Ἡ Σχέση Ἀρετῆς καὶ Εὐδαιμονίας στὸ ἔργο «Ἠθικὰ Νικομάχεια» τοῦ Σταγειρίτη φιλοσόφου Ἀριστοτέλη. Δρ. Εἰρήνης Ἀρτέμη Θεολόγου- Φιλολόγου PhD & ΜΑ

Transcript

1 Ἡ Σχέση Ἀρετῆς καὶ Εὐδαιμονίας στὸ ἔργο «Ἠθικὰ Νικομάχεια» τοῦ Σταγειρίτη φιλοσόφου Ἀριστοτέλη. Δρ. Εἰρήνης Ἀρτέμη Θεολόγου- Φιλολόγου PhD & ΜΑ Θεολογίας ΑΘΗΝΑ

2 Εἰσαγωγή: Ἡ ἔννοια τῆς ἀρετῆς Ὁ ταγειρίτης φιλόσοφος δαπανᾶ μεγάλο μέρος τῶν ἔργων του ἀσχολούμενος μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἀρετῆς. Πάνω στὴν ἔννοια τοῦ ὅρου αὐτοῦ θεμελιώνει τὴ φιλοσοφία του γιὰ τὴν ἠθική, τὴν ὁποία ἐξαρτᾶ σὲ μέγιστο βαθμὸ μὲ τὴν ἀρετή. Αὐτὴ εἶναι τὸ μέσο γιὰ τὴν ἐπίτευξη τοῦ ὕψιστου ἀγαθοῦ γιὰ τὸν ἄνθρωπο τῆς εὐδαιμονίας. Ἄλλωστε δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι πραγματεύεται τὴν ἔννοια τῆς ἀρετῆς σὲ τρία ἔργα του: τὰ Ἠθικὰ Νικομάχεια, τὰ Ἠθικὰ μεγάλα καὶ τὰ Ἠθικὰ Εὐδήμεια. Ἐπειδὴ σὲ καθένα ἔργο ἀπὸ τὰ προηγούμενα πραγματεύεται τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρετῆς μὲ διαφορετικὸ τρόπο, προσπαθώντας νὰ γίνει κατανοητὸς καὶ νὰ ἀγγίξει τὶς εὐαίσθητες χορδὲς τοῦ μυαλοῦ καὶ τῆς ψυχῆς, διαφορετικοῦ κάθε φορᾶ κοινοῦ μαθητῶν, ἐπιστημόνων, ἁπλῶν ἀκροατῶν. Ὁ Ἀριστοτέλης θεωρεῖ ὅτι ὁποιαδήποτε τέχνη -καὶ στὸ σημεῖο αὐτὸ δὲν ἐννοοῦμε μόνο κάθε τεχνικὴ δραστηριότητα ἀλλὰ καὶ κάθε δραστηριότητα ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴ διανόηση τὸ νοῦ- σκοπὸ ἔχει τὴν ἐπίτευξη κάποιου ἀγαθοῦ 1. ύμφωνα, λοιπόν, μὲ τὴν ἄποψη αὐτὴ ὅλα ἔχουν μία νομοτέλεια γιὰ νὰ ὁδηγήσουν στὴν ἀπόκτηση τοῦ ὑπέρτατου ἀγαθοῦ, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπὸ τὴν εὐδαιμονία. Ἡ ἠθική φιλοσοφία τοῦ Ἀριστοτέλη ἔχει τελολογικὸ χαρακτήρα. Ὅλη ἡ φύση ἀπαρτίζεται ἀπὸ ὄντα καὶ πράγματα ποὺ ἔχουν κάποιο τέλος (σκοπό), δηλαδὴ ὑπόκεινται σὲ ἐντελέχεια 2. Σὸ τέλος εἶναι ὁ στόχος γιὰ νὰ πετύχουμε αὐτὸ τὸ ὁποῖο εἶναι ἄριστο. τὸ σημεῖο αὐτὸ ὁ φιλόσοφος παρομοιάζει τὸ ὑπέρτατο ἀγαθὸ μὲ τὸ στόχο ποὺ βάζουν οἱ τοξότες, οἱ ὁποῖοι ὅσο πιὸ πολὺ ἐξασκοῦνται τόσο εὐκολότερα μποροῦν νὰ πετύχουν τὸ στόχο τους. 1 Ἀριστοτέλους, Ἠθικά Νικομάχεια, Α1. (1094α): «Πᾶσα τέχνη καὶ πᾶσα μέθοδος, ὁμοίως δὲ πρᾶξίς τε καὶ προαίρεσις, ἀγαθοῦ τινὸς ἐφίεσθαι δοκεῖ διὸ καλῶς ἀπεφήναντο τἀγαθόν, οὗ πάντ ἐφίεται». 2 Αὐτόθι. 2

