Η Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους, ως η Βασική Αιτία Εκδήλωσης των Οικονομικών Κρίσεων: Η Περίπτωση της Ελλάδας

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ «ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: Περιφερειακή Ανάπτυξη. Η Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους, ως η Βασική Αιτία Εκδήλωσης των Οικονομικών Κρίσεων: Η Περίπτωση της Ελλάδας Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος Στέργιου Σερέτη ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Τσαλίκη Περσεφόνη i

2 Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφής αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα: ΣΕΡΕΤΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ Υπογεγραμμένος: Ημερομηνία: 25/06/200 ii

3 Περίληψη Το βασικό ερώτημα το οποίο η εργασία αυτή προσπαθεί να απαντήσει είναι αν η εκδήλωση των οικονομικών κρίσεων στις σύγχρονες οικονομίες είναι αποτέλεσμα της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Ενώ όλοι οι μεγάλοι οικονομολόγοι (Marx, Keynes, Smith, Ricardo, Schumpeter, Mill) αποδέχονται στην ανάλυση τους την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους ως βασικό νόμο της οικονομίας, μόνο στην ανάλυση του Μαρξ βρίσκει κανείς την επιστημονική ανάλυση του τρόπου με τον οποίο συνδέεται η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους με την εκδήλωση των οικονομικών κρίσεων. Η παρούσα εργασία στο 1 ο μέρος παραθέτει την προσέγγιση των κλασσικών και άλλων μεγάλων οικονομολόγων για την πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους. Συγκεκριμένα αναφέρονται οι απόψεις των κλασικών οικονομολόγων, του Marx του Schumpeter κ.α. Στη συνέχεια, στο 2 ο μέρος η εργασία επικεντρώνεται στα επιχειρήματα του Marx για την εξήγηση της μακροχρόνιας πτωτικής πορείας του μέσου ποσοστού κέρδους της οικονομίας και τη σύνδεση αυτής της πορείας με την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης. Παρουσιάζεται αναλυτικά ο μηχανισμός που οδηγεί τις σύγχρονες οικονομίες στις οικονομικές διακυμάνσεις και κρίσεις. Στο 3 ο μέρος παρουσιάζεται η εμπειρική ανάλυση της εργασίας δηλαδή παρουσιάζεται η εξέλιξη του Ποσοστού Κέρδους και του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ - GDP) στην Ελλάδα για την περίοδο και πραγματοποιείται μία σύντομη ιστορική αναδρομή των χαρακτηριστικών της μεταπολεμικής ελληνικής οικονομίας. Το 3 ο μέρος ολοκληρώνεται με την παρουσίαση ενός απλού οικονομετρικού υποδείγματος που χρησιμοποιείται στην iii

4 προσπάθεια μας να συνδέσει την πορεία του ποσοστού του κέρδους με το ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας. Στο 4 ο μέρος παρουσιάζονται τα συμπεράσματά μας. iv

5 Ευχαριστίες Ευχαριστώ την επιβλέπουσα καθηγήτρια κ. Περσεφόνη Τσαλίκη Επίκουρη Καθηγήτρια στον Τομέα Ανάπτυξης και Προγραμματισμού του Οικονομικού Τμήματος του Α.Π.Θ. για την αμέριστη και ουσιαστική επιστημονική βοήθεια και καθοδήγηση που μου παρείχε. Χωρίς την βοήθεια της, το παρόν εγχείρημα θα ήταν απραγματοποίητο. Ευχαριστώ θερμά τον Επίκουρο Καθηγητή Ζαρωτιάδη Γρηγόρη για τις εξαιρετικές παρατηρήσεις του. Ευχαριστώ θερμά τον συνάδελφο Παϊταρίδη Δημήτρη, υποψήφιο διδάκτορα Πολιτικής Οικονομίας και τους μεταπτυχιακούς συναδέλφους Μανδάνα Ζήση και Τραχανά Μανώλη για την βοήθεια τους και τις επισημάνσεις τους. Οι γονείς μου σήκωσαν μεγάλο φορτίο υλικής υποστήριξης κατά τη διάρκεια των σπουδών μου και γι αυτό τους ευχαριστώ απεριόριστα. v

6 Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1 ο : Το ποσοστό κέρδους στην οικονομική σκέψη Εισαγωγή Η πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους Adam Smith... 5 David Ricardo... 8 J.S.Mill J. M. Keynes Schumpeter Νεοκλασικοί και κέρδος Κεφάλαιο 2 ο : Marx και Ποσοστό Κέρδους Εισαγωγή Η μαρξική θεωρία του ανταγωνισμού Το Ποσοστό Κέρδους Ο μαρξικός νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους Η μαρξική ερμηνεία των οικονομικών κρίσεων Κεφάλαιο 3 ο : Εμπειρική Μελέτη: Το Ποσοστό Κέρδους στην ελληνική οικονομία την περίοδο Εισαγωγή Η μεταπολεμική ελληνική οικονομία. Η εξέλιξη του ΑΕΠ και του Ποσοστού του κέρδους : Η χρυσή εποχή του ελληνικού καπιταλισμού : Η πρώτη περίοδος κρίσης : Η επιδείνωση της κρίσης : Μερική ανάκαμψη της κερδοφορίας : Η περίοδος της Σύγκλισης Εμπειρικός έλεγχος Εκτίμηση και έλεγχος του υποδείγματος με εξαρτημένη το ποσοστό του κέρδους 50 vi

7 2. Εκτίμηση και έλεγχος του υποδείγματος με εξαρτημένη το ρυθμό αύξησης του Α.Ε.Π Έλεγχος Αιτιότητας (Granger Causality Test).57 Κεφάλαιο 4ο : Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενόγλωσση Ελληνική ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα Α Παράρτημα Β 67 Παράρτημα Γ.68 Παράρτημα Δ.. 68 Παράρτημα Ε vii

8 Κεφάλαιο 1 ο Το ποσοστό του κέρδους στην οικονομική σκέψη 1.1 Εισαγωγή Η έννοια της οικονομικής κρίσης αναφέρεται σε ένα μικρό ή μεγάλο ρήγμα στη διαδικασία αναπαραγωγής του οικονομικού συστήματος. Η κρίση μπορεί να είναι μερική ή γενική ανάλογα με τη σοβαρότητα, την έκταση και τη χρονική διάρκεια αυτού του ρήγματος. Οι θεωρίες οικονομικών κρίσεων προσπαθούν να εξηγήσουν πως και γιατί το οικονομικό σύστημα συναντά προβλήματα στη διαδικασία αναπαραγωγής του. Για παράδειγμα, στη σχετική βιβλιογραφία συναντάμε θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η περιοδική εμφάνιση κρίσεων θεωρείται ένα σχεδόν φυσιολογικό γεγονός που πηγάζει είτε από τη γενικότερη άναρχη, ασυντόνιστη φύση του συστήματος είτε από πιο συγκεκριμένες πλευρές της λειτουργίας του, όπως η τεχνολογική μεταβολή, η διανομή του εισοδήματος, η διαθέσιμη εργατική δύναμη κλπ. (Τσουλφίδης, 2009: Μαυρουδέας, 2008: Τσαλίκη, 2000: Ioakimoglou and Milios, 1993: Shaikh, 1987a). Σε πλήρη αντίθεση βρίσκονται οι θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες η καπιταλιστική οικονομία χαρακτηρίζεται από την αρμονική και απρόσκοπτη μακροχρόνια ανάπτυξη με αποτέλεσμα η όποια παρέκκλιση-κρίση ερμηνεύεται ex post ως το αποτέλεσμα της δράσης εξωγενών παραγόντων, όπως κακή νομισματική πολιτική, πολιτική κρίση, κλπ. (Friedman, 1986). Η αντίληψη αυτή υπάρχει όχι μόνο στη νέο-κλασική οικονομική θεωρία αλλά και στην Κεϋνσιανή ανάλυση. 2

