόπλων Δυνάμεων ανάλογα με την εκάστοτε επιχειρησιακή του δράση, περιλαμβάνει τους συμμετέχοντες σε τμήματα ειδικών αποστολών (Πεζοναυτών, Καταδρομών, Αλεξιπτωτιστών, Ειρηνευτικών αποστολών) που συχνά προβαίνουν σε επιχειρήσεις οι οποίες απαιτούν μεγάλα αποθέματα μυϊκής δύναμης (μεταφορά οπλισμού, πυρομαχικών) αλλά και ταχύτητας (ταχεία αντίδραση σε εχθρικό περιβάλλον). Επομένως, θα πρέπει να αναπτύξουν το κομμάτι της σωματικής απόδοσης το οποίο σχετίζεται με τη δύναμη, δηλαδή αυτές τις επιμέρους νευρομυϊκές ικανότητες όπως δύναμη σύσπασης, ισχύς, ταχύτητα νευρικών ώσεων, ελαστικότητα μυϊκού ιστού και ταχύτητα αντίδρασης. Αντίθετα οι συμμετέχοντες σε τμήματα μη-ειδικών αποστολών (Τεθωρακισμένων, Πεζικού) χαρακτηρίζονται από την ικανότητα τους να εκτελούν επιχειρήσεις για παρατεταμένο χρονικό διάστημα και για αυτό το λόγο θα πρέπει να παρουσιάζουν προσαρμογές στον τομέα της αντοχής, δηλαδή σε όλα τα επίπεδα του καρδιαγγειακού-αναπνευστικού συστήματος όπως οξυγονική κατανάλωση, αιμάτωση μυών, μιτοχονδριακή περιεκτικότητα, ενεργειακά αποθέματα. Οι μέγιστες προσαρμογές τόσο στη δύναμη όσο και στην αντοχή δεν είναι δυνατό να υλοποιηθούν ταυτόχρονα καθώς η μία παράμετρος αντιστρατεύεται την άλλη (Astrand and Rodahl, 1986). Ειδικότερα, η αύξηση της δύναμης θα οδηγήσει σε αύξηση των ινών ταχείας συστολής, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλή δύναμη και ταχύτητα σύσπασης, αλλά από χαμηλή ανθεκτικότητα στο μυϊκό κάματο. Η αύξηση αυτή θα περιορίσει την ανάπτυξη των μυϊκών ινών βραδείας συστολής, οι οποίες χαρακτηρίζονται από υψηλά ενεργειακά αποθέματα και αντίσταση στην κόπωση, αλλά και από χαμηλή παραγωγή δύναμης και ταχύτητας. Μέσω αυτής της διαδικασίας ο ασκούμενος θα αποκομίσει οφέλη στις ικανότητες δύναμης και ταχύτητας, αλλά θα περιορίσει τα προσδοκώμενα οφέλη στην ικανότητα αντοχής, ενώ σε περίπτωση αύξησης των ινών βραδείας συστολής θα συμβεί το αντίστροφο. Βάσει των παραπάνω είναι απαραίτητη η χρήση εξειδικευμένης σωματικής εκπαίδευσης ανάλογα με τις απαιτήσεις της εκάστοτε ικανότητας για να επιτευχθεί το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα στο νευρομυϊκό και καρδιοαναπνευστικό σύστημα. Διατροφικές παρεμβάσεις Διαιτολογικές τροποποιήσεις Η σωματική επιβάρυνση περιορίζει τα ενεργειακά αποθέματα του οργανισμού τα οποία θα πρέπει να αναπληρωθούν μέσω της πρόσληψης θρεπτικών ουσιών. Η κάθε μία από τις θρεπτικές ουσίες έχει διαφορετική σημασία για τον ασκούμενο. 1. Οι υδατάνθρακες είναι αποθηκευμένοι τόσο στους μύς όσο και στο ήπαρ και παρέχουν ενέργεια για άσκηση υπομέγιστης έντασης μεσαίας διάρκειας. 2. Τα λίπη είναι αποθηκευμένα σε ολόκληρο το σώμα και παρέχουν ανεξάντλητη σχεδόν ενέργεια για άσκηση χαμηλής έντασης μακράς διάρκειας.

3 3. Οι πρωτεϊνες/αμινοξέα δεν αποθηκεύονται στον οργανισμό αλλά χρησιμεύουν για την αποκατάσταση, επιδιόρθωση και ανασύνθεση ιδίως των μυϊκών ινών, οι οποίες καταπονούνται σε ασκήσεις μέγιστης έντασης και μικρής διάρκειας. Σε άσκηση αντοχής ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην αναπλήρωση λιπών και υδατανθράκων, ενώ σε άσκηση δύναμης οι πρωτεϊνες/αμινοξέα θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη μεγιστοποίηση της απόδοσης. Η ίδια φιλοσοφία θα πρέπει να ακολουθείται και στη διατροφική υποστήριξη των Ενόπλων Δυνάμεων. Σε επιχειρήσεις τμημάτων μηειδικών αποστολών όπου απαιτείται μυϊκή προσπάθεια για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, έμφαση θα πρέπει να δοθεί όχι στις πρωτεΐνες, αλλά στα λίπη και στους υδατάνθρακες. Τα ποσοστά για τις παραπάνω θρεπτικές ουσίες θα πρέπει να αντιστοιχούν στο 10%, 25% και 65% της προσλαμβανόμενης ενέργειας. Αντίθετα, σε επιχειρήσεις τμημάτων ειδικών αποστολών που απαιτούν δύναμη, υπάρχουν αυξημένες ανάγκες σε πρωτεΐνες, οι οποίες θα πρέπει να καλύπτουν το 30% του συνόλου της προσλαμβανόμενης ενέργειας, ενώ τα λίπη θα πρέπει να περιορίζονται (15%). Εκτός από τις παραπάνω θρεπτικές ουσίες, η ταχύτητα η οποία χαρακτηρίζει τα τμήματα ειδικών αποστολών απαιτεί και μεγάλα αποθέματα γλυκογόνου στους μύς, για αυτό τον λόγο η διατροφή τους θα πρέπει να είναι πλούσια και σε υδατάνθρακες. Παρά το γεγονός ότι οι παραπάνω διαιτολογικές τροποποιήσεις θεωρούνται ιδανικές, η πιστή εφαρμογή τους παρουσιάζει δυσκολίες σε συνθήκες στρατιωτικής εκπαίδευσης εν καιρώ ειρήνης ή/και πολεμικών επιχειρήσεων, και αυτό οφείλεται κυρίως σε δύο λόγους: α) Η πρόσληψη μεγάλων ποσοτήτων υδατανθράκων οδηγεί στην αύξηση του σωματικού βάρους, καθώς για κάθε gr υδατάνθρακα αποθηκεύονται 3 gr νερού στον οργανισμό. Αυτή η διαδικασία είναι ιδιαίτερα επιβλαβής στο έμψυχο δυναμικό που παίρνει μέρος σε στρατιωτικές επιχειρήσεις μεγάλων αποστάσεων β) Η πρόσληψη μεγάλων ποσοτήτων πρωτεϊνών οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού του σωματικού λίπους, καθώς η κύρια πρωτεϊνούχα πηγή του, το κρέας, περιέχει μεγάλες ποσότητες λίπους στη σύνθεση του. Ως επακόλουθο, οι συμμετέχοντες σε επιχειρήσεις ταχείας αντίδρασης θα περιορίσουν την ικανότητα τους για εκρηκτικότητα στις κινήσεις τους, λόγω της αύξησης του λιπώδους ιστού σε σχέση με τον άλιπο. Ποία λοιπόν θα ήταν η πιο αποτελεσματική τακτική που θα μεγιστοποιούσε τα οφέλη από τους εκάστοτε διατροφικούς χειρισμούς, ενώ παράλληλα θα προσομοίωνε τις συνθήκες των στρατιωτικών επιχειρήσεων? Στο ερώτημα αυτό μπορεί πλέον να δοθεί απάντηση, αφού η τεχνολογία τροφίμων έχει παρουσιάσει συμπληρώματα διατροφής ικανά να υποστηρίξουν και τις πιο ακραίες δίαιτες.