3 Σί εἶναι ὅμως ἀρετὴ καὶ ποιὸ τὸ περιεχόμενό της; Ὁ Ἀριστοτέλης θέλει νὰ ἀποδείξει ὅτι ἡ ἀρετὴ εἶναι μεσότητα, δηλαδὴ ἡ μέση ὁδός. Μόνο ὅταν οἱ πράξεις, τὰ ἔργα ἀλλὰ καὶ τὰ πάθη μας πορεύονται κατὰ τὴ μέση ὁδὸ κερδίζουμε τὸν ἔπαινο ἐπιτυγχάνοντας τὸ σωστὸ: «τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται» 3. Ἀντίθετα, ἐρχόμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὸν ψόγο, ὅταν ἡ πράξεις μας, τὰ συναισθήματά μας ἀλλὰ καὶ οἱ ἀντιδράσεις μας εἶναι ἀκραῖες καὶ ὑπερβολικές: «ἡ δὲ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἶς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ἡ ἔλλειψις ψέγεται» 4. Κατά συνέπεια «Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή» 5, γιὰ νὰ προσθέσει σὲ ἄλλο σημεῖο ὅτι «μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου» 6. Ἂν καὶ ὁ Ἀριστοτέλης ἐκφέρει τὶς δύο αὐτὲς προτάσεις ποὺ συνδέουν τὴν ἀρετὴ μὲ τὴ μεσότητα μὲ ὁριστική ἔγκλιση ποὺ φανερώνει τὸ πραγματικό, ὁ ὁρισμὸς αὐτὸς θεωροῦμε ὅτι εἶναι κάπως σχετικὸς καὶ ἴσως ἀνακύψουν κάποιες ἀπόψεις ποὺ δὲ συνάδουν μὲ ὅσα λέχθηκαν ἀπὸ τὸ φιλόσοφό μας. Ἡ ἔννοια τῆς ἀρετῆς ὡς ἡ μεσαία ὁδὸς ἀνάμεσα στὰ ἄκρα δὲν ἀποδίδει μὲ σαφὲς νόημα τὸ περιεχόμενο τοῦ ὄρου ἀρετή, παρὰ μόνο τὸν τρόπο, τὸ μέσο ποὺ μπορεῖ κάποιος νὰ κατακτήσει τὴν ἀρετή. Αὐτό, ὅμως δημιουργεῖ κάποια ρευστότητα ἀφοῦ συνδέεται ἄμεσα τόσο μὲ τὸ χῶρο ὅσο καὶ μὲ τὸ χρόνο ποὺ ἐπιδιώκεται ἡ ἐπίτευξη τῆς ἀρετῆς. Χαρακτηριστικὰ γράφει ὁ φιλόσοφος ἀπὸ τὰ τάγειρα ὅτι ἡ ἀρετὴ εἶναι μία ἕξις (ψυχικὴ συνήθεια) ποὺ ἐπιλέγεται ἐλεύθερα ἀπὸ τὸν ἑκάστοτε ἄνθρωπο, βρίσκεται στὸ μέσον τὸ ὁποῖον ὁρίζεται σὲ σχέση μὲ ἐμᾶς καὶ τοὺς ἄλλους ἢ σὲ σχέση μὲ ἐμᾶς καὶ τὰ πράγματα. Ἡ λογική του κάθε ἀνθρώπου εἶναι ἐκείνη ποὺ τὸ καθορίζει 7. Ὁ κάθε ἄνθρωπος ἀπὸ τὴ 3 ΗΝ Β6 (1107a). 4 ΗΝ Β6 (1106b a). 5 ΗΝ Β6 (1107a). 6 Αυτόθι. 7 ΗΝ Β6 (1106b- 1107a): «Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα *1107a+ τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἅν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν». 3

4 φύση τοῦ ἔχει προαίρεση πρὸς τὸ καλό, στὸ ὁποῖο ὁδηγεῖται διὰ μέσου τῆς μεσότητας τῶν ἐπιλογῶν του καὶ τῆς ζωῆς του. Μὲ βάση αὐτὸ μποροῦμε νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι ὅλοι οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἐνάρετοι; Ὁ Ἀριστοτέλης ὑποστηρίζει ὅτι μπορεῖ ὅλοι νὰ ἔχουμε προαίρεση πρὸς τὸ καλὸ ἀλλὰ οἱ πράξεις μας εἶναι ἐκεῖνες ποὺ καθορίζουν ἐν τέλει ποιὸς πραγματικὰ εἶναι ἐνάρετος, ἀφοῦ οἱ ἠθικὲς ἀρχὲς τοῦ ἀποτελοῦν τὸν μπούσουλα γιὰ τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρετῆς στὴ ζωή του. Γινόμαστε, ὅμως ἠθικοὶ γιὰ τὸν ἑαυτό μας; Ὄχι, γιατί αὐτὸ δὲν θὰ εἶχε καμία ἀξία. Σὸ νὰ εἴμαστε ἠθικοὶ ἔχει ἄμεσες ἐπιπτώσεις στὸ κοινωνικὸ σύνολο μέσα στὸ ὁποῖο διαβιοῦμε. Προσπαθοῦμε νὰ ἀποκτήσουμε τὴν ἀρετὴ τῆς ἠθικῆς γιὰ χάρη τῶν ἄλλων, οἱ ὁποῖοι αὐτοὶ θὰ καρπωθοῦν τοὺς καρποὺς τῶν ἐνεργειῶν μας ποὺ ἔχουν ὡς βάση τὴν ἀρετή. Ὁ Ἀριστοτέλης διαχωρίζει τὴν ἀρετὴ σὲ δύο εἴδη, τὴ διανοητικὴ καὶ τὴν ἠθική. Ἡ πρώτη διδάσκεται. Ἀνάλογα μὲ τὴ διδασκαλία ποὺ θὰ δεχθεῖ κάποιος μπορεῖ νὰ τὴν αὐξήσει ἢ ἀκόμα καὶ νὰ τὴν τελειοποιήσει. Ἡ δεύτερη δὲν διδάσκεται ἀλλὰ εἶναι ἀποτέλεσμα τοῦ ἔθους 8. Σονίζει ὅτι οἱ ἀρετὲς οὔτε ὑπάρχουν μέσα μας ἐκ φύσεως οὔτε ὅμως ἀντίκειται στὴ φύση μας ἡ γένεση τῶν ἀρετῶν. Ἡ φύση μᾶς προίκισε μὲ ἐπιδεκτικότητα στὶς ἀρετὲς τὸ πὼς καὶ τὸ πόσο θὰ τὶς καλλιεργήσουμε ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴ διαδικασία τοῦ ἔθους. 1. Ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ καὶ οἱ ἐπιμέρους ἠθικὲς ἀρετὲς 8 ΗΝ Β1 (1103a) 4