9 Η παραπάνω θεμελιακή αντίθεση σχετικά με τον τρόπο και το χαρακτήρα εκδήλωσης των οικονομικών κρίσεων επιβάλλει την ανάλυση της ίδιας της φύσης του καπιταλιστικού συστήματος. Πράγματι, η δομή και ο τρόπος λειτουργίας του καπιταλισμού οδηγούν το οικονομικό σύστημα στην αυξανόμενη συσσώρευση με αποτέλεσμα η διευρυμένη αυτοεπέκταση του και όχι η στασιμότητα να είναι η κανονική του εξέλιξη. Το τελευταίο δεν υπονοεί πως η διαδικασία συσσώρευσης είναι ομαλή και χωρίς ρήξεις ή ρωγμές στη διαδικασία αναπαραγωγής της οικονομίας. Ακόμα περισσότερο οι οποιεσδήποτε διακυμάνσεις δεν οφείλονται σε τυχαία ή φυσικά φαινόμενα ή κακές πολιτικές (νεοκλασική και κεϋνσιανή θέση). Σύμφωνα με τον Marx, τα όρια συσσώρευσης είναι εξ ολοκλήρου ενδογενή της ίδιας της διαδικασίας συσσώρευσης, δηλαδή, «το πραγματικό εμπόδιο του καπιταλιστικού συστήματος είναι το ίδιο το κεφάλαιο» (Marx, 1867). Ποιος είναι ο μηχανισμός λοιπόν που δεν επιτρέπει στον καπιταλισμό να αναπαράγεται χωρίς ρήξεις; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται από την διαπίστωση ότι η καπιταλιστική συσσώρευση έχει ως κίνητρο την ολοένα και μεγαλύτερη κερδοφορία που εκφράζεται με το ποσοστό του κέρδους το οποίο ορίζεται ως ο λόγος του μεριδίου των κερδών προς το κεφάλαιο. Όμως η αυξανόμενη καπιταλιστική συσσώρευση οδηγεί στο νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους και συνεπώς στη διακοπή της περαιτέρω συσσώρευσης. Η έλλειψη κινήτρου συσσώρευσης (έλλειψη επενδύσεων) συνεπώς αναπόφευκτα οδηγεί σε προσωρινή, μικρή ή μεγάλη διακοπή της αναπαραγωγικής διαδικασίας, δηλαδή οδηγεί στην εκδήλωση της οικονομικής κρίσης. 3

10 Ενώ υπάρχει αποδοχή του νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους από όλους τους μεγάλους οικονομολόγους οι λόγοι που οδηγούν στην πτώση διαφέρουν. Έτσι ο Smith αποδίδει την ισχύ του νόμου στην ένταση του ανταγωνισμού και στην πίεση που αυτός ασκεί στις τιμές των εισροών, ο Ricardo και ο J.S. Mill υποστηρίζουν ότι η άνοδος των τιμών των αγροτικών προϊόντων εξαιτίας της φθίνουσας παραγωγικότητας της γης αποτελούν τον κύριο μοχλό για τη φθίνουσα κερδοφορία. Οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι αποδίδουν την πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους στην φθίνουσα οριακή παραγωγικότητα του κεφαλαίου, ενώ ο Schumpeter εκτιμά ότι η αλλοίωση της λειτουργίας της επιχείρησης σε συνδυασμό με τη φθίνουσα σημασία των τάξεων που δίνουν πολιτική υποστήριξη στον καπιταλισμό, αποτελούν μερικούς από τους παράγοντες που οδηγούν στην πτώση του κέρδους και την οικονομία σε στασιμότητα (Eltis, 1989). Τέλος ο Marx υποστηρίζει ότι η συνεχής αύξηση της μηχανοποίησης της παραγωγής που επιβάλλεται από τον αδυσώπητο ανταγωνισμό οδηγεί στην αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Στη συνέχεια του κεφαλαίου αυτού παρατίθενται συνοπτικά οι απόψεις των κλασικών και άλλων οικονομολόγων για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. 4

11 1.2 Η Πτωτική Τάση του Ποσοστού του Κέρδους. Το καπιταλιστικό σύστημα εμφανίζεται εύκολα αντιληπτό στην επιφάνεια, ενώ στο βάθος είναι εξόχως πολύπλοκο. Το βασικό ερώτημα που καλείται να απαντήσει η οικονομική θεωρία είναι ποια είναι η κινητήρια δύναμη αυτού του συστήματος. Το κίνητρο του κέρδους, κατά κοινή αποδοχή, αποτελεί την κινητήρια δύναμη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δημιουργώντας συμπεριφορές οι οποίες ωθούν τους καπιταλιστές και τους εργάτες στην Χομπσιανή αρχή «ο καθένας εναντίον όλων» (Shaikh, 2004). Όλοι οι μεγάλοι οικονομολόγοι, από διαφορετικές αφετηρίες ο καθένας, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το ποσοστό του κέρδους έχει μια μακροχρόνια πτωτική τάση. Στη συνέχεια παρατίθενται οι βασικές θέσεις των επιφανέστερων εξ αυτών. Adam Smith Ο Smith ήταν ο πρώτος οικονομολόγος που συνειδητοποίησε τη σημασία του ποσοστού κέρδους ως ρυθμιστή των κινήσεων του καπιταλιστικού συστήματος (Meek, 1967:18). Ο Tucker (1960:60) υποστηρίζει ότι η ανάλυση του Smith σχετικά με την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους είναι πιο λεπτομερής από αυτή που θεωρείται συνήθως και παρουσιάζεται όχι μόνο στα κείμενα της ιστορίας της οικονομικής σκέψης αλλά και στις γραφές σημαντικών οικονομολόγων του παρελθόντος. Η συνηθισμένη παρουσίαση της άποψης του Smith είναι ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων (μονάδων κεφαλαίου) ασκεί πίεση στις διαθέσιμες εισροές (πρώτες ύλες, εργασία κ.λ.π.) με αποτέλεσμα την αύξηση της τιμή τους 5

12 και την αναπόφευκτη μείωση του ποσοστού του κέρδους. Σύμφωνα λοιπόν με την θεωρία του Smith, όπως αυτή προτάθηκε από πολλούς, για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους σημασία έχει η ένταση του ανταγωνισμού στις αγορές των αγαθών και υπηρεσιών και στις αγορές των συντελεστών παραγωγής. Έτσι καταγράφονται τρεις βασικοί λόγοι που σύμφωνα με τον Smith οδηγούν στην πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους. Αυτοί οι λόγοι σύμφωνα με τον Τσουλφίδη (2004:91-92)είναι: 1. Ο ανταγωνισμός των επιχειρηματιών στην αγορά εργασίας. Όσο η συσσώρευση κεφαλαίου αυξάνεται, τόσο αυξάνεται η ζήτηση εργασίας με αποτέλεσμα την αύξηση των μισθών και συνεπώς την πτώση των κερδών και του ποσοστού κέρδους. 2. Ο ανταγωνισμός των επιχειρηματιών στην αγορά καταναλωτικών αγαθών. Όσο αυξάνεται η παραγόμενη ποσότητα, τόσο αυξάνεται ο ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρηματιών στην αγορά προϊόντος. Οι επιχειρηματίες, προκειμένου να επιβιώσουν από τον ανταγωνισμό, μειώνουν τις τιμές και συνεπώς μειώνουν τα κέρδη και το ποσοστό κέρδους τους. 3. Ο ανταγωνισμός στην αγορά κεφαλαιουχικών αγαθών. Με δεδομένο ότι οι επενδυτικές ευκαιρίες είναι περιορισμένες, συνεπάγεται ότι η συσσώρευση κεφαλαίου και ο ανταγωνισμός οδηγούν σε πτώση των κερδών Όμως η ανάλυση του Smith για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους είναι πιο σύνθετη από ότι παρουσιάζεται συνήθως στα κείμενα της ιστορίας της οικονομικής σκέψης. Μια προσεκτική ανάγνωση των κειμένων δείχνει ότι η 6

13 ενδυνάμωση του ανταγωνισμού είναι το αποτέλεσμα του μειωμένου ποσοστού κέρδους παρά η αιτία της και ότι η πτώση στο ποσοστό κέρδους αποδίδεται στην κεφαλαιοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας, θέση που πολύ ταιριάζει με αυτή του Marx. Πράγματι ο Smith υποστηρίζει ότι ο αυξανόμενος ανταγωνισμός μεταξύ των κεφαλαίων επιφέρει την εξισορρόπηση των κερδών στις διαφορετικές σφαίρες της παραγωγής (Marx, 1867:438). Η πτώση όμως του ποσοστού κέρδους επέρχεται από την συσσώρευση και τα κίνητρα των ανθρώπων που τους αναγκάζουν να συσσωρεύουν (Smith, 1936:362). Για τις σύγχρονες κοινωνίες ο Smith γίνεται συγκεκριμένος υποστηρίζοντας ότι το κίνητρο για συσσώρευση είναι η συνεχής επιθυμία των ανθρώπων να πραγματοποιούν κέρδη. Ο Marx στηρίχτηκε στην ερμηνεία του Ricardo για τον Smith σχετικά με το νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους με αποτέλεσμα να κρίνει τη θεωρία του ως λογικά ασυνεπή. Αυτό είναι ειρωνικό, επειδή ο Smith έχει πολλές ομοιότητες με τον Marx, δεδομένου ότι και για τους δύο η διαίρεση της εργασίας και η μηχανοποίηση της παραγωγής οδηγούν στην αύξηση του προϊόντος ανά μονάδα κεφαλαίου, δηλαδή στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Η διαίρεση της εργασίας και η μηχανοποίηση δρώντας σε συνδυασμό, με ένα κατά προσέγγιση σταθερό μερίδιο κερδών οδηγούν στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους που εντείνει στη συνέχεια τον ανταγωνισμό. Κατά συνέπεια και για τον Smith όπως και για τον Marx η ενδυνάμωση του ανταγωνισμού είναι το αποτέλεσμα του μειωμένου ποσοστού κέρδους παρά η αιτία του (Paitaridis and Tsoulfidis, 2009). 7

