κ. Βεργίδης ηµήτρης, Καθηγητής κ. Ασηµάκη Άννυ, Λέκτορας κ. Κουστουράκης, Γεράσιµος, Επίκουρος Καθηγητής

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η είσοδος και η εξέλιξη των γυναικών µελών ΕΠ στο πανεπιστηµιακό πεδίο: Η µελέτη περίπτωσης του Πανεπιστηµίου Πατρών Μεταπτυχιακός Φοιτητής: Ζενζεφύλης Βασίλης, Α.Μ.: 245 Τριµελής Συµβουλευτική Επιτροπή κ. Βεργίδης ηµήτρης, Καθηγητής κ. Ασηµάκη Άννυ, Λέκτορας κ. Κουστουράκης, Γεράσιµος, Επίκουρος Καθηγητής Πάτρα, 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελίδα ΠΙΝΑΚΕΣ 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ, ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ 8 ABSTRACT, KEY-WORDS 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 10 I. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 10 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ. Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ. ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ 14 ΑΝΑ ΡΟΜΗ. 2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Εισαγωγικά Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες στην επαγγελµατική τους εξέλιξητο φαινόµενο της «γυάλινης οροφής» Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες κατά την είσοδο και εξέλιξή τους στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα (φαινόµενο της γυάλινης οροφής) 21 παράγοντες που τις δηµιουργούν και τις ενισχύουν Επισκόπηση ερευνών σχετικών µε τους παράγοντες που δηµιουργούν και ενισχύουν τα φαινόµενα «της γυάλινης οροφής» και της υποεκπροσώπησης των 27 γυναικών στο διδακτικό προσωπικό της ανώτατης εκπαίδευσης Η κατάσταση που επικρατεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση Η κατάσταση που επικρατεί στις ΗΠΑ και τον Καναδά H κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα 42 3 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Εισαγωγικά Η επιλογή της θεωρίας της πρακτικής του Bourdieu ως θεωρητικού πλαισίου Παρουσίαση των κύριων σηµείων της θεωρίας της πρακτικής Pierre Bourdieu ο εµπνευστής της θεωρίας της πρακτικής Η θεωρία της πρακτικής Βασικές έννοιες της θεωρίας του Pierre Bourdieu Habitus (έξη) Έµφυλο habitus Πεδίο 66 2

3 Επιστηµονικό πεδίο Κεφάλαιο Πολιτισµικό κεφάλαιο α. Η ενσωµατωµένη κατάσταση β. Η αντικειµενοποιηµένη κατάσταση γ. Η θεσµοποιηµένη κατάσταση Επιστηµονικό κεφάλαιο Συµβολική βία- Συµβολική κυριαρχία- Συµβολική εξουσία Η ανδρική συµβολική κυριαρχία Η ανδρική συµβολική κυριαρχία στο πεδίο της εργασίας Σύνδεση θεωρητικού πλαισίου µε την έρευνα 84 4 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Εισαγωγικά Ερευνητικά ερωτήµατα Επιλογή της µεθόδου Η συνέντευξη Ηµιδοµηµένη συνέντευξη Λόγοι επιλογής της ηµιδοµηµένης συνέντευξης ως ερευνητικού εργαλείου στην παρούσα έρευνα Ανάλυση περιεχοµένου ιατύπωση των εννοιολογικών κατηγοριών Περιγραφή του δείγµατος Ζητήµατα εγκυρότητας, αξιοπιστίας και δυνατότητας γενίκευσης της έρευνας Στάση του ερευνητή απέναντι στην έρευνα Ηθική και δεοντολογία της έρευνας ιεξαγωγή της έρευνας Περιορισµοί της έρευνας ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγικά Τα αποτελέσµατα της έρευνας Το Πανεπιστήµιο Πατρών: απόπειρα περιγραφής του πεδίου της έρευνας Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην είσοδο και εξέλιξη των γυναικών στο πανεπιστηµιακό πεδίο 135 3

4 Οι απόψεις των γυναικών µελών ΕΠ για τους λόγους που συνέβαλλαν στην είσοδό τους στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα α. Το πνεύµα της οικογένειας και η επιλογή του ακαδηµαϊκού επαγγελµατικού πεδίου από τις γυναίκες β. Η διαµόρφωση του έµφυλου habitus και η επιλογή ενός «γυναικείου» επαγγέλµατος γ. Το κυρίαρχο ανδρικό πρότυπο του καθηγητή µέντορα ως παράγοντας της επαγγελµατικής ακαδηµαϊκής επιλογής δ. Η επιλογή του ακαδηµαϊκού επαγγέλµατος από τις γυναίκες µέλη ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών: «Μια τυχαία επιλογή» Το «ειδικό βάρος» του πολιτισµικού κεφαλαίου των γυναικών µελών ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών α. Η διαµόρφωση του ενσωµατωµένου πολιτισµικού κεφαλαίου των γυναικών µελών ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών β. Το θεσµοποιηµένο πολιτισµικό κεφάλαιο Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες µέλη ΕΠ στο πανεπιστηµιακό πεδίο υσκολίες που οφείλονται στις απαιτήσεις της επαγγελµατικής σταδιοδροµίας σε σχέση µε τις υποχρεώσεις της ως συζύγου και µητέρας α. Το τίµηµα της επιτυχίας στο ακαδηµαϊκό πεδίο και οι οικογενειακές υποχρεώσεις β. Η στήριξη από το οικογενειακό περιβάλλον υσκολίες που οφείλονται στις έµφυλες αντιλήψεις και προκαταλήψεις για το γυναικείο φύλο στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα α. Η «αρµονική συνάντηση» του έµφυλου habitus των γυναικών και του ακαδηµαϊκού πεδίου β. Η πρωτογενής εµπειρία του «καταµερισµού της εργασίας» µέσα από την οικογένεια γ. Έµφυλες αντιλήψεις και διακρίσεις στο πανεπιστηµιακό πεδίο υσκολίες που οφείλονται σε ελλειµµατική κατοχή επιστηµονικού κεφαλαίου α. Το καθαρό επιστηµονικό κεφάλαιο των γυναικών µελών ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών

5 α1. Ο ελλειµµατικός αριθµός δηµοσιεύσεων των γυναικών µελών ΕΠ σε σχέση µε τους άνδρες οµότεχνους α2. Η συµµετοχή των γυναικών µελών ΕΠ σε ερευνητικά προγράµµατα β. Θεσµοποιηµένο επιστηµονικό κεφάλαιο β1. Η έλλειψη φιλοδοξιών των γυναικών µελών ΕΠ για κατοχή ηγετικών θέσεων β2. Η έλλειψη φιλοδοξιών των γυναικών µελών ΕΠ για εξέλιξη στην ακαδηµαϊκή ιεραρχία ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Συµπεράσµατα Ζητήµατα για περαιτέρω διερεύνηση 175 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 176 ΝΟΜΟΙ- ΥΠΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ 182 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 182 ΠΙΝΑΚΕΣ Τίτλος Πίνακα Σελίδα Πίνακας 1: ηµογραφικά χαρακτηριστικά και επαγγελµατική απασχόληση των υποκειµένων της έρευνας. 110 Πίνακας 2: Το κοινωνικοοικονοµικό προφίλ των υποκειµένων της έρευνας 112 Πίνακας 3: : Τα µορφωτικά στοιχεία των υποκειµένων της έρευνας 114 Πίνακας 4.Αριθµός µελών ΕΠ κατά τµήµα µε στοιχεία µέχρι Πίνακας 5: Μέλη.Ε.Π. του Πανεπιστηµίου Πατρών κατά φύλο, σχολή και βαθµίδα (ακαδ. έτος ) 133 Πίνακας 6. Μέλη ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών κατά Βαθµίδα και Φύλο (ακαδ. έτος ) 133 Πίνακας 7. Γυναίκες Μέλη ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών κατά Βαθµίδα (ακαδ. έτος ) 133 Πίνακας 8. Στοιχεία για τα έτη παραµονής των ερευνητικών υποκειµένων ανά ακαδηµαϊκή βαθµίδα 168 5

6 Στους γονείς µου Γιώργο και Μαίρη στους αγαπηµένους µου Άννα και Γιωργάκη 6

7 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα θέλαµε να εκφράσουµε τις θερµές µας ευχαριστίες στον επιβλέποντα αυτής της διπλωµατικής εργασίας καθηγητή κ. ηµήτρη Βεργίδη για την επιστηµονική του βοήθεια, την υποστήριξη, τις κριτικές του επισηµάνσεις. Ακόµη, θερµές ευχαριστίες οφείλουµε στους άλλους δύο καθηγητές της συµβουλευτικής µας επιτροπής, την κα. Άννυ Ασηµάκη- ηµακοπούλου και τον κ. Γεράσιµο Κουστουράκη για τη σηµαντική αρωγή τους στην ερευνητική αυτή προσπάθεια. Τις ευχαριστίες µας επίσης οφείλουµε στις είκοσι καθηγήτριες του Πανεπιστηµίου Πατρών που µας αφιέρωσαν µε προθυµία το χρόνο τους και µας διευκόλυναν σε µεγάλο βαθµό να συλλέξουµε τα στοιχεία για την έρευνά µας. Τέλος, σε προσωπικό επίπεδο, οφείλω ένα θερµό ευχαριστώ στη σύνευνό µου Άννα Σολωµού, που µε στήριξε και µε ενθάρρυνε σε όλη τη διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας, ιδιαίτερα σε στιγµές απογοήτευσης και προσωπικής αµφισβήτησης. 7