5 Ἡ ἀρετὴ εἶναι ἕξη προαιρετική. Φυσικὰ ὁ ὅρος προαιρετικὴ δὲν πρέπει νὰ ταυτίζεται οὔτε μὲ τὸ ἑκούσιο οὔτε ὅμως μὲ τὸν ὄρο προαίρεση. Ὁ Ἀριστοτέλης καινοτομεῖ ὁρίζοντας ὄχι μόνο τὸ γένος τῆς ἀρετῆς ἀλλὰ τὴ συνδέει ἀναπόσπαστα μὲ τὸ ἔργο ποὺ ἐκείνη ἐπιτελεῖ. Κατὰ συνέπεια ἡ ἀρετὴ ἀποκαλύπτει τὴν ἀξία ὅλων τῶν ὄντων τόσο τῶν ἔμψυχων ὅσο καὶ τῶν ἄψυχων μὲ κριτήριο, ὅμως, νὰ ἔχουν ὁλοκληρώσει τὸ εἶναι τους. Ὅλα ἔχουν δημιουργηθεῖ μὲ σκοπὸ νὰ φέρουν εἰς πέρας ἕνα προκαθορισμένο στόχο. Μόνο τότε ἡ ὕπαρξη τοῦ κάθε δημιουργήματος, ἔμψυχου καὶ ἄψυχου, θὰ ἔχει πετύχει νὰ φέρει εἰς πέρας τὸ σκοπὸ γιὰ τὸν ὁποῖο δημιουργήθηκε τὸ σημεῖο αὐτὸ φέρνει ὡς παράδειγμα τὸ ἄλογο ποὺ ἐπιτελεῖ τὸ καθῆκον γιὰ τὸ ὁποῖο δημιουργήθηκε, τρέχει γρήγορα ἢ μεταφέρει τὸν ἀναβάτη του μὲ ἀσφάλεια. Μὲ τὴ λέξη ἕξη, δὲν ὁρίζεται μόνο ἡ συνήθεια ἀλλὰ καὶ ἡ ἐπίπονη ψυχικὴ ἐνασχόληση κάποιου μὲ τὸ καλό. Ἡ προσπάθεια γιὰ τὴν κατάκτηση τοῦ καλοῦ, πρέπει νὰ γίνεται μὲ ἐλεύθερη βούληση γιὰ κάθε ἐλεύθερο ἄνθρωπο, ὥστε νὰ πετυχαίνει τὴν τελείωση τοῦ χαρακτήρα του. Οἱ δοῦλοι δὲν μποροῦν νὰ ἀγωνιστοῦν ἀπὸ μόνοι τους γιὰ τὴν κατάκτηση τῆς ἀρετῆς καὶ ἑπομένως τῆς τελειοποίησης τοῦ ψυχικοῦ τους εἶναι. Καθῆκον αὐτῶν εἶναι ἢ ἀπόλυτη ὑποταγὴ στὸν ἑκάστοτε ἀφέντη τους. Φυσικὰ ἡ ὑποταγὴ τῶν δούλων σήμαινε διατήρηση τῆς ὑπάρχουσας πολιτικῆς καὶ κοινωνικῆς κατάστασης χωρὶς τριγμοὺς καὶ ρήγματα. Ἄλλωστε ἡ ὕπαρξη δούλων θεωροῦνταν κατεστημένο στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ κοινωνία καὶ ἔδινε τὴν εὐκαιρία στοὺς πολίτες νὰ ἀσχολοῦνται ἐλεύθερα μὲ τὰ τοῦ δήμου τους καὶ νὰ περνοῦν ὧρες πολλὲς φιλοσοφώντας. τὸ σημεῖο αὐτὸ ἔκπληξη μᾶς προξενεῖ ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης, ἅν καὶ φωτισμένος νοῦς, δὲ συμμερίζεται τὴν ἄποψη τῶν σοφιστῶν γιὰ τὴν κατάργηση τῆς δουλείας. Ἂν καὶ εἴδαμε ὅτι ὁ Ἀριστοτέλης τονίζει ὅτι ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ καλλιεργεῖται μέσα ἀπὸ συνεχῆ ἀγώνα καὶ τὴν πρακτικὴ ἐφαρμογή της, 5

6 σημειώνει μὲ ἔμφαση ὅτι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται» 9. Οἱ ἠθικὲς ἀρετὲς εἶναι οἱ δυνάμεις μὲ τὶς ὁποῖες προικιζόμαστε ἀπὸ τὴ γέννησή μας, οἱ ὁποῖες αὐξάνονταν μὲ τὴ συνεχῆ ἐπίπονη ἄσκηση καὶ τὴν καθημερινὴ συνήθεια. Ὁ Ἀριστοτέλης σημειώνει ὅτι οἱ ἠθικὲς ἀρετὲς δὲν εἶναι ὅπως οἱ αἰσθήσεις τῆς ἀκοῆς καὶ τῆς ὅρασης ποὺ μποροῦμε νὰ τὶς χρησιμοποιήσουμε ἀμέσως μετὰ τὴ γέννησή μας. τὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ἡ ἐπιστήμη ἔχει ἀποδείξει ὅτι καὶ οἱ αἰσθήσεις τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου καὶ μὲ κάποια ἐξάσκηση μποροῦν νὰ βελτιωθοῦν. Ἐξάλλου ὅλοι γνωρίζουν ὅτι ἕνα μωρὸ δὲν μπορεῖ νὰ διακρίνει καλὰ τὰ πρόσωπα καὶ τὰ χρώματα στὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς του, οὔτε νὰ ἀκούει καὶ νὰ κατανοεῖ ὅλες τὶς φωνές, χρειάζεται συνεχῆ ἐξάσκηση. Ὅμως, μετὰ αὐτὴν προσθήκη μας, ἐπανερχόμενοι στὸν Ἀριστοτέλη ἐπισημαίνουμε τὰ παραδείγματα ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ ταγειρίτης φιλόσοφος προκειμένου νὰ ἐξηγήσει ὅτι οἱ ἀρετές, ὅπως καὶ οἱ τέχνες χρειάζονται ἐξάσκηση. Χρησιμοποιεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ οἰκοδόμου, τοῦ κιθαριστῆ γιὰ νὰ δείξει ὅτι γίνονται καλύτεροι κάτοχοί της τέχνης τους μὲ τὴ συνεχῆ ἐξάσκηση 10. Ἡ ἐπισήμανση ποὺ κάνει γιὰ τοὺς διαφόρους τεχνίτες τὸν βοηθάει νὰ ὑπογραμμίσει τὴν ἐξάσκηση ποὺ χρειάζεται κάποιος γιὰ νὰ ἐντρυφήσει στὶς ἀρετές. Ἐδῶ, λοιπόν, κάνει ἐπιμερισμὸ τῆς ἀρετῆς σὲ ἀρετές. Ἀναφέρεται στὴν ἀρετή του νὰ εἶναι κάποιος δίκαιος, τῆς ἀνδρείας, στὴ σωφροσύνη, στὴν μὴ συγκράτηση τῆς ὀργῆς καὶ καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι οἱ ἕξεις γεννιοῦνται μὲ τὴν ἐπανάληψη ὅμοιων ἐνεργειῶν. Φυσικὰ ἡ ἕξη δὲν βοηθᾶ μόνο στὴν προαγωγὴ τῶν ἀρετῶν ἀλλὰ καὶ διαφόρων κακῶν συνηθειῶν. Χρειάζεται, λοιπόν, διάκριση στὴν ἐπανάληψη κάποιας ἐνέργειας, γιατί ὅπως μπορεῖ νὰ ἑδραιωθεῖ ἡ ἀρετὴ σὲ κάποιον, μὲ τὸν ἴδιο τρόπο μπορεῖ νὰ ἑδραιωθεῖ καὶ ἡ κακία. 9 ΗΝ, Β1, (1103a) 10 ΗΝ, Β1, (1103b) 6

