ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ» ΘΕΜΑ: ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΙΑΦΩΝΟΥΝΤΟΣ ΒΟΥΛΕΥΤΗ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ» ΘΕΜΑ: ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΙΑΦΩΝΟΥΝΤΟΣ ΒΟΥΛΕΥΤΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝ ΡΕΑΣ της φοιτήτριας ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2004

2 ΤΟ ΘΕΜΑ Τίτλος της εργασίας είναι: Ο αποκλεισµός του διαφωνούντος βουλευτή. Μέσω αυτής επιδιώκεται να εντοπιστούν τα δικαιώµατα αυτού του προσώπου και ιδίως η ελευθερία έκφρασης γνώµης. Γνωρίζουµε ότι έχουµε δηµοκρατικό πολίτευµα, στην πράξη, όµως, το διαπιστώνουµε; Ποιος ο ρόλος του πολιτικού κόµµατος στην ελευθερία αυτή του βουλευτή; Τι µέτρα παίρνει η δηµοκρατία µας και το πολιτικό κόµµα για να διαφυλάξουν αυτά τα δικαιώµατα; Η αναφορά σε σηµερινά κόµµατα, βοηθά, κατά τη γνώµη µας, στην καλύτερη κατανόηση θεωριών, απόψεων και νοµικών εννοιών. 2

3 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΕΙΣΑΓΩΓΗ i)γενικά 5 ii)χαρακτήρας του πολιτεύµ ατος 5 α ) Ά µ εση ηµ οκρατία 5 β ) Έ µµεση ηµ οκρατία 6 γ ) Μεικτή ηµ οκρατία 6 ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ i) ηµ οκρατία και ελευθερία γνώµ ης 7 ii)ελευθερία συµµετοχής στα πολιτικά κόµµατα 7 Σελίδα ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΒΟΥΛΕΥΤΗ i)πρόλογος 9 ii)ελεύθερη εντολή 9 α ) Ελεύθερη εντολή και αντιπροσωπευτικό σύστηµ α 9 β ) Ιστορικότητα του όρου 10 γ ) Τελική καθιέρωση 12 δ ) Περιεχόµ ενο και περιορισµ οί 13 ε ) Συνταγµ ατική κατοχύρωση ελεύθερης εντολής 14 στ) Η κατά συνείδηση" άσκηση καθηκόντων 16 1)Περιεχόµ ενο 16 2)Ερµ ηνεία - ιευκρίνιση 17 iii)επιτακτική εντολή 18 α ) Ιστορική αναδροµ ή 18 β ) Περιεχόµ ενο 19 iv) εσµ ευτική εντολή 20 α ) Κατάργηση ελεύθερης εντολής 20 β ) Περιεχόµ ενο 21 γ ) Συνταγµ ατική κατοχύρωση 23 δ ) Σύγκρουση µε το αρθ ε ) Συµ περάσµ ατα 26 ΕΥΡΩΒΟΥΛΕΥΤΕΣ & ΙΠΛΗ ΕΝΤΟΛΗ 28 ΕΣΩΚΟΜΜΑΤΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εγγύηση για το δικαίωµ α διαφωνίας 29 ΣΧΕΣΗ ΒΟΥΛΕΥΤΗ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΟΜΜΑ i)υποχρεωτική συνύπαρξη δύο ιδιοτήτων 31 ii)ανεξάρτητος 32 ΠΑΡΑΙΤΗΣΗ ΒΟΥΛΕΥΤΗ i)οικειοθελής παραίτηση 33 ii)παραίτηση µη οικειοθελής 33 iii)πρακτική σηµ ασία 34 3

4 ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ i)πρόλογος 35 ii)καταστατικά κοµµάτων Συναφείς διατάξεις 35 α ) Καταστατικό Η. Κ. ΚΙ. 35 β ) Καταστατικό Κ. Κ. Ε. 36 γ ) Καταστατικό Ν.. 38 δ ) Καταστατικό ΠΑ. ΣΟ. Κ. 38 ε ) Καταστατικό Συνασπισµ ού 40 iii)παραδείγµ ατα 41 α ) Κ. Κ. Ε. 41 β ) Ν.. 41 γ ) ΠΑ. ΣΟ. Κ. 42 ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΓΝΩΜΗΣ & ΨΗΦΟΥ i)πρόλογος 44 ii)ελληνική έννοµ η τάξη και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 44 α ) Ελλάδα 44 β ) Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 46 ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΣΥΜΠΈΡΑΣΜΑ 48 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 49 Φωτογραφία εξωφύλλου: Εξωτερική πλευρά του κτηρίου της Βουλής πάνω από το Μνηµείο του Αγνώστου Στρατιώτου. 4

5 i) Γ ε ν ι κ ά ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το ισχύον Σύνταγµ α κατοχυρώνει το πολίτευµ α της Προεδρευόµ ενης, Κοινοβουλευτικής, Αντιπροσωπευτικής και ικαιοκρατούµ ενης ηµ οκρατίας. Άρα το πολίτευµ α της Ελλάδας είναι: α ) ηµ οκρατία, β ) Προεδρευόµ ενη γ ) Κοινοβουλευτική, δ ) Αντιπροσωπευτική, ε ) ικαιοκρατούµ ενη. Συνάγεται από τα παραπάνω ότι οι βάσεις του ελληνικού πολιτεύµ ατος είναι : i) η λαϊκή κυριαρχία, ii) το αιρετό του ανώτατου άρχοντα, iii) το κοινοβουλευτικό σύστηµ α, iv) το αντιπροσωπευτικό σύστηµ α και v) η δη- µ οκρατία( το κράτος δικαίου). Οι τρεις πρώτες βάσεις του πολιτεύµ ατος κατοχυρώνονται ρητά από το αρθ.1 του Συντάγµ ατος, σύµ φωνα µε το οποίο «το πολίτευµ α της Ελλάδας είναι Προεδρευόµ ενη Κοινοβουλευτική ηµ ο - κρατία»( 1). Οι δύο άλλες βάσεις του πολιτεύµ ατος προκύπτουν αντίστοιχα από τις διατάξεις της 1(Κοινοβουλευτική) και της 3(«και ασκούνται όπως ορίζει το Σύνταγµ α») του ίδιου άρθρου του Συντάγµ ατος, σε συνδυασµ ό και µε ορισµ ένες άλλες διατάξεις και ιδίως του αρθ.26 αυτού 1. ii) Χαρακτήρας του πολιτεύµ ατος α ) Ά µ εση ηµ οκρατία Έχει επικρατήσει να διακρίνεται η δηµ οκρατία σε ά µ εση και έ µµεση ή αντιπροσωπευτική. Στην πρώτη, που ε µ φανίστηκε στην ελληνική αρχαιότητα, όλοι οι πολίτες δύνανται να µετέχουν ισότιµ α στη λήψη αποφάσεων που τους αφορούν. Η διακυβέρνηση του λαού από το λαό, όπως θα λέγαµ ε σήµ ερα. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι δεν γίνεται διάκριση κυβερνώντων και κυβερνώµ ε - 1 Ράικος Αθανάσιος, Συνταγµατικό ίκαιο, τόµος Α, Εισαγωγή-Οργανωτικό Μέρος, τεύχος Α, εκδ: Αντ.Ν.Σάκκουλα,