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα µελέτη επιχειρείται η εξέταση των απόψεων των γυναικών µελών ΕΠ του πανεπιστηµίου Πατρών σχετικά µε τους παράγοντες που τις ώθησαν να ακολουθήσουν το ακαδηµαϊκό επάγγελµα, όπως και των δυσκολιών που αυτές αντιµετωπίζουν στο εν λόγω πανεπιστηµιακό πεδίο κατά την άσκηση του επαγγέλµατός τους. Είναι µια ποιοτική προσέγγιση. Τα ερευνητικά υποκείµενα είναι είκοσι γυναίκες µέλη ΕΠ του Πανεπιστήµιου της Πάτρας, στις βαθµίδες της επίκουρης, αναπληρώτριας και καθηγήτριας. Η ερευνητική µέθοδος της συλλογής των δεδοµένων είναι η ηµιδοµηµένη συνέντευξη, η δε µέθοδος ανάλυσης, η ποιοτική ανάλυση περιεχοµένου. Η επιλογή των θεωρητικών εννοιών του Bourdieu στις οποίες στηρίζεται η παρούσα µελέτη, είναι αυτές του habitus, του έµφυλου habitus, του πεδίου, του επιστηµονικού πεδίου, του Κεφαλαίου, του πολιτισµικού κεφαλαίου, της συµβολικής βίας και τέλος της συµβολικής κυριαρχίας. Βασικά ευρήµατα της παρούσας µελέτης αποτελούν τα εξής: α) παράγοντες που συµβάλλουν στην είσοδο των γυναικών στο επιστηµονικό πεδίο του Πανεπιστηµίου Πατρών, αποτελούν το ισχυρό πολιτισµικό κεφάλαιο που διαθέτουν, η παρώθηση από το οικογενειακό τους περιβάλλον, το ανδρικό πρότυπο ενός καθηγητή µέντορα, οι ευεργετικές διατάξεις του νόµου 1268/82 και τέλος η αγάπη τους για το ακαδηµαϊκό επάγγελµα και το γνωστικό τους αντικείµενο, ιδιαίτερα δε για την έρευνα και β) οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες µέλη.ε.π. του Πανεπιστηµίου Πατρών συνδέονται µε: τις απαιτήσεις του ακαδηµαϊκού επαγγέλµατος σε σχέση µε τις υποχρεώσεις της γυναίκας ως συζύγου και µητέρας, τις έµφυλες αντιλήψεις και προκαταλήψεις για το γυναικείο φύλο στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα και την ελλειµµατική κατοχή επιστηµονικού κεφαλαίου σε σχέση µε τους άνδρες οµότεχνούς τους. Λέξεις κλειδιά: Habitus, έµφυλο habitus, επιστηµονικό πεδίο, επιστηµονικό κεφάλαιο, Κεφάλαιο, πολιτισµικό κεφάλαιο, συµβολική βία. 8

9 ABSTRACT This study attempted to examine the views of women faculty members at the University of Patras on the factors that led them to pursue the academic profession, and the difficulties they face in this scientific field during the exercise of their university profession. The research has the form of qualitative case study in which the research subjects are twenty women faculty members at the University of Patras, in the ranks of Assistant Professor, Associate Professor and Professor. The research method of collecting data is the semi structured interview, and the method of analysis is the qualitative content analysis. The selection of Bourdieu's theoretical concepts underlying this study are those of habitus, gendered habitus, field, scientific field, capital, cultural capital, symbolic violence and symbolic dominance. Key findings of this study are the following: a) factors that contribute to women entering the scientific field of the University of Patras are their strong cultural capital, the strong impulse from their familial environment, the male model of a professor as a mentor, the beneficial provisions of the law 1268/82 and their love for the academic profession and their discipline of the subject, especially for research and b) the difficulties faced by women faculty members of the University of Patras associated with: the requirements of the academic profession in relation to the woman s obligations as a wife and mother, gendered perceptions and prejudices about the female gender in the academic profession and the lack of scientific capital. Keywords: Habitus, gendered habitus, scientific field, scientific capital, Capital, cultural capital and symbolic violence.. 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ KAI ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Από το δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα έχει σηµειωθεί µια σαφής αύξηση της γυναικείας παρουσίας στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα, τόσο ως φοιτήτριες, όσο και ως εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό, στο δυτικό κυρίως κόσµο. Παρ όλα αυτά όπως προκύπτει από σχετικές ερευνητικές προσπάθειες η θέση τους παραµένει δυσµενής και µε δύσκολη εξελικτική πορεία συγκριτικά µε αυτή των ανδρών. Οι γυναίκες πανεπιστηµιακοί υφίστανται ακόµα διακρίσεις και άνιση µεταχείριση. Φαίνεται πως η είσοδος των γυναικών στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα δεν έχει σηµάνει το τέλος των προκαταλήψεων και στερεοτύπων γύρω από τις ικανότητές τους να αντεπεξέλθουν σε ένα τόσο απαιτητικό εργασιακό περιβάλλον και δεν ενίσχυσε άµεσα ή έµµεσα την αναδιάρθρωση των δοµών εκείνων που θα µπορούσαν να επιφέρουν αλλαγές και ευνοϊκότερες συνθήκες για τις ίδιες. Οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί αντιµετωπίζουν στα αρχικά στάδια της καριέρας τους εµπόδια τα οποία ενδεχοµένως ξεπερνούν. Επίσης αργότερα βιώνουν το φαινόµενο της «γυάλινης οροφής» (glass ceiling effect), το οποίο αντιστοιχεί σε εµπόδια σχετικά µε το φύλο τους που τροχοπεδούν την εξέλιξή τους, εµποδίζοντάς τες να καταλάβουν υψηλές θέσεις στην ιεραρχία και τη διοίκηση. Τα εµπόδια αυτά είναι αξεπέραστα για τη συντριπτική πλειοψηφία των γυναικών. Οφείλονται και σε εξω-ακαδηµαϊκούς παράγοντες όπως είναι η διαφορετική κοινωνικοποίηση, οι οικογενειακές υποχρεώσεις και η άρνησή τους να υιοθετήσουν το «ανδρικό µοντέλο» επίτευξης των στόχων, το οποίο προϋποθέτει έντονο ανταγωνισµό και επιθετική διαχείριση της καριέρας τους. (Etzkowitz, Kemelgor, Neuschatz & Uzzi, 1994) Σύµφωνα µε τη Cherland: «το γεγονός της υποαντιπροσώπευσης των γυναικών σε διδακτικές και διοικητικές θέσεις στο πανεπιστηµιακό πεδίο, ενέχει πολιτικές συνέπειες. Οι άνδρες στην πραγµατικότητα υπερέχουν επιβάλλοντας τους κανόνες του «παιχνιδιού», αποφασίζοντας τι είναι σηµαντικό και πρέπει να χρηµατοδοτηθεί. Αυτό το Πανεπιστήµιο ανήκει στους άνδρες». (Cherland, 1998) Η Mather (1998) αναφέρει πως ισότητα και δικαιοσύνη δεν είναι µόνο οι «ανοικτές πόρτες» που επιτρέπουν στους ανθρώπους να µπαινοβγαίνουν. Ισότητα και δικαιοσύνη είναι να καταστεί το σύστηµα εξίσου ευνοϊκό για όλους. Οι γυναίκες εµποδίζονται στην πλήρη αξιοποίηση των ευκαιριών που έχουν για να γίνουν 10