4 Συμπληρώματα Διατροφής Δεν είναι τυχαίο ότι τα διάφορα συμπληρώματα διατροφής σε στερεή ή/και υγρή μορφή (ροφήματα) έχουν κατακτήσει μία σταθερή θέση ανάμεσα στα συμπληρωματικά μέσα της άσκησης. Τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν είναι πολλά: 1. Περιέχουν όλα τα θρεπτικά συστατικά στις ιδανικές αναλογίες. 2. Προκαλούν εύκολα την αίσθηση κορεσμού έστω και σε μικρές ποσότητες. 3. Έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε συγκεκριμένες θρεπτικές ουσίες. 4. Προετοιμάζονται, συντηρούνται και χορηγούνται κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες δίχως την απαίτηση ειδικών γνώσεων. 5. Δεν περιέχουν ανεπιθύμητες συνοδευτικές ουσίες, όπως λίπη και χοληστερόλη. 6. Καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από γεύσεις. Η σπουδαιότητα της χρήσης των συμπληρωμάτων διατροφής στη στρατιωτική σωματική απόδοση αντικατοπτρίζεται στην εμφάνιση πληθώρας ερευνών στις Ένοπλες Δυνάμεις στο εξωτερικό, που σχετίζονται αποκλειστικά με την αποτελεσματικότητα αυτών των σκευασμάτων. Οι έρευνες αυτές αφορούν κυρίως τρεις κατηγορίες συμπληρωμάτων διατροφής: (α) σκευάσματα ειδικής σύνθεσης (μονοϋδρική κρεατίνη), (β) αμινοξέα, (γ) υδατανθρακούχα ροφήματα. Τα δύο πρώτα μελετήθηκαν σε τμήματα ειδικών αποστολών ενώ τα υδατανθρακούχα ροφήματα σε τμήματα μη-ειδικών αποστολών. (a) Σκευάσματα ειδικής σύνθεσης (κρεατίνη) Η κρεατίνη είναι ένα αμινοξύ που απαντά σε όλα τα είδη κρέατος όπως το λευκό και κόκκινο κρέας, ψάρι, οστρακοειδή και μαλάκια. Στον ανθρώπινο οργανισμό η σύνθεση της κρεατίνης πραγματοποιείται στο ήπαρ στο πάγκρεας και στα νεφρά, και κατόπιν μεταφέρεται στους ιστούς που περιέχουν το ένζυμο φωσφοκρεατινάση, το οποίο είναι απαραίτητο για τον μεταβολισμό της κρεατίνης. Το μεγαλύτερο ποσοστό της κρεατίνης (95%) βρίσκεται στους μύς, ενώ ασήμαντες ποσότητες περιέχονται στον εγκέφαλο στην καρδιά και στο σπέρμα (Walker, 1979). Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζει τη σπουδαιότητα της κρεατίνης στην παραγωγή ενέργειας κατά το μυϊκό έργο καθώς η κύρια λειτουργία της είναι η ανασύνθεση της φωσφοκρεατίνης, μίας ένωσης υψηλής ενέργειας που είναι αποθηκευμένη στους μύς και χρησιμοποιείται ως καύσιμο σε προσπάθειες μέγιστης έντασης. Aυτή ήταν η θεωρητική βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε η υπόθεση ότι η χορήγηση εξωγενούς κρεατίνης στον οργανισμό θα αυξήσει το ρυθμό ανασύνθεσης της φωσφοκρεατίνης και έμμεσα θα οδηγήσει στη βελτίωση της απόδοσης. Οι έρευνες που ακολούθησαν έδειξαν βελτίωση της απόδοσης κατά τη διάρκεια επαναλαμβανόμενων προσπαθειών μέγιστης έντασης και μικρής διάρκειας

5 (Havenetidis et al, Mujika et al, 2000). Πρόσφατα παρουσιάστηκαν στοιχεία (Ensigh et al, Schneider et al, Branch et al, 2000) σχετικά με την εργογόνο δράση της κρεατίνης στη στρατιωτική σωματική απόδοση, και ειδικότερα στις επιδόσεις δύναμης-ταχύτητας επίλεκτων στρατιωτικών τμημάτων, καθώς αυτά τα τμήματα, θα αποκομίσουν τα μέγιστα οφέλη λόγω του χαρακτήρα των επιχειρήσεων τους. Σε μία έρευνα (Ensign et al, 1998) που πραγματοποιήθηκε στο Naval Health Research Center στις Ηνωμένες Πολιτείες, εξετάστηκε ο ρόλος της κρεατίνης στην απόδοση 24 καταδρομέων του Ναυτικού. Οι ερευνητές πραγματοποίησαν μία σειρά από μετρήσεις όπως: όγκος ενδοκυττάριου και εξωκυττάριου υγρού, ποσοστό σωματικού λίπους και επίδοση στον στίβο μάχης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ομάδα στην οποία είχε χορηγηθεί κρεατίνη (20 γρ./ημ. για διάστημα 5 ημερών) κάλυψε την απόσταση του στίβου μάχης σε μικρότερη χρονική διάρκεια (7%) σε σχέση την ομάδα στην οποία είχε χορηγηθεί αδρανής ουσία. Επιπλέον η κατανάλωση κρεατίνης οδήγησε στην αύξηση του ενδοκυττάριου υγρού, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την παραγωγή πρωτεϊνών και ανάπλαση μυϊκού ιστού στον άνθρωπο (Μοοre et al, 1963). Η κατά 9% χαμηλότερη ποσότητα ποσοστού σωματικού λίπους, η οποία χαρακτήριζε επίσης την ομάδα που κατανάλωσε κρεατίνη, ενισχύει την παραπάνω θεωρία, καθώς