6 νων. Άρα, η κοινή απόφαση σχηµ ατίζεται σύµ φωνα µε την αρχή της ταυτότητας. β ) Έ µµεση ηµ οκρατία Στην δεύτερη περίπτωση, στην έ µµεση ή αντιπροσωπευτική δηµ οκρατία, κύριο γνώρισµ α είναι η αναγνώριση του λαού ως πηγή εξουσίας, άρα καθιέρωση της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας. Εδώ, ό µ ως, ο λαός δεν αυτοκυβερνάται, αντίθετα άλλοι κυβερνούν αντί του λαού, οι αντιπρόσωποι. Τα δικαιώµ ατα παραµ ένουν στο λαό, αλλά η άσκησή τους ανατίθεται σε άλλον. γ ) Μεικτή ηµ οκρατία Στη σύγχρονη ελληνική εποχή, εφαρµ ογή έχει η περίπτωση της µεικτής δηµ οκρατίας. Η απάντηση στη διαφωνία για τον χαρακτήρα του πολιτεύµ ατος δίδεται µ έσα από το ευρύτερο πλαίσιο των συνταγµ ατικών διατάξεων. Συγκεκριµ ένα, συνταγµ ατικό θεµ έλιο του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος υπήρξε ο κανόνας: «Οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το έθνος», που τον συναντάµ ε και στο αρθ του ισχύοντος ελληνικού Συντάγµ ατος. Ό µ ως, η διάταξη αυτή δεν οδηγεί στην επανασυνταγ µ ατοποίηση του α µ ιγούς αντιπροσωπευτικού συστή- µ ατος. Αντίθετα, πλήθος συνταγµ ατικών διατάξεων συνηγορούν για το µεικτό χαρακτήρα. Μεταξύ αυτών είναι και οι διατάξεις που αναφέρονται στη συνταγµ ατική πρόβλεψη των πολιτικών κοµµάτων( π. χ. αρθ.29) 2. 2 ηµητρόπουλος Ανδρέας, Γενική Συνταγµατική Θεωρία-Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, τόµος Α, Θ έκδοση,

7 ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ i) ηµ οκρατία και ελευθερία γνώµ ης Η ελευθερία της γνώµ ης δεν ανταποκρίνεται µόνο σε µια εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου, αλλά αποτελεί και µία conditio sine qua non της δηµ οκρατίας. Η ανοχή όλων των ιδεών είναι χαρακτηριστικό του δηµ ο - κρατικού πολιτεύµ ατος. Από την ελεύθερη βούληση του καθενός εξαρτάται ποιες ιδέες επικρατούν και ποιες όχι. Φορέας του δικαιώµ ατος που αναγνωρίζεται στο αρθ.14 1 του Συντάγµ ατος είναι έκαστος. Άρα, και οι Έλληνες πολίτες και οι αλλοδαποί και τα φυσικά και τα νοµ ικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Ορθώς, λοιπόν, αναγνωρίζεται ελευθερία γνώµ ης και στα πολιτικά κόµµατα, ανεξάρτητα αν έχουν ή όχι νοµ ική προσωπικότητα, και στους εκπροσώπους τους. ii) Ελευθερία συµµετοχής στα πολιτικά κόµµατα Η διάταξη του αρθ.29 1εδ. α του Συντάγµ ατος κατοχυρώνει την ελευθερία ίδρυσης, αλλά και συµµε - τοχής στα πολιτικά κόµµατα. Το δικαίωµ α αυτό κατοχυρώνεται µόνο υπέρ των ελλήνων πολιτών και µάλιστα εκείνων που έχουν το εκλογικό δικαίωµ α, δηλαδή µόνο υπέρ των εκλογέων. Αυτό το δικαίωµ α άλλοι συγγραφείς το θεωρούν γνήσιο ατοµ ικό, άλλοι πολιτικό, ενώ υποστηρίζεται και η άποψη του διφυούς χαρακτήρα 3. Ό µ ως, ερωτάται: ποια η σχέση ανάµ εσα στο αρθ.29 1 του Συντάγµ ατος και στο αρθ.14 του Συντάγ- µ ατος; Τελικά, το πρώτο άρθρο, το 29 1 του Συντάγ- µ ατος( και όχι το 14 1 του Συντάγµ ατος), κατοχυρώνει και την ελευθερία γνώµ ης στο βαθµ ό που η ελευθερία αυτή ε µ περιέχεται, ως αναπόσπαστο τ µ ή µ α, στην ελευθερία των κοµµάτων. Βέβαια, αυτή η ελευθερία γνώµ ης θ αφορά γνώµ η που διατυπώνεται από ένα κόµµα και περι- 3 αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο-ατοµικά δικαιώµατα, Α, Β, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλας,