11 καθηγήτριες πανεπιστηµίου, γιατί δεν ταιριάζουν στο περίγραµµα του ακαδηµαϊκού επαγγέλµατος, όπως οι άνδρες συνάδελφοί τους. Η Armenti (2000) (στο Αναστασάκη, 2007) διαπιστώνει πως: «µεσαιωνικές επαγγελµατικές πρακτικές και ιδεολογίες που επιβιώνουν στο πέρασµα των αιώνων, εξακολουθούν να καθιστούν τις γυναίκες πανεπιστηµιακούς σε µειονεκτική και τελικά σε υποδεέστερη θέση». Η Toren (2001) οµοίως (στο Αναστασάκη, ό.π.) παρατηρεί ότι κατά τη διάρκεια της σταδιοδροµίας τους, οι γυναίκες πανεπιστηµιακοί, σε όλο τον κόσµο: «αντιµετωπίζουν κατά την είσοδό τους στο Πανεπιστήµιο µια σιδερένια πύλη, έπειτα ένα κολλώδες έδαφος, στην κορυφή µια γυάλινη οροφή και ενδιάµεσα ένα δύσβατο και κακοτράχαλο µονοπάτι». Ακόµα και στις περιπτώσεις που οι γυναίκες δεν θέτουν ως πρώτη προτεραιότητα την οικογένεια, η επικρατούσα αντίληψη θέτει εµπόδια τα οποία συνδέονται µε συγκεκριµένες «κοινωνικές προσδοκίες» στερεότυπα όπως είναι η φροντίδα των παιδιών ή ο συνδυασµός της δηµιουργίας και της φροντίδας της οικογένειας προς χάριν της προοπτικής της επαγγελµατικής ανέλιξης του συζύγου (Conley, 2005). Στην Ελλάδα οι κοινωνικοοικονοµικές εξελίξεις, ιδιαίτερα µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, η καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και η βελτίωση της θέσης των γυναικών, λόγω και της εισόδου τους στην αγορά εργασίας, και των εκπαιδευτικών µεταρρυθµίσεων του 1964 και του 1976, οδήγησαν σε εντυπωσιακή αύξηση του ποσοστού των γυναικών που συµµετέχουν στο εκπαιδευτικό σύστηµα και βαθµιαία µείωση του χάσµατος ανάµεσα στα δύο φύλα, που κατά κάποιον τρόπο οριοθετεί την ισότητα των εκπαιδευτικών ευκαιριών µεταξύ των δύο φύλων. (Μαράτου - Αλιπράντη, κ.ά. 2002). Το ποσοστό των κοριτσιών που φοιτούν στο Πανεπιστήµιο παρουσιάζει σηµαντική αύξηση και από το 23% του φοιτητικού πληθυσµού το 1961 έφτασε στο 31,43% το 1970, στο 58,7% το 2001 (Κοντογιαννοπούλου - Πολυδωρίδη, 1995, Κυριζίδης & ρόσος, 2000, Μαράτου - Αλιπράντη, κ.ά. 2002) και στο 59,68% το 2006 (ΕΣΥΕ, 2006). Παρά την αύξηση της φοίτησης των γυναικών στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, η θέση τους φαίνεται να παραµένει µειονεκτική στον εργασιακό χώρο σε σχέση µε τους άνδρες που κάνουν παρόµοιες σπουδές, ενώ παρατηρείται η πυκνή συγκέντρωση γυναικών σε συγκεκριµένα επιστηµονικά πεδία και η υποεκπροσώπησή τους σε θέσεις υψηλού κύρους, όπως οι διοικητικές - διευθυντικές θέσεις (Ασηµάκη, Κατσιγιάννη & Κουστουράκης, 2007). Από τη µελέτη της σχετικής επιστηµονικής βιβλιογραφίας παρατηρήσαµε την έλλειψη πρόσφατων µελετών που να διερευνούν σε βάθος τη µειωµένη συµµετοχή 11

12 των γυναικών ακαδηµαϊκών στα επιστηµονικά πεδία υψηλού κύρους και γοήτρου, τους παράγοντες που επιδρούν στην πορεία της ακαδηµαϊκής εξέλιξής τους, αλλά και τις δυσκολίες που συναντούν στην προσπάθειά τους αυτή. (βλέπε: Αναστασάκη, 2007, Ασηµάκη, Κατσιγιάννη & Κουστουράκης, ό.π., Βιτσιλάκη - Σορωνιάτη κ.ά, 2001, Ηλιού, 1988, Κοντογιαννοπούλου - Πολυδωρίδη, 1995, Μαραγκουδάκη, 2008, Βοσνιάδου, 2005α). Για τους παραπάνω λόγους κρίναµε σκόπιµο να διερευνήσουµε τις απόψεις των γυναικών µελών ΕΠ ενός συγκεκριµένου πανεπιστηµιακού πεδίου του Πανεπιστηµίου Πατρών σχετικά µε τους παράγοντες που τις ώθησαν να ακολουθήσουν το ακαδηµαϊκό επάγγελµα, αλλά και τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν στην ακαδηµαϊκή τους πορεία και ανέλιξη. Ειδικότερα, σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η ανίχνευση των απόψεων των γυναικών µελών ΕΠ του Πανεπιστηµίου Πατρών σχετικά µε τους λόγους εισόδου τους στο συγκεκριµένο πανεπιστηµιακό πεδίο, καθώς και ο προσδιορισµός των δυσκολιών που αυτές αντιµετωπίζουν στο εν λόγω πεδίο κατά την άσκηση του επαγγέλµατός τους. Η παρούσα εργασία διαρθρώνεται ως εξής: Στην εισαγωγή της παρούσας µελέτης παρατίθεται ο ερευνητικός προβληµατισµός και διατυπώνεται ο σκοπός της έρευνας. Στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται, µέσω της βιβλιογραφικής επισκόπησης, µια ιστορική αναδροµή της γυναικείας παρουσίας στην τριτοβάθµια εκπαίδευση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στο δεύτερο κεφάλαιο προσεγγίζεται το φαινόµενο της ισχνής παρουσίας των γυναικών στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα και διερευνώνται οι παράγοντες που δηµιουργούν και ενισχύουν τη δυσκολία εξέλιξής τους στις ακαδηµαϊκές βαθµίδες µέσω της επισκόπησης της βιβλιογραφίας και των σχετικών ερευνών που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο του Pierre Bourdieu στο οποίο στηρίζεται η παρούσα µελέτη. Οι έννοιες του habitus (έξης) - έµφυλου habitus, του πεδίου - επιστηµονικού πεδίου, του κεφαλαίου - πολιτισµικού κεφαλαίου και τέλος της συµβολικής βίας - συµβολικής κυριαρχίας, αποτέλεσαν το πλαίσιο για την ανάλυση και ερµηνεία των ερευνητικών δεδοµένων, µε στόχο την κατανόηση του υπό µελέτη φαινόµενου. Στο τέταρτο κεφάλαιο περιγράφεται η µεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήθηκε στην παρούσα µελέτη και διατυπώνονται τα ερευνητικά ερωτήµατα. 12

13 Ειδικότερα, αναλύεται η µελέτη περίπτωσης και οι ερευνητικές µέθοδοι της ηµιδοµηµένης συνέντευξης και της ποιοτικής ανάλυσης των ερευνητικών δεδοµένων. Επιπλέον γίνεται µια προσέγγιση σε ζητήµατα δεοντολογίας, αντικειµενικότητας, εγκυρότητας και αξιοπιστίας της έρευνας και τέλος παρατίθενται οι περιορισµοί της έρευνας. Στο πέµπτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα δεδοµένα που προέκυψαν από την αποµαγνητοφώνηση των είκοσι ηµιδοµηµένων συνεντεύξεων και επιχειρείται η ερµηνεία τους βάσει του θεωρητικού πλαισίου του Pierre Bourdieu και η συσχέτισή τους µε τα δεδοµένα άλλων ερευνών και µελετών που παρουσιάστηκαν στη βιβλιογραφική επισκόπηση στο δεύτερο κεφάλαιο. Τέλος, στο έκτο κεφάλαιο διατυπώνονται συµπερασµατικές διαπιστώσεις που αφορούν τόσο τους λόγους εισόδου των γυναικών στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα όσο και τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν κατά την άσκηση του επαγγέλµατός τους και την προσπάθεια εξέλιξής τους στις ακαδηµαϊκές βαθµίδες. 13

14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΩΤΑΤΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α ΚΑΙ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ. ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ. Στα τέλη του 19 ου αιώνα οι Ελληνίδες έκαναν άλµατα όσον αφορά στη συµµετοχή τους στα κοινά, διεκδικώντας θέσεις ακόµα και σε παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλµατα. Η Ζιώγου-Καραστεργίου (2006: 236) θεωρεί πως η εξέλιξη της εκπαίδευσης των γυναικών κατά την εποχή αυτή φανερώνει µια αµφίδροµη σχέση µεταξύ της εκπαίδευσης και των κοινωνικών συνθηκών και αλλαγών, µε την έννοια ότι αυτή έδωσε τη δυνατότητα στις γυναίκες να αποκτήσουν οικονοµική ανεξαρτησία µε την εργασία. Η εκπαίδευση αποτέλεσε το χώρο όπου έγιναν οι πρώτες αλλαγές στην αντίληψη για το ρόλο των δυο φύλων, προσελκύοντας ένα σηµαντικό αριθµό γυναικών, καθώς είχε και συνεχίζει να έχει υψηλό κοινωνικό γόητρο και κύρος ανάµεσα στα οριοθετηµένα ως γυναικεία επαγγέλµατα. Σύµφωνα µε τη Βαρίκα (στο Ζιώγου-Καραστεργίου, ό.π.: 354): «το επάγγελµα της δασκάλας ενώ είχε οριστεί αρχικά (στο α µισό του 19ου αιώνα) ως προέκταση της «γυναικείας φύσης» και ως θεσµοθέτηση της ένταξης των γυναικών στην ιδιωτική σφαίρα, (µητέρα - δασκάλα - κοινωνική µητρότητα) µετατράπηκε από τις ίδιες τις γυναίκες όχι µόνο σε µέσο για την ανεξαρτησία τους, αλλά και σε µοχλό που τους επέτρεπε να µετατοπίσουν τα εµπόδια που τις απέκλειαν από τη δηµόσια σφαίρα». Στα τέλη του 1800 η εκπαίδευση των γυναικών βρισκόταν σε πολύ χαµηλό επίπεδο. Οι Ελληνίδες συµµετείχαν πολύ λιγότερο στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα από τα άρρενα µέλη των οικογενειών τους, τα οποία, λόγω της πατριαρχικής δοµής της ελληνικής κοινωνίας, είχαν ευκολότερη πρόσβαση στο εκπαιδευτικό σύστηµα γενικά και ειδικά στις υψηλότερες βαθµίδες. Στις αρχές του 19 ου αιώνα κερδίζουν και στην Ελλάδα έδαφος οι ιδέες του Ευρωπαϊκού ιαφωτισµού για γενίκευση της εκπαίδευσης. Ο Κοραής (στο εληγιάννη & Ζιώγου, 1999: 72) επισηµαίνει το 1825 ότι: «και άνδρες και γυναίκες επίσης πρέπει να παιδεύωνται την παιδείαν ταύτην χωρίς πρόφασιν καµµίαν», υποστηρίζοντας µε αυτό τον τρόπο και στην πράξη την εκπαίδευση των γυναικών. Το 1834, µε το ιάταγµα της 6/18 Φεβρουαρίου, κατοχυρώνεται νοµοθετικά το δικαίωµα της Ελληνίδας για συµµετοχή στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση. Παρ όλα αυτά εξακολουθεί να υπάρχει η αντίληψη περί «ανατροφής κορασίων» και «δηµόσιας εκπαίδευσης των αρρένων», µε δηλώσεις 14