7 Σὸ τέλος κάθε ἐνέργειας εἶναι ἐκεῖνο ποὺ ἀντιστοιχεῖ στὴν ἕξη ἀπὸ τὴν ὁποία πηγάζει, προέρχεται ἡ κάθε ἐνέργεια. Γιὰ παράδειγμα ἐκεῖνος ποὺ κάνει ἀνδρεῖες πράξεις, ἡ ἀνδρεία εἶναι κάτι τὸ ὡραῖο καὶ τὸ ἐπαινετὸ 11. Ἀντίθετα ἡ ὑπερβολὴ σὲ ὅλα τὰ πράγματα ὁδηγεῖ σὲ ἀκραῖες καταστάσεις, μὲ χαρακτηριστικό του ἑνὸς ἄκρου τὸ περισσότερο καὶ τοῦ ἄλλου τὸ λιγότερο. Ἐδῶ ἔχουμε τὸ παράδειγμα τῆς ἀνδρείας. Ἡ ὑπερβολικὴ ἀνδρεία ἴσως κάποιες φορὲς γίνεται θράσος, ἐνῶ ἀντίθετα ἡ ἐπίδειξη φόβου, ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴ δειλία 12. Ἀντίστοιχα ἡ ἔλλειψη μεγαλοψυχίας ἀπὸ κάποιον ἔχει ὡς συνέπεια τὴ μικροψυχία. Ἀντίθετα ἡ ὑπερβολικὴ ἐπίδειξη τῆς δῆθεν μεγαλοψυχίας καταντᾶ κενοδοξία. Οἱ ἐπιμέρους ἀρετὲς γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη, ὅπως εἶναι ἡ ἐλευθεριότητα, ἡ μεγαλοπρέπεια, ἡ μεγαλοψυχία, ἡ πραότητα, ἡ φιλικότητα, ἡ εἰλικρίνεια, ἡ χαριτολογία καὶ ἡ ντροπὴ (τὸ νὰ εἶναι κάποιος συνεσταλμένος, μὲ αἰδῶ) μποροῦν μὲ τὴ μὴ ἀκολουθία τῆς μέση ὁδοῦ ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο νὰ φθάσουν καὶ ἐκεῖνες στὰ ἄκρα καὶ νὰ προκαλέσουν ἀρνητικὰ ἀποτελέσματα στὴ ζωὴ ἑνὸς ἀνθρώπου. Αὐτὸ θὰ ἔχει ἀντίκτυπο καὶ στὸ γενικότερο κοινωνικὸ σύνολο. Ὅπως ἡ λανθασμένη μέθοδος ἐφαρμογῆς τῆς ἀνδρείας δημιουργεῖ θράσος ἢ δειλία. Σὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὶς ἄλλες ἀρετές. τὴν περίπτωση τῆς ὑπερβολικῆς ἢ ἐλάχιστης ἐπίδειξης σωφροσύνης μπορεῖ κάποιος νὰ ὁδηγηθεῖ νὰ γίνει ἀκόλαστος ἢ «ἀναίσθητος» 13. Ἡ ἐλευθεριότητα μπορεῖ νὰ μετατραπεῖ σὲ ἀσωτία ἀλλὰ καὶ σὲ ἀνελευθερία. Ἡ μεγαλοπρέπεια μπορεῖ νὰ γίνει μεγαλομανία κακογουστιὰ ἢ τὸ ἀντίθετό του κακομοιριά. Ἡ ἀνώνυμη ἀρετὴ νὰ κινηθεῖ μεταξὺ φιλοδοξίας καὶ ἀφιλοδοξίας. Ἡ λάθος χρήση τῆς μεγαλοψυχίας νὰ καταλήξει εἴτε σὲ κενοδοξία εἴτε σὲ μικροψυχία. Ἡ ὑπερβολικὴ πραότητα νὰ ὁδηγήσει 11 ΗΝ Γ6, (1115a) 12 ΗΝ Γ6, (1115a) 13 ΗΝ Γ 10, 11, 12, (1115a-1119b) 7