8 έχει τις απόψεις του. Απαιτείται, δηλαδή, να υπάρχει ένας δεσµ ός ανάµ εσα στην εκφραζόµ ενη γνώµ η και στο κόµµα που την εκφράζει( δεν αρκεί η ιδιότητα του µέλους του κόµµατος για να εξαιρεθεί κάποιος από την εφαρ- µ ογή του αρθ.14 1 του Συντάγµ ατος). Η ύπαρξη αυτού του δεσµ ού - χωρίς τον οποίο δεν εφαρµ όζεται το αρθ.29 1 του Συντάγµ ατος, αλλά το 14 1 του Συντάγ- µ ατος - είναι ζήτηµ α πραγµ ατικό και κρίνεται συγκεκρι- µ ένα κάθε φορά( η ελευθερία γνώµ ης συνίσταται στο δικαίωµ α πληροφόρησης και στην ελευθερία έκφρασης και διάδοσης ιδεών) 4. 4 ρόσος Γιάννης, Η νοµική θέση των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα, Αθήνα- Κοµοτηνή: Αντ.Ν. Σάκκουλας,

9 ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΒΟΥΛΕΥΤΗ i ) Π ρ ό λ ο γ ο ς Στη χώρα µας όλα τα προηγούµ ενα συντάγµ ατα, εκτός από το Σύνταγµ α του 1927, αγνοούσαν τα πολιτικά κόµµατα, τα οποία αναγνωρίζονταν µόνο από τον Κανονισµ ό της Βουλής και τους εκάστοτε εκλογικούς νόµ ους. Το Σύνταγµ α του 1975 µε το άρθρο 29 εισχώρησε βαθύτερα στον ουδέτερο χώρο των πολιτικών κοµµάτων, ορίζοντας µάλιστα ότι τα πολιτικά κόµµατα οφείλουν µε την οργάνωση και τη δράση τους να υπηρετούν την ελεύθερη λειτουργία του δηµ οκρατικού πολιτεύµ ατος. Όλα αυτά τα στοιχεία, σε συνδυασµ ό µε τα προηγου- µ ένως αναφερόµ ενα δικαιώµ ατα, σκιαγραφούν τη σηµ ε - ρινή µορφή της κοµµατικής δηµ οκρατίας µας, της δηµ οκρατικής ζωής µας. Στην εποχή µας ισχύει ο κανόνας της ταυτότητας της θέλησης του Κοινοβουλίου προς τη θέληση των πολιτικών κοµµάτων, µε την έννοια ότι στο Κοινοβούλιο υπάρχουν τόσες θελήσεις όσα είναι τα υπάρχοντα σε αυτό κόµµατα και όχι τόσες θελήσεις όσοι είναι οι βουλευτές. Αυτή η κατάσταση ευνοεί έντονες συζητήσεις σχετικά µε τη νοµ ική θέση των βουλευτών, τη σχέση τους µε το κόµµα, τους εκλογείς, τη Βουλή. ii) Ε λ ε ύ θ ε ρ η ε ν τ ο λ ή α ) Ελεύθερη εντολή και αντιπροσωπευτικό σύστηµα Οι ουσιαστικές προϋποθέσεις της ελευθερίας του βουλευτή, συνδέονται µε το περιεχόµ ενο της ελεύθερης εντολής, που αποτελεί πράγµ ατι την καρδιά του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος, την βασική του αρχή. Κατάργηση της ελεύθερης εντολής σηµ αίνει κατάργηση του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος. Η ελευθερία ενέργειας είναι αποτέλεσµ α της πραγµ ατικής και κατά συνέπεια αξιολογικής υπεροχής του αντιπροσώπου επί του αντιπροσωπευόµ ενου. Ο λαός θεωρείται ως µία εκτός του 9

10 κράτους βρισκόµ ενη πολιτική ενότητα, που δεν έχει ό µ ως την ικανότητα ν αυτοκυβερνηθεί. Γι αυτό τον λόγο ανατίθεται η αντιπροσώπευσή του σε ικανές προσωπικότητες, στην πνευµ ατική αριστοκρατία, σε αντιπροσώπους ποιότητας. Αυτή η υπεροχή του αντιπροσώπου τού εξασφαλίζει ελευθερία ενέργειας. Ο αντιπρόσωπος δεν υπόκειται σ εντολές ή υποδείξεις, παρά µόνο στη συνείδησή του. Γι αυτό ακριβώς είναι λανθασµ ένος και λογικά αντιφατικός ο όρος ελεύθερη εντολή, εφόσον χρησιµ οποιείται αναφορικά προς το θεσµ ό της αντιπροσώπευσης. ιότι και η καλούµ ενη ελεύθερη εντολή, µόνο στο θεσµ ό της εκπροσώπευσης είναι δυνατή, γιατί εντολές µόνο ο ανώτερος, ο υπερέχων µπορεί να δώσει. Για τον αντιπρόσωπο δεν υπάρχει εντολή, ούτε δεσµ ευτική, ούτε ελεύθερη, υπάρχει µόνο αντιπροσώπευση. Ο αντιπρόσωπος είναι πάντοτε ελεύθερος να επιβάλλει τη θέλησή του. Άρα, µε το σύστηµ α της ελεύθερης εντολής, ούτε οι εκλογείς µιας περιφέρειας δικαιούνται να προσδιορίζουν την εκάστοτε ενέργεια του βουλευτή, ούτε ο βουλευτής υποχρεώνεται να συµµορφώνεται σε οδηγίες που του δίνουν οι εκλογείς του, εφόσον δεν αντιπροσωπεύει µόνο αυτούς αλλά το έθνος (αρθ.52 2Σ ). Ο λαός, που δεν µ πορεί να είναι όλος παρών στη βουλή, παρίσταται σ αυτήν δια των βουλευτών. Άρα και ο βουλευτής δεν είναι υπάλληλος, αλλά φορέας δηµ οσίου λειτουργήµ ατος. Αυτοτελώς δε, δεν είναι όργανο του Κράτους, αλλά απλώς µ έλος του συλλογικού κρατικού οργάνου που ονοµ άζεται Βουλή. β ) Ιστορικότητα του όρου 5 Η αρχή της ελεύθερης εντολής αποτελεί το θεµ έλιο του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος. Οι ιστορικές καταβολές της αντιπροσωπευτικής αρχής, κατά την εφαρµ ογή της στις πρώτες µορφές του συνταγµ ατικού κράτους, συνδέονται µε τη λειτουργία Κοινοβουλίων, τα οποία συγκροτούνται από βουλευτές που ε µ φανίζονται ανεξάρ- 5 Φουντεδάκη Πηνελόπη, Τα δικαιώµατα των βουλευτών,