15 όπως: «η ανατροφή είναι διττή, οικιακή και δηµοσία και η µεν οικιακή γίνεται κατ οίκον υπό των γονέων και συγγενών, η δε δηµοσία εις τα σχολεία. Η πρώτη αρµόζει εις τας κόρας και εις τα νήπια, η δε δηµοσία αφορά µόνο τους άρρενας». Όσον αφορά τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση των γυναικών, την ευθύνη για τη διαµόρφωσή της ανέλαβε καθ όλη τη διάρκεια του 19 ου αιώνα η ιδιωτική πρωτοβουλία, µε κυριότερο φορέα της τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Η δευτεροβάθµια εκπαίδευση των γυναικών την εποχή αυτή ήταν: i. ιαφοροποιηµένη από την αντίστοιχη των ανδρών (Παρθεναγωγείο για τις γυναίκες, Ελληνικό Σχολείο και Γυµνάσιο για τους άνδρες) ii. Υποβαθµισµένη τόσο ως προς τα χρόνια φοίτησης, όσο και ως προς το περιεχόµενο iii. ιαµορφωµένη µε βάση την αντίληψη πως η γυναίκα πρέπει να ασχολείται µε το σπίτι και την οικογένεια. Την εποχή αυτή διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη δυνατότητα των γυναικών να συµµετάσχουν στην ανώτερη εκπαίδευση, όσον αφορά τις ψυχικές και σωµατικές τους δυνάµεις. Η επικρατούσα αντίληψη ήταν πως στις γυναίκες αντιστοιχούσε µια υποβαθµισµένη εκπαίδευση, χωρίς πολλές «ανώτερες» γνώσεις, επιζήµιες για την υγεία τους, αφού δεν προετοιµάζονταν για πανεπιστηµιακές σπουδές και επαγγελµατική δραστηριότητα. Την τελευταία δεκαετία του 19 ου αιώνα µια µειοψηφία αρθρογραφούντων Ελλήνων λογίων αρχίζει να υποστηρίζει τη διεύρυνση των πλαισίων του γυναικείου ρόλου και την πρόσβαση των γυναικών στα ανώτερα επαγγέλµατα και στις επιστήµες. Επιπλέον στα άρθρα των εφηµερίδων και των περιοδικών της εποχής υπάρχουν ειδήσεις για τις διεκδικήσεις και τις επιτυχίες των γυναικών στο εξωτερικό, διευκολύνοντας την αµφισβήτηση των απόψεων που υποστήριζαν ότι τα φυσικά χαρακτηριστικά προσδιορίζουν το χώρο δράσης των δύο φύλων και τις επαγγελµατικές ενασχολήσεις. Οι απόψεις σχετικά µε την πρόσβαση των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση συνέκλιναν στη θέση ότι θα έπρεπε να επιτραπεί η φοίτηση «εις πάντα τα ανώτερα εκπαιδευτήρια, ιδίως τα Πανεπιστήµια, άτινα µέχρι τούδε είναι κεκλεισµένα δια τας γυναίκας» ( εληγιάννη & Ζιώγου, ό.π.: ). Το 1884 η Σεβαστή Καλλισπέρη υπέβαλε αίτηση για να δώσει εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή. Η συµµετοχή της υπήρξε επιτυχής, παρ όλα αυτά το υπουργείο Παιδείας αρνήθηκε λόγω του φύλου της να επικυρώσει τις υπογραφές των καθηγητών που την εξέτασαν. Η Καλλισπέρη θα αρχίσει τελικά τις σπουδές της στη Σορβόννη. Πρώτη Ελληνίδα φοιτήτρια γίνεται η Ιωάννα Στεφανοπούλου το 1890, αν 15

16 και ο πρύτανης θα διαµαρτυρηθεί στο υπουργείο «δια την ανάµειξιν των φύλων». Το 1895 εγγράφηκαν στην Ιατρική Σχολή Αθηνών πέντε φοιτήτριες, εν µέσω διαµαρτυριών των ανδρών συµφοιτητών τους «δια την εισβολή του ποδόγυρου εις τον περίγυρο του Ιπποκράτους». Το 1908 η Αγγελική Παναγιωτάτου τελείωσε µε άριστα την Ιατρική Σχολή και µετεκπαιδεύθηκε στη Γερµανία. Όταν επέστρεψε στην Αθήνα διορίσθηκε ως υφηγήτρια στην Ιατρική Σχολή. Η αντίδραση των φοιτητών της ήταν να σηκώνονται από τις θέσεις τους φωνάζοντας προς την καθηγήτριά τους: «Στην κουζίνα, στην κουζίνα!». Η Παναγιωτάτου επαύθη µεν από τη θέση της, αλλά διορίσθηκε καθηγήτρια στο Πανεπιστήµιο του Καΐρου. Στην Ιστορία της Νεοελληνικής Ιατρικής, το όνοµα της Αγγελικής Παναγιωτάτου συνδέεται άρρηκτα µε πέντε επιστηµονικά πρωτεία. Υπήρξε: i. η πρώτη απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών (1897), ii. η πρώτη υφηγήτρια (1908), iii. η πρώτη έκτακτη Καθηγήτρια της Υγιεινής και Τροπικής Παθολογίας (1938), iv. η πρώτη Καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής «τιµής ένεκεν» (1947) και v. η πρώτη γυναίκα ιατρός, µέλος της Ακαδηµίας Αθηνών (1950). Σύµφωνα µε τη Ζιώγου-Καραστεργίου (2007) η διδασκαλία, ως χώρος γυναικείας εργασίας, κατά τον 19ο αιώνα αποτέλεσε την πρώτη κοινωνικά αποδεκτή πληρωµένη εργασία για γυναίκες χαµηλών και µεσαίων στρωµάτων, µέσα σε µία κοινωνία οργανωµένη ιδεολογικά σε άκαµπτες κατηγορίες φύλου. Η καθιέρωση της υποχρεωτικής δηµοτικής εκπαίδευσης για όλα τα παιδιά µε τη νοµοθεσία του 1834 δηµιούργησε πολλές ανάγκες για εκπαιδευτικούς και των δύο φύλων. Ένας από τους λόγους που η διδασκαλία έγινε αποδεκτή ως καθαρά «γυναικείο επάγγελµα» εκείνη την εποχή, ήταν το ότι το σχολείο θεωρείτο ως συνέχεια της οικογένειας, εποµένως η διδασκαλία οριζόταν ως η πλέον κατάλληλη απασχόληση για την ειδική φύση των γυναικών, µε τη µεγαλύτερη ευαισθησία, την αγάπη για τα παιδιά, την ευγένεια και ανεκτικότητα του χαρακτήρα τους. Ο χωρισµός των δηµοτικών σχολείων σε αρρένων και θήλεων το 1852, καθώς και η λειτουργία πολλών ιδιωτικών Παρθεναγωγείων, έδωσαν την ευκαιρία σε πολλές γυναίκες να αναλάβουν θέσεις ιευθυντριών στα σχολεία και να διαδραµατίσουν πιο ουσιαστικό εκπαιδευτικό και κοινωνικό ρόλο. Με την καθιέρωση των σχολείων µε πολλές τάξεις, κατά τα τέλη του 19 ου αιώνα, και την υιοθέτηση νέων παιδαγωγικών κατευθύνσεων, επηρεάστηκε η 16

