Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ, ΑΥΡΙΟ

Transcript

1

2

3

4

5 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ, ΑΥΡΙΟ

6

7 ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΚΑΛΙΟΣ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ, ΑΥΡΙΟ

8 Εκδόσεις Βακαλιός Θανάσης Βακαλιός: Η Αριστερά χθες, σήμερα, αύριο Εκδοτική επιμέλεια: CTS - Κώστας Βακαλιός Διόρθωση κειμένου: Θανάσης Βακαλιός Σελιδοποίηση: Νατάσα Μαμαλούκου Φιλμ - Μοντάζ: Open Line Εκτύπωση: Δεκάλογος Πρώτη έκδοση Αθήνα, Οκτώβριος 2004 ISBN ΐίΑΚΑΛΙΟ^ ΚΛΕΑΝΘΟΤΣ ΗΛΙΟΊΓΠΟΛΗ. ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: FAX: infooctsdesign.gr

9 Τό γνώθι σαυτόν έστιν, αν τά πράγματα ΐδης τά σαυτοΰ χαί τί σοι ποιητέσν Μένανδρος

10

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...11 Μέρος I ΣΠΓΓΧΡΟΝΗ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΠΑ...13 Το πρόβλημα της ενότητας της Αριστερός...14 Εμπειρίες από το προηγούμενο παρελθόν της Αριστερός (Λαϊκό Μέτωπο, Ευρωκομμουνισμός)...16 Η διπλή χρήση του όρου Αριστερό Η εγκατάλειψη του μαρξισμού και οι συνέπειες για τη Αριστερά...43 Το θεωρητικό υπόβαθρο του όρου Αριστερά...50 Το κρίσιμο ερώτημα για τη δυνατότητα πλουραλιστικού σοσιαλισμού...58 Η θεωρία του ενός κόμματος (μονοκομματισμός) και οι προεκτάσεις του...69 Κριτική θεώρηση των εννοιολογικών εργαλείων της Αριστερός...75 Εκκρεμεί μια πρόταση σοσιαλισμού της Αριστερός Μέρος Η ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝ ΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ Ιένική θεώρηση του σημερινού κόσμου Το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικό του προτεινόμενου πλαισίου-πρότασης σοσιαλισμού Το πρόβλημα της ανεργίας...213

12 Μέρος ΠΙ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1. Η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου της Κομιντέρν Παράρτημα 2. Η ενότητα της Αριστερός και το εγχείρημα του ευρωκομμουνισμού Παράρτημα 3. Αιτίες κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού Είναι πολλές οι αιτίες της πτώσης Το μεθοδολογικό πρόβλημα Το όραμα είχε μετατραπεί σε διανοητική παγίδα Παράρτημα 4. Εμπορευματικές σχέσεις και ιδιοκτησία στο σοσιαλισμό. Οι απόψεις του Μπερνστάιν και του Καούτσκυ Gedeon Peter: Εμπορευματικές σχέσεις και ιδιοκτησία. Σχετικά με τις οικονομικές βάσεις της σοσιαλιστικής αντίληψης του Μπερνστάιν και του Καούτσκυ. θεωρία και Πράξη Η μπερνστάίνική ερμηνεία της έννοιας της αξίας Τί είναι σοσιαλισμός; Ο Μπερνστάιν για τη σοσιαλιστική οικονομία Σχετικά με την κριτική της Ρόζας Λούξεμπουργκ στον Μπερνστάιν Καούτσκυ για τη σοσιαλιστική οικονομία Εργατική δύναμη και εμπορευματική παραγωγή Εμπορευματική μορφή και κοινή ιδιοκτησία Αναφορές ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ...346

13 Πρόλογος Το βιβλίο αυτό δεν είναι μια αυστηρά οριοθετημένη ιστορική μελέτη. Δεν παρακολουθεί την εξέλιξη και τις εναλλαγές της Αριστεράς σε μια αυστηρή χρονική ιστορική ακολουθία. Ασχολείται με θέματα ή θεματικές ενότητες που έχουν να κάνουν με το σύνθετο πρόβλημα ανάπτυξης της ιδεολογικής φυσιογνωμίας της Αριστεράς στο σημερινό σύγχρονο κόσμο, στη μελέτη των οποίων χρησιμοποιούνται και αξιοποιούνται οι αναγκαίες ιστορικές αναφορές σε μια αντίληψη της συνέχειας-ασυνέχειαςσυνέχειας της Αριστεράς, με κοινό θεωρητικό πλαίσιο αναφοράς το έργο του Μαρξ και το μαρξισμό στην γνήσια παραλλαγή του - με αναγκαίο και για την μαρξική και μαρξιστική παράδοση το στοιχείο της κριτικής. Από μία άποψη το βιβλίο αποτελεί συνέχεια της συζήτησης στο χώρο της Αριστεράς παλιότερα και τώρα, ειδικότερα από τη δεκαετία του 1960 και την περίοδο μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού με έμφαση σε δυο κρίσιμα ερωτήματα. Στο ερώτημα Τί Αριστερά; και στο ερώτημα Τί σοσιαλισμός; Ειδικότερα το θέμα αυτό με απασχολεί εδώ και αρκετά χρόνια ερευνητικά. Η μελέτη με τον τίτλο Πρόταση σοσιαλισμού στις

14 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΤΡΙΟ συνθήκες της παγκοσμιοποιημένης ανθρωπότητας είναι το καταστάλαγμα αυτής της έρευνας και αυτού του προβληματισμού -ω ς τώρα βέβαια- την οποία πρόταση θέτω προς συζήτηση. Παράλληλα θέτω προς συζήτηση τη μελέτη μου με τον τίτλο Αιτίες πτώσης του υπαρκτού σοσιαλισμού, ως μια αναγκαία πλευρά αυτής της έρευνας και αυτού του προβληματισμού, την οποία παραθέτω στο Παράρτημα 3. του βιβλίου. Καθοριστικό κίνητρο για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν το πρόβλημα της ενότητας των δυνάμεων της Αριστερός που τοποθετούνται κριτικά απέναντι στο σταλινισμό* τον οποίο και απορρίπτουν ως τη νόμιμη έκφραση του μαρξισμού. Στο βιβλίο αναπτύσσεται η άποψη ότι η ενότητα των αριστερών δυνάμεων μπορεί να επιτευχθεί σε μια αντίληψη του σύγχρονου μαρξισμού ή του κριτικού μαρξισμού που κατά κύριο λόγο εστιάζεται πάνω στο θεωρητικό έργο του Μαρξ, της μαρξικής διαλεκτικής μεθόδου ερμηνευόμενης ως μεθόδου ερμηνείας και αλλαγής του κόσμου. Σ αυτή την αντίληψη κρίνεται αναγκαία η επαναδιατύπωση και ερμηνεία βασικών εννοιολογικών εργαλείων της Αριστερός. * Με τον όρο «σταλινισμός» εννοώ χατ αρχήν τη πολιτιχή φιλοσοφία του Στάλιν χαι τις αντιδημοχρατιχές δικτατοριχές μεθόδους στη διεύθυνση του χόμματος χαι του κράτους. Εννοώ το σταλινικό γραφειοκρατικό πυραμιδικό σύστημα οργάνωσης χαι λειτουργίας της κοινωνίας, δεν εννοώ τις μαρξιστικές θεωρητικές του καταβολές, ούτε τη σταθερή αντιχαπιταλιστιχή του στάση χαι την εμμονή του στο ιστορικό μαρξιστικό όραμα του κομμουνισμού, το οποίο όμως το χρησιμοποίησε ως άλλοθι για την ιδεολογική διχαιολόγηση της σταλινικής δικτατορίας στο κόμμα και στο κράτος, και στο λαό - απέναντι σε όσους διαφωνούσαν μαζί του: με τις απόψεις του και τις μεθόδους του, με την σταλινική πρακτική του, ή υποψιάζονταν ή υπέθετε ότι διαφωνούσαν ή θα μπορούσαν να διαφωνήσουν μαζί του και να στραφούν εναντίον του. Ενώ παράλληλα, εμφανίζοντας το όραμα του κομμουνισμού ως άμεσο ιστορικό λειτουργικό όραμα-σκοπό του κόμματος και της κοινωνίας, το κατέστησε και ιδεολογικά ανενεργό και εν τέλει απωθητικό για το λαό και τον κόσμο όλο. Πολύ περισσότερο που ο κομμουνισμός ταυτίστηκε με το γραφειοκρατικό σταλινικό σοσιαλισμό, λειτουργώντας έτσι ακυρωτικά στις συνειδήσεις των ίδιων των σκεπτόμενων κομμουνιστών - με ευρύτερες αρνητικές επιπτώσεις ακόμα και στο χώρο των θεωρητικών του σοσιαλισμού.