11 τητοι από συγκεκριµ ένες πολιτικές ο µ άδες, αλλά και από την κρατική εξουσία. Σ αυτή την ιστορική περίοδο, η Βουλή αποτελεί χώρο ανταλλαγής απόψεων χωρίς συγκεκριµ ένες κοµµατικές ο µ αδοποιήσεις, µε συνέπεια οι αποφάσεις της να µην είναι ποτέ εκ των προτέρων γνωστές. Η µορφή αυτή του φιλελεύθερου κοινοβουλίου, η οποία στην α µ ιγή της µορφή µάλλον δεν υπήρξε ποτέ, διαφέρει πολύ από τη λειτουργία του σηµ ερινού Κοινοβουλίου, που είναι αναπόσπαστα συνδεδεµ ένο µε τη δράση και λειτουργία πολιτικών κοµµάτων, τα οποία συγκροτούνται βάσει ιδεολογικής ταυτότητας ή πολιτικής συµµαχίας 6. Η ελεύθερη εντολή κατά τον 20 ο αιώνα ήταν που τροποποιήθηκε και επεκτάθηκε στα πολιτικά κόµµατα, τα οποία στην πολιτική ρουτίνα χρησιµ οποιούσαν πραγµ α - τικά τις ελευθερίες του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος, ενώ οι βουλευτές εντάχθηκαν στην κοµµατική πειθαρχία. Ωστόσο, εξακολούθησαν τον πρώτο καιρό να υπάρχουν οι βουλευτές ως υποκείµ ενο του δικαιώµ ατος της ελεύθερης εντολής, του οποίου η σηµ ασία φαινόταν σε περίπτωση σύγκρουσης. Η δηµ οκρατία των συµ βουλίων και των συνελεύσεων προσπάθησε να δεσµ εύσει τους βουλευτές ακόµ η περισσότερο ή και γενικά να τους καταργήσει ουσιαστικά µε τη βοήθεια ά µ εσων αποφάσεων των ενεργών πολιτών. Η θεώρηση της ελεύθερης εντολής σε σχέση µε τις ιστορικές µορφές που περιεβλήθη η εξέλιξη του αντιπροσωπευτικού συστήµ ατος και συνακόλουθα του κοινοβουλευτικού συστήµ ατος περισσότερο συσκοτίζει, παρά συµ βάλλει, στην ερµ ηνεία της ελεύθερης εντολής ως σύγχρονης συνταγµ ατικής αρχής. Η θεµ ελιώδης αρχή της ελεύθερης εντολής, σε συνδυασµ ό µε την συνταγµ ατική αναγνώριση του θεσµ ικού ρόλου των κοµµάτων, συγκροτούν τον κανονιστικό πυρήνα της οργάνωσης της βουλής 6 Ιστορικώς, την ελεύθερη εντολή αρχικά την συναντάµε στο γαλλικό συντ. του Κατά το αρθ.27 του γαλλικού συντ. του 1958 πάσα επιτακτική εντολή είναι άκυρη. Επίσης, κατά το αρθ.67 του ιταλικού συντ. του 1948, κάθε µέλος του Κοινοβουλίου αντιπροσωπεύει το έθνος και ασκεί τα καθήκοντά του άνευ επιτακτικής εντολής. Η θεωρία περί ελεύθερης εντολής (σχετικές διδασκαλίες του Montesquieu και Sieyes) αναπτύχθηκε και κυριάρχησε ιδιαίτερα στη Γαλλία. 11

12 και της συνταγµ ατικής φυσιογνωµ ίας του βουλευτή. Η συστηµ ατική κυρίως ερµ ηνεία του Συντάγµ ατος δεν επιτρέπει την αντιµ ετώπιση της ελεύθερης εντολής ως απολιθώµ ατος της συνταγµ ατικής ιστορίας, χωρίς δηλαδή κανονιστικό περιεχόµ ενο. Αντίθετα επιβάλλει την ένταξη της αρχής σε όλο το πλέγµ α των διατάξεων που αφορούν το βουλευτή και τη βουλή. Μόνο έτσι η αρχή θα αναδείξει το κανονιστικό της περιεχόµ ενο, που έχει καταστεί ανεξάρτητο από το ιστορικό και πολιτικό περιβάλλον που τη δηµ ιούργησε. Τις τελευταίες δεκαετίες η ισχυροποίηση των στοιχείων της αρχής της ταύτισης, της ά µ εσης δηµ οκρατίας, σήµ αινε γενικά ενίσχυση της δυσπιστίας απέναντι στις ελεύθερες αποφάσεις των πολιτικών και στην ελεύθερη εντολή των βουλευτών, όπως ειδικά και στα αδέσµ ευτα κόµµατα. Η δυσπιστία αυτή, που στηρίζεται στην αρχή της ταύτισης, ενσαρκώνεται µε τα διάφορα συστήµ ατα για µεγαλύτερη δέσµ ευση των πολιτικών, π. χ. µε τη θέσπιση ευρύτερης εσωκοµµατικής δηµ οκρατίας. Η ενίσχυση της αρχής της ταύτισης και η υποχώρηση της αντιπροσωπευτικής αρχής έχουν µεταβάλλει τα τελευταία χρόνια την έννοια της δηµ οκρατίας και τη θέση των βουλευτών. γ ) Τελική καθιέρωση Ιστορικώς, η τελική καθιέρωση της ελεύθερης εντολής φαίνεται ότι συνδέεται στενώς µε την εξέλιξη του περιεχοµ ένου του διδόµ ενου( βουλευτικού) όρκου εκ µέ - ρους των αντιπροσώπων του λαού στα νοµ οθετικά σώ- µ ατα, ήδη προ του Σχετικές επί του θέµ ατος µε - λέτες έχουν δείξει ότι, ο εξελιγµ ένος τύπος όρκου υπακοής όχι µόνο στον ανώτατο άρχοντα( αρχικώς µονάρχη) αλλά και εξυπηρετήσεως, συγχρόνως όχι µόνο ορισµ ένων τοπικών ή ταξικών συµ φερόντων, αλλά προέχοντος του γενικού καλού( του συµ φέροντος της πατρίδας), είχε σαν συνέπεια την προοδευτική, ρητή, νοµ οθετική( κυρίως συνταγµ ατική) αναγνώριση της αντιπροσωπευτικής αρχής και την εντόπιση της επιτακτικής εντολής. Η µη εφαρ- µ ογή άλλων παρά µόνο της ελεύθερης εντολής στη δράση 12