αποδεικνύεται ότι η λιπώδης μάζα υποχώρησε προς όφελος της άλιπης. Μία άλλη ομάδα ερευνητών (Branch et al, 2000) από τον Καναδά σε μία μελέτη που πραγματοποίησαν με χορήγηση μικρών ποσοτήτων κρεατίνης (12γρ) σε μακροχρόνια βάση (40 εβδομάδες) παρατήρησαν σημαντική βελτίωση της απόδοσης (p<0.05) (200%) κατά τη χρήση δυναμικών αντιστάσεων. Αναλυτικότερα, παρουσιάστηκε αύξηση των σειρών (σετ) των επαναλήψεων σε διάφορες ασκήσεις δύναμης (πιέσεις πάγκου, κάμψεις δικέφαλου, οπισθολαίμιες έλξεις) καθώς και δυνατότητα συχνότερης συμμετοχής σε προγράμματα δύναμης ανά εβδομάδα. Σε μία προσπάθεια να αξιολογήσει την υποκειμενική αντίληψη 91 Αλεξιπτωτιστών- Καταδρομέων του Ναυτικού όσον αφορά τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής οι Schneider et al. (1998) χρησιμοποίησαν ένα ερωτηματολόγιο στο οποίο καταγράφονταν στοιχεία όπως η μορφή του εκάστοτε σκευάσματος, η συχνότητα και η ποσότητα χορήγησης, οι επιδράσεις στη σωματική απόδοση και το κόστος αγοράς. Η επεξεργασία των ερωτηματολογίων ανέδειξε τη κρεατίνη ως δεύτερο σκεύασμα διατροφής στις προτιμήσεις των ερωτηθέντων (32%) μετά την αθλητική σοκολάτα (39%). Ο κύριος λόγος (50%) για τον οποίο οι ερωτηθέντες κατανάλωναν συμπληρώματα διατροφής ήταν γιατί πίστευαν ότι τους βοηθούσαν να αυξήσουν τη δύναμη, τη μυϊκή μάζα και την εκρηκτικότητα, ενώ επίσης θεωρούσαν ότι ελάμβαναν επιπλέον ενέργεια (46%) και βελτίωναν το γενικό επίπεδο υγείας τους (30%). Οι προαναφερθείσες έρευνες υποδεικνύουν ότι η κρεατίνη μπορεί να φανεί ιδιαίτερα χρήσιμη στη στρατιωτική σωματική απόδοση μέσα από μία σειρά από πρακτικές εφαρμογές που συνοψίζονται :

6 Κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων 1. Περιορίζεται ο ρυθμός μείωσης της απόδοσης ταχύτητας όταν το μυϊκό έργο είναι διαλλειματικής μορφής. Για παράδειγμα, θα είναι εφικτή η κάλυψη μίας απόστασης με μεγάλη ταχύτητα και όταν μεσολαβήσει αποκατάσταση να μπορεί αυτό να επαναληφθεί όσες φορές διαρκεί η επιχείρηση. 2. Επεκτείνεται το τμήμα της απόστασης το οποίο μπορεί να εκτελεστεί με μεγάλη ταχύτητα (για παράδειγμα αντί για 50 μέτρα να διανύονται 80 μέτρα). Κατά τη διάρκεια προετοιμασίας για μία στρατιωτική επιχείρηση 1. Περιορίζεται η εμφάνιση κούρασης σε ασκήσεις ταχείας αντίδρασης διαλειμματικού τύπου. 2. Αυξάνεται ο συνολικός όγκος της σωματικής άσκησης, γεγονός που οδηγεί έμμεσα στην επίτευξη υψηλότερων επιδόσεων. 3. Αυξάνεται ο μυϊκός όγκος σε μικρό χρονικό διάστημα σε συνδυασμό με εκγύμναση με βάρη. Παρόλα αυτά ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί σε μία σειρά από παράγοντες όπως το δείγμα δοκιμαζόμενων, το είδος της άσκησης και η δίαιτα. Δεν είναι τυχαίο ότι αναφέρεται στη βιβλιογραφία μεγάλη διακύμανση στο εύρος βελτίωσης (5%-22%) μετά τη χορήγηση κρεατίνης. Είναι λογικό με τη χορήγηση κρεατίνης οι ιδιαίτερα γυμνασμένοι να παρουσιάζουν μικρότερη βελτίωση από τους αγύμναστους, γιατί οι πρώτοι βρίσκονται στα ανώτατα όρια της απόδοσης τους, ενώ οι δεύτεροι έχουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης. Από την άλλη πλευρά, στα τμήματα ειδικών αποστολών οι συμμετέχοντες θα μπορούν να επιδείξουν πάλι μεγαλύτερη βελτίωση από ότι στα τμήματα μη-ειδικών αποστολών, γιατί οι απαιτήσεις των πρώτων βασίζονται στην παραγωγή ενέργειας μέσω της κρεατίνης ενώ των δεύτερων όχι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έρευνα των Strout et al. (1994), όπου το δείγμα Πεζικού που χρησιμοποιήθηκε έδειξε σχεδόν μηδαμινή (0.8%) βελτίωση στη σωματική απόδοση μετά τη χορήγηση κρεατίνης. Σε ότι αφορά τη δίαιτα, οι συμμετέχοντες οι οποίοι καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες κρέατος θα περιοριστούν σε μικρή βελτίωση με τη χορήγηση κρεατίνης, ενώ αντίθετα οι χορτοφάγοι θα παρουσιάσουν θεαματική βελτίωση στην επίδοση τους. Ο λόγος είναι ότι στους πρώτους θα γίνει απέκκριση της εξωγενούς κρεατίνης στα ούρα γιατί ο οργανισμός γνωρίζει ότι υπάρχει επάρκεια, ενώ στους δεύτερους θα γίνει πλήρης απορρόφηση καθώς θα υπάρχει σημαντικό έλλειμμα.