15 ΜΕΡΟΣ I ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΠΑ

16 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ. ΑΤΡΙΟ Το πρόβλημα της ενότητας της Αριστερός 0 λόγος που ασχολούμαι με το θέμα της ενότητας των αριστερών δυνάμεων είναι η ιστορικά επιβεβαιωμένη αλήθεια ότι με διασπασμένη την Αριστερά κανένας από τους μεγάλους κοινωνικούς στόχους της δεν είναι δυνατό να πραγματωθεί, καθώς και η αλήθεια ότι με διασπασμένη την Αριστερά το κεφάλαιο, οι δυνάμεις της ιστορικής συντήρησης μπορούν να μπλοκάρουν κάθε προσπάθεια για κοινωνική πρόοδο, για τη λύση ή έστω τη δρομολόγηση της λύσης του σύγχρονου κοινωνικού και ανθρώπινου προβλήματος, στη βάση του οποίου είναι η αφόρητη αντίφαση ανάμεσα σε αυτό που μπορεί να είναι ο κόσμος του ανθρώπου και σε αυτό που είναι. Ανάμεσα στη δυνατότητα για έναν άλλον κόσμο της καθολικής ευημερίας, της ειρήνης και της ανθρωπιάς και την μεθοδευμένη και επίμονη άρνηση και καταπολέμηση με όλα τα μέσα κάθε τέτοιας προσπάθειας, για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή ενός κόσμου όπου ο πλούτος αναπαράγει την φτώχεια, την απόλυτη ένδεια για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους, όπου η πρωτοφανής και ατέρμονη τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος και η συναφής με αυτή οικονομική ανάπτυξη αναπαράγει την καθυστέρηση και την κατάσταση της υπανάπτυξης για όλον αυτόν τον κόσμο. Έναν κόσμο στον οποίο η βαρβαρότητα, και με τη μορφή των πολέμων, είναι εγγενές στοιχείο της προσπάθειας για την αναπαραγωγή του στο χώρο και το χρόνο.(ι)

17 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ θεωρώ απαραίτητο να πω ότι εδώ η λέξη ενότητα σηματοδοτεί το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας η οποία αρχίζει με το διάλογο που οδηγεί σε συνεννοήσεις και σε συνεργασίες για κοινή δράση πάνω σε ορισμένα ζητήματα, προετοιμάζοντας έτσι μιαν επόμενη φάση των συμμαχιών και της ενότητας με άξονα αναφοράς την κοινωνική πρόοδο και το σοσιαλισμό. Σε μια ενότητα που δεν καταργεί τα διαφοροποιητικά γνωρίσματα ή στοιχεία των διαφόρων αριστερών συσπειρώσεων, αλλά αντίθετα τα αξιοποιεί για να βάλλει στους αγώνες της Αριστεράς με τη δυνατή πληρότητα την πολυμορφία των αιτημάτων και των οπτικών μιας κοινωνίας η οποία θέλει να προχωρήσει μπροστά. Κατά τρόπο που η διαφορά να μην υποσκάπτει την ενότητα, αλλά να την καθιστά περισσότερο αποτελεσματική στο επίπεδο της καθημερινότητας και της ιστορίας. Πρόκειται για αίτημα το οποίο εμφανίστηκε δειλά και χωρίς μια σαφή αντίληψη και πρόθεση από τη μεριά κομμουνιστικών κομμάτων μετά το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, το οποίο πήρε μια λίγο-πολύ ολοκληρωμένη έκφραση με την ανάπτυξη του ευρωκομμουνιστικού ρεύματος. Ένας από τους λόγους εμφάνισης και ανάπτυξης του ευρωκομμουνιστικού ρεύματος ήταν η ιδέα επανένωσης της Αριστεράς η οποία διασπάστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Στη συνέχεια η διάσπαση εμβάθυνε και απλώθηκε σε όλες τις μορφές έκφρασης του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς εν γένει, μετά τη δημιουργία της Τρίτης (κομμουνιστικής) Διεθνούς και την επικυριαρχία σ αυτή της σταλινικής άποψης για την Αριστερά. Το εγχείρημα του ευρωκομμουνιστικού ρεύματος για την επανένωση της Αριστεράς εμφανιζόταν ως ιστορική αναγκαιότητα, αλλά και ως ιστορική δυνατότητα - ως ένα αίτημα των καιρών. Έτσι το είχαν συλλάβει οι πρωτεργάτες του ευρωκομμουνισμού. Σε επίπεδο πολιτικής στρατηγική^) αυτό είχε να κάνει με την κεντρική επιλογή του κοινοβουλευτικού δρόμου μετάβασης στο σοσιαλισμό-σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας Αυτό το εγχείρημα απότυχε. Σε ορισμένες μόνον χώρες και για σύντομες περιόδους πραγματοποιήθηκαν πολιτικές ή και προγραμματικές συμμαχίες. Ωστόσο, αυτές οι προσπάθειες δεν μπόρεσαν να αποδώσουν έργο με ιστορική διάρκεια, κυρίως

18 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΤΡΙΟ επειδή δεν μπόρεσαν να δώσουν μια βιώσιμη ιστορική προοπτική για την Αριστερά γενικά και για τον κόσμο -πρώτα απ όλα για τις χώρες της Ευρώπης και για την Ευρώπη ως συνολική πολιτισμική οντότητα- διαφορετική από εκείνη που έδινε (πίστευε ότι έδινε) η παραδοσιακή λενινιστική αριστερά. Την άποψή μου για τις εμπειρίες αυτού του εγχειρήματος και τη χρησιμότητά τους για τη σύγχρονη ριζοσπαστική Αριστερά, με ειδική αναφορά στο θέμα των συμμαχιών και της ενότητας των δυνάμεων της Αριστεράς την αναπτύσσω στο άρθρο μου «Η ενότητα της Αριστερός χαι το εγχείρημα του ευρωχομμουνισμού» (βλέπε Παράρτημα 2). Προηγήθηκε η εμπειρία του Λαϊκού Μετώπου στη δεκαετία του Εμπειρίες από το προηγούμενο παρελθόν της Αριστεράς (Λαϊκό Μέτωπο, Ευρωκομμουνισμός) Εκτιμώ ότι η μελέτη και προηγούμενων προσπαθειών από την ιστορία του εργατικού και του κομμουνιστικού κινήματος έχει τη δική της σημασία για την ενότητα της Αριστεράς σήμερα. Εδώ έχω υπόψη μου τις εμπειρίες από την πολιτική του αντιφασιστικού λαϊκού μετώπου που εξήγγειλε το 7ο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (στο εξής: Κομ0τέρν) και προώθησε, με ένα ευρύ πνεύμα, την εφαρμογή της. Οι εμπειρίες αυτές αξίζει να γίνουν αντικείμενο ειδικής μελέτης με βάση τα σημερινά δεδομένα και το σημερινό αίτημα για την ανεύρεση (και την ανάπτυξη) τρόπων συνεργασίας ή και συμμαχιών ευρύτερων δυνάμεων της Αριστεράς. Από τη μελέτη τους θα μπορούσαν να βγουν χρήσιμα συμπεράσματα για τη σύγχρονη ριζοσπαστική Αριστερά. Σπεύδω όμως να πω ότι οι εμπειρίες του παρελθόντος μπορούν να αξιοποιηθούν μόνον εφόσον τις δούμε και τις κρίνουμε, κατά πρώτο λόγο, και κατά δεύτερο με τα κριτήρια της εποχής τους και με τα κριτήρια της εποχής που ενδιαφέρεται γι αυτές. Η μηχανική μεταφορά τους από εποχή σε εποχή ή ακόμα από κατάσταση σε κατάσταση, αλλά συχνά και από χώρα σε χώρα, είναι κακός σύμβουλος και κακή πρακτική, με περισσότερο ή

19 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ λιγότερο αρνητικά, αποτελέσματα για εκείνον που επιχειρεί ένα τέτοιο εγχείρημα. [Αυτό αφορά και τις αρχές, την αντίληψη, τη φιλοσοφία της πολιτικής. Με την διαφορά ότι η διάρκεια ισχύος της φιλοσοφίας μιας πολιτικής ξεπερνά τα όρια της περιόδου στην οποία εφαρμόζεται, έχει μεγαλύτερη ή μικρότερη διαχρονική ισχύ. Αυτό αφορά, βέβαια, και τις γενικές αρχές της πολιτικής. Πράγμα που σημαίνει ότι η αποδοχή ή η καθιέρωση μιας νέας γενικής αρχής στην πολιτική μπορεί να ισοδυναμεί με την αλλαγή υποδείγματος. [Τέτοια ήταν η αλλαγή την οποία καθιέρωσε το 7ο συνέδριο της Κομιντέρν με την πολιτική του λαϊκού μετώπου για συμμαχίες ευρύτατου φάσματος δυνάμεων με αντιφασιστική στάση και πρόθεση, σε μια αντίληψη δημοκρατίας, χωρίς την εφαρμογή της παραδοσιακής κομμουνιστικής αρχής για την αναγκαία ηγεμόνευση των οποιωνδήποτε εγχειρημάτων συνεργασίας και συμμαχίας με άλλες πολιτικές δυνάμεις. Θα πρέπει βέβαια να πω ότι το θέμα αυτό έχει να κάνει με το κατά πόσον αυτή η αλλαγή ήταν αλλαγή στρατηγικού χαρακτήρα στην αντίληψη της Κομιντέρν και των κομμουνιστικών κομμάτων ή ήταν μια αλλαγή τακτικού χαρακτήρα. Διότι, είναι σαφές ότι για αλλαγή υποδείγματος μπορούμε να μιλούμε μόνον εφόσον πρόκειται για αλλαγή στρατηγικού χαρακτήρα. Ο Χομπσμπάουμ μιλά για «σκόπιμη μετακίνηση προς μια νέα αντίληψη για το δρόμο που οδηγούσε στην εξουσία: αντί της εξέγερσης η σταδιακή πορεία, αντί της σύγκρουσης η διαπραγμάτευση ακόμα και ο κοινοβουλευτικός δρόμος».(2) Ο Χομπσμπάουμ δεν μιλά καθαρά για επιλογή τακτικού χαρακτήρα. Ο Φόστερ, μιλά καθαρά για «νέο τακτικό προσανατολισμό».(3) Με αυτήν την θέση του ο Φόστερ υποβαθμίζει τη σημασία της πολιτικής του λαϊκού μετώπου και γενικότερα την τομή την οποία πραγματοποίησε το 7ο συνέδριο της Κομιντέρν στη σκέψη των κομμουνιστών. Είναι άλλο το θέμα κατά πόσο αυτή η νέα αντίληψη είχε τελικά αφομοιωθεί από τους κομμουνιστές, είχε γίνει ουσιαστικό στοιχείο της πολιτικής τους κουλτούρας και πρακτικής με διαχρονική ισχύ μετά την ήττα των δυο μεγάλων εγχειρημάτων στην Ισπανία και τη Γαλλία, όπου το λαϊκό μέτωπο είχε βγει νικηφόρο από τις εκλογές, συσπειρώνοντας ευρύ