13 αντιπροσώπου- βουλευτού του επιβαλλόταν ήδη από το περιεχόµ ενο του διδόµ ενου όρκου του, κατόπιν δε επακολούθησε και η τυπική, νοµ οθετική καθιέρωσή της. Μ άλλα λόγια, η ελεύθερη εντολή είχε αρχίσει να διατυπώνεται σαν περιεχόµ ενο του βουλευτικού όρκου. Αφ ότου ό µ ως η ελεύθερη εντολή απέκτησε πλέον σαν αρχή δική της αυτοτέλεια, καθιερούµ ενη µε ρητή συνταγµ ατική διάταξη, δεν είναι αναγκαίο να επαναλαµβάνεται αυτή επιγραµµατικά και στο περιεχόµ ενο του βουλευτικού όρκου. δ ) Περιεχόµ ενο και περιορισµ οί 7 Το περιεχόµ ενο της ελεύθερης εντολής µπορεί σχη- µ ατικά να προσδιοριστεί ως το συνταγµ ατικά κατοχυρωµ ένο δικαίωµ α του βουλευτή να διαµ ορφώσει την κοινοβουλευτική του στάση κατά συνείδηση. Αυτό, λοιπόν, το περιεχόµ ενο υπόκειται σε δύο περιορισµ ούς : 1) Η ανεξαρτησία του βουλευτή θεωρείται πως δεν αποτελεί απεριόριστο, ατοµ ικό δικαίωµ α, αλλά θεσµ ική εγγύηση που εξυπηρετεί συγκεκριµ ένο συνταγµ ατικό σκοπό, ο οποίος αποτελεί και το κριτήριο για τη συµ περιφορά του βουλευτή. Ο σκοπός αυτός είναι η λειτουργία του συλλογικού οργάνου της Βουλής, στο πλαίσιο της συνολικής λειτουργίας του δηµ οκρατικού πολιτεύµ ατος, καθώς και η υπαγωγή της νοµ οτέλειας του βουλευτικού λειτουργήµ ατος στην τελολογία του θεσµ ού της Βουλής. Η παραβίαση, ή έστω η καταστρατήγηση της ελεύθερης εντολής δεν πλήττει αποκλειστικά τον βουλευτή, αλλά έχει συνέπειες ευρύτερες στο θεσµ ό του Κοινοβουλίου. Άρα, η παραβίαση της ελεύθερης εντολής οδηγεί στην απόλυτη κυριαρχία των κοµµάτων, που θα τα καθιστούσε έτσι οιονεί κρατικά όργανα, ακριβώς διότι η κύρια πηγή διακινδύνευσης της ελεύθερης εντολής θεωρούνται τα πολιτικά κόµµατα. 2) Ο βουλευτής δεν µπορεί να νοείται ανεξάρτητος γενικώς. Κάθε µέλος του Κοινοβουλίου υπόκειται de facto σε εξαρτήσεις που διαβαθµ ίζονται ανάλογα µε το 7 Φουντεδάκη Πηνελόπη, Τα δικαιώµατα των βουλευτών,

14 πρόσωπο του συγκεκριµ ένου βουλευτή. Οι οικονοµ ικές και επαγγελµ ατικές εξαρτήσεις προσδιορίζονται ανάλογα µ ε τις κοινωνικές καταβολές και την οικονοµ ική θέση του βουλευτή, οι κοµµατικές ανάλογα µε την ιδεολογική του θεώρηση και οι εξαρτήσεις του από ο µ άδες εκλογέων ανάλογα µε ορισµ ένη εκλογική περιφέρεια. Ο βουλευτής ως παράγοντας διαµ όρφωσης της πολιτικής βούλησης είναι αναπόφευκτο να καθίσταται στόχος επηρεασµ ού εκ µ έρους των εκλογέων του. Χαρακτηριστική είναι η θέσπιση των βουλευτικών κωλυµ άτων και ασυµ βιβάστων, που εκφράζει τη µέριµ να του συνταγµ ατικού νοµ οθέτη να αποκλείσει εκείνες τις εξαρτήσεις που συνιστούν µ όνιµ η πηγή διακινδύνευσης της ελευθερίας του βουλευτή. Πέραν των συνταγµ ατικών αυτών κωλυµ άτων και ασυµ βιβάστων ο βουλευτής είναι ελεύθερος να ενεργεί, υποκείµ ενος µόνο στη συνείδησή του. Γι αυτό δικαιούται, εάν θέλει, να επιλέγει εξαρτήσεις που δεν συγκρούονται µε ρητές συνταγµ ατικές απαγορεύσεις. ε ) Συνταγµατική κατοχύρωση ελεύθερης εντολής Με ρητές συνταγµ ατικές διατάξεις κατοχυρώνεται η ελεύθερη εντολή. Αφ ενός κατά το αρθ.60 1 οι βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωµ α της κατά συνείδηση γνώµ ης και ψήφου και αφετέρου κατά το αρθ.51 2 οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το έθνος 8. Μ αυτές τις διατάξεις είναι φανερό ότι δεν υπάρχει πεδίο εφαρµ ογής οποιασδήποτε διαφορετικής σχετικής συµ φωνίας ανάµ ε - σα στους βουλευτές και στα κόµµατα, που να είναι συνταγµ ατικά επιτρεπτή. Συνεπώς, η σχέση ανάµ εσα στους βουλευτές και στα κόµµατά τους µπορεί να στηριχθεί µόνο πάνω στην συνταγµ ατική βάση της ελεύθερης εντολής και άρα µένει συνταγµ ατικά άθικτη η συνταγµ ατική α µ φισβήτησή της σύµ φωνα µε την αρχή της ταύτισης. 8 Το αρθ.37 του ελληνικού Συντάγµατος του 1927, αλλά και το αρθ.67 του Συντάγµατος του 1952 όριζαν ότι οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το έθνος και όχι µόνο την εκλογική τους περιφέρεια. Ο Σβώλος παρόλο που υποστήριζε την επιτακτική εντολή, αναγνώριζε την κατοχύρωση της ελεύθερης εντολής από το Σύνταγµα του