7 (β) Αμινοξέα (τυροσίνη) Κατά τη διάρκεια στρατιωτικών επιχειρήσεων εμφανίζονται καταστάσεις κατά τις οποίες απαιτείται εστιασμένη προσοχή μετά από παροδική κόπωση προερχόμενη από έλλειψη ύπνου ή/και νυχτερινή εργασία. Σε τέτοιες περιπτώσεις αυξάνονται οι πιθανότητες για την αναποτελεσματική εξακρίβωση απειλητικών ή μη-ασφαλών συνθηκών για τη συνέχιση ή/και την έναρξη μίας επιχείρησης. Μεγάλος αριθμός ερευνών εστιάζει το ενδιαφέρον του στη χρήση φαρμακευτικών ουσιών για τη καταπολέμηση της υπνηλίας-μειωμένης διέγερσης και του στρες, αλλά τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον έχει στραφεί σε διατροφικά παρασκευάσματα, τα οποία δεν εμφανίζουν παρενέργειες στον ανθρώπινο οργανισμό. Η τυροσίνη, ένα μη-απαραίτητο αμινοξύ, πρόσφατα έχει θεωρηθεί ότι μπορεί να παίξει αντισταθμιστικό ρόλο στην εμφάνιση στρες και κοπώσεως κατά τη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων (Owasoyo et al, 1992; Salter et al, 1989). Σε μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την Αμερικανική Αεροπορία οι ερευνητές (Banderet and Lieberman, 1989) παρουσίασαν στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία οι χειριστές ήταν σε θέση να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά το στρες και κόπωση που προκαλούσε η υποξία και οι χαμηλές θερμοκρασίες. Η ίδια ερευνητική ομάδα (Liebereman et al, 1991) σε μία δεύτερη σειρά πειραμάτων ανέφεραν ότι η χρήση τυροσίνης έδωσε επιπλέον τη δυνατότητα στο ίδιο δείγμα χειριστών να διατηρούν σταθερή αρτηριακή πίεση κατά τη διάρκεια 50 λεπτών παραμονής τους σε υποβαρικό θάλαμο. Επιπρόσθετα οι συμμετέχοντες πέτυχαν υψηλότερες επιδόσεις σε ένα ακουστικό τεστ αντίδρασης (ODD-BALL-TASK). Οι Shuttleff et al. (1996) χρησιμοποιώντας μεγαλύτερη δόση τυροσίνης (100 μικρογραμμαρίων ανά κιλό σωματικού βάρους) ανέφεραν την πλήρη εξάλειψη μνημονικής εξασθένησης κατά τη διάρκεια ενός τεστ απομνημόνευσης, το οποίο πραγματοποιήθηκε κάτω από στρεσογόνες συνθήκες (χαμηλή περιβαλλοντική θερμοκρασία). Σε μία πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Αμερικανική βάση πεζοναυτών στη Φλόριντα ο Νeri και οι συνεργάτες του (1996) επέλεξαν πέντε διαφορετικές δοκιμασίες για να αξιολογήσουν την επίδραση παρασκευασμάτων τυροσίνης στην αντιμετώπιση της κόπωσης. Περιληπτικά οι δοκιμασίες περιελάμβαναν : 1. Εστιασμό στόχου σε οθόνη (COMPENSATORY TRACKING TASK). 2. Απομνημόνευση και επίτευξη συνδυασμών με γράμματα (HIGH EVENT RATE VIGILANCE TASK). 3. Ηχητική αντίδραση σε σειρές από αριθμούς και γράμματα (DICHOTIC LISTENING TASK). 4. Υποκειμενική αντίληψη συμπτωμάτων και καταστάσεων (VISUAL ANALOG SCALE). 5. Αξιολόγηση κατάστασης ύπνου (STANFORD SLEEPINESS SCALE).

8 Επιπλέον οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο που σχετιζόταν με τις συνθήκες κατάκλισης και την υποκειμενική αντίληψη τους ως προς το αν είχαν καταναλώσει παρασκεύασμα τυροσίνης ή αδρανή ουσία. Η δέσμη των δοκιμασιών επαναλήφθηκε εννέα φορές για ένα χρονικό διάστημα 13 ωρών, με εκκίνηση στις και τερματισμό στις Οι συμμετέχοντες παρέμειναν ξύπνιοι κατά τη διάρκεια της ημέρας που η έρευνα ξεκίνησε, καθώς και καθόλη τη διάρκεια των δοκιμασιών, για περίπου 24 ώρες μέχρι τον τερματισμό της έρευνας. Στους μισούς από τους συμμετέχοντες χορηγήθηκε παρασκεύασμα τυροσίνης 6 ώρες μετά την έναρξη της έρευνας, ενώ οι υπόλοιποι κατανάλωσαν αδρανή ουσία. Τα αποτελέσματα στο τεστ εστιασμού στόχου έδειξαν ότι η ομάδα που κατανάλωσε τυροσίνη σημείωσε κατά μέσο όρο 50 λιγότερα λάθη (σε κλίμακα 1-200), σε σχέση με την ομάδα που κατανάλωσε αδρανή ουσία. Όσον αφορά τη δοκιμασία απομνημόνευσης, η χρήση τυροσίνης μείωσε περίπου κατά 50% τις αποτυχημένες προσπάθειες των συμμετεχόντων να αντιδράσουν σε ηχητικό ερέθισμα περιορισμένης διάρκειας (1,2 δευτερολέπτων). Στη δοκιμασία υποκειμενικής αντίληψης συμπτωμάτων η χρήση τυροσίνης συνδυάστηκε με αίσθηση χαμηλότερης κόπωσης-ανίας-μελαγχολίας και υψηλότερης προσοχής και ετοιμότητας. Στη δοκιμασία αξιολόγησης κατάστασης ύπνου η ομάδα που κατανάλωσε αδρανή ουσία περιέγραψε την κατάσταση ύπνου σε μία βαθμίδα κάτω από εκείνη της ομάδας τυροσίνης ( αισθάνομαι ξεκούραστος και αισθάνομαι σε πλήρη ετοιμότητα αντίστοιχα). Παρά τη θετική επίδραση της τυροσίνης, οι διαφορές στις δύο τελευταίες δοκιμασίες δεν ήταν στατιστικά σημαντικές. Τα ευρήματα αυτά μπορεί να οφείλονται στο γεγονός ότι η έλλειψη ύπνου σε συνδυασμό με τη συνεχόμενη άσκηση συμβάλλουν στην εμφάνιση των πρώτων σημαδιών κόπωσης και επηρεάζουν τη διάθεση αλλά δεν προκαλούν δραστική μείωση των κατεχολαμινών του εγκεφάλου, που σχετίζονται άμεσα με την εμφάνιση κατάπτωσης του οργανισμού. Είναι τεκμηριωμένο ότι η τυροσίνη εμφανίζει τις ευεργετικές της επιδράσεις μόνο σε περιπτώσεις μεγάλης μείωσης των επιπέδων κατεχολαμινών (Lehnert et al, 1984). Προς αυτή την κατεύθυνση, μία περίοδος έλλειψης ύπνου μεγαλύτερης διάρκειας σε συνδυασμό με εντονότερες στρεσογόνες καταστάσεις θα μπορούσε να μειώσει δραστικά τα επίπεδα κατεχολαμινών επιτρέποντας στην εξωγενή τυροσίνη να παρουσιάσει θεαματικότερα οφέλη. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η χρήση τυροσίνης δεν συνδυάστηκε με επιδράσεις στο καρδιαγγειακό σύστημα (αυξημένη καρδιακή συχνότητα και αρτηριακή πίεση), οι οποίες συνήθως εμφανίζονται με τη χρήση διεγερτικών, όπως η καφεΐνη. (γ) Υδατανθρακούχα ροφήματα Η σωματική άσκηση και η θερμορρύθμιση είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την ενυδάτωση του σώματος (Sawka et al, 1985). Όταν η πρόσληψη υγρών δεν μπορεί να αντισταθμίσει τις απώλειες εμφανίζεται έλλειμμα στο συνολικό νερό του σώματος, το οποίο, αν ξεπεράσει το 2% του σωματικού βάρους, επιφέρει δυσλειτουργία στο καρδιαγγειακό και θερμορυθμιστικό σύστημα. Το αποτέλεσμα είναι ο περιορισμός της αιμάτωσης της επιδερμίδας και του ρυθμού απώλειας θερμότητας (Sawka et al, 1983), η υπέρμετρη αύξηση της θερμοκρασίας του πυρήνα του σώματος (Nabel et

9 al, 1980) και τελικά η εμφάνιση πρόωρης κόπωσης (Lyons et al, 1990). Ειδικά σε περιπτώσεις όπου απαιτείται η έναρξη στρατιωτικών επιχειρήσεων σε θερμό εχθρικό περιβάλλον πριν από τον πλήρη θερμοεγκλιματισμό των στρατιωτών, τα παραπάνω φαινόμενα ενδέχεται να οδηγήσουν σε απάθεια (Adolph, 1947), η οποία θα προκαλέσει μείωση του ηθικού, της πειθαρχίας και γενικότερα της απόδοσης (Craig et al, 1966). Με βάση τα παραπάνω, η αιτιολογία της κόπωσης κατά τη διάρκεια άσκησης μεγάλης χρονικής διάρκειας σχετίζεται με τις επικρατούσες περιβαλλοντικές συνθήκες. Σε ήπιες (<28ο) και σε υψηλές (>28ο) θερμοκρασίες η μείωση των ενεργειακών αποθεμάτων και η εμφάνιση αφυδάτωσης είναι αντίστοιχα ο γενεσιουργός παράγοντας της κόπωσης. Και στις δύο περιπτώσεις η κατανάλωση υδατανθρακούχων ροφημάτων βελτιώνουν τη σωματική απόδοση (Below et al, 1995) και παρατείνουν το χρόνο άσκησης (Barr et al, 1991). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία για να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη από την κατανάλωση υδατανθρακούχων ροφημάτων θα πρέπει να ακολουθηθούν οι εξής κανόνες: Οι υδατάνθρακες να αποτελούνται από μικρή ποσότητα φρουκτόζης - γλυκόζης ή δεξτρίνες (ολιγοσακχαρίτες από αμυλούχες πηγές διαλυμένοι σε νερό). Η συγκέντρωση υδατανθράκων να είναι σε πυκνότητα 4-6% (σε σχέση με την ποσότητα νερού) και σε καμία περίπτωση μεγαλύτερη από 10%, γιατί το περιεχόμενο στο λεπτό έντερο γίνεται υπερτονικό (μεγαλύτερης ωσμωτικότητας από εκείνης των βιολογικών υγρών του σώματος) προκαλώντας απορρόφηση αντί παροχή νερού στην κυκλοφορία, εντείνοντας έτσι το πρόβλημα της αφυδάτωσης. Η θερμοκρασία του ροφήματος να είναι 8-12o C. Η συχνότητα πρόσληψης ροφήματος και η ποσότητα να είναι 250 ml /15 λεπτά, γιατί ο ρυθμός παραγωγής ιδρώτα υπερτερεί τις περισσότερες φορές aπό το ρυθμό εκκένωσης του στομάχου. Το ερευνητικό ερώτημα που έθεσαν ο Levine και οι συνεργάτες του (1991) ήταν αν θα έπρεπε να ακολουθηθούν οι ίδιοι κανόνες στις Ένοπλες Δυνάμεις όπου οι συνθήκες σωματικής απόδοσης διαφοροποιούνται σημαντικά από εκείνες της αθλητικής απόδοσης. Για να απαντήσουν στο παραπάνω ερώτημα χορήγησαν νερό ή υδατανθρακούχο ρόφημα πυκνότητας 2.5% σε μία ομάδα Πεζικού, η οποία εκτέλεσε εναλλασσόμενο τρέξιμο σε δαπεδοεργόμετρο για 24 ώρες σε θερμοκρασίες 32-38ο C. Τα αποτελέσματα έδειξαν μη στατιστικά σημαντική διαφορά στην απόδοση, στη θερμοκρασία σώματος και σε διάφορες αιματολογικές παραμέτρους μεταξύ των συμμετεχόντων. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι το πρωτόκολλο άσκησης που εκτελέστηκε ήταν ιδιαίτερα επίπονο με αποτέλεσμα το 75% των συμμετεχόντων να δηλώσουν αδυναμία εκτέλεσης του, ανεξάρτητα αν είχαν καταναλώσει νερό ή υδατανθρακούχο διάλυμα. Σε μία άλλη μελέτη (Burstein et al, 1994) οι συμμετέχοντες πραγματοποίησαν 34 χιλιόμετρα πορεία με πλήρες φορτίο σε διάστημα τεσσάρων ημερών. Οι ερευνητές

10 ανέφεραν ότι η ομάδα που είχε καταναλώσει υδατανθρακούχο ρόφημα παρουσίασε υψηλότερες τιμές γλυκόζης στο αίμα (p<0.05) σε σχέση με την ομάδα που κατανάλωσε νερό. Το εύρημα αυτό είναι μεγάλης σπουδαιότητας καθώς αυξημένα επίπεδα γλυκόζης στην κυκλοφορία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην ανασύνθεση των αποθεμάτων των υδατανθράκων στους μύες, με επακόλουθο την ταχύτερη αποκατάσταση του οργανισμού. Ο Rose και οι συνεργάτες του (1989) χρησιμοποίησαν μια διαφορετική προσέγγιση στη χρήση υδατανθρακούχων ροφημάτων από στρατιωτικούς πληθυσμούς. Σε μία άλλη ομάδα Πεζικού έδωσαν τη δυνατότητα της εκούσιας πρόσληψης υγρών (νερό ή υδατανθρακούχο ρόφημα με χρωματική απόχρωση) κατά τη διάρκεια οκτώ ημερών στρατιωτικών ασκήσεων. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι συμμετέχοντες κατανάλωναν μεγαλύτερες ποσότητες νερού όταν αυτό περιείχε κάποια προσθήκη (υδατάνθρακες ή αδρανής ουσία) που του πρόσδιδε χρώμα, παρά όταν διετίθετο σε απλή μορφή. Το εύρημα αυτό έχει μεγάλη πρακτική σημασία διότι αποδεικνύει ότι κατά τη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων η κατανάλωση διαλυμάτων με υδατάνθρακες διευκολύνει από μόνη της την αναπλήρωση των υγρών του σώματος δίχως να είναι αναγκαία η συμμόρφωση ή επιβολή των κανόνων ενυδάτωσης. Σε μία άλλη έρευνα (Meyer et al., 1995) μελετήθηκε η δράση δύο υδατανθρακούχων ροφημάτων διαφορετικής πυκνότητας κατά τη διάρκεια τριών περιόδων άσκησης, οι οποίες περιελάμβαναν περπάτημα διάρκειας σαράντα λεπτών με ταχύτητα 5 χιλιόμετρα την ώρα σε θερμοκρασίες 35-45ο C. Κατά την εκτέλεση του πρωτοκόλλου άσκησης οι συμμετέχοντες μετέφεραν εξοπλισμό συνολικού βάρους 18 kg, ο οποίος περιελάμβανε ένα τυφέκιο Μ16, κράνος, ζώνη και 2 γεμιστήρες. Παρά το γεγονός ότι δεν παρουσιάστηκε στατιστικά σημαντική διαφορά στην σωματική απόδοση των συμμετεχόντων που κατανάλωσαν υδατανθρακούχα ροφήματα σε σχέση με εκείνους που κατανάλωσαν αδρανή ουσία, εμφανίστηκε σημαντική (p<0.05) αύξηση στον ρυθμό εφίδρωσης. Επιπρόσθετα, παρουσιάστηκε χαμηλότερη οξυγονική κατανάλωση κατά τη διάρκεια εκτέλεσης του ίδιου έργου, με τη χρήση υδατανθρακούχων ροφημάτων. Τα δύο παραπάνω ευρήματα είναι μέρος μιας αποτελεσματικότερης αντιμετώπισης της αύξησης της θερμοκρασίας του σώματος μέσω ταχύτερων προσαρμογών στο καρδιαγγειακό σύστημα. Ειδικότερα, περιορίζεται η αύξηση της καρδιακής συχνότητας με επακόλουθο τη μείωση της κατανάλωσης οξυγόνου διότι ο όγκος αίματος μεταφέρεται γρηγορότερα προς την περιφέρεια, προκαλώντας έτσι μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση των ιδρωτοποιών αδένων στην αύξηση της θερμοκρασίας. Παρόμοια αποτελέσματα αναφέρθηκαν και από άλλους ερευνητές όπου η αυξημένη εφίδρωση συνδυάστηκε και με μετατόπιση της θερμοκρασίας στην οποία ενεργοποιείται το θερμορρυθμιστικό κέντρο του εγκεφάλου (Lyons et al, 1990). Χρησιμοποιώντας ένα πιο ρεαλιστικό ως προς τις στρατιωτικές ανάγκες πρωτόκολλο άσκησης, ο Montain και οι συνεργάτες του (1997) εξέτασαν την επίδραση υδατανθρακούχων ροφημάτων στις επιδόσεις κατά την αναρρίχηση (2

11 φορές με 20 λεπτά ξεκούραση), τρέξιμο σε ανωφέρεια (21%) και στόχευση με τυφέκιο Μ16. Οι ερευνητές παράλληλα με τη χρήση συμπληρωμάτων διατροφής χορήγησαν και δύο τυποποιημένα γεύματα του Αμερικανικού Στρατού [Μeals ready to eat (MRE)] τα οποία είχαν συνολική θερμιδική αξία μόνο 2600 θερμίδες. Ο στόχος τους ήταν να προσομοιώσουν το θερμιδικό έλλειμμα το οποίο εμφανίζεται κατά τη διάρκεια στρατιωτικών ασκήσεων (Jones et al, 1990) και να δημιουργήσουν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για να μεγιστοποιηθούν τυχόν οφέλη με τη χρήση εξωγενούς ενέργειας (ρόφημα υδατανθράκων). Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι οι συμμετέχοντες που είχαν καταναλώσει υδατανθρακούχα ροφήματα είχαν καλύτερες επιδόσεις στο τρέξιμο σε ανωφέρεια. Η μη-ύπαρξη βελτίωσης στις άλλες δύο δοκιμασίες μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι τόσο η αναρρίχηση όσο και η σκοποβολή δεν προκάλεσαν έντονα σημάδια κοπώσεως έτσι ώστε το υδατανθρακούχο διάλυμα να βοηθήσει αποτελεσματικά στην αναπλήρωση νερού και ενέργειας. Η παραπάνω υπόθεση ενισχύεται από το εύρημα ότι οι επιδόσεις των συμμετεχόντων βελτιώθηκαν σημαντικά όταν η σκοποβολή πραγματοποιήθηκε αμέσως μετά το τρέξιμο σε ανωφέρεια, δηλαδή ως μία συνεχόμενη δοκιμασία. Αυτά τα δεδομένα αποδεικνύουν ότι οι ενεργειακές απαιτήσεις της αναρρίχησης ή/και της σκοποβολής βασίζονταν κυρίως σε άλλες μορφές ενέργειας και όχι σε υδατάνθρακες οι οποίοι κινητοποιούνται σε ασκήσεις παρατεταμένης διάρκειας. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις τάξεις του Ολλανδικού Στρατού ο Van Dokkum και οι συνεργάτες του (1996) επέλεξαν 6 διαφορετικές δοκιμασίες για να μελετήσουν την επίδραση των υδατανθρακούχων ροφημάτων στη στρατιωτική σωματική απόδοση. Αναλυτικά οι δοκιμασίες περιελάμβαναν: Ρίψη χειροβομβίδας βάρους 0,66 κιλών σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόσταση. Δυναμική άρση όσο το δυνατό μεγαλύτερου βάρους από το πάτωμα έως το ύψος της μέσης (άρση θανάτου). Σκοποβολή σε απόσταση εκατό μέτρων με χρήση 10 γεμιστήρων με τυφέκιο Μ16. Μεταφορά 10 σάκων βάρους 10 κιλών ο καθένας σε απόσταση 100 μέτρων σε όσο το δυνατό μικρότερο χρονικό διάστημα. Άλμα χωρίς φορά σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόσταση. Παλίνδρομο τρέξιμο απόστασης 20 μέτρων για όσο το δυνατό μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σύμφωνα με το ρυθμό ηχητικού σήματος. Τα ευρήματα της έρευνας έδειξαν 0%, 2%, 4%, 5% και 16% (p<0.05) βελτίωση της απόδοσης με τη χορήγηση υδατανθρακούχων ροφημάτων για τις δοκιμασίες άλμα χωρίς φορά, δυναμική άρση, ρίψη χειροβομβίδας, μεταφορά σάκων και παλίνδρομο τρέξιμο αντίστοιχα. Το μέγεθος της βελτίωσης σχετίζεται με τις ενεργειακές απαιτήσεις της εκάστοτε δοκιμασίας. Οι δοκιμασίες του άλματος χωρίς φορά, της