14 David Ricardo Η θέση του Ricardo για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, στηρίζεται στη θεωρία του για τη γαιοπρόσοδο και τις φθίνουσες αποδόσεις στη γεωργία. Ο μηχανισμός της πτωτικής αυτής τάσης του ποσοστού του κέρδους και η συνακόλουθη κρίση του καπιταλιστικού συστήματος ξεκινά με τους καπιταλιστές οι οποίοι έχουν την ακόρεστη επιθυμία να αποκομίσουν όσα περισσότερα κέρδη μπορούν, τα οποία αποταμιεύουν και στη συνέχεια τα επενδύουν προκειμένου να αποκομίσουν ακόμα περισσότερα κέρδη. Έτσι, επεκτείνουν την παραγωγική τους δραστηριότητα και ενεργοποιούν μια σειρά από αλυσιδωτές αντιδράσεις με καταλυτικές συνέπειες για το μέλλον του ίδιου του συστήματος (Τσουλφίδης, 2004:138). Η βασική συνέπεια της επέκτασης της παραγωγικής διαδικασίας από τους καπιταλιστές είναι η εμφάνιση φθινουσών αποδόσεων στη γεωργία η οποία αλυσιδωτά προκαλεί την αύξηση του κόστους εργασίας σταδιακά σε όλους τους κλάδους. Σύμφωνα με τον Ricardo, ο φυσικός μισθός είναι σταθερός λόγω της θεωρίας του περί «μισθού επιβίωσης», τα δε κέρδη (Π) που αποσπώνται από την εργασία του παραγόμενου προϊόντος (Q) και των μισθών (W) ενός γεωργικού εργάτη ισούνται με τη διαφορά Π = Q-W. Αν το απαιτούμενο κεφάλαιο είναι Κ τότε το ακαθάριστο ποσοστό κέρδους θα ισούται με (Q-W)/K. Η συνεχής τάση της οριακής αγροτικής παραγωγικότητας να μειώνεται, δηλαδή το Q να πέφτει λόγω της φθίνουσας απόδοσης της οριακής γης και το κόστος του κεφαλαίου ανά εργάτη να αυξάνει, τότε αναπόφευκτα οδηγούμαστε στη μείωση του συνολικού ποσοστού κέρδους στην γεωργία. Όπως και στην περίπτωση του Smith, η πτώση του ποσοστού του κέρδους στον 8

15 αγροτικό τομέα μειώνει την κερδοφορία εξίσου στη βιομηχανία και στο εμπόριο, διότι ο ανταγωνισμός οδηγεί στην ίση κερδοφορία ανάμεσα στους κλάδους (Eltis, 1989). Ο μηχανισμός που από τις φθίνουσες αποδόσεις στον αγροτικό τομέα οδηγεί στην μείωση του ποσοστού του κέρδους είναι ο εξής: Η αύξηση του πληθυσμού, οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης για αγροτικά αγαθά και έτσι όλο και λιγότερα εύφορα τεμάχια γης τίθενται σε καλλιέργεια προκειμένου να ικανοποιηθεί η αυξανόμενη ζήτηση για τρόφιμα. Το αποτέλεσμα είναι οι τιμές των αγροτικών αγαθών να αυξάνονται λόγω του νόμου των φθινουσών αποδόσεων του εδάφους και, με δεδομένο τον μισθό επιβίωσης, δηλαδή το καλάθι των αγαθών που ο εργαζόμενος και η οικογένεια του καταναλώνουν έτσι ώστε να αναπαράγονται ως τάξη, συνεπάγεται ότι ο μισθός θα αυξηθεί. Η αύξηση του μισθού επιβίωσης οδηγεί σε πτώση του ποσοστού του κέρδους αφού στους κλασσικούς άρα και στον Ricardo το κέρδος είναι έννοια υπολειμματική (Τσουλφίδης, 2004:138). Οι υψηλότεροι μισθοί δεν υπονοούν απαραιτήτως τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων, αλλά το γεγονός ότι οι εργαζόμενοι χρειάζονται περισσότερα χρήματα για να είναι σε θέση να αγοράζουν το ίδιο, αλλά ακριβότερο καλάθι αγαθών που απαρτίζει το μισθό επιβίωσης τους. Από την παραπάνω ανάλυση καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι εργάτες αυξάνουν τους μισθούς τους, οι γαιοκτήμονες την γαιοπρόσοδο τους και οι καπιταλιστές βλέπουν τα κέρδη τους να μειώνονται, μέχρι που μηδενίζονται. Επομένως, χάνουν το όποιο κίνητρο για καινούριες επενδύσεις και η κοινωνία αναπόφευκτα οδηγείται στη στάσιμη κατάσταση (stationary state). Η φυσική τάση των κερδών είναι επομένως πτωτική. Διότι στην πρόοδο της κοινωνίας και 9

16 του πλούτου, η πρόσθετη ποσότητα τροφίμων που απαιτείται λαμβάνεται από τη θυσία όλο και περισσότερης εργασίας. Τελικά η μακροπρόθεσμη πτώση στο ποσοστό κέρδους αποθαρρύνει τη συσσώρευση κεφαλαίου (Ricardo, 1951:111) και οδηγεί την οικονομία σε κρίση. J.S.Mill Ο Mill, όπως και οι Smith και Ricardo θεωρεί ότι το ποσοστό του κέρδους επηρεάζεται πολύ από το ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, τη συσσώρευση του κεφαλαίου και τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή τις οποίες αποκαλεί «τέχνη της παραγωγής». Ο Mill υποστηρίζει ότι η παραγωγική διαδικασία αναπτύσσεται αργά καθώς μόνο περιστασιακά εμφανίζονται καινοτομίες έτσι ώστε οι αγροτικές βελτιώσεις να μην είναι τίποτα παραπάνω από μία ασυνεχής ανάστροφη τάση που περιστασιακά ελαχιστοποιεί την πίεση που ασκεί η ανάπτυξη του πληθυσμού στην αγροτική παραγωγικότητα. Σε μία κοινωνία αποτελούμενη από ιδιοκτήτες γης, καπιταλιστές και εργάτες, οι δομές της πλουτίζουν την τάξη των ιδιοκτητών γης, αυξάνουν το κόστος ζωής των εργαζομένων και μειώνουν τα κέρδη (Eltis, 1989). Ο Mill, όπως ο Ricardo, δεν πίστευε ποτέ ότι η τεχνική πρόοδος για την παραγωγή των απαραίτητων για τη διαβίωση των εργατών θα μπορούσε να είναι αρκετή για να ξεπεράσει την επίδραση της αύξησης του πληθυσμού και των φθινουσών αποδόσεων στον αγροτικό τομέα. Συνεπώς, το καπιταλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από μια μακροχρόνια πτωτική τάση στο ποσοστό του κέρδους που οδηγεί στην εκδήλωση οικονομικών κρόσεων. 10

17 J. M. Keynes O Keynes υιοθέτησε ορισμένες θέσεις του Mill για το ζήτημα της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους. Στο έργο του Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Επιτοκίου και του Χρήματος (1936), γίνεται σαφές ότι η κρίσιμη μεταβλητή για τη θεωρία του Keynes σχετικά με την ενεργό ζήτηση είναι η επένδυση, η οποία καθορίζεται από την προσδοκώμενη κερδοφορία. O Keynes υποστηρίζει ότι όταν αγοράζει ένας επιχειρηματίας τα αγαθά επένδυσης, αγοράζει στην πραγματικότητα το δικαίωμα σε μια σειρά μελλοντικών εισοδημάτων (κερδών) που αναμένει να εισπράξει (κατά τη διάρκεια της διάρκειας ζωής του κύριου αγαθού) με την πώληση του προϊόντος, μετά από την αφαίρεση των τρεχουσών δαπανών. O Keynes καθορίζει «την οριακή αποδοτικότητα του κεφαλαίου», δηλαδή το ποσοστό του κέρδους, ως ίση με εκείνο το προεξοφλητικό επιτόκιο που θα έκανε την παρούσα αξία της σειράς των ετήσιων εσόδων που δίνονται από τις αποδόσεις που αναμένονται από το κεφαλαιουχικό αγαθό κατά τη διάρκεια της ζωής του, ακριβώς ίση με την τιμή προσφοράς του (Keynes 1936:135). Ο καθορισμός της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου εξαρτάται από τα αναμενόμενα και όχι από τα τρέχοντα ή προηγούμενα κέρδη και επίσης αυτά τα αναμενόμενα κέρδη δεν αξιολογούνται ως απόθεμα του κεφαλαίου αλλά μάλλον ως ροή κεφαλαίου, δηλαδή ως αύξηση του υπάρχοντος κεφαλαίου αποθέματος. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η υπόθεση των προσδοκώμενων αποδόσεων είναι απολύτως απαραίτητη στον Keynes, εάν θέλει κανείς να βρίσκεται σε συμφωνία με τη συνολική θεωρία της ενεργής ζήτησης του σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις σχετικά με την επένδυση καθορίζουν την αποταμίευση. Εάν ο Keynes είχε στηρίξει την ανάλυση του στα 11