20 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΓΡΙΟ τατες αντιφασιστικές δημοκρατικές και προοδευτικές εν γένει δυνάμεις, με σημαντικότερες τις δυνάμεις της σοσιαλδημοκρατίας. Ειδικότερα μετά την επιβολή του σταλινικού καθεστώτος της δικτατορίας του προλεταριάτου στις χώρες της ζώνης επιρροής της Σ.Ε., το 1948, και της στρατικοποίησης-μιλιταριστικοποίησης όλου του χώρου αυτού, με βάση την εκτίμηση του Στάλιν (το 1951, στη σύσκεψη με τους ηγέτες των κομμουνιστικών κομμάτων αυτών των χωρών στη Μόσχα) ότι ο νέος παγκόσμιος πόλεμος είναι αναπόφευκτος. Η είσοδος της ανθρωπότητας στην εποχή του ψυχρού πολέμου και του διπολισμού ήταν γεγονός ειδικότερα μετά τη δημιουργία του Συμφώνου της Βαρσοβίας ως απάντηση και αντιστάθμισμα στο ΝΑΤΟ, που δημιουργήθηκε νωρίτερα, το οποίο η Σοβιετική Ένωση και οι χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού το θεωρούσαν και το όριζαν ως επιθετικό στρατιωτικό συνασπισμό, που στρεφόταν εναντίον τους. Ειδικά ως το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956) δεν μπορούσε να γίνει λόγος ούτε για συνεργασία με τη σοσιαλδημοκρατία, έστω σε επιμέρους θέματα της πολιτικής. Στα επόμενα χρόνια αρχίζει σιγά-σιγά να λειτουργεί στην πολιτική σκέψη ορισμένων κομμουνιστικών κομμάτων η πολιτική παρακαταθήκη του 7ου συνεδρίου της Κομιντέρν... Η πολιτική του αντιφασιστικού λαϊκού μετώπου, μαζί και οι εμπειρίες από την εφαρμογή της έχουν στοιχειά με στρατηγική σημασία. Η εκτίμηση του Χομπσμπάουμ για την σταδιακή πορεία προς το σοσιαλισμό -με αναφορά στην πολιτική του λαϊκού μετώπου- το βεβαιώνει αυτό. Η μετάβαση από ένα ιστορικό στάδιο εξέλιξης σε ένα άλλο ιστορικό στάδιο εξέλιξης περιέχει κατ ανάγκη στοιχεία στρατηγικής. Ο Ούγγρος κοινωνιολόγος (καθηγητής πανεπιστημίου και ακαδημαϊκός) Χούσαρ Τίμπορ, μιλά κατευθείαν για αλλαγή στρατηγικού χαρακτήρα. (4) Όμως για την πολιτική αυτή της Κομιντέρν και τις εμπειρίες από την εφαρμογή της, τεκμηριωμένα -όσο αυτό είναι δυνατό και απαραίτητο να το κάνω σε αυτό το βιβλίο- ο αναγνώστης μπορεί να δει το ειδικό Παράρτημα 1. Εδώ θα περιοριστώ στην επιγραμματική εκτίμηση αυτής της εμπειρίας με τα κριτήρια που ανάφερα παραπάνω.

21 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Η πολιτική του αντιφασιστικού λαϊκού μετώπου επιλέχτηκε σε μια εποχή που ο φασισμός ήταν πλέον καθεστώς σε δυο χώρες της Ευρώπης, την Ιταλία και τη Γερμανία, με ευρύτερη απήχηση σε άλλες χώρες. Ήταν διάχυτος ο φόβος από την εξάπλωση του φασισμού, με αιχμή την πολιτική και τις βλέψεις του γερμανικού φασισμού, του ναζισμού σε όλη την Ευρώπη, με συνέπεια την πλήρη κατάλυση της δημοκρατίας, τον ολοκληρωτισμό και τη βαρβαρότητα. Παρόλα αυτά οι αστικές κυβερνήσεις, οι αστικές δημοκρατίες φαινόταν ότι δεν αντιλαμβάνονταν αυτόν τον κίνδυνο ή δεν ήθελαν να τον αντιληφθούν. Τον αντιλαμβάνονταν όμως οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες που από την πρώτη στιγμή διώχτηκαν από το ναζιστικό καθεστώς, και βέβαια οι διανοούμενοι και οι δημοκράτες με ελεύθερη σκέψη, με κριτικό πνεύμα και με διορατικότητα στη σκέψη. Οι οποίοι και αισθανόντουσαν την ανάγκη μιας πανστρατιάς όλων των αντιφασιστικών δυνάμεων για την αναχαίτιση της λαίλαπας του φασισμού και την ανατροπή αυτής της εξέλιξης. Παράλληλα διαφαίνονταν ήδη η τάση του φασισμού για επεκτατικούς κατακτητικούς πολέμους (υπήρχε ήδη ο πόλεμος της Αβησσυνίας του Μουσολίνι). Το κίνδυνο αυτό τον αντιλαμβάνονταν μάλλον καλύτερα η σοβιετική ηγεσία, που συνειδητά προετοιμάζονταν να υποδεχτεί και να αντιμετωπίσει τη γερμανική επίθεση. Στα πλαίσια της μεγάλης βιομηχανικής επανάστασης στη δεκαετία του 30, στη Σ.Ε. η ανάπτυξη της πολεμικής βιομηχανίας ήταν ένας από τους σημαντικότερους τομείς. Το 7ο συνέδριο εξέφρασε αυτή την κατάσταση, στάθμισε τα οφέλη που θα είχε το κομμουνιστικό κίνημα από την ανάπτυξη του αντιφασιστικού λαϊκού μετώπου και με οξυδέρκεια προέβλεψε την δυναμική αυτής της εξέλιξης, ενώ παράλληλα διείδε τις δυνατότητες που υπήρχαν σ αυτή την δυναμική για την προώθηση της επαναστατικής της πολιτικής, των επαναστατικών της επιδιώξεων. «Το φυλλάδιο που εξέδωσε η Κομιντέρν, γράφει ο Χομπσμπάουμ, περιέγραψε με σημαντική ακρίβεια το σχήμα της πολιτικής που θα επικρατούσε κατά τη διάρκεια του αντιφασιστικού πολέμου του »(5) Εξάλλου, ήδη το

22 20 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ, ΑΤΡΙΟ 1934, σε μια φάση «συσσώρευσης της δυνητικής επαναστατικής πίεσης... η ισπανική Αριστερά ανακάλυψε το λαϊκό μέτωπο της Κομιντέρν».(6) Από μια πρώτη ματιά δεν φαίνεται να υπάρχει κάτι το κοινό εκείνης της εποχής και κείνων των καταστάσεων με αυτό που υπάρχει σήμερα στην Ευρώπη και στον κόσμο. Κι όμως, μια επισταμένη μελέτη της σημερινής πραγματικότητας επιτρέπει να δει κανείς κάποια κοινά στοιχεία. Γεγονός είναι ότι σήμερα στην Ευρώπη δεν υπάρχει φασιστικό κράτος και δεν υπάρχει και η απειλή να έρθουν στα πράγματα οι φασίστες και επειδή δεν συγκροτούν μεγάλη δύναμη. Εξάλλου η Ενωμένη Ευρώπη και τα κράτη που την αποτελούν έχουν αναπτύξει μηχανισμούς ικανούς να αναχαιτίσουν τέτοιες προσπάθειες και να τις προλάβουν. Αυτό συχνά το τονίζουν οι πολιτικοί και μας διαβεβαιώνουν ότι δεν θα επιτρέψουν την αναβίωση του φασισμού. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν οι οικονομικές και οι κοινωνικές αιτίες για την ανάπτυξη φασιστικών κινημάτων. Οι αιτίες αυτές υπάρχουν και αναπαράγονται όσο θα υπάρχει και θα αναπαράγεται στην Ευρώπη ο καπιταλισμός. Εξάλλου, είναι και πολιτικά λειτουργικές οι φασιστικές θεωρίες, με τις διάφορες παραλλαγές τους, ακόμα και με τις ακραίες μορφές του φυλετικού ρατσισμού, ενώ ο πολιτιστικός ρατσισμός είναι κυρίαρχος σε πολλές χώρες της Ευρώπης, με ιδεολογικό φόντο τον εθνικισμό και την ξενοφοβία, κυρίως με αναφορά στο μεγάλο αριθμό ξένων στην Ευρώπη από χώρες μέ διαφορετικό πολιτισμό - τους μουσουλμάνους. Και βέβαια παραμένει και αναπαράγεται η ανεργία, χωρίς καμιά ελπίδα και καμιά δυνατότητα να αντιμετωπιστεί ριζικά από το σύστημα. Και είναι αυτό μια πάγια κατάσταση που ευνοεί τη διάδοση των φασιστικών ιδεών σε ένα μέρος των εργατών και γενικότερα των ανέργων, που σε συνδυασμό και με την «θεωρία» ότι οι μετανάστες δημιουργούν την ανεργία, καθιστά την απειλή του φασισμού μόνιμο πρόβλημα, και μόνιμο μέλημα των πολιτικών δυνάμεων που στηρίζουν τη δημοκρατία, για την αντιμετώπισή του. Βέβαια, για την Αριστερά το πρόβλημα δεν σταματά εδώ. Η Αριστερά επιδιώκει και οιωνίζεται για την εξάλειψη των