8 κάποιον στὴν ἀοργησία, ἐνῶ ἀντίθετα ἡ ἐλάχιστη ἐπίδειξη πραότητας νὰ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν ὀργιλότητα. Ἡ φιλικότητα νὰ κινηθεῖ μεταξὺ κολακείας καὶ τῆς ἐπιθυμίας νὰ γινόμαστε ἀρεστοὶ στοὺς ἄλλους, ἐνῶ ἀντίθετα ἡ ἔλλειψή της θὰ ὁδηγήσει κάποιον στὸ νὰ γίνει καβγατζὴς καὶ δύστροπος. Ἡ ὑπερβολικὴ εἰλικρίνεια μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ καυχησιά, ἐνῶ ἡ ἀνυπαρξία της θὰ ὁδηγήσει σὲ ὑποκριτικὴ κρυψίνοια. Ἀντίστοιχα ἡ χαριτολογία μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει κάποιον νὰ φανεῖ ὡς Καραγκιόζης μὲ τὸ νὰ τὴ χρησιμοποιεῖ σὲ μέγιστο βαθμό, ἀντίστοιχα ἡ χρήση της σὲ πολὺ περιορισμένο βαθμὸ θὰ κάνει κάποιον νὰ φαίνεται χωριάτης στοὺς τρόπους 14. Οἱ ἐπιμέρους ἀρετὲς πρέπει νὰ ἀκολουθήσουν καὶ ἐκεῖνες τὴ μέση ὁδό, γιὰ νὰ πετύχουν νὰ ἀποτελέσουν ὑγιὲς κομμάτι τῆς μίας καὶ μόνης ἀρετῆς, ποὺ εἶναι τὸ ὕψιστο ἀγαθὸ γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἡ διανοητικὴ ἀρετὴ Ὁ Ἀριστοτέλης δὲν κάνει μακρὰ ἀναφορὰ στὴ διανοητικὴ ἀρετή. Ἐξηγεῖ ὅτι ἡ διανοητικὴ ἀρετὴ αὐξάνεται μὲ τὴ διδασκαλία. Μέσω τῆς διδασκαλίας μπορεῖ κάποιος νὰ ὀξύνει τὸ νοῦ του καὶ νὰ πετύχει τὴν κατάκτηση τῆς γνώσεως. τὸ βιβλίο Ζ τοῦ ἔργου Ἠθικὰ Νικομάχεια κάνει λόγο ἐκτενέστερα γιὰ τὶς διανοητικὲς ἀρετές. Ἐξηγεῖ ὅτι καὶ ἐδῶ πρέπει νὰ ἀκολουθεῖται ἡ μεσότητα μεταξύ της ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως. Ἀναφέρεται στὰ δύο μέρη τῆς ψυχῆς τὸ λογικὸ καὶ τὸ ἄλογο καὶ διευκρινίζει ὅτι δύο εἶναι καὶ τὰ λογικὰ μέρη τῆς ψυχῆς. Μὲ τὸ ἕνα σκεφτόμαστε καὶ μὲ τὸ ἄλλο μελετοῦμε τὰ διάφορα πράγματα, τὶς διάφορες καταστάσεις. τὸ ἕνα δίνει τὸ ὄνομα ἐπιστημονικὸ καὶ στὸ ἄλλο 14 ΗΝ Δ 1-9 (1119b- 1128b) 8

9 λογιστικὸ 15. κοπὸς καὶ τῶν δύο διανοητικῶν μερῶν τῆς ψυχῆς εἶναι ἡ εὕρεση τῆς ἀλήθειας. Καταλυτικὸ ρόλο γιὰ τὴν εὕρεση τῆς ἀλήθειας παίζει ἡ προαίρεση σχετικὰ μὲ τὸ λογιστικὸ μέρος τῆς ψυχῆς ἀλλὰ καὶ ἡ ἕξη ποὺ βοηθάει στὴν ἐπίτευξη τῆς ἀρετῆς. Ἡ ἕξη δὲν εἶναι μία ἀλλὰ πέντε καὶ βοηθοῦν τὴν ψυχὴ σὰν ὁδηγοὶ στὴν κατάκτηση τῆς ἀλήθειας εἴτε μὲ τὴν κατάφαση εἴτε μὲ τὴν ἄρνηση ἑνὸς γεγονότος. Οἱ ἕξεις εἶναι ἃ) ἡ τέχνη, β) ἡ ἐπιστήμη δηλαδὴ ἡ ἐπιστημονικὴ γνώση, γ) ἡ φρόνηση δηλαδὴ ἡ πρακτικὴ σοφία, δ) ἡ σοφία δηλαδὴ ἡ φιλοσοφία καὶ ἐ) ἡ νόηση. Μὲ ἀριστοτεχνικὸ τρόπο κάνει ὁ Ἀριστοτέλης τὴν ἀνάλυση τῆς καθεμίας τέχνης καὶ καταλήγει στὸ συμπέρασμα ὅτι ἡ ἀρετὴ δὲν εἶναι ἡ ἕξη ποὺ βρίσκεται σὲ πλήρη ἐναρμόνιση μὲ τὸν ὀρθὸ λόγο, ἀλλὰ πολλὲς φορὲς εἶναι ὁ ἴδιος ὁ ὀρθὸς λόγος Ἡ ἔννοια τῆς εὐδαιμονίας Ἡ εὐδαιμονία ἀποτελεῖ στόχο τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἕως τὶς ἡμέρες μας. Ὁ Ἀριστοτέλης προσπαθεῖ νὰ συνδέσει τὴν εὐδαιμονία μὲ τὴν γνωσιακή, ἠθική, διανοητικὴ καὶ γενικότερα μὲ ὅποια δραστηριότητα ποὺ δημιουργεῖ εὐχαρίστηση στὴν ψυχή. Εἶναι ἡ ἀνεμπόδιστη ὁλοκλήρωση ἑνὸς ἔργου ἀπὸ ἕνα ἔλλογο ἢ ἄλογο ὂν γιὰ τὸ ὁποῖο προορίζεται εἴτε ὁ ἄνθρωπος εἴτε τὸ ζῶο. ημαντικὸ ρόλο στὴν ἐπίτευξη τῆς εὐδαιμονίας ἔχει καὶ ἡ τύχη. Ὅμως ἐδῶ ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ νὰ κατηγορεῖ τοὺς Θεοὺς γιὰ τὴ στέρηση τῆς εὐδαιμονίας, ἀλλὰ τὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτό, ἀφοῦ ἡ εὐδαιμονία ἀποκτιέται ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐξάσκηση τῆς ἀρετῆς. Ὁ ἐνάρετος πολιτικὸς βίος στὰ πλαίσια μίας καλὰ ὀργανωμένης κοινωνίας καὶ τῆς γενικότερης πολιτικῆς ζωῆς μίας πόλης συμβάλλει 15 ΗΝ Ζ 1(1138b- 1139a) 16 ΗΝ Ζ 13 (1149a) 9