18 τρέχοντα ή τα προηγούμενα κέρδη αντί για τα προσδοκώμενα, για τον καθορισμό της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου, ουσιαστικά θα είχε δεχτεί ότι η αποταμίευση καθορίζει την επένδυση. Η ουσία του επιχειρήματός του Keynes (1936:136) για την πτώση της οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου στηρίζεται στα εξής δύο συνδυασμένα επιχειρήματα: Το πρώτο επιχείρημα αναφέρεται στη βραχυπρόθεσμη πλευρά της προσφοράς στην αγορά. Οι επενδυτικές δαπάνες μιας εταιρίας που πραγματοποιούνται βραχυπρόθεσμα υποδηλώνουν την ύπαρξη ισχυρού ανταγωνισμού της εταιρίας αυτής με τις άλλες εταιρίες που λειτουργούν στον κλάδο. Με την προσφορά των πρώτων υλών βραχυπρόθεσμα να είναι δεδομένη και σταθερή, οδηγούμαστε στην αύξηση των τιμών τους με αποτέλεσμα τα κέρδη τους να μειώνονται για όλες τις ανταγωνιστικές εταιρίες. Το παραπάνω επιχείρημα λειτουργεί βραχυπρόθεσμα ενώ μακροπρόθεσμα αποδυναμώνεται η ερμηνευτική του δυνατότητα. Για αυτόν το λόγο το δεύτερο επιχείρημά του σχετίζεται με τη μακροπρόθεσμη αποτελεσματικότητα. Ως εκ τούτου, η ιδέα του Keynes είναι ότι δεδομένου ότι μια εταιρία αυξάνει την επένδυσή της και επεκτείνει την παραγωγή της, καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο να κρατηθούν οι πωλήσεις της στην υπάρχουσα τιμή. Οι πωλήσεις της μπορούν να αυξηθούν εξίσου με την παραγωγική ικανότητά της μόνο εάν η εταιρία μειώσει την τιμή πώλησής της. Συνεπώς, τα αναμενόμενα κέρδη πέφτουν και παρατηρείται η πτωτική τάση της οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι τα επιχειρήματα που βασίζονται στην ανάλυση της προσφοράς και της ζήτησης στον Keynes δεν είναι αποκλειστικά αντιθετικά, μπορούν να συμπληρώνονται με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύεται η 12

19 γενική ανάλυσή του για μια πτωτική τάση της οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου (Τσουλφίδης, 2004: Eatwell, 1989). Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι στην σκέψη του Keynes, η πτώση της οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός. Παραδείγματος χάριν σημειώνει: «Σήμερα και πιθανώς και στο μέλλον το επίπεδο της οριακής αποδοτικότητας του κεφαλαίου, θα είναι, για ποικίλους λόγους, πολύ χαμηλότερο από το αντίστοιχο του 19ου αιώνα» (Keynes, 1936:308). Στην πραγματικότητα, ο Keynes ακολουθεί ολόκληρη την παράδοση των οικονομολόγων που θεωρούν ότι η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, μετά από ένα σημείο, οδηγεί την οικονομία στο στάδιο κρίσης της. Ο Keynes γνωρίζει τη δυσκολία του στόχου να συνδεθεί η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους με την οικονομική κρίση. Σύμφωνα με τον Keynes η αιτία της κρίσης αποδίδεται στην πτωτική τάση της οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου και τις προσδοκίες που διαμορφώνονται σχετικά με αυτήν. Ο Keynes υποστήριξε ότι οι αποκλίσεις μεταξύ της υποκειμενικής οριακής αποτελεσματικότητας του κεφαλαίου και του αντικειμενικού μακροπρόθεσμου ποσοστού επιτοκίου είναι υπεύθυνες για τις διακυμάνσεις στη συνολική επένδυση (Keynes 1936:315-7) και κατ επέκταση στην εμφάνιση των οικονομικών διακυμάνσεων στην οικονομική δραστηριότητα. Schumpeter Στη θεωρία του Schumpeter τον κυρίαρχο ρόλο που καθορίζουν την παραγωγική διαδικασία τον παίζουν οι καινοτομίες μεγάλης κλίμακας οι οποίες υιοθετούνται μαζικά στη φάση της οικονομικής ύφεσης και ωθούν την 13

20 οικονομία σε μια αναπτυξιακή τροχιά με αυξανόμενο ποσοστό κέρδους, επενδύσεις και απασχόληση. Δηλαδή οι καινοτομίες είναι αυτές που δίνουν ζωτικότητα στο οικονομικό σύστημα και χωρίς αυτές οι κοινωνίες θα ήταν στάσιμες, τα κέρδη θα εξαφανίζονταν και μαζί τους η συσσώρευση κεφαλαίου. Ο επιχειρηματίας σύμφωνα με τον Schumpeter είναι ο φορέας που διαταράσσει τη στασιμότητα της οικονομίας και τη θέτει εκτός ισορροπίας. Οι καινοτομίες μεγάλης κλίμακας δεν εισάγονται συνεχώς, αλλά με τη μεσολάβηση μεγάλων χρονικών διαστημάτων και κατά «σμήνη», ακολούθως διαχέονται σε ολόκληρη την οικονομία. Η αύξηση της ζήτησης οδηγεί σε αύξηση των τιμών και των εισοδημάτων, φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την περίοδο άνθησης. Η διαδικασία αυτή όμως φτάνει στην κορύφωσή της και στη συνέχεια αρχίζει η διαδικασία κάμψης. Το αυξανόμενο επίπεδο τιμών (μισθών) αποθαρρύνει τις περαιτέρω επενδύσεις και ο ανταγωνισμός των καινούργιων προϊόντων με τα παλιά δημιουργεί ζημίες. Όταν οι επιχειρήσεις ξεπληρώνουν το χρέος τους, ο αντιπληθωρισμός επιταχύνεται και η οικονομία οδεύει προς την ύφεση. Επομένως, οι οικονομικοί κύκλοι αντιπροσωπεύουν τη διαδικασία προσαρμογής του οικονομικού συστήματος σε διαταραχές που προέρχονται από τις καινοτομίες μεγάλης κλίμακας. Το σύστημα τείνει προς την ισορροπία, μόνο που οι καινοτομίες διακόπτουν αυτήν την εξισορροπητική τάση. Η διαδικασία αυτή δημιουργεί κυκλικές διακυμάνσεις, και η ισορροπία στην ανάλυση του Schumpeter είναι δυναμική, δηλαδή νοείται ως μακροχρόνια τάση και όχι ως σύγκλιση σε κάποιο επίπεδο (Τσαλίκη 2006). Σύμφωνα με τον Schumpeter, η μακροχρόνια τάση στον καπιταλισμό είναι η στασιμότητα που 14

21 προέρχεται από την εξαφάνιση της τάξης των επιχειρηματιών. Συνεπώς ο καπιταλισμός ενδογενώς δημιουργεί την πτωτική τάση στο ποσοστό του κέρδους. Νεοκλασικοί και Κέρδος Το κύριο χαρακτηριστικό της Νεοκλασικής οικονομικής σχολής είναι η υποκειμενική θεμελίωση της θεωρίας της αξίας και βασικό τους μεθοδολογικό εργαλείο ο αναγωγικός ατομικισμός. Επιπλέον, η Νεοκλασική θεωρία αδυνατεί να ερμηνεύσει θεμελιακές μεταβλητές διότι η ανάλυση της είναι στατική και όχι δυναμική. Ως εκ τούτου, οι θεωρητικοί της σχολής αυτής δεν έχουν συγκροτημένη θεωρία κέρδους αλλά αντίθετα προβάλλουν απολογητικές εξηγήσεις και ερμηνείες που είναι διαφορετικές σε κάθε στοχαστή και οικονομολόγο που υιοθετεί την νεοκλασική προσέγγιση. Η έννοια του Ποσοστού του Κέρδους σχετίζεται με την διαμόρφωση του κέρδους μακροπρόθεσμα ως αποτέλεσμα της λειτουργίας του ανταγωνισμού και προϋποθέτει μία συνολική θεώρηση με ιστορικότητα και επιστημονική ανάλυση όλων των σφαιρών της οικονομικής δραστηριότητας (παραγωγή, κυκλοφορία, διανομή και κατανάλωση). Αντίθετα,, η ανάλυση των Νεοκλασικών Οικονομικών εξαντλείται στην σφαίρα της κυκλοφορίας όπου οι βασικές υποθέσεις που τη συγκροτούν είναι ο τέλειος ανταγωνισμός, η τέλεια πληροφόρηση, η πλήρης απασχόληση και τα μηδενικά κέρδη. Αυτός είναι ο λόγος που από τη νεοκλασική θεωρία απουσιάζει μία ολοκληρωμένη θεωρία του κέρδους. 15