17 οργάνωση των σχολείων σε µία πιο συστηµατική - γραφειοκρατική κατεύθυνση, ξεφεύγοντας σταδιακά από τη θεώρηση του σχολείου ως προέκταση της οικογένειας, και τη διδασκαλία των γυναικών ως επέκταση του ρόλου τους από το σπίτι στο σχολείο. Η νέα αυτή οργάνωση των ηµοτικών σχολείων και η λειτουργία πολλών Ανώτερων ιδιωτικών Παρθεναγωγείων προσέφεραν µεγάλες ευκαιρίες στις γυναίκες εκπαιδευτικούς να καταλάβουν ένα σηµαντικό αριθµό διευθυντικών θέσεων στα δηµόσια και ιδιωτικά σχολεία θηλέων και σε ορισµένες, µε αυξηµένα προσόντα, να διεκδικήσουν και να καταλάβουν ανώτερες θέσεις στην εκπαιδευτική ιεραρχία, όπως Επιθεωρήτριες ηµοτικών σχολείων θηλέων (Ζιώγου - Καραστεργίου, ό.π.). Σύµφωνα µε τη Μαραγκουδάκη (2003) η αύξηση του ποσοστού πρόσβασης των κοριτσιών σε όλες τις βαθµίδες της εκπαίδευσης κατά τις τελευταίες δεκαετίες συνδέεται και µε την αλλαγή που φαίνεται ότι αρχίζει να σηµειώνεται στις κυρίαρχες κοινωνικές αντιλήψεις αναφορικά µε το δικαίωµα των γυναικών να εργάζονται σε θέσεις εργασίας του τριτογενούς τοµέα από τη δεκαετία του Οι γυναίκες στο εξωτερικό αντιµετώπισαν αντίστοιχα προβλήµατα µε τις Ελληνίδες όσον αφορά την εκπαίδευσή τους. Στις ΗΠΑ το πρώτο τέταρτο του 19 ου αιώνα ιδρύονται «Ακαδηµίες» και «Σεµινάρια» για την προετοιµασία των διδασκαλισσών, ενώ την ίδια εποχή τα Κολέγια δέχονται φοιτήτριες ανώτερου επιπέδου. Ακολούθως το 1855 ιδρύθηκε το πρώτο γυναικείο Κολέγιο, το Elmira College, και τα περισσότερα Πανεπιστήµια άρχισαν να δέχονται φοιτήτριες. Στην Αγγλία το 1848 και 1849 ιδρύθηκαν τα Queen s και Belford College µε σκοπό την εκπαίδευση των διδασκαλισσών, ενώ το 1865 το Πανεπιστήµιο του Κέµπριτζ, το 1870 το Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης και το 1876 οι αγγλικές ιατρικές σχολές επέτρεψαν τη φοίτηση σε γυναίκες. Η Γαλλία και η Ελβετία το 1867, η Σουηδία και η Φιλανδία το 1870, η ανία το 1875, η Ιταλία το 1878, η Νορβηγία το 1884, η Ισπανία και η Ρουµανία το 1888 και τέλος το Βέλγιο και η Ελλάδα επέτρεψαν τη φοίτηση των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση ( εληγιάννη & Ζιώγου, ό.π.: 334). Οι Egerton & Halsey (στο Reay, David & Ball 2008: 15) εντοπίζουν ως σηµαντικά στοιχεία στην ιστορία της πρόσβασης των γυναικών στην τριτοβάθµια εκπαίδευση: µια περίοδο αξιοσηµείωτης επέκτασης της φοίτησης των γυναικών στα πανεπιστήµια και έναν σαφή περιορισµό της ανισότητας των δύο φύλων. Ωστόσο, ενώ το ποσοστό των γυναικών φοιτητριών σταδιακά αυξανόταν σε όλη τη διάρκεια του δεύτερου µισού του 20 ου αιώνα, οι ταξικές διαφορές στην πρόσβαση στην 17

18 τριτοβάθµια εκπαίδευση δεν παρουσίαζαν µείωση, οι δε γυναίκες επωφελούνταν λιγότερο από ένα πτυχίο, όσον αφορά τη συµµετοχή τους στην αγορά εργασίας, µια και το µέσο εισόδηµα των πτυχιούχων γυναικών ήταν χαµηλότερο από εκείνο των πτυχιούχων ανδρών (Purcell στο Reay, David & Ball, ό.π.: 19). Η Arnot (2006: 365) επισηµαίνει ως σηµαντική εξέλιξη στην εκπαίδευση της Βρετανίας, µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο, την επέκταση της «γυναικείας ελίτ µε πανεπιστηµιακή κατάρτιση», την αύξηση δηλαδή του αριθµού των φοιτητριών κατά 114% µέχρι το 1989, έναντι αύξησης µόλις 20% των ανδρών φοιτητών την ίδια περίοδο. Το µεγαλύτερο ποσοστό των γυναικών αυτών προέρχονταν από τα λευκά µεσαία στρώµατα και είχαν φοιτήσει σε επιλεγµένα δηµόσια ή ιδιωτικά σχολεία (Halsey στο Arnot, ό.π.: 19). 18

19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1. Εισαγωγικά Στην παρούσα µελέτη διερευνώνται η παρουσία των γυναικών µελών ΕΠ στο επιστηµονικό πεδίο του Πανεπιστηµίου Πατρών και οι παράγοντες που δηµιουργούν και ενισχύουν τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν ασκώντας το επάγγελµά τους στο εν λόγω πεδίο. Σε αυτό το κεφάλαιο θα επιχειρηθεί η προσέγγιση των ανωτέρω ζητηµάτων µέσω της επισκόπησης της βιβλιογραφίας και των σχετικών ερευνών που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις ΗΠΑ και τον Καναδά Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες στην επαγγελµατική τους εξέλιξη το φαινόµενο της «γυάλινης οροφής». Τα περιθώρια επαγγελµατικής εξέλιξης των γυναικών σε πολλούς τοµείς της αγοράς εργασίας είναι µικρά, τόσο σε θέµατα διοίκησης, όσο και σε θέµατα αµοιβής. Ακόµη και αν καταφέρουν να ξεπεράσουν κάποια εµπόδια, λίγες είναι αυτές που µπορούν να προωθήσουν την καριέρα τους σε επίπεδα αντίστοιχα µε αυτά των ανδρών συναδέλφων τους. Αυτό το όριο που φαίνεται ότι υπάρχει και καθιστά µετά από ένα σηµείο την επαγγελµατική εξέλιξη των γυναικών ιδιαίτερα δύσκολη ορίζεται ως «γυάλινη οροφή» (glass ceiling). Ο όρος «γυάλινη οροφή» χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1984 σε άρθρο του περιοδικού Adweek, µε σκοπό να περιγράψει τα αόρατα εµπόδια που µπλοκάρουν την πρόσληψη, την προαγωγή και την επαγγελµατική εξέλιξη των γυναικών. Η αρθρογράφος σε κάποιο σηµείο ανέφερε: «οι γυναίκες έχουν φτάσει πλέον σε γυάλινη οροφή. Έχουν ανέβει στα µεσαία διοικητικά επίπεδα και εκεί σταµατούν και παραµένουν». Η γυάλινη οροφή παρέµεινε στην επιστηµονική ορολογία, ως όρος που χαρακτηρίζει τα εµπόδια που αντιµετωπίζουν άτοµα, που ενώ διαθέτουν τα τυπικά προσόντα, δεν προωθούνται εξαιτίας του γένους τους, της φυλής τους ή της εθνικής τους προέλευσης. Ο Morrison et all (στο Sabatier, Carrere & Mangematin, 2006) αποδίδει στον όρο «γυάλινη οροφή» την έννοια ενός αδιαπέραστου αόρατου εµπόδιου, που ανακόπτει την ανοδική εξέλιξη των γυναικών στον χώρο της εργασίας πάνω από ένα επίπεδο. Σύµφωνα µε τον Mavin (2000) ο όρος «γυάλινη οροφή» περιγράφει το σύνολο των απογοητεύσεων που δοκιµάζουν οι γυναίκες σε χώρους εργασίας, σε 19

20 σχέση µε τη µισθολογική και διοικητική τους εξέλιξη. Οι γυναίκες επιθυµούν να ξεπεράσουν τις απογοητεύσεις αυτές, αλλά εµποδίζονται από αόρατα εµπόδια, τα οποία τροχοπεδούν την επαγγελµατική τους εξέλιξη, περιορίζοντας τις φιλοδοξίες τους, περιορίζοντάς τις σε χαµηλά και µεσαία διοικητικά επίπεδα. Η γυάλινη οροφή είναι το αποτέλεσµα της διάκρισης απέναντι στις γυναίκες, ένα φράγµα κατασκευασµένο από αρνητικές συµπεριφορές, στάσεις και στερεότυπα που εµποδίζει τις γυναίκες να µετακινηθούν ιεραρχικά πάνω από ένα συγκεκριµένο επίπεδο. Το αµερικανικό υπουργείο εργασίας (U.S. Department of Labor) είχε ορίσει τη γυάλινη οροφή ως τεχνητά εµπόδια που βασίζονται σε κοινωνικές η οργανωσιακές προκαταλήψεις που εµποδίζουν έµπειρα άτοµα να εξελιχθούν στο χώρο της εργασίας τους. Ο Evan Kemp, πρόεδρος της Επιτροπής Ίσων Ευκαιριών Απασχόλησης. (Equal Employment Opportunity Commission) µιλώντας για το φαινόµενο ανέφερε πως: «η γυάλινη οροφή είναι πραγµατική, καταστρέφει το ηθικό, αν και έχουµε σηµειώσει κάποια πρόοδο, είµαστε πολύ µακριά από τη θραύση της». Ο νόµος του 1991 για τη γυάλινη οροφή, αν και δεν όριζε ρητά τον όρο, εντούτοις αναφερόταν στα τεχνητά εµπόδια στην εξέλιξη των γυναικών και των µειονοτήτων στον χώρο εργασίας, αναγνωρίζοντας επιπλέον την υποεκπροσώπηση των γυναικών και των µειονοτήτων στη διαχείριση και τα επίπεδα λήψης αποφάσεων στο εργατικό δυναµικό των ΗΠΑ (Fisher, Motowidlo & Werner, 1993). Οι Leontowitsc & Vázquez- Cupeiro (2003) αναφέρουν πως ο όρος γυάλινη οροφή χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά στην αµερικανική λογοτεχνία στα τέλη του 1980 και είναι µια µεταφορά, που συνήθως αναφέρεται στην εµπειρία των γυναικών που προσπαθούν αλλά δεν είναι σε θέση να καταλάβουν ανώτερες θέσεις, λόγω περισσότερο ή λιγότερο αόρατων εµποδίων. Ακολούθως οι David & Woodward (στο Leontowitsc & Vázquez - Cupeiro, ό.π.) χρησιµοποίησαν στο βιβλίο τους «Negotiating the Glass Ceiling» τον όρο αυτό για να αποτυπώσουν την αντίστοιχη κατάσταση των γυναικών στον πανεπιστηµιακό χώρο. Τον Αύγουστο του 2011 η εταιρεία Randstad διεξήγαγε µια έρευνα για την Workmonitor, µε τίτλο Opinions on part-timework & gender diversity - job market trends around the globe 1, για να εξετάσει µεταξύ άλλων και την εκπροσώπηση των δύο φύλων στον εργασιακό χώρο. Η έρευνα έγινε µε τη µέθοδο της συµπλήρωσης 1 http: // (Ανακτήθηκε στις 12/10/2011) 20