10 στὴν ἀπόκτηση τῆς εὐδαιμονίας ἀφοῦ τὸ ἄτομο ἐπηρεάζει τὸ σύνολο καὶ τὸ ἀντίστροφο. 3. Ἐγκράτεια καί Ἀκράτεια Ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ ἀκράτεια εἶναι συνδεδεμένες στενὰ μὲ τὶς ἀρετὲς καὶ τὸν τρόπο τῆς ἐφαρμογῆς του. Ὁ Ἀριστοτέλης ἀναρωτιέται τὸ πῶς καὶ τὸ γιατί ἐνεργεῖ ἕνας ἄνθρωπος σὲ σχέση μὲ τὴν ἐγκράτεια καὶ τὴν ἀκράτεια. ημειώνει ὅτι κάποιος μπορεῖ νὰ εἶναι ἐγκρατὴς γενικὰ στὴν ζωή του ἢ σὲ ἕνα τομέα ἢ περίσταση τῆς ζωῆς του. Ἐκπληκτικὸ εἶναι τὸ γεγονὸς τῆς ἀναφορᾶς τοῦ ταγειρίτου Φιλοσόφου ὅτι κάποιες ἕξεις θηριώδεις κάνουν τὴν ἐμφάνισή τους ὕστερα ἀπὸ κάποιες ἀρρώστιες, οἱ ὁποῖες κλονίζουν τὴν ἰσορροπία τοῦ νοῦ ἢ εἶναι ἀποτελέσματα νοσηρῶν καταστάσεων ποὺ βίωσε ὁ ἄνθρωπος ἢ δυστυχῶς ἀποτέλεσμα κακῶν συνηθειῶν. Ἐδῶ αἰτιολογεῖ τοὺς ἀκρατεῖς ἀπὸ τὴ φύση τους γιὰ τὸ λόγο ὅτι δὲν εἶναι ὑπεύθυνοι ἐκεῖνοι ἀλλὰ γεννήθηκαν ἢ προσβλήθηκαν ἀπὸ αὐτὸ τὸ ἐλάττωμα Κάτι ποὺ δὲν ἰσχύει στὶς ἄλλες περιπτώσεις ἀκράτειας. Σὸ βέβαιο εἶναι ὅτι ὅταν ἕνας ἄνθρωπος ἔχει ὡς χαρακτηριστικά του κάποιες ἀρετὲς αὐτὸ τὸν θωρακίζει ἀπὸ τὸ νὰ εἶναι ἐπιρρεπὴς στὴν ἀκράτεια. Ἔτσι ἀναφέρεται τὸ παράδειγμα τοῦ φρόνιμου ἀνθρώπου ποὺ ἀφοῦ τὸν χαρακτηρίζει ἡ φρόνηση καὶ εἶναι ἠθικὰ σωστὸς ταυτόχρονα δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ ἀκρατής. Σὰ δύο αὐτὰ χαρακτηριστικὰ δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξουν στὸ ἴδιο πρόσωπο, γιατί τὸ ἕνα ἀναιρεῖ τὸ ἄλλο. Ὁ Ἀριστοτέλης κάνει λόγο ὅτι τόσο ἡ ἠθικὴ ὅσο καὶ ἡ κακία βρίσκονται σὲ πλήρη συσχέτιση μὲ τὴ λύπη ἢ τὶς λύπες ἀλλὰ καὶ τὴν ἡδονὴ ἢ τὶς ἡδονές. Σονίζει ὅτι καμία ἡδονὴ δὲν ὁδηγεῖ σὲ κάτι καλό. Ὑπάρχουν κάποιες μικρὲς ἐξαιρέσεις ἀλλὰ χωρὶς νὰ ἀλλάζουν τὸν κανόνα. Σὶς ἐξαιρέσεις αὐτὲς προσπαθοῦν νὰ κατακτήσουν τὰ ζῶα καὶ τὰ 10

11 παιδιά, ἀφοῦ καὶ τὰ δύο αὐτὰ δὲν ἔχουν ἀνεπτυγμένη ἐπαρκῶς τὴ λογική. Ἀντίθετα ὁ φρόνιμος ἄνθρωπος προσπαθεῖ νὰ στερεῖται τὶς ἡδονὲς ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ λύπη καὶ ἐπιθυμία. Ἡ λύπη, ὅπως εἶναι κοινὰ ἀποδεκτὸ πρέπει νὰ ἀποφεύγεται, γιατί ἀποτελεῖ τροχοπέδη στὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Κάθε ἡδονὴ λειτουργεῖ ὡς μέσο ἀπαλλαγῆς τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὴ λύπη, πράγμα ποὺ μπορεῖ νὰ τὸν ὁδηγήσει στὴν ὑπερβολή, τὴν ἀκράτεια ἢ τὴν ὑπερβολικὴ ἐγκράτεια. 4. Σχέση ἀρετῆς καί εὐδαιμονίας Ἡ ἀρετὴ διαχωρίζεται ἀπὸ τὴν εὐδαιμονία. Ὁ Ἀριστοτέλης ἐξηγεῖ ὅτι ἡ εὐδαιμονία δὲν εἶναι ἡ ἀρετή, ἀλλὰ ὁ βασικὸς στόχος πρὸς τὸν ὁποῖο τείνει ἡ ἀρετή. Ἡ εὐδαιμονία εἶναι ὁ τελικὸς σκοπὸς καὶ τὸ μόνο μέσο γιὰ νὰ φτάσει κανεὶς σὲ αὐτὴν εἶναι ἡ ἀρετή. Πολὺ εἶναι ἐκεῖνοι ποὺ ταυτίζουν τὴν εὐδαιμονία μὲ τὴν ἀρετή. Ἄλλοι τὴν ταυτίζουν μὲ τὴν πρακτικὴ σοφία ἢ μὲ τὴ σοφία τῶν φιλοσόφων. Ὁ ταγειρίτης φιλόσοφος ἀρχικὰ σημειώνει ὅτι ὅσοι ταυτίζουν τὴν ἀρετὴ μὲ τὴν εὐδαιμονία ἢ μὲ κάποια ἀρετὴ ὅτι συμφωνεῖ ἀπόλυτα. Ἔρχεται, ὅμως, νὰ προσθέσει ὅτι εἶναι ταυτόχρονα τὸ ὑπέρτατο ἀγαθὸ καὶ ταυτόχρονα ὅ,τι πιὸ εὐχάριστο καὶ πιὸ ὡραῖο, ἐνῶ ἐξαρτᾶται καὶ ἀπὸ τὰ ἐξωτερικὰ ἀγαθὰ 17. Σὰ τελευταία λειτουργοῦν ὡς καταλύτες γιὰ τὴν πράξη καλῶν καὶ ὡραίων ἐνεργειῶν. Θεωροῦνται φυσικὰ ἀπαραίτητοι παράγοντες γιὰ τὴν ἀπόκτηση τῆς εὐδαιμονίας. Παράλληλα τονίζεται ὅτι ἡ εὐδαιμονία εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα ὄχι τῆς τύχης ἀλλὰ τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἀρετῆς ἢ κάποια ἄσκησης. Θὰ ἦταν μεγάλο λάθος νὰ χρεωθεῖ ἡ τύχη τὴν κατάκτηση τῆς εὐδαιμονίας ἀπὸ κάποιον 18. Εὐδαίμων χαρακτηρίζεται κάποιος ὁ ὁποῖος ἔχει τέλεια ζωὴ σὲ συνάρτηση μὲ τὴν κατοχὴ τῆς τέλειας ἀρετῆς. ημαντικὸ εἶναι ὅτι ὁ 17 ΗΝ Α 8 (1099a) 18 ΗΝ Α 8 (1099b) 11