12 δυναμικής άρσης και της ρίψης χειροβομβίδας είναι μικρής διάρκειας και βασίζονται στις ικανότητες της μέγιστης δύναμης, εκρηκτικότητας και συντονισμού και όχι στις ικανότητες αντοχής και αντίστασης στην κόπωση που σχετίζονται με την επάρκεια ενεργειακών αποθεμάτων όπως οι υδατάνθρακες. Η δοκιμασία μεταφοράς σάκων έχει μεγαλύτερη διάρκεια, περιλαμβάνει όμως μεγάλες απαιτήσεις ικανοτήτων δύναμης. Αντίθετα, το παλίνδρομο τρέξιμο είναι καθαρά μια δοκιμασία αντοχής, η οποία επηρεάζεται από την από την επάρκεια σε υδατάνθρακες και νερό. Την άποψη αυτή στηρίζει η περαιτέρω βελτίωση της απόδοσης στο παλίνδρομο τρέξιμο (18%) σε συμμετέχοντες που παράλληλα με την κατανάλωση του υδατανθρακούχου διαλύματος βρίσκονταν σε συνθήκες θερμιδικού περιορισμού. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι οι συμμετέχοντες που κατανάλωσαν αδρανή ουσία έκριναν την όλη δέσμη των δοκιμασιών ως πιο εξαντλητική σε σχέση με τους συνάδελφους τους οι οποίοι κατανάλωσαν υδατανθρακούχο ρόφημα. Προς αυτή τη κατεύθυνση ο Ivy et al. (1991) σε πειράματα με αθλητές είχε αναφέρει ότι η υποκειμενική κούραση συμβαδίζει με τα αποθέματα υδατανθράκων στους μύς. Οι αντιφάσεις που παρατηρούνται στη βιβλιογραφία σε ότι αφορά την ύπαρξη ή/και το μέγεθος της βελτίωσης μετά την χορήγηση κρεατίνης, αμινοξέων και υδατανθρακούχων ροφημάτων οφείλονται κυρίως στην επιλογή των δοκιμασιών για την αξιολόγηση της στρατιωτικής απόδοσης. Σε περιπτώσεις όπου το είδος της άσκησης σχετιζόταν άμεσα με τις ικανότητες αντοχής, τότε ήταν εμφανής η ευεργετική επίδραση των υδατανθρακούχων ροφημάτων, ενώ αντίστοιχα η κρεατίνη και τα αμινοξέα εμφάνιζαν εργογόνο δράση όταν το πρωτόκολλο άσκησης σχετίζονταν με δύναμη και ταχύτητα. Συμπεράσματα Τόσο στον υψηλό αγωνιστικό αθλητισμό όσο και στις Ένοπλες Δυνάμεις οι διεργασίες της αποκατάστασης δεν συμβαδίζουν πλέον με την αύξηση των σωματικών απαιτήσεων, με αποτέλεσμα να μειώνεται η αποτελεσματικότητα της σωματικής εκπαίδευσης καθώς εμφανίζεται μια προοδευτική αύξηση της κόπωσης. Η εφαρμογή διατροφικών παρεμβάσεων μέσω διαιτολογικών τροποποιήσεων ή/και προπαρασκευασμένων συμπληρωμάτων διατροφής αποτελούν εναλλακτικές μεθόδους για την επιτάχυνση της αποκατάστασης πριν από και μετά την εκτέλεση στρατιωτικών ασκήσεων. Παρά το γεγονός όμως ότι οι διαιτολογικές τροποποιήσεις αποτελούν μία φυσική μέθοδο για την εξασφάλιση των απαραίτητων θρεπτικών ουσιών τα αποτελέσματα των περισσότερων ερευνών αναφέρουν δυσκολίες στην εφαρμογή τους ενώ παράλληλα τονίζουν την ευεργετική επίδραση συμπληρωμάτων διατροφής όπως η κρεατίνη, η τυροσίνη και τα υδατανθρακούχα ροφήματα στη σωματική απόδοση. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η τεκμηρίωση της εργογόνου δράσης των προαναφερθέντων σκευασμάτων θα επέλθει μέσα από συστηματική έρευνα κάτω από συνθήκες στρατιωτικής εκπαίδευσης. Επιπλέον, η επιλογή του εκάστοτε ερευνητικού δείγματος (στρατιωτικό τμήμα) θα πρέπει να πραγματοποιείται βάση:

13 (α) των επιχειρησιακών στόχων (β) των απαραίτητων, ως προς τους στόχους, ικανοτήτων σωματικής απόδοσης (γ) των εξειδικευμένων, ως προς τις ικανότητες, συμπηρωμάτων διατροφής Η χρήση του μοντέλου αυτού θα δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη μεγιστοποίηση της σωματικής απόδοσης στις Ένοπλες Δυνάμεις. Βιβλιογραφικές Πηγές 1. Adolph, E.F. Physiology of man in desert. New York: Interscience Astrand, P.O., Rodahl K. Textbook of Work Physiology. Physiological bases of exercise, 3rd Edition. McGraw-Hill International Editions Banderet, L.E., Lieberman, H.R. Treatment with tyrosine, a neurotransmitter precursor, reduces environmental stress in humans. Brain Res. Bull. 22 (1989) Barr, S.I., Costill, D.L., Fink, W.J. Fluid replacement during prolonged exercise: effects of water, saline or no fluid. Med. Sci. Sports Exerc. 23 (1991) Below, P.R., Mora-Rodriguez, R. Gonsallez-Alonso, J., Coyle, E.F. Fluid and carbohydrate ingestion independently improve performance during 1 hour of intense exercise. Med. Sc. Sports Exerc. 27 (1995) Brance, J.D., Sheppard, H.L., Raichada, S.M., Glover, K.K., Stenson-Bar-Maor, L. Use of creatine and other supplements by members of civilian and military health clubs. Med. Sc. Sports Exerc. 32(5) (2000) S Burstein, R., Seidman, D.S., Alter, J. Glucose polymer ingestion effect on fluid balance and glycemic state during a 4-d road-march. Med. Sc. Sports Exerc. 26 (1994) Craig, F.N., Cumings, E.G. Dehydration and muscular work. J. Appl. Physiol. 