21 online ερωτηµατολογίων από εργαζόµενους 29 κρατών από όλο τον κόσµο και έδειξε ότι: 1. Σε παγκόσµιο επίπεδο το 70% των προϊσταµένων είναι άντρες 2. Τα µεγαλύτερα ποσοστά εκπροσώπησης ανδρών σε θέσεις προϊσταµένων κατείχαν η Ιαπωνία µε 83% και η Τουρκία µε 80%. 3. Οι χώρες που παρουσίασαν µεγαλύτερη ισορροπία µεταξύ ανδρών και γυναικών στις θέσεις προϊσταµένων είναι η Νέα Ζηλανδία (58%), η Ουγγαρία (61%), η Αυστραλία (63%), οι ΗΠΑ (64%), το Ηνωµένο Βασίλειο (65%) και ο Καναδάς (65%) 4. Από το σύνολο των ανδρών και γυναικών που έλαβαν µέρος στην έρευνα, µόνο το 25% θα προτιµούσε να έχουν γυναίκα ως άµεσο προϊστάµενο τους, ενώ το 48% θεωρεί ότι ο οργανισµός στον οποίο εργάζεται αποδίδει καλύτερα όταν υπάρχει ισορροπία στο ποσοστό µεταξύ ανδρών και γυναικών 5. Στην Ελλάδα το 74% δήλωσε ότι ο άµεσα προϊστάµενος του είναι άντρας, ενώ στην ερώτηση για το αν θεωρούν ότι ένας οργανισµός θα είχε καλύτερη απόδοση εφόσον οι γυναίκες κατείχαν περισσότερες θέσεις στην ανώτερη διοίκηση, το 21% των ανδρών στην Ελλάδα συµφώνησε, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες έφτασε το 46% Οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες κατά την είσοδο και εξέλιξή τους στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα (φαινόµενο της γυάλινης οροφής) παράγοντες που τις δηµιουργούν και τις ενισχύουν. Σύµφωνα µε τη Sutherland (στο Ηλιού 1988: 419) οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται στο επάγγελµα του πανεπιστηµιακού και επιπλέον έχουν χαµηλή εκπροσώπηση τόσο σε τοµείς υψηλού γοήτρου, όσο και σε σηµαντικές διευθυντικές ακαδηµαϊκές θέσεις. Επιπλέον η σταδιοδροµία τους εξελίσσεται µε αργότερο ρυθµό από αυτή των ανδρών συναδέλφων τους ή κάποιες φορές ανακόπτεται µε την πρόωρη αποχώρησή τους από το ακαδηµαϊκό επάγγελµα. Σε µια έρευνα που έκανε η στατιστική υπηρεσία της Unesco το 1980, διαπιστώθηκε πως η συγκέντρωση γυναικών µε υψηλά προσόντα στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήµες, όχι µόνο δηµιούργησε ένα πλεόνασµα εργατικού δυναµικού ειδικευµένου σε έναν τοµέα που δεν µπορούσε να το απορροφήσει πλήρως, αλλά επιπλέον εµπόδιζε την ισορροπηµένη πρόσβασή τους σε όλους τους υπόλοιπους επιστηµονικούς τοµείς της ανώτατης εκπαίδευσης. 21

22 H Bagilhole αναφέρει πως: «οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί είναι αφιερωµένες στην επιστήµη τους, αλλά βρίσκονται σε µειονεκτική θέση και υφίστανται διακρίσεις στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα που έχει σχεδιαστεί από και για τους άνδρες. Έτσι, παρατηρείται µια αργή αύξηση της εκπροσώπησης των γυναικών ως επί το πλείστον στο κάτω µέρος της ακαδηµαϊκής ιεραρχίας. Υπάρχει µια σταθερή τάση υποτίµησης για τις γυναίκες στον ακαδηµαϊκό χώρο. Για να αναστραφεί η κατάσταση πρέπει οι ίδιες να αλλάξουν τους κανόνες του παιχνιδιού και να ανατρέψουν το σύστηµα του οποίου αποτελούν µέρος» (Bagilhole, 2007). Στη Σουηδία, κράτος που διαχρονικά ενδιαφέρεται για την ισότητα των φύλων σε όλους τους τοµείς, η παρουσία των γυναικών ακαδηµαϊκών, µέχρι το πρώτο µισό της δεκαετίας του 1990, δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλή. Τότε θεσπίσθηκαν δύο νοµοθετικά κείµενα: το 1995 το Tham-Professorships (ποσοστώσεις υπέρ των γυναικών στο σύνολο του ακαδηµαϊκού προσωπικού) και το 1997 το Promotion Reform (µέθοδοι και πρακτικές βελτίωσης των πιθανοτήτων αναρρίχησης σε υψηλότερη βαθµίδα), µε αποτέλεσµα µέσα σε 6 χρόνια ο αριθµός των γυναικών µελών ΕΠ να διπλασιαστεί, από 2000 σε 4000 (Βοσνιάδου, 2005α). Στο Παγκόσµιο Συνέδριο για την Ανώτατη Εκπαίδευση (World Conference on Higher Education 2 ) της UNESCO Forum on Higher Education, Research and Knowledge που έγινε τον Ιούλιο του 2009, µε τίτλο: «The New Dynamics of Higher Education and Research for Societal Change and Development», µεταξύ άλλων επισηµάνθηκαν τα εξής: 1. Υπάρχουν στοιχεία που φανερώνουν µια αύξηση των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση και στα ερευνητικά ιδρύµατα σε όλο τον κόσµο 2. Παρά την αύξηση αυτή, εξακολουθεί να υπάρχει χαµηλή εκπροσώπηση των γυναικών σε ηγετικές θέσεις 3. Ακόµη και σε χώρες όπου οι γυναίκες εκπροσωπούνται ισότιµα στα ιδρύµατα της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, αντιµετωπίζουν εµπόδια στην αγορά εργασίας. Τα εµπόδια αυτά επηρεάζουν περισσότερο τις γυναίκες, λόγω της έλλειψης ευκαιριών και δικτύων υποστήριξης σε σύγκριση µε τους άνδρες συναδέλφους τους 4. Σε πανεπιστηµιακό επίπεδο υπάρχει έλλειψη κατάρτισης επιχειρηµατικών δεξιοτήτων τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. Αυτό επηρεάζει κυρίως τις γυναίκες, επειδή επιπλέον υπάρχει έλλειψη γυναικείων προτύπων 2 http: //unesdoc.unesco.org/images/0018/001833/183356e.pdf. Ανακτήθηκε στις 21 εκεµβρίου