12 Ἀριστοτέλης δὲν δέχεται ὡς εὐδαίμονα τὸν ἄνθρωπο ποὺ ἔχει ζήσει μία ζωὴ μὲ ἀρετή, χωρὶς καθόλου ἄσχημες μεταβολὲς νὰ ἔχουν συμβεῖ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς καὶ τώρα εἶναι νεκρὸς 19. Ὄχι δὲν εἶναι ἔτσι, γιατί τοῦτο δὲν σημαίνει βέβαια ὅτι εὐδαίμων εἶναι ὁ νεκρός, γιατί ἡ εὐδαιμονία ὁρίζεται ὡς ἐνέργεια, ἡ ὁποία δὲν πηγάζει ἀπὸ τὴ μεταβολὴ τῆς τύχης, γιατί κύριες εἶναι οἱ κατ' ἀρετὴν ἐνέργειες. Ἡ εὐδαιμονία εἶναι αὐτοσκοπὸς καὶ ὄχι μέσο γιὰ κάτι ἄλλο. Σοῦτο φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν ἐπαινεῖται ὁ εὐδαίμων (ὅπως ὁ ἐνάρετος), ἀλλὰ μακαρίζεται. υνεπῶς ἡ εὐδαιμονία εἶναι ἀνώτερη ἀπ' ὅσα ἐπαινοῦνται, δηλαδὴ ἀπὸ τὶς ἀρετές, καὶ γιὰ χάρη τῆς πράττονται ὅλα τὰ ἄλλα. Κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη ὁ μόνος τρόπος γιὰ τὴν κατάκτηση τῆς εὐδαιμονίας εἶναι ἡ ρύθμιση τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ ἔλλογου ὄντος ἀνάλογα μὲ τὶς ἐνέργειες ποὺ ἔχουμε κληρονομικὰ ἀπὸ τὴ φύση μας. Κάποιος μπορεῖ νὰ γίνει εὐτυχισμένος ὅταν συμπεριφέρεται σύμφωνα μὲ τὸ λογικό του, διαφορετικά, ἅν ἀδιαφορήσει πρὸς ὅ,τι τοῦ ὑπαγορεύει ὁ λόγος θὰ καταλήξει στὴ δυστυχία. ὲ τί ὅμως συνίσταται ἡ λειτουργία τοῦ λόγου τὴν ὁποία θὰ πρέπει νὰ σεβαστοῦμε προκειμένου νὰ γίνουμε εὐτυχισμένοι; Ὁ λόγος ἀπὸ τὴ φύση τοῦ ἐπιδιώκει πάντοτε τὴν ἰσορροπία, τὴ συμμετρία, τὴ μέση ὁδό. Ὁ Ἀριστοτέλης ὑποστήριξε ὅτι μεταξύ της εὐδαιμονίας καὶ τῆς ἀρετῆς ὑπάρχει οὐσιαστικὴ σχέση. Δὲ εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι κανεὶς εὐτυχισμένος, χωρὶς νὰ εἶναι ἐνάρετος. Ἕνας φαῦλος καὶ κακὸς ἄνθρωπος δὲ μπορεῖ νὰ εἶναι εὐτυχισμένος. Γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη, ἡ εὐδαιμονία εἶναι ἐνέργεια τῆς ψυχῆς σύμφωνα μὲ τὴν ἀρετή. Κατὰ τὴν ἐξέλιξη τοῦ συλλογισμοῦ τοῦ ὁ Ἀριστοτέλης διατυπώνει τὴν ἄποψη ὅτι ἡ ἠθικὴ ἀρετὴ δὲν εἶναι ἔμφυτη στὸν ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος δὲν γεννιέται ἐνάρετος ἀλλὰ γίνεται μέσα ἀπὸ τὸν ἐθισμὸ καὶ τὴν ἄσκηση. Ὑπάρχει μία 19 ΗΝ Α 10(1100a) 12