23 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ οικονομικών και κοινωνικών αιτίων που αναπαράγουν τα φαινόμενα του φασισμού. Μαζί και των ιδεολογικών μηχανισμών που καλλιεργούν και εκτρέφουν τις φασιστικές νοοτροπίες και συμπεριφορές, συνδυάζοντας αυτή την επιδίωξή της με τον αγώνα για την ουσιαστικοποίηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, την πολιτιστική ανάπτυξη όλων των κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων, όλων των ανθρώπων με ιδεολογικούς και αξιακούς άξονες αναφοράς τον ανθρωπισμό και την ποιοτική πολιτιστική αναβάθμιση της ζωής. Αυτούς τους στόχους η ριζοσπαστική, η επαναστατική Αριστερά τους συνδέει με τον πάγιο ιστορικό στόχο της, την ανατροπή του καπιταλισμού, την μετάβαση της κοινωνίας στο σοσιαλισμό, που διδασκόμενος και από τα λάθη του παρελθόντος μπορεί να δρομολογήσει μια κοινωνικο-ιστορική πορεία για ένα άλλον κόσμο, όπου από τα ίδια τα πράγματα ο φασισμός δεν μπορεί να βρει ανταπόκριση σε κοινωνικές δυνάμεις ή σε υπολογίσιμα κοινωνικά ή και πολιτιστικά σύνολα ικανά να απειλήσουν τη δημοκρατία και την ειρήνη. Όμως το παιχνίδι δημοκρατίας και φασισμού, πολέμου και ειρήνης, κοινωνικής προόδου και συντήρησης (και αναπαραγωγής) του καπιταλιστικού στάτους κβο, σοσιαλισμού και βαρβαρότητας δεν παίζεται μόνον και κυρίως στα όρια μιας χώρας, ακόμα και μεγάλης, ή ακόμα και μιας ηπείρου, όπως η Ευρώπη, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο. Και είναι διακριτά αυτά τα επίπεδα, αυτές οι μορφές αντίφασης που χαρακτηρίζουν τον σημερινό κόσμο. Από δω και η ανάγκη, αλλά και η δυνατότητα ανάπτυξης κινημάτων ανάλογων με το αντιφασιστικό λαϊκό μέτωπο του μεσοπολέμου και του Διεθνούς Μετώπου της Ειρήνης Το παγκόσμιο κοινωνικό Φόρουμ έχει συλλάβει, σε μια πρώτη μορφή, την ανάγκη για την ανάπτυξη ενός πλατιού κινήματος και στα δυο αυτά επίπεδα: α) τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των λαών, και β) τον αγώνα για την ειρήνη και τον αφοπλισμό, δίνοντας στον αγώνα αυτό, κυρίως από τις ριζοσπαστικές αριστερές δυνάμεις, το βαθύτερο ουσιαστικό κοινωνικό περιεχόμενό του, που εκφράζεται με τα δυο χαρακτηριστικά συνθήματα: το σύνθημα «οι άνθρωποι πάνω από τα κέρδη» και το σύνθημα «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός»

24 22 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ, ΑΓΡΙΟ - που βέβαια, το δεύτερο σύνθημα δείχνει και την αδυναμία αυτού του κινήματος, στη σημερινή του φάση, να προσδιορίσει αυτόν «τον άλλο κόσμο» στον οποίο, με αυτή την ασάφειά του, «στοχεύει» (τα εισαγωγικά στη λέξη «στοχεύει» υποδηλώνουν την αυτοαναίρεσή του: ο ασαφής στόχος συνιστά την πραγματική και την νοηματική αναίρεσή του, αφού η ασάφεια του στόχου ισοδυναμεί με το μη-στόχο!). Το λαϊκό μέτωπο της Κομιντέρν είχε σαφή ιστορικό στόχο για την Αριστερά: το σοσιαλισμό, που για τους κομμουνιστές ταυτίζονταν με τη δημιουργία του καθεστώτος της δικτατορίας του προλεταριάτου, και μάλιστα με τη σταλινική του μορφή.(7) Αυτό προοπτικά υπονόμευσε τη συμμαχία με τους σοσιαλδημοκράτες και με τις άλλες αντιφασιστικές δυνάμεις, την περίοδο μετά την νίκη κατά του φασισμού, όταν στις χώρες της ζώνης επιρροής της Σ.Ε., με την παρουσία και του σοβιετικού στρατού σε αυτές, είχαν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις για ένα πλουραλιστικό μοντέλο μιας «δημοκρατίας νέου τύπου «η οποία θα βασιζόταν στην συμμαχία κομμουνιστών και σοσιαλιστών-σοσιαλδημοκρατών που συμφωνούσαν πάνω σε βασικές αρχές του σοσιαλισμού, με αναφορά στο Μαρξ, αλλά και στις διαφορετικές ερμηνείες από τους κορυφαίους σοσιαλδημοκράτες θεωρητικούς (Σχετικά βλέπε στο Παράρτημα 4.), σε μια ειλικρινή και σοβαρή συγχρόνως προσπάθεια για την επεξεργασία ενός μοντέλου σοσιαλισμού λειτουργικού στις νέες συνθήκες και με τις νέες δυνατότητες και απαιτήσεις. Αυτό βέβαια προϋπόθετε την εγκατάλειψη της ιδέας της δικτατορίας του προλεταριάτου και την παραίτηση από το δόγμα του από καθέδρας ηγεμονικού ρόλου του κομμουνιστικού κόμματος στην μεταβατική περίοδο από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό ή έστω την πρόθεση και διάθεση των κομμουνιστών να διαλογιστούν με τους αριστερούς σοσιαλδημοκράτες και με τους σοσιαλιστές πάνω σε αυτά τα θέματα, ενώ συγχρόνως από κοινού θα έχτιζαν τη «νέου τύπου δημοκρατία», ή τη «νέα δημοκρατία» στις νέες συνθήκες.(8) Ή θα μπορούσαν να προχωρήσουν στην ανάπτυξη του μοντέλου της λαϊκής δημοκρατίας -εφόσον βέβαια δεν την όριζαν και δεν την προωθούσαν ως μια μορφή της δικτατορίας του προλεταρι

25 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ 23 άτου- και μάλιστα στη σταλινική του έκδοση και μορφή. Και είναι αυτός ένας από τους χυριότερους λόγους που το λαϊκό μέτωπο της Κομιντέρν δεν μπορεί να αποτελέσει στην εποχή μας το μοντέλο για την ανάπτυξη ανάλογων κινημάτων, με βάση τα σημερινά δεδομένα, τις δυνατότητες και την ανάγκη ανάπτυξης ενός ανάλογου κινήματος για τη δημοκρατία, την ειρήνη και την κοινωνική πρόοδο, για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των λαών, για το σοσιαλισμό. Εξάλλου, η πολιτική του λαϊκού μετώπου είναι ανεφάρμοστη σήμερα - ακόμα και με τους όρους που υπαινίσσομαι εδώ -και για το λόγο ότι η σημερινή σοσιαλδημοκρατία έχει πάψει πλέον να θέλει την υπέρβαση του καπιταλισμού, το σοσιαλισμό- περιορίζεται στη «σοσιαλιστική» διαχείριση των υποθέσεων του καπιταλισμού, λειτουργώντας (επιδιώκοντας να λειτουργεί) σε ένα διπολικό πολιτικό σύστημα εναλλαγής των δυο βασικών κομμάτων τα οποία «εργολαβικά» επιθυμούν και επιδιώκουν να εναλλάσσονται στην εξουσία διαχειριζόμενα το καθένα με τα κάποια διαφοροποιητικά του στοιχεία, τις υποθέσεις του συστήματος. Τα οποία διαφοροποιητικά στοιχεία έχουν συρρικνωθεί σε βαθμό που η διαφορά των κομμάτων αυτών να είναι δυσδιάκριτη και δυσανάγνωστη. Αφού στη βάση της οικονομικής τους φιλοσοφίας, και κατ επέκταση, της κοινωνικής τους φιλοσοφίας, είναι ο νεοφιλελευθερισμός, είναι το οικονομικό σύστημα της ελεύθερης αγοράς, με κυρίαρχο το κεφάλαιο σε όλους τους τομείς της οικονομίας. Και θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι τα λαϊκά μέτωπα δεν δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα της συμμαχίας από τα κάτω, αλλά ως αποτέλεσμα συμφωνιών σε επίπεδο ηγεσιών κομμάτων και όσων άλλων φορέων συμμετείχαν σε αυτά -ανάλογα και με τη χώρα- έχοντας βέβαια την υποστήριξη της πλειοψηφίας του λαού, στις περιπτώσεις όπου κυβέρνησαν: Ισπανία, Γαλλία. Αυτή η δυνατότητα, για τη φάση που διανύει η Αριστερά, είναι ανύπαρκτη και για το λόγο ότι δεν υπάρχουν συγκροτημένες αριστερές δυνάμεις στην Ευρώπη με μεγάλη επιρροή στο λαό, που θα μπορούσαν να επιδιώξουν και να διεκδικήσουν την εξουσία σε μια πλουραλιστική αντίληψη περί «νέας δημοκρατίας» και περί σοσιαλισμού. Και βέβαια, δεν υπάρχει