15 Επίσης, υποστηρίχθηκε και η ακόλουθη επιχειρη- µ ατολογία (συνταγµ ατικό δικαστήριο της Αυστρίας) 9 : διάταξη για την απώλεια της εντολής λόγω αποχώρησης από το κόµµα είναι αντισυνταγµ ατική, γιατί οι εντολοδόχοι βουλευτές, οι οποίοι έχουν εκλεγεί µε βάση τη λίστα, θα µπορούν να έχουν διαφορετική µεταχείριση, ανάλογα εάν είναι µέλη ή όχι του κόµµατος µε το οποίο έχουν εκλεγεί. Όσοι είναι µέλη του κόµµατος χάνουν τη βουλευτική εντολή, ενώ όσοι δεν είναι µέλη µπορούν να διατηρούν την εντολή. Αυτή η ρύθµ ιση είναι αντίθετη µε την ισότητα του εκλογικού δικαιώµ ατος. Όταν το Σύνταγ µ α εγγυάται στους βουλευτές ότι κατά την άσκηση των καθηκόντων τους δεν δεσµ εύονται από καµ ία εντολή ή οδηγία, πρέπει κατά µείζονα λόγο να γίνει δεκτό, ότι εγγυάται σ αυτούς γενικά την ελεύθερη άσκηση των καθηκόντων τους και ότι κάθε περιορισµ ός τους είναι αντισυνταγµ ατικός. Γι αυτό το λόγο, λοιπόν, υπάρχει κατ αρχήν η διάταξη 51 2 του Συντάγµ ατος που αναγνωρίζει τους βουλευτές ως αντιπροσώπους του έθνους και έπειτα η διάταξη του αρθ.53 1 που εξασφαλίζει την ιδιότητά τους, το αξίωµ ά τους για τέσσερα συναπτά έτη, τα οποία αρχίζουν από την η µ έρα των γενικών εκλογών. Ακόµ η, θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι η ελεύθερη εντολή στηρίζεται και στη µυστική ψηφοφορία, που ορίζει το Σύνταγµ α στο αρθ.51 3, ενώ το ότι στο αρθ.29 1 ορίζεται ότι τα κόµµατα µε την οργάνωση και τη δράση τους οφείλουν να εξυπηρετούν την ελεύθερη λειτουργία του δηµ οκρατικού πολιτεύµ ατος, νοµ ίζουµ ε ότι δεν αρκεί για να στηρίξει την αντίθετη άποψη, δηλαδή την επιτακτική εντολή Κυπραίος Μιχάλης, Η αντιπροσωπευτική αρχή ως θεµέλιο του δηµοκρατικού πολιτεύ- µατος και η νοµοθετική και νοµολογιακή κατοχύρωσή της, Αθήνα: Παπαζήσης, Από τα ελληνικά Συντάγµατα το Ηγεµονικό περιέχει θετικά διατυπωµένη διάταξη σχετική µε την ελευθερία γνώµης και συνείδησης των αντιπροσώπων του έθνους ( «...ψηφίζουσιν έκαστος κατά την συνείδησιν του» ως εµφάνιση της ελεύθερης εντολής «χωρίς να ζητή γνώµην ή οδηγίας ιδιαίτερας από εκείνους των οποίων φέρει το πρόσωπο» ) 15

16 στ) Η κατά συνείδηση άσκηση καθηκόντων 1)Περιεχόµ ενο 11 Η διατύπωση της συνταγµ ατικής διάταξης του αρθ.60 1(:οι βουλευτές έχουν απεριόριστο το δικαίωµ α της γνώµ ης και ψήφου κατά συνείδηση) ε µ περιέχει την έννοια της συνείδησης. Όπως κάθε αξιολογική έννοια, η έννοια της συνείδησης δηµ ιουργεί ιδιαίτερα ερµ ηνευτικά προβλήµ ατα. Η ρήτρα της συνείδησης θεσπίζεται για πρώτη φορά στο Σύνταγµ α του , ενώ δεν συναντάται κατά κανόνα, στα Συντάγµ ατα χωρών µε κοινό, σε σχέση µε τον ελληνικό, νοµ ικό πολιτισµ ό 13. Το δικαίωµ α του βουλευτή να ενεργεί «κατά συνείδηση» µόνον, δε σηµ αίνει ότι δεν υποχρεούται να σέβεται το Σύνταγµ α και τη λοιπή νοµ οθεσία, εκτός και αν η συγκεκριµ ένη δράση του εντάσσεται στην κινηθείσα διαδικασία της τροποποιήσεώς τους. Εάν ο βουλευτής ενήργησε ή όχι «κατά συνείδηση» δεν µπορεί να ελεγχθεί, ακριβώς διότι η φράση αυτή δεν ετέθη στο Σύνταγµ α µε ορισµ ένο αντικειµ ενικό περιεχό- µ ενο, αλλά επιδιώκεται να τονισθεί η υπαγωγή του βουλευτή µόνο στην εσωτερική του πειθαρχία, µε το όποιο ηθικό βάρος αυτός της δίνει, και συνεπώς η δράση του, απ αυτήν την άποψη, δεν µπορεί να εκτιµ ηθεί από τρίτον. Η κύρωση είναι η µη επανεκλογή. ηλαδή το βάρος της 1 του αρθ.60 δεν έγκειται στην ανάγκη της κατά συνείδηση εκπληρώσεως των καθηκόντων του βουλευτή, αλλά στην αξίωση να υπάγεται αυτός µόνον 11 Φουντεδάκη Πηνελόπη, Τα δικαιώµατα των βουλευτών, Στο αρθ.64 του Συντάγµατος 1864/1911, ο επιρρηµατικός προσδιορισµός ευσυνειδήτως περιλαµβάνεται στο κείµενο του βουλευτικού όρκου, προκειµένου να χαρακτηριστεί ο συνταγµατικά ευκταίος τρόπος εκπλήρωσης των καθηκόντων από τους βουλευτές. Έτσι, επαναλαµβάνεται και στο αρθ.42 του Συντάγµατος 1927 και στο αρθ.64 του Συντάγµατος 1952 Φουντ Τα άρθρα 38 1 του Γερµανικού Συντ. και 56 του ανικού Συντ. ρητά θεσπίζουν τη ρήτρα της συνείδησης. Η πλειοψηφία των ευρωπαϊκών Συνταγµάτων δεν αναφέρουν τον όρο συνείδηση. Την κατά συνείδηση γνώµη θεσπίζει η αγγλική ιακήρυξη των ικαιωµάτων(bill of Rights) του 1689: «Ότι η ελευθερία του λόγου και οι συζητήσεις και διαδικασίες στο Κοινοβούλιο πρέπει να µην αποτελούν αντικείµενο καταγγελίας ή ελέγχου ενώπιον οποιουδήποτε δικαστηρίου ή σε χώρο εκτός του Κοινοβουλίου». 16