21 (1966) Ensign, W.Y., Jacobs, I., Prusaczyk, W.K., Goforth, H.W., Law, P.G., Schneider, K.E. Effects of creatine supplementation on short-term anaerobic exercise performance of U.S. Navy Seals. Med. Sc. Sports Exerc. 30(5) (1998) S Havenetidis, K. Bourdas, D. Creatine supplementation: effects on urinary excretion and anaerobic performance. J. Sport. Med. Phys. Fit. (2003) 43(3): Ivy, L.J. Muscle glycogen synthesis before and after exercise. Sports Med. 11 (1991) Jones, T.E., Hoyt, R.W., Baker, C.J. Voluntary consumption of a liquid carbohydrate supplement by Special Operations Forces during a high altitude cold weather field training exercise. Natick, MA: U.S. Army Research Institute of Environmental Med. Tech. Report (1990) T Lehnert, H., Reinstein, D.K., Strowbridge, B.W., Wurtman, R.J. Neurochemical and behavioral consequences of acute, uncontrollable stress: effects of dietary tyrosine. Brain Res. 303 (1984) Levine, L., Rose, M.S., Francesconi, R.P. Fluid replacement during sustained activity in the heat: nutrient solution vs water. Aviat. Space Environ. Med. 62 (1991) Lieberman, H.R., Dollins, A.B., Wur.tman, R.J. Strategies to sustain and enhance performance in stressful environments: the effects of tyrosine pre-treatment on lower body negative pressure stress. Washington, D.C.: Air Force Office of Scientific Research (1991) TR /AD A Lieberman, H.R. Tyrosine and stress: human and animal studies. In: Marriot, B.M. ed. Food components to enhance performance. Washington, D.C.: National Academy press (1984) Lyons, T.P., Riedesel, m.l., Meule, L.E., Chick, T.W. Effects of glycerol-induced hyperhydration prior to exercise in the heat on sweating and core temperature. Med. Sci. Sports Exerc. 22 (1990) McArdle, W.D., Katch, V.C. Exercise Physiology, Energy Nutrition and Human Performance, 3rd Edition. Lea and Febiger, Malvern, Philadelphia 1991.

14 19. Meyer, L.G., Horrigan, D.J., Lotz, W.G. Effects of three hydration beverages on exercise performance during 60 hours of heat exposure. Aviat. Space Environ. Med. 66 (1995) Montain, S.J., Shippee, R.L., Tharion, W.J. Carbohydrate-Electrolyte solution effects on physical performance of military tasks. Aviat. Space Environ. Med. 68 (1997) Moore, F.D., Olesen, K.H., McMurrey, J.D., Parker, V., Ball, M.R., Boyden, G.M. The body cell mass and its supporting environment, W.B. Saunders Company, Philadelphia-London Mujika I., Padilla, S., Ibanez, J., Izquierdo, M., Corostiage, E. Creatine supplementation and sprint performance in soccer players. Med. Sc. Sports Exerc. 32, (2000) Nabel, E.R., Forthney, S.., Wenger, C.B. Effect of hydration state on circulatory and thermal regulations. J. Appl. Physiol. 49 (1980) Neri, D.F., Wiegmann, D., Stanny, R.R., Shappell, S.A., McCardie, A., McKay, D.L. The effects of tyrosine on cognitive performance during extended wakefulness. Aviat. Space Environ. Med. 66 (1995) Owasoyo, J.O., Neri, D.F., Lamberth, J.G. Tyrosine and its potential use countermeasure to performance decrement in military sustained operations. Aviat. Space Environ. Med. 63 (1992) Rose, M.S., Szlyk, P.C., Francesconi, R.P. Effectiveness and acceptability of nutrient solutions in enhancing fluid intake in the heat. Natick, MA: U.S. Army Research Institute of Environmental Medicine. Tech. Report (1989). T Salter, C.A. Dietary tyrosine as an aid to stress resistance among troops. Mil. Med. 154 (1989) Sawka, M.N., Toner, M.M., Francesconi, R.P., Pandolf, K.B. Hypohydration and exercise effects of heat, acclimatization, gender and environment. J. Appl. Physiol. 55 (1983) Sawka, M.N., Young, A.J., Francesconi, Muzza, S.R., R.P., Pandolf, K.B. Thermoregulatory and blood responses during exercise at graded hypohydration levels. J. Appl. Physiol. 59 (1985) Schneider, K., Hervig, L., Ensign, W.Y., Prusaczyk, W.K., Goforth, H.W. Use of supplements by Navy Seals. Med. Sc. Sports Exer. 30(5) (1998) S Shurtleff, D., Thomas, J.R., Schrot, J., Kowalski, K., Hanford, R. Tyrosine reverses a cold-induced working memory deficit in humans. Pharmacol. Biochem. Behav. 22 (1996) Strout, M.A., Holliman, D., Bell, D., Green, A.L., MacDonald, I.A., Greenhaff, P. L. The effect of oral creatine supplementation on respiratory gas exchange and blood lactate accumulation during steady-state incremental treadmill exercise and recovery in man. Army Personnel Research Establishment, Farnborough, Hants U.K. (1994) Van-Dokkum, W., Van-Boxtel, L.B.J., Van-Dijk, M.J., Boer, L.C., Van-Der-Beek, E.J. Influence of a carbohydrate drink on performance of military personnel in NBC protective clothing. Aviat. Space Environ. Med. 67 (1996) Walker, J.B. Creatine biosynthesis, regulation and function. Adv. Enz. 50 (1979)