26 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ, ΑΓΡΙΟ μια συγκροτημένη αντίληψη για τέτοιου είδους συμμαχίες με σκοπό την διεκδίκηση της εξουσίας, με κοινοβουλευτικό δρόμο. Εξάλλου, στη νέα τάξη πραγμάτων, με κυρίαρχο το ρόλο των ΗΙΙΑ και του πολυεθνικού κεφαλαίου, σε συνθήκες παγκοσμιότητας και καπιταλιστικής νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αυτό που προέχει είναι η συνειδητοποίηση της τομής η οποία έχει επέλθει στο παγκόσμιο συσχετισμό των δυνάμεων -ύστερα και από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού- και την σχεδόν ολική κυριαρχία του κεφαλαίου στον κόσμο και στις εξελίξεις στον κόσμο και η ανάπτυξη ενός παγκόσμιου κινήματος αντίστασης σε αυτή τη νέα πραγματικότητα και στα προβλήματα που δημιουργεί για τους εργαζόμενους, τους λαούς, την ανθρωπότητα. Και είναι ενδεικτικό για την κατάσταση στο χώρο της Αριστερός ότι το κίνημα αυτό, δεν ξεκίνησε από τα πάνω, από τα κομμουνιστικά ή και τα άλλα αριστερά κόμματα, και φυσικά δεν ξεκίνησε με πρωτοβουλία των σοσιαλδημοκρατών, αλλά ξεκίνησε από τα κάτω, με έναν απροσχημάτιστο αυθορμητισμό που χαρακτηρίζει τα λαϊκά κινήματα διαμαρτυρίας και αντίστασης, στις πρώτες τους εκφράσεις. Ξεκίνησε με την αυθόρμητη (αλλά όχι χωρίς οργάνωση) κινητοποίηση κάποιων ανθρώπων και κάποιων μικρών αριστερών συσπειρώσεων και ομάδων με την διαμαρτυρία στο Σιατλ και βαθμηδόν εξελίχτηκε στη μορφή που έχει πάρει σήμερα το γνωστό κίνημα με την ονομασία Κοινωνικό Φόρουμ, στο οποίο τώρα πλέον συμμετέχουν και συγκροτημένα αριστερά πολιτικά κόμματα, χωρίς κανένα από αυτά να μπορεί να ασκήσει κάποιον ηγεμονικό ρόλο και χωρίς μια τέτοια επιδίωξη να μπορεί να γίνει αποδεκτή από ένα σημαντικό μέρος των συμμετεχόντων στο Κοινωνικό Φόρουμ. Και είναι ενδεικτικό για την επικυριαρχία του αριστερού προσανατολισμού αυτού του κινήματος ότι, η συμμετοχή εκπροσώπων της σοσιαλδημοκρατίας στις τελευταίες εκδηλώσεις του κινήματος ερμηνεύτηκε ως προσπάθεια ευνουχισμού της αντικαπιταλιστικής αιχμής των εκδηλώσεων και των στοχεύσεων του κινήματος, τον επηρεασμό του προς μια κατεύθυνση λειτουργίας του ως ενός κινήματος διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης του συστήματος, στο πνεύμα προφανώς της θεωρίας περί του «εξανθρωπισμένου καπιταλισμού»,

27 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ 25 της θεωρίας που υποστηρίζει ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει περιθώρια να γίνει ανθρώπινος ή «περισσότερο ανθρώπινος». θ α μπορούσε λοιπόν να πει κανείς ότι είναι δυνατή μια μορφή διαλεκτικής υπέρβασης της φιλοσοφίας και της πολιτικής του αντιφασιστικού λαϊκού μετώπου της δεκαετίας του 1930, με τα χαρακτηριστικά της εποχής μας, με σημαντικότερο την αναζήτηση κοινής αντίληψης αλλά και κοινών τρόπων και δομών λειτουργίας του, που επιτρέπουν την μετεξέλιξή του σε ένα οργανωμένο με σαφείς -λιγότερο ή περισσότερο- αρχές και κανόνες οργάνωσης και (καθημερινής - όχι μόνον ευκαιριακής) λειτουργίας του σε παγκόσμιο, διεθνές και εθνικό επίπεδο, και με σαφείς και συγκεκριμένους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς στόχους. Από αυτή την άποψη η κριτική μελέτη των εμπειριών του λαϊκού μετώπου μπορεί να φανεί χρήσιμη. Αυτό βέβαια μπορεί να γίνει μόνον εφόσον αποσαφηνιστούν θεωρητικά και αποκτήσουν συγκεκριμένο περιεχόμενο καίριας σημασίας θέσεις του, οι οποίες αναφέρονται στον αγώνα ενάντια στην νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, γενικά: ενάντια στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση, σε συνδυασμό με τον αγώνα ενάντια στην ανεργία, την φτώχεια, το τελειοποιούμενο διαρκώς καθεστώς της βίας και της βαρβαρότητας, τον αγώνα για το οικολογικό περιβάλλον σε συνδυασμό και με τον αγώνα για την δημιουργία των προϋποθέσεων αναβάθμισης της ποιότητας της ζωής, με ουσιαστική αναφορά βέβαια και στις κοινωνικές, αλλά και τις παιδευτικές και πολιτισμικές προϋποθέσεις μιας τέτοιας εξέλιξης. Ήδη υπάρχουν καλά επεξεργασμένες προτάσεις για ορισμένα από αυτά τα θέματα. Στο σημείο αυτό θεωρώ χρήσιμο να υπενθυμίσω ότι ο Λούκατς υποστήριξε, και νομίζω ότι αρκετά πειστικά απόδειξε, ότι η εγκατάσταση του ναζιστικού καθεστώτος στη Γέρμανία, (θα έλεγα, και η αποδοχή του από τα ευρύτερα στρώματα του γερμανικού λαού) δεν οφείλονταν μόνον στις εγγενείς τάσεις στον καπιταλισμό και προς φασιστικές λύσεις ή ακόμα δεν οφείλονταν μόνον στην ιστορική συγκυρία που ευνόησε το πραξικόπημα του Χίτλερ και την οικοδόμηση του ναζιστικού καθεστώτος, αλλά και στην επικυριαρχία των ιρασιοναλιστικών αντιλήψε

28 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΓΡΙΟ ων και θεωριών στην γερμανική φιλοσοφική, με επιπτώσεις στην πνευματική ζωή, την κοινωνική ή και την πολιτική σκέψη. Εδώ παραβλέπω τις δικαιολογημένες κριτικές στο γνωστό έργο του Λούκατς Η εχθρόνιση του Νου (στην Ελλάδα και στη Δύση, είναι γνωστό με τον τίτλο Η καταστροφή του λογικού) ότι σε αρκετά σημεία οι προσεγγίσεις του υπερβαίνουν τα αυστηρά όρια της φιλοσοφικής και επιστημολογικής ανάλυσης, και υπακούουν στις απαιτήσεις της πολιτικής συγκυρίας του αντιφασιστικού μετώπου, του αντιφασιστικού και του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, σε συνδυασμό και με το κίνημα της ειρήνης στις αρχές της δεκαετίας του 1950 (βλέπε το κίνημα για την Έκκληση της Στοκχόλμης). Στην εποχή μας που ο ιρασιοναλισμός διακατέχει τώρα πλέον όλο το φάσμα λειτουργίας του καταναλωτικού συστήματος, με την εμπορευματοποίηση των ιδεών αλλά και των συναισθημάτων των ανθρώπων, των εγγενών τάσεών του ακόμα και προς τις ακραίες μορφές του ιρασιοναλισμού, την εσκεμμένη επιλογή των ιδεολόγων του συστήματος ενίσχυσης του ιρασιοναλισμού έναντι του ρασιοναλισμού στη διαμόρφωση της υπαρξιακής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της ζωής των ανθρώπων -σε συνδυασμό με την διαμόρφωση και την καθιέρωση της συμπεριφοράς και των απαιτήσεων του καταναλωτικού ανθρώπου- θα ήταν χρήσιμο να ξαναπιάσουμε την σκυτάλη του Λούκατς, αφού πρώτα τον μελετήσουμε κριτικά, χωρίς ιδεολογικές προκαταλήψεις. Εξάλλου, η Σχολή της Φρανκφούρτης, που φαίνεται να έχει περάσει για πολλούς στα αζήτητα, έχει να δώσει πολλά και για τη σημερινή Αριστερά, για το σημερινό αντικαπιταλιστικό, αντιιμπεριαλιστικό, αντιφασιστικό κίνημα, για το ευρύτερο κίνημα της κοινωνικής προόδου. Ένα άλλο στοιχείο που καθιστά ανενεργό και εξωπραγματικό ένα τέτοιο μοντέλο λαϊκού μετώπου είναι ότι η Κομιντέρν εκλάμβανε (και σωστά για την εποχή της) το προλεταριάτου, την εργατική τάξη ως την κύρια δύναμη του λαϊκού μετώπου, που εγγυούταν όχι μόνον την μαζικότητά του και την μαχητικότητά του, αλλά και την προοπτική του σοσιαλισμού. Σήμερα στο χώρο της Ευρώπης το προλεταριάτο εκείνης της περιόδου είναι