17 ανεξάρτητος από κάθε εξωτερικό παράγοντα. Άλλο είναι το ζήτηµ α αν ο ίδιος θελήσει και υποκύψει, σε δεδοµ ένη περίπτωση, σε τέτοιες πιέσεις, ιδίως µάλιστα όταν αυτές προέρχονται από ο µ άδες οργανωµ ένων συµ φερόντων ή τους εκπροσώπους τους. Αυτή η ελευθερία του βουλευτή δεν εκτοπίζει την πραγµ ατικότητα ότι δηλαδή είναι σύνηθες το φαινόµ ενο να υποβάλλονται σ αυτόν ευχές, διάφορα αιτήµ ατα, ακόµ η δε και εντολές για ορισµ ένη ενέργεια. Στην ικανότητά του έγκειται η αξιολόγηση όλων αυτών και η ελεύθερη ή µη διαµ όρφωση της απόφασής του. 2)Ερµ ηνεία - ιευκρίνιση Η συνταγµ ατική αναγωγή στη συνείδηση δε σηµ αίνει πως η έννοια «συνείδηση» συνεπάγεται δεδοµ ένη ηθική συµ περιφορά. Η υποταγή του βουλευτή στη συνείδησή του δεν τον απαλλάσσει, όπως ήδη αναφέραµ ε, από την υποχρέωση υπακοής στο Σύνταγµ α και στους νόµ ους, αλλά προσδιορίζει τον τρόπο άσκησης των καθηκόντων του, όπως αναφέρεται στον βουλευτικό όρκο. Στη συνείδηση του βουλευτή δεν προσδίδεται περιεχόµ ενο υποκείµ ενο στην ιστορική εξέλιξη. Σε αντίθεση µε άλλες αξιολογικές, νοµ ικές έννοιες, που ερµ ηνεύονται πάντα σε σχέση µε τις κοινωνικές αξίες που καθορίζονται ιστορικά, ο όρος συνείδηση αποτελεί αυταξία, που δεν ελέγχεται νοµ ικά σε σχέση µε την εκάστοτε έκφραση αυτής της συνείδησης από τον εκάστοτε φορέας της - µέλους του Κοινοβουλίου, αλλά νοείται ως όριο έναντι κάθε άλλης υποταγής του βουλευτή. Με άλλα λόγια, η έννοια της συνείδησης υιοθετείται από το συνταγµ ατικό κείµ ενο ως µορφή «εσωτερικής υποταγής» του βουλευτή, χωρίς κανένα συγκεκριµ ένο περιεχόµ ενο, αλλά µε στόχο ν αποκλείσει οποιαδήποτε άλλη µορφή υποταγής του, που θ αλλοίωνε την ελεύθερη έκφραση της γνώµ ης του. Άρα, µόνη δυνατή ερµ ηνευτική προσέγγιση της ρήτρας της συνείδησης είναι αυτή που επιτρέπει στον ίδιο τον βουλευτή να προσδιορίζει κάθε φορά, σε κάθε εκδήλωση της γνώµ ης του στο Κοινοβούλιο, το περιεχό- 17

18 µ ενο της βουλευτικής του εντολής αποκλειστικά και µό - νο κατά την κρίση του. Η ηθική ή πολιτική υποχρέωση είτε προς συγκεκριµ ένες, ηθικές ή κοινωνικές αξίες είτε προς ένα κοµµατικό πρόγραµµα δε συνιστά στοιχείο µη αξιολογήσιµ ο. Βέβαια, η αξιολόγηση µιας τέτοιας ενδεχόµ ενης υποχρέωσης συνιστά κρίση της «πολιτικής εντιµ ότητας» κάθε µέλους του Κοινοβουλίου, η οποία επιτελείται κατά την εκλογική διαδικασία, και σε κάθε περίπτωση εκφεύγει από τις ρυθµ ιστικές δυνατότητες του Συντάγµ ατος. iii) Ε π ι τ α κ τ ι κ ή ε ν τ ο λ ή α ) Ιστορική αναδροµ ή Απέναντι από την έννοια της ελεύθερης εντολής συναντάµ ε το θεσµ ό της επιτακτικής εντολής 14. Αυτός ο θεσµ ός, που ερµ ηνεύεται ως η δυνατότητα της ανά πάσα στιγµ ή ανακλήσεως του εκλεγέντος αντιπροσώπου, συνδέεται στενά µε τις λεγόµ ενες «ηµ οκρατίες λαϊκών συµ βουλίων ή συνελεύσεων» ή «ηµ οκρατίες συνελεύσεων µε λαϊκή βάση». Αν και δεν υπάρχει ένα γενικώς αποδεκτό µοντέλο οργανώσεως της Rä tedemokratie, υπάρχουν αντιθέτως, ορισµ ένες θεµ ελιώδεις αρχές που γίνεται δεκτό ότι διέπουν όλες τις δυνατές µορφές οργανώσεως µιας Rä tedemokratie, µεταξύ δε αυτών εξέχουσα είναι η θέση της αρχής της επιτακτικής εντολής. Η αρχή αυτή, εγκαταλειφθείσα λόγω των µειονεκτη- µ άτων της ήδη από τις αρχές του 19 ου αιώνα στις δυτικές δηµ οκρατίες, ανευρίσκεται στα συντάγµ ατα των σοσιαλιστικών κρατών και δικαιολογείται από την προέχουσα θέση που δίνεται εκεί στις οργανωµ ένες λαϊκές ο µ άδες των ψηφοφόρων έναντι των µε µ ονωµ ένων ατόµ ων ( = βουλευτών) που τους εκπροσωπούν. 14 Στη Γερµανία η εισαγωγή της επιτακτικής εντολής, προς αντικατάσταση της ελεύθερης, υποστηρίχθηκε κυρίως από τον G. Leibholz, κατά τον οποίον το αρθ.21 του θεµελιώδους νόµου της Βόννης υπερισχύει του αρθ.38 αυτού. 18