22 Παρόλα αυτά υποστηρικτές της Νεοκλασικής Σχολής σε αρκετά σημεία του έργου τους, επηρεασμένοι από τους Κλασσικούς της Πολιτικής Οικονομίας, τοποθετήθηκαν θετικά απέναντι στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Έτσι είναι γνωστό ότι για την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους έχουν τοποθετηθεί σε διάφορα σημεία του έργου τους, αν και όχι με σαφήνεια, ο Walras, ο Clark και ο Marshall στην προσπάθεια τους να ερμηνεύσουν την εκδήλωση των οικονομικών κρίσεων. 16

23 Κεφάλαιο 2 ο Ο Marx και το Ποσοστό του Κέρδους 2.1 Εισαγωγή Το πρώτο μέρος του κεφαλαίου επικεντρώνεται στην παρουσίαση της Μαρξικής θεωρίας του ανταγωνισμού, Παρουσιάζεται η λειτουργία των δύο όψεων του ανταγωνισμού δηλαδή του διακλαδικού και του ενδοκλαδικού με στόχο την κατανόηση του βασικού μηχανισμού που καθορίζει την πορεία της κερδοφορίας μέσα σε μια οικονομία. Στο δεύτερο μέρος, γίνεται η παρουσίαση του δείκτη του ποσοστού του κέρδους και παρουσιάζεται η αντίστροφη σχέση του με την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου. Στο τρίτο μέρος, παρουσιάζεται αναλυτικά ο Μαρξικός νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους. Στο τέταρτο μέρος, παρουσιάζεται η σχέση του ποσοστού κέρδους με την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης και καταγράφονται οι σύγχρονες αντιπαραθέσεις σχετικά με την ισχύ και τη λειτουργία του νόμου. 17

24 2.2 Η μαρξική Θεωρία του Ανταγωνισμού Το ποσοστό του κέρδους αποτελεί μια θεμελιώδη οικονομική μεταβλητή που ουσιαστικά προσανατολίζει τη ροή των κεφαλαίων στους διάφορους κλάδους της οικονομίας. Η Μαρξική θέση για την Πτωτική Τάση του Ποσοστού Κέρδους στοχεύει να δείξει ότι το καπιταλιστικό σύστημα διέπεται από κρίσεις που γεννιούνται από ενδογενή αίτια. Ο Henryk Grossmann 1 είναι γνωστός ως ο Μαρξιστής οικονομολόγος που πρώτος, στην περίοδο του Μεσοπολέμου, επεξεργάσθηκε μία θεωρία κρίσης βασισμένη στον περίφημο Μαρξικό νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους λόγω ανόδου της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (Μαυρουδέας, 2008). Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η θεωρία του ανταγωνισμού στην Μαρξική ανάλυση και αναδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο συνδέεται ο ανταγωνισμός με την πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους και με το μηχανισμό εκδήλωσης των οικονομικών κρίσεων κατ επέκταση. Το βασικό στοιχείο της μαρξικής ανάλυσης είναι ότι ο ανταγωνισμός οδηγεί στην καθιέρωση ενός γενικού ποσοστού κέρδους που εμπεριέχεται στις τιμές των διαφορετικών κλάδων παραγωγής, καθώς και στην καθιέρωση μίας ενιαίας τιμής για τις επιχειρήσεις που λειτουργούν στον ίδιο κλάδο (Μανιάτης, Τσαλίκη και Τσουλφίδης, 1999). Σύμφωνα με τον Μαρξ, υπάρχουν δύο ξεχωριστές φάσεις ανταγωνισμού: ο διακλαδικός και ο ενδοκλαδικός ανταγωνισμός που οδηγούν σε διαφορετικά οικονομικά φαινόμενα. Στο διακλαδικό ανταγωνισμό περιγράφεται η 1 Ο Kuhn (2004) σημειώνει ότι η απόδοση του ονόματος του ως Grossmann είναι μετέπειτα εκγερμανισμός του από τον ίδιο και γι αυτό χρησιμοποιεί επίσης και την αρχική εκδοχή ως Grossman. 18

25 διαδικασία του ανταγωνισμού ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της οικονομίας, ενώ στον ενδοκλαδικό ανταγωνισμό περιγράφεται η διαδικασία του ανταγωνισμού ανάμεσα στις επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου. Παρακάτω παρουσιάζονται εκτενέστερα τα δύο είδη του ανταγωνισμού. Διακλαδικός ανταγωνισμός Σύμφωνα με τον Marx συνέπεια του διακλαδικού ανταγωνισμού είναι η εξισωτική τάση των ποσοστών κέρδους των διαφόρων κλάδων της οικονομίας. Αυτό επιτυγχάνεται από το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις κάθε κλάδου θεωρούνται ότι πωλούν τα εμπορεύματά τους σε τιμές αγοράς που τείνουν να ενσωματώνουν το γενικό ποσοστό κέρδους της οικονομίας. Λόγω του διακλαδικού ανταγωνισμού, οι κλάδοι με ποσοστό κέρδους υψηλότερο από το γενικό ποσοστό κέρδους αντιμετωπίζουν μία επιτάχυνση της συσσώρευσης κεφαλαίου λόγω της μεγάλης εισροής επενδύσεων, ενώ αντίθετα κλάδοι με ποσοστό κέρδους χαμηλότερο από το γενικό ποσοστό κέρδους αντιμετωπίζουν μία επιβράδυνση της διαδικασίας συσσώρευσης. Ο τρόπος εξίσωσης των διακλαδικών ποσοστών κέρδους δείχνει ότι τα ποσοστά κέρδους διαφέρουν και μόνο μακροχρόνια οι διαφορές τους από το μέσο ποσοστό κέρδους τείνουν να εξαλείφονται (Μανιάτης, Τσαλίκη και Τσουλφίδης, 1999). Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ως συνέπεια ότι οι κλάδοι με υψηλό λόγο κεφαλαίου - προϊόντος αντιμετωπίζουν τις μεταβολές στη ζήτηση κυρίως με μεταβολή στον βαθμό χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού (degree of capacity utilization), παρά με μεταβολές στις τιμές μέσω της 19

26 επιτάχυνσης ή της επιβράδυνσης της συσσώρευσης κεφαλαίου. Άρα οι κλάδοι με υψηλό λόγο κεφαλαίου προϊόντος, λόγω των μικρότερων διακυμάνσεων στις τιμές, έχουν και μικρότερη διακύμανση στα περιθώρια κέρδους. Ενδοκλαδικός ανταγωνισμός Ο ενδοκλαδικός ανταγωνισμός, αποτελεί την δεύτερη όψη στην ανάλυση του Μαρξ για τον ανταγωνισμό. Οι επιχειρήσεις που λειτουργούν σε ένα κλάδο, θεωρούνται στην Μαρξική ανάλυση ως μονάδες κεφαλαίου, οι οποίες εμπλέκονται σε έναν άγριο ανταγωνισμό για τη διατήρηση και την επέκταση του μεριδίου τους στην αγορά κυρίως μέσω της μείωσης του μοναδιαίου κόστους και των τιμών των εμπορευμάτων τους σε μία προσπάθεια εκτοπισμού των ανταγωνιστών τους (Μανιάτης, Τσαλίκη και Τσουλφίδης, 1999). Υιοθετούν καινοτομίες που οδηγούν σε τεχνικές με χαμηλότερο μοναδιαίο κόστος, μειώνουν την τιμή πώλησης και αυξάνουν το μερίδιο τους στην αγορά. Οι υπόλοιπες επιχειρήσεις εξακολουθούν να λειτουργούν με τις ίδιες συνθήκες παραγωγής για μεγάλο χρονικό διάστημα αλλά υιοθετούν την ίδια τιμή γιατί Ο ανταγωνισμός εξαναγκάζει τους παραγωγούς στην ίδια σφαίρα παραγωγής να πωλούν τα εμπορεύματά τους στην ίδια τιμή. (Marx 1867:748-9) Οι καινοτόμες επιχειρήσεις αυξάνουν το επενδεδυμένο κεφάλαιο ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος και διατηρούν το υψηλότερο ποσοστό κέρδους στον κλάδο, μέχρι και οι υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου να υιοθετήσουν την ίδια μέθοδο παραγωγής που τους επέτρεψε να μειώσουν το μοναδιαίο κόστος τους. 20