23 επιχειρηµατικότητας. Ο Τσαγκαράκης (2010) σε ένα άρθρο του αναρτηµένο στην online εφηµερίδα reporter.gr, αναφέρει µεταξύ άλλων πως, αν και στα προηγµένα δυτικά κράτη εµφανίζονται πολιτικές στο χώρο της εργασίας, για την υποστήριξη των γυναικών µε µικρά παιδιά, εντούτοις είναι δύσκολη η ανατροπή των «αόρατων» εµποδίων και νοοτροπιών που διακατέχουν τους µάνατζερ, οι οποίοι στις περιπτώσεις ίσων προσόντων και δεξιοτήτων µεταξύ ανδρών και γυναικών, σπάνια αναγνωρίζουν τις γυναίκες, µε αποτέλεσµα να δηµιουργούν εµπόδια στην εξέλιξή τους. Η δικαιολογία που συνήθως προβαλλόταν ήταν ότι οι γυναίκες εργαζόµενες είχαν αυξηµένο µερίδιο οικογενειακής ευθύνης, µε αποτέλεσµα να καθίστανται λιγότερο υπεύθυνες έναντι των ανδρών συναδέλφων τους. Στις ΗΠΑ η πλειοψηφία των γυναικών που κατόρθωσαν να φτάσουν σε ανώτερες ιεραρχικά θέσεις, είχαν πραγµατικά την επιθυµία να ηγηθούν, αλλά λίγες ήταν αυτές που είχαν ουσιαστική υποστήριξη στο ρόλο τους, και ακόµα λιγότερες εκείνες που πίστευαν ότι ήταν η σειρά τους να ηγηθούν. αναφέρει: Η Λαµπροπούλου σε ένα άρθρο της στην Ελευθεροτυπία, µεταξύ άλλων «Ενώ η εισαγωγή και η φοίτηση είναι γυναικεία υπόθεση, η εξέλιξη στις βαθµίδες είναι ανδρική υπόθεση. Τα ποσοστά αρχίζουν να διαφοροποιούνται από τις µεταπτυχιακές σπουδές. Εκεί περίπου είναι 50% για κάθε φύλο. Οι γυναίκες έχουν ήδη κάνει οικογένεια, παρ ότι οι πτυχιούχες Έλληνιδες αργούν πολύ να παντρευτούν και παρ ότι η Ελληνίδα δεν θεωρεί το γάµο κύριο σκοπό της ζωής της. Όταν όµως παντρευτεί, αφήνει τον άνδρα να επιδιώξει ανώτερη θέση στην καριέρα και αρκείται στην ανατροφή των παιδιών και τη φροντίδα των γονέων, των δικών της και του συζύγου της ή δεν προλαβαίνει να κάνει και τα δύο. Το Πανεπιστήµιο Αθηνών θεωρείται ως το πιο παραδοσιακό και αναχρονιστικό Πανεπιστήµιο της Ελλάδας. Έτσι υπάρχουν Τµήµατα όπως της Φιλοσοφίας, της Φιλολογίας, της Μαθηµατικής, που στην πρώτη βαθµίδα δεν έχουν καµία γυναίκα, και όπου έχουν, να είναι γυναίκες λίγο πριν πάρουν σύνταξη. Με κάθε ειλικρίνεια δε, δηλώνω ότι µετά το 1981 ποτέ δεν έγινε καµία καθηγήτρια, αλλά και καθηγητής είναι αλήθεια, έστω και αν είχε όλα τα προσόντα, αν δεν χρησιµοποίησε τις δηµόσιες σχέσεις, τις γνωριµίες και την καταγωγή του. Οι περισσότερες καθηγήτριες όλων των βαθµίδων είναι οι σύζυγοι, οι αδελφές, οι θυγατέρες, οι κουµπάρες, οι φιλενάδες ή οι γνωστές κάποιου άνδρα καθηγητή (κάποτε θυγατέρες και σύζυγοι άνδρα καθηγητή). Οι υπόλοιπες υποφέρουν για να πάρουν 23

24 κάποια βαθµίδα, πρέπει να έχουν κραυγαλέα προσόντα και να περιµένουν να γεράσουν» (Λαµπροπούλου, 2001). Η Acker (1983) αναφέρει πως αν και οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί στη Βρετανία τη δεκαετία του 1980 αποτελούσαν µια ελίτ, συγκρινόµενες µε τους άνδρες συναδέλφους τους, σαφώς µειονεκτούσαν. Αποτελούσαν κατά τη συγγραφέα µια ευάλωτη οµάδα µε µικρή πολιτική δύναµη εντός του πανεπιστηµιακού πεδίου λόγω της «διαφορετικότητάς» τους, η οποία οφειλόταν: 1. Στη δυσκολία διαχείρισης του χρόνου, λόγω των οικογενειακών τους υποχρεώσεων 2. Στη δυσκολία διαχείρισης των σχέσεων µε τους συναδέλφους τους, ούσες σε θέσεις εξουσίας και τέλος 3. Στις προκαταλήψεις που υπήρχαν εις βάρος τους οι οποίες οφείλονταν στην ανδρική κυριαρχία στο πανεπιστηµιακό πεδίο. Σύµφωνα µε την Caplan (στο Barnard, 1998) υπάρχουν κάποιοι µύθοι όσον αφορά τη συµµετοχή των γυναικών στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Αυτοί είναι µεταξύ άλλων η αξιοκρατία, τα αντικειµενικά κριτήρια αξιολόγησης, η αµεροληψία, η δικαιοσύνη, η δηµοκρατία, η συλλογικότητα, η διαφάνεια, και τέλος η αξία της αναζήτησης της γνώσης. Η άνιση µεταχείριση που υφίστανται οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί κατά την Caplan, µπορούν να συνοψισθούν σε επτά σηµεία: i. Η ακαδηµαϊκή «χοάνη»: Παρόλο που το ποσοστό των γυναικών στις Ηνωµένες Πολιτείες και τον Καναδά είναι πάνω από το 50% του συνόλου των προπτυχιακών φοιτητών, το ποσοστό τους πέφτει σταδιακά στα µεταπτυχιακά και διδακτορικά προγράµµατα, φτάνοντας στο επίπεδο του τακτικού καθηγητή να είναι περίπου 10%. Σε τοµείς που παραδοσιακά θεωρούνται «αρσενικοί», το ποσοστό των γυναικών είναι πολύ µικρό έως ανύπαρκτο. Οι γυναίκες δυσκολεύονται να εξελιχθούν ή ακόµη και να παραµείνουν στο πεδίο. ii. Μερική απασχόληση έναντι πλήρους απασχόλησης: Είναι δυσανάλογα µεγάλο το ποσοστό των γυναικών που είναι µερικής απασχόλησης διδακτικό προσωπικό, σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους. Η µερική απασχόληση αποφέρει περιορισµένους οικονοµικούς πόρους, αλλά και δυσκολία στην παραµονή και εξέλιξη στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα. iii. Οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται σε µεγάλο βαθµό στις διοικητικές θέσεις, ιδιαίτερα σε αυτές που παρέχουν στον κάτοχό τους πραγµατική εξουσία. 24

25 iv. Οι γυναίκες µεταπτυχιακές φοιτήτριες σε πολλούς τοµείς του πανεπιστηµίου δεν λαµβάνουν την ίδια οικονοµική υποστήριξη, που παρέχει το Πανεπιστήµιο στους άνδρες συµφοιτητές τους. v. Οι αποδοχές των γυναικών ακαδηµαϊκών σε πολλές περιπτώσεις είναι χαµηλότερες από αυτές των ανδρών συναδέλφων τους. vi. Οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί είναι πιθανότερο να διδάσκουν σε ιδρύµατα χαµηλού status. vii. Οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί τείνουν να έχουν περισσότερες διδακτικές υποχρεώσεις από τους άνδρες συναδέλφους τους, σε συνάρτηση µε µεγαλύτερες οικογενειακές ευθύνες. Η Liss επισηµαίνει πως αν και υπήρχαν αποδεδειγµένες ανισότητες όσον αφορά τις αµοιβές, την εξέλιξη και την εκπροσώπηση των γυναικών σε ηγετικές θέσεις στα πανεπιστήµια των ΗΠΑ το 1973, εντούτοις αυτές έδειχναν να µην το αντιλαµβάνονται σε µεγάλο βαθµό. Σε µια έρευνα που έκαναν τα πανεπιστήµια των Brown, Pittsburgh, Tufts, Chicago και CUNY, αναζητώντας τους λόγους για τους οποίους οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί έδειχναν να µειώνουν τη σηµασία που είχαν για αυτές οι διακρίσεις που υφίσταντο στο πανεπιστηµιακό πεδίο λόγω του φύλου τους, τα αποτελέσµατα έδειξαν πως το φαινόµενο αυτό οφειλόταν στην έλλειψη πληροφόρησης, στην κοινωνικοποίησή τους, στην αποδοχή της κυρίαρχης θέσης των ανδρών στο πανεπιστηµιακό πεδίο και τέλος στη συγκέντρωση των γυναικών στις χαµηλές καθηγητικές βαθµίδες (Liss, 1975). H Ouston (1993), αναφέρει πως σύµφωνα µε τις έρευνες των Schmuck (1986) και Spencer & Podmore (1987), οι αιτίες για την υποεκπροσώπηση των γυναικών στο πανεπιστηµιακό πεδίο µπορεί να είναι: i. η κοινωνικοποίηση των γυναικών και η αντίληψη της µειονεξίας που έχουν για τη θέση της γυναίκας στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα, ii. τα οργανωσιακά εµπόδια στην εξέλιξη των γυναικών στο πεδίο, iii. τα στερεότυπα που υφίστανται ως προς τη φύση τους, τη φύση συγκεκριµένων επαγγελµάτων για τα οποία οι γυναίκες είναι ακατάλληλες, iv. τα στερεότυπα που έχουν σχετικά µε το σύστηµα διαδοχής στη διοίκηση, v. η έλλειψη µοντέλων ρόλων στη διοίκηση για τις γυναίκες, vi. ο φόβος του ανταγωνισµού, και τέλος vii. η αντίληψη που επικρατεί στο πανεπιστηµιακό πεδίο ότι οι γυναίκες θα µειώσουν το κύρος του επαγγέλµατος. 25