29 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ 27 μια μικρή μειοψηφία της εργατικής τάξης, των εργαζομένων. Ο ρόλος του στην παραγωγή είναι πολύ μικρότερος έως και ασήμαντος για μεγάλους πρωτοπόρους τομείς της παραγωγής και της οικονομίας. Τη θέση του την καταλαμβάνει το 7τνευματικό προλεταριάτο, οι μισθωτοί που κάνουν εξαρτημένη εργασία οι οποίοι και αποτελούν την πλέον σημαντική δύναμη της σύγχρονης τάξης των εργαζομένων. Ενώ τομείς της εργασιακής δραστηριότητας οι οποίοι έχουν ενταχθεί οργανικά στο οικονομικό σύστημα και στο σύστημα της παραγωγής, όπως είναι όλοι οι τομείς της πληροφορικής, των ΜΜΕ, αλλά και της «πολιτιστικής βιομηχανίας» παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην καταναλωτική κοινωνία, η οποία, με εξαίρεση τις ΗΠΑ, δεν είχε ακόμα ανα- 7ΐτυχθεί σε οργανικό μέρος του οικονομικού συστήματος στις χώρες της Ευρώπης, την περίοδο του μεσοπολέμου. Η συνειδητοποίηση αυτής της αλλαγής συνεπάγεται ουσιαστικές αλλαγές στην πολιτική και την κοινωνική φιλοσοφία της Αριστεράς, στην ταχτική της, με επΐ7ττώσεις και στην στρατηγική της, πράγμα που είναι αδύνατο να το κάνουν όσοι επιμένουν στις θέσεις της Κομιντέρν. Από αυτή την άποψη σχεδόν τίποτα δεν μπορεί να μας δώσει αυτό το σκέλος της πολιτικής της Κομιντέρν για το λαϊκό μέτωπο. Όμως χρήσιμη είναι η εμπειρία που αναφέρεται στην τομή την οποία έφερε η απόφαση στης Κομιντέρν και η αντίστοιχη εμπειρία των λαϊκών μετώπων, που είχε να κάνει με την υπέρβαση της παγιωμένης άποψης στους κομμουνιστές (αυτό χαρακτήριζε και τους σοσιαλδημοκράτες), ότι η αναφορά στο προλεταριάτο ήταν επαρκής όρος για την αναφορά τους στην ανθρωπότητα. Το άνοιγμα της πολιτικής του λαϊκού μετώπου της Κομιντέρν προς τα ευρύτερα στρώματα του λαού, καθώς και της πολιτικής για το Διεθνές Μέτωπο της Ειρήνης, που απευθυνόταν και στη διανόηση ειδικότερα, δημιουργούσε μια άλλη πολιτική φιλοσοφία και μιαν άλλη νοοτροπία: «η ολοφάνερη συνέπεια μιας τόσο πλατιάς συμμαχίας, που αγκάλιαζε την πλειοψηφία του λαού, ήταν ότι από δω και πέρα οι κομμουνιστές έπρεπε να μιλούν όχι μόνον στο όνομα της εργατικής τάξης, αλλά και στο όνομα όλης της ανθρωπότητας». (9)

30 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΓΡΙΟ Το γενικό συμπέρασμα το οποίο προκύπτει από αυτή τη σύντομη ανάλυση είναι ότι αυτή η αντίληψη και πρακτική συμμαχιών της Κομιντέρν δεν μπορεί να λειτουργήσει στις σύγχρονες συνθήκες και απαιτήσεις και για τον λόγο ότι δεν ανταποκρίνεται στο δημοκρατικό πνεύμα που διακρίνει τη σύγχρονη ριζοσπαστική Αριστερά για την οποία είναι ξένη κάθε σκέψη και πρακτική για την επιβολή κάποιου ηγεμονικού ρόλου της πάνω στους συμμάχους της. 0 ηγεμονικός ρόλος μιας οποιοσδήποτε δύναμης μιας συμμαχίας δεν επιβάλλεται πάνω στους άλλους και δεν αποτελεί αρχή κάποιου κόμματος στις σχέσεις του με τα άλλα κόμματα, γενικά με τους συμμάχους του. 0 ηγεμονικός ρόλος ενός κόμματος, μιας συνιστώσας μιας οποιοσδήποτε πολιτικής συμμαχίας μπορεί να υπάρχει και να λειτουργήσει ουσιαστικά μόνον εφόσον κατά έναν φυσιολογικό τρόπο αναγνωρίζεται από τους συμμάχους. Αλλά και τότε ποτέ δεν έχει το χαρακτήρα της επιβολής. Όταν και εφόσον λειτουργεί, με αυτόν τον τρόπο, λειτουργεί με τα χαρακτηριστικά του πρώτου ανάμεσα στους ίσους. Η παραπάνω αντίληψη είναι ακατάλληλη για την ενότητα ακόμα και κομμουνιστογενών πολιτικών δυνάμεων και ομάδων που έχουν διαφοροποιηθεί από την παραδοσιακή αντίληψη του μαρξισμού-λενινισμού και την πολιτική φιλοσοφία της Τρίτης Διεθνούς, όπως αυτή διαμορφώθηκε με την καθοριστική παρέμβαση σ αυτή του Στάλιν και των σταλινικών ηγεσιών στο κομμουνιστικό κίνημα. Εξάλλου, ούτε η αρχική λενινική αντίληψη για την ενότητα του εργατικού κινήματος είναι κατάλληλη, και για το λόγο ότι η αντίληψη εκείνη διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση και τις ανάγκες έκτακτων καταστάσεων στον κόσμο, στην Ευρώπη και στη Ρωσία, όταν κρίνονταν ή φαινόταν ότι κρίνονταν η συνολική πορεία της ανθρωπότητας, από το ρόλο που «καλούνταν» να διαδραματίσουν οι μπολσεβίκοι, οι λενινιστές... Και για το λόγο αυτό η εμπειρία εκείνης της εποχής και η αντίληψη του λενινισμού για την πολιτική, αλλά και η πολιτική που εξυπηρετούσε τις επιλογές της λενινστικής Αριστεράς εκείνης της περιόδου δεν πρέπει να αποτελούν όχι μόνον το μέτρο

31 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ 29 για τις οποιεσδήποτε προσπάθειες ενότητας των αριστερών δυνάμεων, αλλά ούτε καν πλαίσιο αναφοράς για τις οποιεσδήποτε προσπάθειες για κοινή δράση των ευρύτερων αριστερών δυνάμεων. Γένικότερα ο μαρξισμός-λενινισμός -τουλάχιστον όπως αυτός διαμορφώθηκε μέσα από τα σοβιετικά εγχειρίδια και τις ερμηνείες των ιδεολόγων του ΚΚΣΕ, και κατ επέκταση των κομμουνιστικών κομμάτων χωρίς αυτόνομη δική τους άποψη- δεν μπορεί να είναι το πλαίσιο αναφοράς για τέτοιες προσπάθειες. Αντίθετα είναι αρνητικός συντελεστής Ειδικότερα η εμμονή του κομμουνιστικού κόμματος στον ηγεμονικό του ρόλο (θα μπορούσα να πω η εμμονή στην «αρχή» επιβολής του ηγεμονικού του ρόλου) στις οποιεσδήποτε συμμαχίες ή ενωτικές προσπάθειες στο χώρο της Αριστεράς, που καθοδηγείται από την πίστη (με την ανάλογη νοοτροπία) του μοναδικού αυθεντικού εκφραστή του επαναστατικού πνεύματος του μαρξισμού και της Αριστεράς γενικότερα, στην εποχή μας δεν μπορεί πλέον να βρει ανταπόκριση από καμία αριστερή οργάνωση, από κανένα αριστερό κόμμα. Το γεγονός αυτό μπορεί να εκτιμηθεί και ως ένδειξη της προσπάθειας να διδαχτεί η Αριστερά από τις αρνητικές εμπειρίες του παρελθόντος και να δομήσει στην αντίληψή της για την πολιτική τις αρχές της δημοκρατίας. Ο ηγεμονικός ρόλος της οποιασδήποτε πολιτικής και ιδεολογικής συνιστώσας στην Αριστερά δεν θεωρείται πλέον ότι είναι δεδομένος και δεν μπορεί να επιβληθεί από κανέναν σε κανέναν. Κανένας δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αυτόκλητος φορέας μιας απριόρι ηγεμονίας. Μέσα από αυτό το πρίσμα κρίνεται και η ιστορική εμπειρία της Αριστεράς για την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για το σήμερα και το αύριο. Θα πρέπει λοιπόν να θεωρηθεί βέβαιο ότι η συσπείρωση των αριστερών δυνάμεων στη βάση του μαρξισμού-λενινισμού, ειδικότερα στην σοβιετική και την τριτοδιεθνιστική εκδοχή του, είναι και αδύνατη και απορριπτέα. Και είναι απορριπτέα όχι μόνο επειδή είναι αδύνατη (δηλαδή επειδή είναι αναποτελεσματική), αλλά και επειδή λειτουργεί εκφυλιστικά για την αυθεντικότητα της σύγχρονης Αριστεράς, γνώρισμα της οποίας είναι το δημοκρατικό πνεύμα και η δημοκρατική πρακτική. Αυτή η