27 Η σύνθεση των δύο διαφορετικών όψεων του ανταγωνισμού (διακλαδικού και ενδοκλαδικού) δείχνει, σύμφωνα με τον Μαρξ, ότι η εξισωτική τάση των ποσοστών κέρδους ισχύει μόνο για κάποια συγκεκριμένα κεφάλαια κάθε κλάδου. Το εύλογο ερώτημα που τίθεται εδώ είναι ο τρόπος προσδιορισμού του είδους της επιχείρησης ή, καλύτερα, της μεθόδου παραγωγής, της οποίας το ποσοστό κέρδους τείνει προς εξίσωση με αυτά των κεφαλαίων των άλλων κλάδων. Ο Marx ονομάζει ρυθμιστικό κεφάλαιο (regulating capital) την επιχείρηση (κεφάλαιο) που χρησιμοποιεί τη μέθοδο παραγωγής, της οποίας το ποσοστό κέρδους τείνει προς εξίσωση με αυτά των κεφαλαίων των άλλων κλάδων. Καθώς η πραγματική διαδικασία που επιφέρει την τάση για εξίσωση των διακλαδικών ποσοστών κέρδους είναι η διαφορική ροή του κεφαλαίου στους διάφορους κλάδους, συνεπάγεται ότι το ρυθμιστικό κεφάλαιο κάθε κλάδου είναι αυτό που χρησιμοποιεί την καλύτερη γενικά διαθέσιμη μέθοδο ή τις καλύτερες γενικά διαθέσιμες συνθήκες παραγωγής (best practice method of production). Γενικά διαθέσιμη, σημαίνει ότι αυτή η μέθοδος παραγωγής μπορεί να υιοθετηθεί σχετικά εύκολα από κάθε κεφάλαιο και δεν υπάρχουν νομικές ή οικονομικές ρυθμίσεις που να καθιστούν τυπικά ή ουσιαστικά απαγορευτική τη χρησιμοποίησή της. Άρα, όταν κάποιο νέο κεφάλαιο πρόκειται να εισέλθει στον κλάδο, θα εισέλθει στην καλύτερη των περιπτώσεων με τη μέθοδο παραγωγής του ρυθμιστικού κεφαλαίου. Αυτό σημαίνει ότι η επέκταση της παραγωγής κάθε κλάδου πραγματοποιείται κάτω από τις συνθήκες λειτουργίας του ρυθμιστικού κεφαλαίου του κλάδου και μέσα από αυτήν τη διαδικασία τα ποσοστά κέρδους των ρυθμιστικών κεφαλαίων τείνουν να εξισώνονται διαχρονικά. 21

28 Η έννοια του ρυθμιστικού κεφαλαίου σχηματίζει τη σύνθεση των δύο όψεων του κεφαλαιακού ανταγωνισμού, του διακλαδικού και του ενδοκλαδικού. Κατά συνέπεια, το ποσοστό κέρδους που αντιστοιχεί στο ρυθμιστικό κεφάλαιο είναι το μέτρο εκτίμησης της απόδοσης των καινούργιων επενδύσεων. Επομένως, το ρυθμιστικό κεφάλαιο είναι αυτό που πρόκειται να προσδιορίσει το ρυθμό συσσώρευσης σε κάθε επιμέρους κλάδο. 22

29 2.3 Το Ποσοστό του Κέρδους Ο Marx ορίζει το ποσοστό του κέρδους (r) ως το λόγο της υπεραξίας (s) προς το άθροισμα του σταθερού (c) και του μεταβλητού κεφαλαίου (v). r = s/c + v (1) Επισημαίνεται από τον Μαρξ ότι το ποσοστό του κέρδους εξαρτάται άμεσα από την παραγωγική διάρθρωση κάθε επιχείρησης και ειδικότερα από τη συσχέτιση μεταβλητού (v) και σταθερού κεφαλαίου (c). Αυτή η συσχέτιση αποτελεί δείκτη τεχνολογικής διάρθρωσης και του τρόπου οργάνωσης της επιχείρησης. Ο Marx ορίζει το λόγο του σταθερού προς το μεταβλητό κεφάλαιο ως Οργανική Σύνθεση Κεφαλαίου (g) 2 : g = c / v (2) Η συσχέτιση του ποσοστού του κέρδους με την Οργανική Σύνθεση Κεφαλαίου(ΟΣΚ) και το ποσοστό της υπεραξίας μπορεί να δειχτεί. Καταρχήν το ποσοστό της υπεραξίας (s ) δηλώνεται από τη σχέση της υπεραξίας (s) προς το μεταβλητό κεφάλαιο (v) και δίνεται από τον τύπο: s = s / v (3) Από τις παραπάνω σχέσεις προκύπτουν τα ακόλουθα: Αν διαιρεθούν τα μέλη της σχέσης (1) που δείχνει το ποσοστό του κέρδους με το μεταβλητό κεφάλαιο προκύπτει ότι: 2 Αναλυτικότερα, η σχέση του σταθερού προς το μεταβλητό κεφάλαιο c / v ονομάζεται σύνθεση του κεφαλαίου. Τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου ονομάζεται η σχέση, η αναλογία της μάζας των μέσων παραγωγής, που μπαίνουν σε κίνηση από ένα μέγεθος ζωντανής εργασίας. Αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου ονομάζεται η σχέση της αξίας του σταθερού κεφαλαίου προς το μεταβλητό. Οργανική σύνθεση του κεφαλαίου ονομάζεται η αξιακή του σύνθεση στην ενότητά της με την τεχνική του σύνθεση. 23

30 s s s s' r = = v = v = c+ v c+ v c + 1 g+ 1 v v (4) Η σχέση (4) δείχνει ότι το ποσοστό του κέρδους καθορίζεται από την ΟΣΚ και το ποσοστό της υπεραξίας. Μία αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας με σταθερή τη οργανική σύνθεση, συνεπάγεται και αύξηση του ποσοστού του κέρδους. Αντίθετα αν μείνει σταθερό το ποσοστό της υπεραξίας και μεταβληθεί ανοδικά η οργανική σύνθεση κεφαλαίου, το ποσοστό του κέρδους μειώνεται. Από τα παραπάνω προκύπτει η αντίστροφη σχέση ανάμεσα στην ΟΣΚ και στο ποσοστό της υπεραξίας. Αποδεχόμενος αυτή την αντίστροφη σχέση, ο Μαρξ διατυπώνει τον νόμο του για τη πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους, ο οποίος αναπτύσσεται στο επόμενο τμήμα του κεφαλαίου. 24

31 2.4 Ο Μαρξικός Νόμος της Πτωτικής Τάσης του Ποσοστού του Κέρδους. Σύμφωνα με τον Marx, ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, αποτελεί από κάθε άποψη «τον πιο σημαντικό νόμο της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας» (Marx, 1857:748-9). Για να τεκμηριωθεί ο νόμος, είναι αναγκαίο να δειχθεί όχι μόνον ότι υπάρχει η προαναφερθείσα αντίστροφη τάση αλλά επίσης και μία αντικειμενική τάση μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα να αυξάνει η ΟΣΚ (Μαυρουδέας 2006:201). Γι αυτό το λόγο αναλύθηκε παραπάνω, στο τμήμα 2.1., η μαρξιστική θεωρία του ανταγωνισμού, στην οποία βασικό στοιχείο και μέσο της διαδικασίας του καπιταλιστικού ανταγωνισμού ειδικά σε ενδοκλαδικό επίπεδο, είναι η προσπάθεια για συνεχή αύξηση της παραγωγικότητας και μείωση του μοναδιαίου κόστους και της τιμής των εμπορευμάτων. Σημείο εκκίνησης της ανάλυσης του Marx για τον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους αποτελεί η ίδια η φύση της καπιταλιστικής παραγωγής που οριοθετείται από την απόσπαση του μέγιστου δυνατού κέρδους και τη διεύρυνση της καπιταλιστικής παραγωγής. Το κεφάλαιο είναι από τη φύση του μία αυτοεπεκτεινόμενη αξία και στην προσπάθεια του για την απόσπαση του μέγιστου δυνατού κέρδους, που αποτελεί άλλωστε και απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση του, οδηγείται σε διττή σύγκρουση: πρώτα με τους εργαζόμενους τους οποίους απασχολεί στην παραγωγή με επίδικο αντικείμενο την μέγιστη δυνατή απόσπαση υπεραξίας μέσω της μείωσης των μισθών και μέσω της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Σε ένα δεύτερο επίπεδο έρχεται σε αντίθεση και με τα υπόλοιπα ανταγωνιστικά κεφάλαια στην αγορά για την εξασφάλιση όσο το δυνατό μεγαλύτερου μεριδίου αγοράς και άρα κερδώv (Μανιάτης, Τσαλίκη και Τσουλφίδης, 1999). 25