26 Η Flanders (1994) αναφέρει πως οι λόγοι που δηµιουργούν και ενισχύουν το φαινόµενο της «γυάλινης οροφής» στην επαγγελµατική εξέλιξη των γυναικών είναι: οι στάσεις της κοινωνίας, οι οµαδικές ή ατοµικές προκαταλήψεις, οι περιοριστικές πρακτικές εργασίας που βασίζονται στους άνδρες και τέλος η έλλειψη υποστήριξης από την οικογένεια και τους σηµαντικούς άλλους. Σύµφωνα µε τους Πασιαρδή & Σαββίδη (2002) οι παράγοντες που ενισχύουν το φαινόµενο της «γυάλινης οροφής», όσον αφορά τις δυσκολίες διεκδίκησης εκ µέρους των γυναικών, υψηλών θέσεων στη διοικητική ιεραρχία, διαχωρίζονται σε: 1. Εσωτερικούς, που οφείλονται σε προσωπικά χαρακτηριστικά όπως είναι η χαµηλή αυτοεκτίµηση και η έλλειψη κινήτρων για εξέλιξη και σε 2. Εξωτερικούς, που οφείλονται σε κοινωνικά και θεσµικά χαρακτηριστικά όπως είναι η διάκριση εις βάρος των γυναικών λόγω του φύλου τους. Οµοίως οι Τζιντζίδης & Βεργίδης (2003: 19, 20 και 27) αναφέρουν πως ενώ οι γυναίκες είναι περισσότερες από τους άνδρες στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση, εντούτοις υποεκπροσωπούνται σε διευθυντικές θέσεις της εκπαίδευσης (διευθυντές, σχολικοί σύµβουλοι, προϊστάµενοι γραφείων και διεύθυνσης εκπαίδευσης). Αυτό οφείλεται κατά τους ερευνητές στην απροθυµία που δείχνουν οι ίδιες να αναλάβουν ηγετικές θέσεις, όχι µόνο λόγω των αυξηµένων οικογενειακών υποχρεώσεων, αλλά και για λόγους που σχετίζονται µε τις αντιλήψεις τους. Οι Cubilo & Brown (2003) αναφέρουν πως υπάρχουν αρκετοί λόγοι εµφάνισης του φαινόµενου της «γυάλινης οροφής», όσον αφορά τη χαµηλή εκπροσώπηση των γυναικών σε ανώτερες διοικητικές θέσεις της εκπαίδευσης. Αυτοί µπορεί να οφείλονται σε: i. Στερεότυπα της πατριαρχίας ii. Έµφυλα στερεότυπα iii. Πολιτικές και πολιτισµικές δοµές της κοινωνίας iv. Εσωτερικά εµπόδια της γυναικείας προσωπικότητας όπως είναι η έλλειψη εµπιστοσύνης, ο φόβος της αποτυχίας και η µειωµένη διάθεση ανταγωνισµού. Σύµφωνα µε τη Στρατηγάκη (2005β) και τη Βιτσιλάκη - Σορωνιάτη κ.ά., (2001) στην Ελλάδα οι γυναίκες ως κοινωνική κατηγορία φαίνεται ότι αποκλείονται από θέσεις εξουσίας και ιδιαίτερα από τοµείς όπου η συµµετοχή σε δοµές λήψης αποφάσεων συνοδεύεται από µεγάλη αίγλη και κύρος. Επίσης, εµφανής είναι η σχετική απουσία των γυναικών από υψηλές ιεραρχικά θέσεις του πολιτικού και πανεπιστηµιακού πεδίου. 26

27 Η Shakeshaft (στο αράκη, 2007: 105), διαχωρίζει τις ερµηνευτικές προσεγγίσεις των παραγόντων που συµβάλλουν στη δυσκολία εξέλιξης των γυναικών εκπαιδευτικών στη διοικητική ιεραρχία σε: 1. Ερµηνευτικές προσεγγίσεις που αποδίδουν την ευθύνη στις γυναίκες λόγω της έλλειψης φιλοδοξιών και της µειωµένης ικανότητας για άσκηση διοίκησης και σε 2. Ερµηνευτικές προσεγγίσεις που αποδίδουν το φαινόµενο της γυάλινης οροφής στον ίδιο τον καπιταλιστικό τρόπο οικονοµικής οργάνωσης και στην πατριαρχική διάρθρωση των δυτικών κοινωνιών. Τέλος η Federal Glass Ceiling Commission των ΗΠΑ (στο Jackson & O Callaghan, 2008) κατατάσσει τα εµπόδια που συναντούν οι γυναίκες στην προσπάθειά τους να καταλάβουν διευθυντικές θέσεις στο χώρο της εργασίας γενικότερα σε τρεις κατηγορίες: 1. Κοινωνικά εµπόδια τα οποία έχουν σχέση µε τη δυσκολία των γυναικών να κατέχουν επιθυµητά χαρακτηριστικά ηγεσίας 2. Εσωτερικά διαρθρωτικά προβλήµατα τα οποία έχουν σχέση µε την αδυναµία των επιχειρήσεων να λάβουν µέτρα εξάλειψης του φαινόµενου της γυάλινης οροφής και του φαινόµενου της αποχώρησης των γυναικών από την εργασία τους, και τέλος 3. Κυβερνητικά φαινόµενα τα οποία έχουν σχέση µε την έλλειψη µέτρων και νοµοθεσίας από µέρους της πολιτείας, ώστε να µετριασθεί το φαινόµενο της γυάλινης οροφής Επισκόπηση ερευνών σχετικών µε τους παράγοντες που δηµιουργούν και ενισχύουν τα φαινόµενα «της γυάλινης οροφής» και της υποεκπροσώπησης των γυναικών στο διδακτικό προσωπικό της ανώτατης εκπαίδευσης. Οι έρευνες µε αντικείµενο τη γυναικεία παρουσία στον ακαδηµαϊκό χώρο, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό, έχουν αναδείξει τη µειωµένη παρουσία τους στο διδακτικό προσωπικό της Τριτοβάθµιας Εκπαίδευσης. Ενώ η παρουσία των γυναικών, ως κατόχων πτυχίων, αυξάνεται συνεχώς, αυτές συνεχίζουν να υποεκπροσωπούνται ως παραγωγοί και πάροχοι της γνώσης. Ο παράγοντας φύλο εξακολουθεί να διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στο πανεπιστηµιακό πεδίο, εκεί όπου οι διακρίσεις, άµεσες και έµµεσες, εµφανείς και λανθάνουσες, στερούν από το γυναικείο δυναµικό την ισότιµη συµµετοχή στην επιστηµονική αριστεία, αφήνοντας 27

28 έτσι ανεκµετάλλευτο µεγάλο µέρος του ανθρώπινου κεφαλαίου. Ακολουθεί µια παρουσίαση σχετικών ερευνών που έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό Η κατάσταση που επικρατεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση Τα στοιχεία που δόθηκαν από την έκθεση Hansard Society Commission το 1990 (Forster, 2001) έδειξαν πως οι γυναίκες αντιµετώπιζαν για δεκαετίες διακρίσεις εις βάρος τους στο πανεπιστηµιακό πεδίο. Οι διακρίσεις αυτές είχαν πολύ λίγο µετριασθεί τα τελευταία χρόνια. Οι γυναίκες είχαν µεν ισχυρή εκπροσώπηση στις χαµηλές καθηγητικές βαθµίδες, αλλά ελάχιστη στις υψηλές. Πολύ µικρότερο ποσοστό γυναικών προάγονταν σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους. Επιπλέον οι γυναίκες αµείβονταν λιγότερο, ενώ εξακολουθούσαν να περιορίζονται σε ένα στενό φάσµα επιστηµονικών κλάδων, µε µεγαλύτερη συγκέντρωση στη νοσηλευτική, την ψυχολογία, το δίκαιο, τις γλώσσες και την εκπαίδευση. Την ίδια εποχή η διαρκής επιτροπή Vice-Chancellors and Principals' Commission on University Career Opportunities (CUCO) διαπίστωσε ότι περισσότερο από το 90 τοις εκατό των βρετανικών πανεπιστηµίων είχε πολιτικές ίσων ευκαιριών και το 72 τοις εκατό είχε κατευθυντήριες γραµµές για δίκαιες προσλήψεις. Ωστόσο, µόνο το 37 τοις εκατό των πανεπιστηµίων είχαν εγκρίνει προγράµµατα θετικής δράσης και το 42 τοις εκατό παρείχε κατάρτιση για την ισότητα των ευκαιριών στο προσωπικό που ήταν υπεύθυνο για τις προσλήψεις (Forster, ό.π.). H Bagilhole (1993) αναφέρει πως τη δεκαετία του 1990 οι γυναίκες ακαδηµαϊκοί στα βρετανικά πανεπιστήµια αποτελούσαν µια µικρή µειοψηφία συγκεντρωµένη στις χαµηλότερες καθηγητικές βαθµίδες. Όλα τα στατιστικά στοιχεία έδειχναν πως το φαινόµενο αυτό οφειλόταν στις διακρίσεις εις βάρος των γυναικών που υπάρχουν στο ακαδηµαϊκό επάγγελµα. Ωστόσο ο Halsey (στο Bagilhole, ό.π.), έχοντας την ίδια εποχή ολοκληρώσει µια µεγάλη σε µέγεθος έρευνα για τους Βρετανούς ακαδηµαϊκούς, παρουσίασε µια πιο συµβατική ανάλυση του προβλήµατος της ανισότητας των γυναικών στο πανεπιστηµιακό πεδίο. Καταλήγοντας εκτιµούσε πως τα βρετανικά πανεπιστήµια προσπαθούσαν να είναι καλοί εργοδότες, ακολουθώντας πρακτικές που ευνοούσαν την εκ του νόµου πολιτική των ίσων ευκαιριών µεταξύ των δύο φύλων. Η Bagilhole (ό.π.), εντοπίζοντας την έλλειψη στοιχείων σχετικών µε τη φύση και την επίδραση των διακρίσεων αυτών, διεξήγαγε έρευνα µε τη µέθοδο της συνέντευξης µε 43 γυναίκες ακαδηµαϊκούς, όλων των 28