19 β ) Περιεχόµ ενο Υπό το καθεστώς της επιτακτικής εντολής, δύναται µ εν θεωρητικά να εκφράζεται και να ενεργεί ελεύθερα ο βουλευτής κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του, τελεί, ό µ ως, υπό τον διαρκή έλεγχο των εκλεκτόρων του, οι οποίοι έχουν την εξουσία να τον ανακαλούν όποτε το κρίνουν σκόπιµ ο. Ευρισκόµ ενος υπό τη συνεχή απειλή της ανάκλησής του, αν δεν συµµορφώνεται προς τις υποδείξεις των εκλεκτόρων του, ρητές ή υποθετικές, δεν µ πορεί, εφόσον επιθυµ εί να διατηρήσει το αξίωµ ά του, να εκφράζεται και να δρα ελεύθερα στο Κοινοβούλιο, κατά την εκτέλεση των καθηκόντων του. Η επιτακτική εντολή ισοδυναµ εί µε την δέσµ ευση, την οποία συνεπάγονται οι εκλογές, όχι µόνο για τους βουλευτές, αλλά και για τα κόµµατα στην κοµµατική δηµ οκρατία. Στην περίπτωση αυτή τα κοµµατικά µέλη γενικά θεωρούνται, ότι έχουν την ιδιότητα του θεµ ατοφύλακα της λαϊκής εντολής και άρα έχουν µεγαλύτερη ευθύνη έναντι των εκλογέων από τους βουλευτές. Στην άποψη αυτή µπορεί ν αντιταχθεί ότι σε άρτια οργανω- µ ένες κοµµατικές συνελεύσεις συχνά εκείνα τα κοµµα - τικά µέλη, που µετέχουν ενεργά στις συνελεύσεις αυτές, αποτελούν την µειοψηφία των κοµµατικών µελών, άρα και τον αντίστοιχων εκλογέων. Η µειοψηφία αυτή µπορεί εύκολα να επηρεάσει µονόπλευρα, όπως διδάσκει η πείρα του παρελθόντος. Η επιτακτική εντολή θ απελευθέρωνε τους βουλευτές από την υποχρέωση να λάβουν υπόψη τα συµ φέροντα όλων των εκλογέων και θα δέσµ ευε την απόφασή τους σε µια µικρή µειοψηφία των ενεργών, κοµµατικών µελών. Για το λόγο αυτό, η επιτακτική εντολή είναι καταλληλότερη για την επίτευξη της εξουσίας µ ιας µικρής µειοψηφίας πάνω στη σιωπηλή πλειοψηφία, χωρίς να µπορεί να τεθεί ζήτηµ α για τη νοµ ι µ οποίηση αυτής της εξουσίας. 19

20 Υπέρ της επιτακτικής εντολής 15 διατυπώνεται και το άλλο επιχείρηµ α που λέει ότι η καθιέρωση του αντιπροσωπευτικού κυβερνητικού συστήµ ατος (= ή της αντιπροσωπευτικής δηµ οκρατίας ή ε µµέσου δηµ οκρατίας) δε σηµ αίνει υποχρεωτικά και ισχύ της ελεύθερης εντολής, διότι θεωρητικώς είναι δυνατό να έχουµ ε αντιπροσωπευτικό σύστηµ α, αλλά µε παράλληλη πρόβλεψη της επιτακτικής εντολής, όπως ακριβώς συµ βαίνει σε σοσιαλιστικά κράτη. Η νοµ οθέτηση από το αντιπροσωπευτικό όργανο του λαού και όχι α µ έσως από τον ίδιο τον λαό, δεν προκαθορίζει και τις σχέσεις των µελών του οργάνου αυτού µε τους εκλογείς. iv) ε σ µ ε υ τ ι κ ή ε ν τ ο λ ή α ) Κατάργηση ελεύθερης εντολής Από τη θέσπιση των συνταγµ ατικών διατάξεων των άρθρων 29 1, 51 2 και 60 1 προκύπτει η ακόλουθη διάσταση: από το ένα µέρος αναγνωρίζονται τα πολιτικά κόµµατα ως συνταγµ ατικοί παράγοντες της διαδικασίας για τη διαµ όρφωση της πολιτικής θέλησης και από το άλλο µέρος ορίζονται οι βουλευτές ως αντιπρόσωποι του έθνους, που έχουν απεριόριστο το δικαίωµ α γνώµ ης και ψήφου κατά συνείδηση. Συνεπώς, οι βουλευτές δεν έχουν υποχρέωση να συµµορφωθούν µε τις εντολές και τις οδηγίες του κόµµατος, µε τη «λίστα» του οποίου έχουν εκλεγεί, ούτε µε τις εντολές και τις οδηγίες των ο µ άδων των εκλογέων τους. Η αναγνώριση από το Σύνταγµ α, αφενός των πολιτικών κοµµάτων, ως παραγόντων της διαµ όρφωσης της πολιτικής θέλησης και αφετέρου των βουλευτών, ως αντιπροσώπων του έθνους µε ελεύθερη 15 Υποστηρικτής της επιτακτικής εντολής ήταν και ο Kelsen που έλεγε ότι οι έλεγχοι των βουλευτών από τις οµάδες των εκλογέων, που είχαν οργανωθεί σε κόµµατα, ήταν σύγχρονη µορφή της επιτακτικής εντολής, και σε περίπτωση εξόδου ή αποκλεισµού του βουλευτή από το κόµµα του, επέρχονταν η απώλεια της βουλευτικής του εντολής. Αλλά και ο Loewenstein είχε σαφή θέση πάνω στο θέµα, αφού αποκαλούσε την ελεύθερη εντολή «σκοροφαγωµένο αζήτητο εµπόρευµα της Γαλλικής επανάστασης του 1791, που έχασε κάθε νόηµα». Τέλος, υπέρ της επιτακτικής εντολής στη Γερµανία έχει ταχθεί ο Leibholz. 20