32 Ο στόχος κάθε ατομικού κεφαλαίου είναι να κατακτηθεί το μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς σε σχέση με τα ανταγωνιστικά κεφάλαια. Επομένως σε αυτό το σημείο καθίσταται καθοριστικός ο ρόλος της παραγωγικότητας της εργασίας, η οποία αυξάνεται με δύο τρόπους: Με την εισαγωγή νέας τεχνολογίας και με την αύξηση της διάρκειας της εργάσιμης μέρας. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την αύξηση της παραγωγικότητας και τη μείωση του μοναδιαίου κόστους σε μια σύγχρονη οικονομία, είναι η μηχανοποίηση και η συνακόλουθη αυτοματοποίηση της παραγωγής. Η υποδιαίρεση της εργασιακής διαδικασίας δημιουργεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την υποκατάσταση της εργασίας με μηχανήματα. Σύμφωνα με την φράση του Marx «η μηχανή είναι ο τέλειος εργάτης και ο εργάτης μία ατελής μηχανή». Με τον τρόπο αυτό έχουμε την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο. Συνεπώς, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την αύξηση της παραγωγικότητας είναι η ακόμα μεγαλύτερη μηχανοποίηση όλης της παραγωγικής διαδικασίας. Το σταθερό πάγιο κεφάλαιο ανά εργάτη αυξάνεται, που είναι εκείνο το μέρος του κεφαλαίου στο οποίο ενσωματώνονται οι νέες και πιο αποτελεσματικές τεχνικές που επαναστικοποιούν και καθιστούν περισσότερο παραγωγική την εργασιακή διαδικασία. Εξαιτίας της μηχανοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας οδηγούμαστε σε διαρκή αύξηση της παραγωγικότητας. Η δομή των καπιταλιστικών σχέσεων ιδιοκτησίας και παραγωγής και η μόνιμη παρουσία του εφεδρικού στρατού εργασίας (άνεργοι) δεν επιτρέπουν αυξήσεις του πραγματικού μισθού συστηματικά μεγαλύτερες από την αύξηση της παραγωγικότητας. Το κρίσιμο σημείο στην ανάλυση του Marx, είναι ότι οι τάσεις της μηχανοποίησης, της 26

33 αύξησης της παραγωγικότητας και της μείωσης της μοναδιαίας αξίας των εμπορευμάτων συνοδεύονται και συνεπάγονται την κεφαλαιοποίηση της παραγωγής (capitalization of production). Στο σημείο αυτό θα πρέπει να επισημάνουμε ότι λειτουργούν αντεπιδρώσες δυνάμεις που ανεβάζουν αντί να ρίχνουν το ποσοστό κέρδους. Οι βασικοί παράγοντες που αντιδρούν στο νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού του κέρδους είναι: Η αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης με την παράταση της εργάσιμης μέρας. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας στους κλάδους που παράγουν τα μέσα παραγωγής συμβάλλει στο να γίνονται πιο φτηνά τα στοιχεία του σταθερού κεφαλαίου. Ο σχετικός υπερπληθυσμός από τον οποίο δημιουργείται η μαζική ανεργία, συντελεί στην πτώση του μισθού εργασίας κάτω από την αξία της εργατικής δύναμης και αυξάνει το κέρδος. Οι εξωτερικές εμπορικές ανταλλαγές των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών με τις οικονομικά αδύνατες χώρες, επιτρέπουν την αγορά πρώτων υλών σε χαμηλές τιμές, την εισαγωγή φθηνότερων τροφίμων τα οποία μειώνουν την αξία της εργατικής δύναμης, κ.α. Όλοι αυτοί οι αντεπενεργητικοί παράγοντες δεν αναιρούν τη δράση του νόμου της τάσης του ποσοστού κέρδους να πέφτει, αλλά μόνο προκαλούν αντιδράσεις που αναχαιτίζουν, επιβραδύνουν και εν μέρει εξασθενούν αυτή την τάση και αδυνατίζουν την αποτελεσματικότητά του. 27

34 2.5 Μαρξική Ερμηνεία των Οικονομικών Κρίσεων. Η μαρξική ανάλυση δείχνει ότι η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους δε σημαίνει απαραίτητα και εκδήλωση οικονομικής κρίσης. Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους μπορεί να συμβαδίζει ακόμη και με περίοδο ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης (Τσουλφίδης 2006:17-23), καθώς το ποσοστό του κέρδους αναμένεται να είναι μεγαλύτερο του μακροχρόνιου επιτοκίου και άρα δεν επηρεάζει αρνητικά την επενδυτική συμπεριφορά των επιχειρηματιών. Ο Marx στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου υποστηρίζει ότι πρόκειται για τη σωρευτική διαχρονική επίδραση του ποσοστού κέρδους στην επένδυση και στη μάζα των καθαρών κερδών που τελικά ωθεί την καπιταλιστική οικονομία στην εκδήλωση οικονομικής κρίσης. Στο σημείο της απόλυτης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, παρατηρείται η έναρξη της οικονομικής κρίσης. Στο Σχήμα 1 που ακολουθεί περιγράφεται η διαδικασία εκδήλωσης οικονομικής κρίσης και η ανάλυση που ακολουθεί στηρίζεται στην ανάλυση του Τσουλφίδη (2009). 28

35 Σχήμα 1: Εκδήλωση της οικονομικής κρίσης. Πηγή: Τσουλφίδης, 2009, σελ

36 Από το Σχήμα 1 διαπιστώνουμε ότι όσο η μεταβολή στα κέρδη είναι ανοδική, αυξάνονται και τα συνολικά κέρδη με αυξανόμενο ρυθμό, μέχρι που η μεταβολή στα κέρδη (Δs) φτάνει σε ένα μέγιστο σημείο που αντιστοιχεί στο σημείο καμπής της μάζας των κερδών. Πέρα από το σημείο αυτό, η μεταβολή στα κέρδη ακολουθεί μία πτωτική πορεία, ενώ η μάζα των κερδών αυξάνεται με μειωνόμενο ρυθμό, μέχρι το σημείο που Δs=0. Τότε φτάνουμε στο σημείο στασιμότητας, δηλαδή η μάζα των κερδών μεγιστοποιείται και η όποια αύξηση των επενδύσεων δεν συνεπάγεται υψηλότερα κέρδη. Στο τρίτο γράφημα διαπιστώνουμε ότι αριστερά του σημείου στασιμότητας ο ρυθμός μεταβολής του ποσοστού κέρδους είναι μεγαλύτερος του ρυθμού μεταβολής του αποθέματος κεφαλαίου, πράγμα που σημαίνει ότι οι επενδύσεις οδηγούν σε αύξηση των κερδών. Πέρα από το σημείο τομής των δύο καμπυλών, όμως, συμβαίνει το αντίστροφο, δηλαδή, η αύξηση των επενδύσεων οδηγεί σε μείωση των κερδών. Στο σημείο που οι δύο καμπύλες τέμνονται είναι το σημείο μεγιστοποίησης των καθαρών κερδών και ταυτόχρονα το σημείο στασιμότητας της οικονομίας. Το σημείο αυτό ο Marx το ονομάζει σημείο της απόλυτης υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου, το οποίο σηματοδοτεί την απαρχή της οικονομικής κρίσης. Η διαδικασία αυτή, έχουμε τονίσει, είναι αργή και λαμβάνει χώρα μόνο μακροχρόνια. Η εξέλιξη της μάζας των κερδών στην περίπτωση της πτωτικής τάσης του γενικού ποσοστού κέρδους προσδιορίζει στο σχήμα-s, όπως δείχνουμε στα γραφήματα του Σχήματος 1. Η εκδήλωση της οικονομικής κρίσης είναι συνδεδεμένη με μία δραστική μείωση για κεφαλαιουχικά αγαθά, η οποία προκαλεί μία περαιτέρω συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας, καθώς ταυτόχρονα μειώνεται η ζήτηση 30