32 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΓΡΙΟ διαπίστωση-θέση δεν αφορά τα κομμουνιστικά κόμματα και τις αριστερές επαναστατικές δυνάμεις γενικότερα των χωρών του τρίτου κόσμου. Εκεί το θέμα απαιτεί ειδική μελέτη. Σε πολλές από τις χώρες αυτές οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις των επαναστατών, η πολιτική παιδεία τους, αλλά και η γενικότερη κατάσταση του λαού και της χώρας καθιστούν το λενινισμό αυθεντική ιδεολογική και πολιτική έκφραση, σε μια ιδιαίτερη παραλλαγή για κάθε χώρα, που λαμβάνει υπόψη της τη νέα πραγματικότητα -εθνική, διεθνική και παγκόσμια-, τις απαιτήσεις και τις δυνατότητες ατής της νέας πραγματικότητας.(ιο) Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι θα πρέπει να απορριφθεί το αντικαπιταλιστικό και το επαναστατικό πνεύμα του μαρξισμούλενινισμού και η προοπτική του κομμουνισμού. Σημαίνουν την απόρριψη του δογματισμού και του σεκταρισμού που διακατέχει την κοινωνική και ειδικότερα την πολιτική του φιλοσοφία, την απόρριψη της στεγανοποιημένης δομής του που καθιστά αδύνατο τον επανακαθορισμό ή και τη δημιουργική αναθεώρηση των θέσεων και των αρχών του, που τον καθιστούν μη λειτουργικό για το σύνθετο έργο της Αριστεράς στο σύγχρονο κόσμο. Η απόρριψη της δομής του, του δογματικού και σεκταριστικού πνεύματός του βέβαια έχει νόημα μόνον εφόσον αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της προσπάθειας για την αποκατάσταση της διαλεκτικής αντίληψης της Αριστεράς ως μεθόδου ερμηνείας και αλλαγής του κόσμου. Η μαρξιστική μέθοδος είναι σταθερή συνιστώσα της Αριστεράς ως δύναμης κοινωνικής αλλαγής, που καθορίζει τη στάση της απέναντι στην ιστορία και στον εαυτό της, απέναντι στον κόσμο Σ αυτή την αντίληψη σταθερό και αδιαπραγμάτευτο στοιχείο της Αριστεράς είναι η ριζική αμφισβήτηση του καπιταλισμού στο επίπεδο της θεωρίας και της πολιτικής πράξης. Με δεδομένη αυτή την παραδοχή θα πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι αναγκαία προϋπόθεση για τη συσπείρωση (και για την ενότητα) των αριστερών δυνάμεων είναι η αντικαπιταλιστική αιχμή της πολιτικής τους αντίληψης η οποία θα πρέπει να εκφράζεται και από μια ανάλογη αντίληψη προοδευτικής υπέρβασης του καθεστώτος της κυριαρχίας του κεφαλαίου. Η εγκατάλειψη αυτής της στάσης συνεπάγεται τον ιδεολογικό εκφυλισμό της

33 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Αριστερός, με αρνητικές επιπτώσεις στην αριστερή πολιτική, με τον κίνδυνο -μάλλον με τη βεβαιότητα- απώλειας της αριστερής ταυτότητας. Πρόκειται για μια σταθερή μεταβλητή η οποία δεν υπόκειται στη λογική του γνωστού συνθήματος ότι σε έναν κόσμο που όλα αλλάζουν η Αριστερά δεν μπορεί να παραμένει η ίδια.(ιι) Σπεύδω να πω ότι στις κρίσεις μας για τις παραπάνω εκτιμήσεις και θέσεις θα πρέπει να έχουμε υπόψη το καθοριστικό γεγονός για τις εξελίξεις στο χώρο της Αριστερός, ότι μετά την καταστολή από τα στρατεύματα του Συμφώνου της Βαρσοβίας, κυρίως από το σοβιετικό στρατό, της «Άνοιξης της Πράγας», η πρωτοβουλία για την ενότητα -με τους δικούς της όρους- των ευρύτερων δυνάμεων της Αριστεράς είχε αρχίσει να περνά στη σοσιαλδημοκρατία, με το απίθανο για την προηγούμενη περίοδο αποτέλεσμα διάλυσης σειράς κομμουνιστικών κομμάτων στις χώρες του πρώην πλέον υπαρκτού σοσιαλισμού ή της αυτόβουλης μετατροπής τους σε σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Αυτή η εξέλιξη, μαζί με το γεγονός της ριζικής υποχώρησης της αριστερής νοοτροπίας στο χώρο της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας, έως και την ριζική εξουδετέρωσή της, που επιμένει να αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερά, έχει δημιουργήσει μια χωρίς προηγούμενο εννοιολογική σύγχυση γύρω από τη λέξη και τον όρο Αριστερά. Αυτή η εξέλιξη σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ακραιφνή αστικά κόμματα χρησιμοποιούν αριστερή φρασεολογία έχει επιδεινώσει την εννοιολογική σύγχυση και την αμηχανία όσον αφορά την απάντηση στο επίκαιρο ερώτημα «Τι είναι Αριστερά στην εποχή μας;», «Ποιος μπορεί να θεωρείται στην εποχή μας Αριστερός;» Η κατάσταση αυτή έχει επιδεινωθεί σε βαθμό που ακόμα και ο αρνητικός προσδιορισμός του όρου Αριστερός για πολλούς αριστερούς έχει πάψει να λειτουργεί ως σταθερός και σίγουρος τρόπος αρνητικού ετεροπροσδιορισμού, έστω με την έννοια ότι παλιότερα ο Αριστερός γνώριζε τι δεν είναι, διατηρώντας μια προσωπική, υποκειμενική έστω άποψη, για το τι πίστευε ότι είναι. Έτσι, για πολλούς έχει πάψει πλέον να λειτουργεί ως κανόνας ο προσδιορισμός του Έλληνα Αριστερού σε αντίδια-

34 32 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ, ΑΤΡ10 στολή με το Δεξιό, πολύ λιγότερα λειτουργεί η αντιδιαστολή με τον κεντρώο ή καθόλου δεν λειτουργεί πλέον αυτός ο αρνητικός προσδιορισμός. Σ αυτό συμβάλλει και η σύγχυση που δημιουργούν οι εσκεμμένες, μάλλον, (συστηματικά επαναλαμβανόμενες) δηλώσεις πολιτικών, αλλά και διανοουμένων, πέραν του αριστερού χώρου (με επιπτώσεις και στον αριστερό χώρο) ότι δεν υπάρχουν πλέον οι πολιτικές και οι ιδεολογικές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε δεξιούς, αριστερούς και κεντρώους. Είναι σαφές ότι για όποιον αποδέχεται αυτή την «εκτίμηση», αυτή τη θέση, ο προσδιορισμός της λέξης Αριστερός και Αριστερά είναι χωρίς νόημα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα βέβαια για τον ορισμό της Αριστερός είναι το γεγονός ότι για πολλούς αριστερούς (ιδιαίτερα για τους παλαιότερους) έχει χάσει την αξία της η διπλή χρήση του όρου Αριστερά, όπως αυτή διαμορφώθηκε στην πορεία εξέλιξης του εργατικού και του αριστερού εν γένει κινήματος από την Πρώτη εργατική Διεθνή ως την κατάργηση της Σοβιετικής Ένωσης και των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού στο χώρο της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Αξίζει νομίζω να επιχειρηθεί εδώ μια γενική ιστορική θεώρηση αυτής της εξέλιξης. Πιστεύω ότι από μια τέτοια ενέργεια μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα για τη σύγχρονη Αριστερά. Η διπλή χρήση του όρου Αριστερά Στην πορεία εξέλιξης της Αριστερός ως κινήματος διαμορφώθηκαν δυο κύριες αντιλήψεις για την αριστερά οι οποίες αναφέρονται στα δυο κύρια πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα. Μιλώ εδώ για την Αριστερά με τη διπλή έκφρασή της στο εργατικό κίνημα - την κομμουνιστική και τη μη κομμουνιστική, τη σοσιαλδημοκρατική Αριστερά (με ιδεολογικό υπόβαθρο το μαρξισμό, σύμφωνα με τη δική της ερμηνεία), όπως αυτή εξελίχθηκε μετά την εμφάνιση της κομμουνιστικής (λενινιστικής) Αριστερός, σε μια πορεία 40 και πλέον χρόνων, ως τη δεκαετία του 1950, που η σημαντικότερη συνιστώσα της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας, η Ιέρμανική σοσιαλδημοκρατία εγκατέλειψε και επίσημα το