13 διάκριση μεταξὺ δυνάμεως καὶ ἐνέργειας. Μὲ βάση αὐτὴ τὴ διάκριση ἔχουμε τὶς ἠθικὲς ἀρετὲς ὡς ἀποτέλεσμα τῶν ἠθικῶν πράξεων. Ἔτσι ἐξηγεῖ ὅτι κάποιος δὲ γίνεται ἠθικὸς καὶ καλὸς μιλώντας συνέχεια γιὰ τὴν ἠθικὴ καὶ τὴ καλοσύνη ἀλλὰ πράττοντας ἔργα ποὺ χαρακτηρίζονται ἀπὸ τὶς ἠθικὲς αὐτὲς ἀρετές. Ἡ εὐδαιμονία, ἡ ἀρετὴ καὶ ἡ ἐνέργεια συναρτῶνται καὶ ἀλληλεξαρτῶνται. Σὴν πρώτη τὴ βιώνει κάθε ἄνθρωπος μόνο μὲ τὴν κατάκτηση τῆς ἀρετῆς. Συμπεράσματα Ἡ ἐφαρμογὴ τῆς ἀρετῆς μὲ μεσότητα ὁδηγεῖ στὴν εὐδαιμονία ποὺ γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἀποτελεῖ τὸ ὕψιστο ἀγαθὸ στὴ ζωὴ ἑνὸς ἀνθρώπου. Ἡ μεσότητα ἀφορᾶ τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ἑκάστοτε ἀνθρώπου στὴν ὁποία οὔτε πλεονάζει οὔτε ὑπολείπεται ἡ ἑκάστοτε ἀρετή. Ἡ χρήση της μὴ μέσου ὁδοῦ ὁδηγεῖ σὲ ἀκρότητες τὸ ἔλλογο ὂν καὶ ἀντὶ νὰ πετύχει τὴν εὐδαιμονία πετυχαίνει τὴν ἀπόρριψη ἀπὸ τοὺς συνανθρώπους τους καὶ τὸν ψόγο. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐλεύθερος νὰ ἐπιλέξει κατὰ τὴ συνείδησή του ποιὸ δρόμο θὰ ἀκολουθήσει καὶ πρέπει νὰ εἶναι ἕτοιμος νὰ ἀντιμετωπίσει καὶ τὶς συνέπειες τῶν ἀποφάσεών του. Ἡ ὕπαρξη τῆς εὐδαιμονίας βασίζεται στὴν ἐνέργεια τῆς ψυχῆς, στὴ διοχετεύσει τῆς ἐνέργειάς της πρὸς μία κατεύθυνση, πρὸς ἕνα σκοπὸ ἀντικείμενο. Ἡ σχετικὴ ἐνέργεια θεωρεῖται ὡς αὐτοτελής, δὲν ἐξυπηρετεῖ δηλαδὴ ἄλλον σκοπό. Ἔχει, ὅμως ὡς ἀξία τὴν ἀρετή. Μόνο ὁ ἐνάρετος βίος χαρίζει τὴν εὐδαιμονία. Ἡ τελευταία στηρίζεται στὴν ἄσκηση τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν. τὴν ἀρετὴ δὲν ἀρκεῖται μόνο ἡ προαίρεση κάποιου ἀλλὰ βασικὸ ρόλο παίζουν καὶ οἱ πράξεις του. Μόνο αὐτὸς ποὺ θὰ ἀσκήσει τὴν ἀρετὴ θὰ πετύχει νὰ γίνει εὐδαίμων. 13

14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Adler M., Ὁ Ἀριστοτέλης γιὰ ὅλους. Δύσκολος στοχασμὸς σὲ ἁπλοποιημένη μορφή, μτφρ.: Π. Κοτζιὰ-Παντελῆ, Πρόλογος: Δ. Λυπουρλής, Παπαδήμας, Ἀθήνα, 1998 Ἀριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια, Α-Β, εἰσαγωγὴ- μετάφραση-σχόλια Δ. Λυπουρλής, ἐκδ. Ζῆτρος, Ἀθήνα Bywater, J, (ed), Aristotle's Ethica Nicomachea, Clarendon Press, Oxford During Ι., Ὁ Ἀριστοτέλης. Παρουσίαση καὶ ἑρμηνεία τῆς σκέψης του, τόμ. Β, ἔκδ. ΜΙΕΣ, Ἀθήνα Κατσαρὸς Β. (εἰσ.), Λεξικὸ Σουΐδα, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2002 Κόντος Π., Ἡ ἀριστοτελικὴ ἠθικὴ καὶ ὀντολογία, Κριτική, Ἀθήνα χ.χ. Κουιμτζὴς Α., Ἀριστοτέλης ὁ Σταγειρίτης, μυρνιωτάκης, Ἀθήνα, 1992 Κούτρας Δ. Ν., Ἡ κοινωνικὴ ἠθική του Ἀριστοτέλους. Αἱ ἀρεταὶ τῆς δικαιοσύνης καὶ τῆς φιλίας, Ἐθνικὸ Κέντρο Κοινωνικῶν Ἐρευνῶν, Ἀθήνα, 1973 Κυριαζόπουλος., Πολιτικὰ αἴτια τῆς ἠθικῆς του Ἀριστοτέλη, Ἰωάννινα, 1971 Kullmann W., Ἡ πολιτικὴ σκέψη τοῦ Ἀριστοτέλη, μτφρ.: Α. Ρεγκάκος, Μ.Ι.Ε.Σ., Ἀθήνα, Λυπουρλὴς Δ., Ἀριστοτελικὰ μελετήματα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη Οἰκονομάκος, Γρηγόριος: «Σὰ πάθη ἀπὸ ἠθικῆς καὶ φιλοσοφικῆς ἀπόψεως». Παρνασσὸς 27 (1985), Ross W. D., Ἀριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μήτσου, ἔκδ. Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἐθνικῆς Σραπέζης, Ἀθήνα Sherman, Ν., The Fabric of'character: Aristotle's Theory of Virtue, Oxford, Clarendon

15 καλτσᾶς Θ., Ὁ χρυσοὺς αἰὼν τῆς ἀρετῆς. Ἀριστοτελικὴ ἠθική, ἔκδ. Ἀλεξάνδρεια, Ἀθήνα Vegetti, Μ., Ἱστορία τῆς Ἀρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α. Δημητρακόπουλος, ἔκδ. Π. Σραυλός, Ἀθήνα Wildelband, W. Heimsoeth, H., Ἐγχειρίδιο Ἱστορίας τῆς Φιλοσοφίας, Α Σόμ., μτφρ. Ν. Μ. κουτερόπουλος, ἔκδ. Μορφωτικοῦ Ἱδρύματος Ἐθνικῆς Σραπέζης, Ἀθήνα