37 εργασίας. Έτσι σημειώνεται μία μείωση στη ζήτηση για τα μέσα κατανάλωσης των εργατών και τελικά βλέπουμε ραγδαία μείωση της χρησιμοποίησης του παραγωγικού δυναμικού, αύξηση της ανεργίας, αύξηση του επιτοκίου καθώς το χρήμα γίνεται ακριβότερο επειδή πυροδοτείται εκτεταμένος δανεισμός από τις επιχειρήσεις για να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Κατά την εκδήλωση οικονομικής κρίσης, μετά από ένα διάστημα, εάν δεν υπάρξει κάποια συγκροτημένη κοινωνική και πολιτική αντίδραση από την πλευρά των τάξεων που υφίστανται την εκμετάλλευση, το σύστημα μπαίνει σε διαδικασίες υπέρβασης της κρίσης, καθώς από την μία πλευρά έχουμε μείωση του πραγματικού μισθού και από την άλλη τα κεφάλαια που έχουν επιβιώσει από την οικονομική κρίση είναι πολύ ισχυρά και εξαγοράζουν τα υπόλοιπα αδύναμα κεφάλαια καθώς το επιτόκιο πλέον είναι πολύ χαμηλό επειδή δεν υπάρχει ζήτηση χρήματος. Στη διάρκεια της κρίσης αναμένεται ότι η μεγάλη ανεργία οδηγεί σε καθήλωση, αν όχι σε μείωση, του πραγματικού μισθού και σε συνδυασμό με την εντατικοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας οδηγούν σε αύξηση των κερδών. Ταυτόχρονα, τα κεφάλαια που επιβιώνουν από την κρίση επωφελούνται από την απαξίωση και την καταστροφή μεγάλου μέρους του συνολικού παγίου κεφαλαίου, έτσι είναι σε θέση να εξαγοράσουν σε πολύ χαμηλές τιμές τα υπάρχοντα ασθενέστερα κεφάλαια και να διευκολύνουν τη συγκέντρωση και τη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Η διαδικασία αυτή επιταχύνεται από το «λιμνάζον» χρηματικό κεφάλαιο, το οποίο όλο το διάστημα, συνέπεια της έλλειψης ζήτησης χρήματος για επενδύσεις, αναζητά με κάθε τρόπο επενδυτικές διεξόδους και καινοτομίες μεγάλης κλίμακας, συμπιέζοντας προς τα κάτω το επιτόκιο. 31

38 Πότε, όμως, και γιατί εισάγονται μαζικά οι καινοτομίες μεγάλης κλίμακας; Σε μια πρώτη προσέγγιση κανείς θα περίμενε ότι οι καινοτομίες θα λάμβαναν χώρα στην ανοδική φάση του ποσοστού κέρδους, όταν δηλαδή η οικονομία αναπτύσσεται και οι προοπτικές είναι ευοίωνες, ενώ στη διάρκεια της πτώσης του ποσοστού κέρδους οι καινοτόμες επενδύσεις θα αποθαρρύνονταν λόγω των δυσοίωνων προοπτικών. Στην πραγματικότητα, όμως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η φάση της οικονομικής κρίσης, όπου το ποσοστό κέρδους είναι σχετικά χαμηλό, αποτελεί την πλέον κατάλληλη ευκαιρία για την εισαγωγή καινοτομιών μεγάλου βεληνεκούς. Ο λόγος είναι ότι οι μεγάλες καινοτομίες εγκυμονούν υψηλό κίνδυνο και αυτός είναι ουσιαστικά ο λόγος που υπό άλλες συνθήκες υψηλής κερδοφορίας (δηλαδή στη φάση της άνθησης) αποφεύγονται από τους entrepreneurs. Άλλωστε για ποιο λόγο να αφήσουν οι επιχειρηματίες τα σίγουρα κέρδη και να θέσουν σε κίνδυνο την επιχείρησή τους; Στη φάση της ύφεσης, όμως, όπου το ποσοστό κέρδους φτάνει σε πολύ χαμηλά επίπεδα, ο κίνδυνος της πτώχευσης γίνεται (πολύ) μεγαλύτερος από τον κίνδυνο που εγκυμονεί η εισαγωγή καινοτομιών μεγάλης κλίμακας. Επομένως, σε αυτή τη φάση ο επιχειρηματίας έχοντας να επιλέξει μεταξύ βέβαιης πτώχευσης και πιθανής επιβίωσης μέσω της καινοτόμου επένδυσης επιλέγει να καινοτομήσει. Η διαδικασία αυτή λαμβάνει χώρα σε μακροχρόνια βάση, ενώ μπορεί να συνδεθεί με τη συζήτηση για τα λεγόμενα μακρά κύματα (long waves) της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Στην μαρξιστική προσέγγιση θεωρείται βέβαιο ότι αυτές οι συνθήκες θα εμφανιστούν και πάλι, όσο μακρόχρονη και να είναι η φάση ανάπτυξης που ακολουθεί την κρίση, καθώς η καπιταλιστική συσσώρευση είναι μία εγγενώς 32

39 αντιφατική και ασταθής διαδικασία, με αποτέλεσμα «το βασικότερο εμπόδιο στην καπιταλιστική ανάπτυξη να είναι η ίδια η φύση του κεφαλαίου». (Μανιάτης, Τσαλίκη και Τσουλφίδης, 1999). Η μείωση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, συνεπεία της απαξίωσης τού πάγιου τμήματός του, η μείωση του μεταβλητού κόστους (λόγω μείωσης των θέσεων απασχόλησης) και η αύξηση του ποσοστού υπεραξίας, είτε εξαιτίας της εντατικότερης απομύζησης της εργασίας, είτε λόγω της συμπίεσης της τιμής του μεταβλητού κεφαλαίου (και τα δύο εντάσσονται στην οριζόμενη ως απόλυτη υπεραξία) συντελούν στο να ανακοπεί η πτωτική πορεία του ποσοστού κέρδους σ ολόκληρη τη σφαίρα των οικονομικών δραστηριοτήτων και να δρομολογηθεί μια νέα φάση ανόδου. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους βρέθηκε στο επίκεντρο νεώτερων συζητήσεων. Οι περισσότεροι από τους επικριτές του αναφέρονται στο περίφημο θεώρημα Okishio (1961), που υποστηρίζει ότι, υπό ορισμένες υποθέσεις (σταθερός πραγματικός μισθός, τέλειος ανταγωνισμός κλπ.), η βιώσιμη τεχνική αλλαγή αυξάνει το ποσοστό κέρδους (Μαυρουδέας, 2006:204). Συγκεκριμένα, το ποσοστό κέρδους θα αυξηθεί εάν ο πραγματικός μισθός διατηρηθεί σταθερός, δηλαδή εάν οι καπιταλιστές αποκομίσουν όλα τα οφέλη από τις νέες βελτιωμένες συνθήκες παραγωγής. Το ποσοστό κέρδους μπορεί να πέσει μόνο εάν οι εργάτες ωφεληθούν τουλάχιστον εν μέρει από την τεχνική πρόοδο. Συνεπώς, με την υπόθεση του σταθερού πραγματικού μισθού, το ποσοστό κέρδους δεν θα μειώνεται παρά μόνο εάν οι καπιταλιστές δεν επιλέγουν τεχνικές που μεγιστοποιούν το ποσοστό κέρδους. 33

40 Η θέση αυτή έχει αμφισβητηθεί από διαφορετικές σκοπιές. Μία από αυτές τις σκοπιές είναι η αμφισβήτηση των υποθέσεων του θεωρήματος Okishio. Για παράδειγμα, ο Foley (1986) δείχνει ότι εάν το ποσοστό των μισθών αυξάνει έτσι ώστε να διατηρηθεί ένα σταθερό μερίδιο των μισθών στο παραγόμενο προϊόν, τότε η τεχνολογική αλλαγή χρησιμοποίησης κεφαλαίου μειώνει το ποσοστό κέρδους. Ο Fine (1989) απορρίπτει το πλαίσιο στατικής ισορροπίας του Okishio και υποστηρίζει ότι ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους είναι η αντιφατική ενότητα της κεντρικής τάσης (που μεταφράζει μία αυξανόμενη τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου ΤΣΚ σε μία αυξανόμενη ΟΣΚ) και των αντίρροπων τάσεων (που επηρεάζουν την αξιακή σύνθεση του κεφαλαίου ΑΣΚ). Μία άλλη οπτική γωνία αποδέχεται τις υποθέσεις του Okishio αλλά απορρίπτει τους ορισμούς του. Για παράδειγμα, ο Shaikh (1978) διακρίνει μεταξύ του ποσοστού κέρδους που υπολογίζεται για το συνολικό πάγιο και κυκλοφορούν κεφάλαιο (δηλαδή, καλύπτοντας την αξία των διαρκών παραγωγικών αγαθών που μεταβιβάζουν την αξία τους κατά την διάρκεια αρκετών περιόδων παραγωγής) και του περιθωρίου κερδών (margin of profits που υπολογίζεται με βάση τα τρέχοντα κόστη). Υποστηρίζει ότι οι καπιταλιστές εισάγουν νέες τεχνικές οι οποίες μειώνοντας τα τρέχοντα κόστη αυξάνουν το περιθώριο κέρδους αλλά μειώνουν το ποσοστό κέρδους λόγω του αυξημένου εκμηχανισμού (Μαυρουδέας 2008). 34