35 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ 33 μαρξισμό. Πρόκειται για τη σοσιαλδημοκρατία η οποία αφού εγκατέλειψε το μαρξισμό, βαθμιαία εγκατέλειψε και την ιδέα υπέρβασης του καπιταλισμού, εγκαταλείποντας συγχρόνως και τη μαρξική ιδέα του σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Το ρεύμα αυτό καθορίζει το ρόλο του στην κοινωνία έχοντας ως πλαίσιο αναφοράς τα δυνητικά όρια βελτίωσης του καπιταλισμού, με σκοπό να συμβάλλει στη βελτίωση των όρων ζωής των εργαζομένων και του λαού γενικά και να αμβλύνει ή να αντισταθμίσει τις αρνητικές επιπτώσεις της κερδοσκοπικής δραστηριότητας και λογικής του κεφαλαίου, με τα μέτρα που παίρνει όταν βρεθεί στην εξουσία, την οποία και διεκδικεί συστηματικά. Από αυτή την άποψη στέκεται κριτικά απέναντι στις αρνητικές πλευρές της εξουσίας του κεφαλαίου, ωστόσο δεν επιδιώκει την ανατροπή της, δεν επιδιώκει την κατάργηση του καπιταλισμού. Προσδιορίζει την αριστερή στάση της απέναντι στον καπιταλισμό με βάση τα πραγματικά ή τα υποτιθέμενα δυνητικά όρια βελτίωσής του. Βέβαια, όταν βρεθεί στη θέση να ασκήσει την κυβερνητική εξουσία λειτουργεί κατά βάση σύμφωνα με τους νόμους που επιτρέπουν και εξασφαλίζουν την διατήρηση της οικονομικής εξουσίας του κεφαλαίου, την διατήρηση και αναπαραγωγή του καπιταλισμού. Η παραπάνω εκτίμηση αφορά όλες τις μορφές έκφρασης της σοσιαλδημοκρατίας (μαζί και των σοσιαλιστικών κομμάτων, τουλάχιστον για το χώρο της Ευρώπης) πριν από την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, δηλαδή αφορά την περίοδο πριν από το Έκτοτε βαθμιαία αναπτύχθηκε η τάση της ονομαζόμενης «φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας» η οποία κατά βάσει έχει απολέσει το στοιχείο της κριτικής απέναντι στον καπιταλισμό. Έχει αποδεχτεί την λογική του νεοφιλελευθερισμού και γι αυτό εξαρτά την φιλολαϊκή πολιτική της από την καλή πορεία των υποθέσεων του κεφαλαίου, με μόνη απαίτηση απέναντι του τη συμβολή του στην οικονομική ανάπτυξη. Με αυτούς τους όρους κάνει ότι θεωρεί αναγκαίο για να ευεργετηθεί το κεφάλαιο σ αυτή τη διπλή λειτουργία του. Γι αυτή την τάση ο χαρακτηρισμός του διαχειριστή των υποθέσεων του κεφαλαιοκρατικού συστήματος ταιριάζει πέρα για πέρα. Γι αυτό είναι απατηλό να

36 Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΧΘΕΣ. ΣΗΜΕΡΑ. ΑΓΡΙΟ χρησιμοποιείται αναφορικά με αυτή τη σοσιαλδημοκρατία η λέξη Αριστερά. Αυτό σημαίνει ότι σήμερα, με δεδομένη τη λειτουργία τους στα όρια του καπιταλισμού, υπάρχουν δυο τάσεις ή δυο παραλλαγές της σοσιαλδημοκρατίας. Αξίζει να ειπωθεί ότι όχι μόνον η δεύτερη, αλλά και η πρώτη παραλλαγή της σοσιαλδημοκρατίας διαφέρει από την παραδοσιακή μεταρρυθμιστική σοσιαλδημοκρατία της Δεύτερης Διεθνούς και του Μπερνστάιν. Έτσι κάνοντας, με βάση τα σημερινά δεδομένα, το διαχωρισμό ανάμεσα στην ριζοσπαστική και την σοσιαλδημοκρατική Αριστερά θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι αυτός ο διαχωρισμός δεν είναι ταυτόσημος με τον παραδοσιακό διαχωρισμό της Αριστερός σε μεταρρυθμιστική και επαναστατική. Η Αριστερά του εργατικού κινήματος (για την Αριστερά με αυτή την ιστορική καταβολή γίνεται εδώ λόγος) από την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών (Πρώτη Διεθνής) και πολύ πιο καθαρά μετά την ίδρυση της Δεύτερης Διεθνούς χωρίζεται σε ρεφορμιστική και σε επαναστατική. Αυτό όμως δεν αφορούσε την αποδοχή ή όχι του ιστορικού σκοπού του κινήματος, που ήταν η υπέρβαση του καπιταλισμού - ο σοσιαλισμός. Σ αυτό ήταν όλοι σύμφωνοι. Διαφωνούσαν στον τρόπο επίτευξης αυτού του ιστορικού σκοπού, καθώς και σε θέματα οικονομικής θεωρίας του μαρξισμού, με έμφαση στο θέμα του μοντέλου του σοσιαλισμού και της σχέσης σοσιαλισμού και κομμουνισμού. Γι αυτά τα θέματα βλέπε αναλυτικά σχετική μελέτη για τις απόψεις του Μπερνστάιν και του Καούτσκυ (Παράρτημα 4.) από την οποία προκύπτει ότι η χρήση του όρου ρεφορμιστής ως το αντίθετο του επαναστάτη δεν είναι δόκιμος. Το πρόβλημα δεν ήταν και για τον Μπερνστάιν η μεταρρύθμιση καθεαυτή, αλλά η μεταρρύθμιση ως οργανικό μέρος της διαδικασίας μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, που συνιστά επαναστατική αλλαγή οριζόμενη με κοινωνικούς και πολιτικούς όρους. Χρησιμοποιώ εδώ αντιπαραθετικά τους όρους ρεφορμιστής και επαναστάτης για να δώσω το κλίμα της ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης όπως αυτή καταγράφτηκε στην μαρξιστική σκέψη και καθιερώθηκε σε όλο το χώρο της Αριστερός ή σχεδόν σε όλο το χώρο της Αριστερός.

37 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Οι ρεφορμιστές υποστήριζαν ότι το εργατικό κίνημα μπορεί μέσα από μία διαδικασία μεταρρυθμίσεων να φτάσει στο σοσιαλισμό, ενώ οι επαναστάτες υποστήριζαν ότι αυτό είναι αδύνατο, ότι η υπέρβαση του καπιταλισμού μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη δυναμική κατάργησή του, με την ακαριαία επαναστατική εξέγερση των εργατών, που θα ανατρέψουν με δυναμικό τρόπο την εξουσία του κεφαλαίου, το κράτος του κεφαλαίου και θα δημιουργήσουν το κράτος των εργατών. Υπήρχε λοιπόν και για τα δυο κύρια ρεύματα του εργατικού σοσιαλιστικού κινήματος ένα κοινό θεωρητικό πλαίσιο - ο μαρξισμός. Ακόμα και μετά την ίδρυση της Τρίτης (κομμουνιστικής) Διεθνούς, της Κομιντέρν, και τη συστηματική προπαγάνδα των κομμουνιστικών κομμάτων που αμφισβητούσε τον αριστερό χαρακτήρα των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. θεωρούσαν συλλήβδην όλα τα κόμματα της Σοσιαλιστικής Διεθνούς ρεφορμιστικά, δηλαδή ως κόμματα τα οποία είχαν απαρνηθεί το μαρξισμό και μαζί την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού. Η στάση αυτή της Κομιντέρν και γενικότερα των κομμουνιστικών κομμάτων δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, δεν εξέφραζε την αλήθεια. Η ιστορική αλήθεια είναι βέβαια ότι τα περισσότερα κόμματα της Σοσιαλιστικής Διεθνούς (αυτό το λέω με την επιφύλαξη επιβεβαίωσής της με ειδική μελέτη) δεχόντουσαν ως θεωρητική βάση της ιδεολογίας τους το μαρξισμό. Με σημαντικότερο για όλη αυτή την ιστορική περίοδο της Σοσιαλιστικής Διεθνούς το Γερμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Αν και θα πρέπει να πω ότι είχε αρχίσει να διαμορφώνεται το πολιτικό και ιδεολογικό κλίμα το οποίο προετοίμαζε την απομάκρυνση από το μαρξισμό και την απόρριψή του τελικά. Αυτό έγινε με το νέο πρόγραμμα του Γερμανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος που εγκρίθηκε το 1959.(12) Τώρα πλέον η διαφορά ανάμεσα στα δυο κύρια ρεύματα της Αριστερός και σε θεωρητικό επίπεδο απόκτησε μια πλήρη σαφήνεια. Από κει και μετά κυριολεκτούμε όταν μιλούμε για μαρξιστική και μη μαρξιστική Αριστερά. Αυτή η εξέλιξη είχε τις εξής κρίσιμες συνέπειες για την ευρωπαϊκή, κυρίως, Αριστερά: