Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Η ελληνική κοινωνία σε κρίση

Transcript

1 Κωνσταντίνος Τσουκαλάς Η ελληνική κοινωνία σε κρίση Με την ξαφνική μετάβαση προς το άγνωστο, όλα εμφανίζονται απειλητικά και ανοίκεια. Από τη στιγμή που φοβόμαστε ένα μέλλον που δεν μπορούμε καν να φανταστούμε, είμαστε υποχρεωμένοι να αναστοχαστούμε για ένα παρόν που κλυδωνίζεται και ένα παρελθόν που δεν ήταν εκείνο που κάποτε πιστεύαμε. Έτσι, η κρίση βιώνεται πάντα και ως κρίση σημασιών, αξιών, κοσμοπαραστάσεων και βεβαιοτήτων. Και γιαυτόν ίσως το λόγο τείνουμε να σκεφτόμαστε την έξοδο απ αυτήν με όρους αποφαντικούς. Για να μη βυθιστούμε στα τενάγη της αμφιβολίας, τείνουμε να εξορκίζουμε την αβεβαιότητα προσφεύγοντας σε επιτακτικές εντολές. Όπως ο Μωυσής που καλούσε τους πιστούς στην άκριτη υποταγή και τη μετάνοια, έτσι και οι σύγχρονοι προφήτες ομιλούν την γλώσσα ενός ανονόμαστου Κυρίου. Αλλάξτε, εκσυγχρονισθείτε, αρθείτε στο «ύψος των περιστάσεων», συμμορφωθείτε, «ανασκουμπωθείτε» και, επιτέλους, δουλέψτε. (Μιά εντολή, ειρρήσθω εν παρόδω που αρμόζει απολύτως όταν απευθύνεται συλλήβδην σε μια χώρα όπου ένας στους τέσσερεις είναι άνεργος και όπου οι μέσοι όροι ώρας εργασίας είναι κατά 40% υψηλότεροι από εκείνους της Γερμανίας) Αφού ως αμαρτωλοί και κλέφτες είσθε συλλήβδην υπεύθυνοι για τα αδιέξοδα σας, αναλάβετε τις τύχες στα υπεύθυνα χέρια σας. Η εποχή της ατιμώρητης συλλογικής αυτάπατης έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Ο χαμένος παράδεισος των «οκνηρών και διεφθαρμένων χαραμοφάηδων», οφείλει να μεταμορφωθεί σε μια χώρα ενάρετων πολιτών. Νέα πρόσωπα, νέα προσωπεία και νέοι υποβολείς καλούνται λοιπόν να ανέλθουν στη σκηνή. Θα πρέπει να εκκολαφθούν νέα αρχέτυπα, εξ ίσου μυθικά με εκείνα που πρέπει να εκαταλειφθούν οριστικά. Exit ο ανορθολογικός νεοορθόδοξος Αλέξης Ζορμπάς, exit oι αυτάρεσκοι κάπηλοι του εξαίσιου παρελθόντος, enter ο πειθαρχημένος ζευγάς, enter ο ανεπιφύλακτος μεταρρυθμιστής, enter ο ορθολογιστής καλβινιστής σουμπετεριανός επιχειρηματίας. Είτε ως μεταβατικό είτε ως μόνιμο, το αναγκαίο «θεραπευτικό σοκ» δεν μπορεί λοιπον να είναι απλώς οικονομικό. Είναι επίσης πολιτιστικό, ιδεολογικό, κοσμοθεωρητικό και καθαρτικό. Γονυπετής ενώπιον των εταίρων και πιστωτών της και των απανταχού θεατών, η χώρα και μαζί της σύσσωμοι οι άτυχοι πολίτες της πρέπει να ζητήσουν κατανόηση και επιείκεια, επιδεικνύοντας έμπρακτη μετάνοια για ό,τι «ήταν» και για όλα εκείνα γιά τα οποία όλοι θεωρούσαν ως κεκτημένα και για τα οποία ορισμένοι απ αυτούς μπορούσαν ακόμα και να επαίρονται. 1

2 Θα πρέπει λοιπόν να μεθοδεύσουμε την συλλογική ηθική μας ανάσταση. Τα κριτήρια όμως αυτής της ανάστασης δεν είναι έλλογα. Παραμένουν και πρέπει να παραμείνουν ανονόμαστα. Ελάχιστοι επισημαίινουν ότι στο νέο αναδυόμενο κόσμο, και την ίδια στιγμή που οφείλουν να καταξιώνονται απερίφραστα οι αναλγητές «ορθολογικές μεγαλο-ιδιοτέλειες» των κεφαλαιούχων και των «αγορών», οφείλουν επίσης να απαξιώνονται, και μάλιστα με ακόμα μεγαλύτερη έμφαση, οι «ευτελείς ανορθολογικές μικροιδιοτέλειες» εκείνων που δεν επιδιώκουν παρά την επιβίωση τους. Δεν είναι περίεργο. Όπως ακριβώς συμβαίνει με την εκμετάλλευση, την ίξαπάτηση και την κλοπή, έτσι και η αναλγησία μπορεί να εμφανίζεται αξιοκατάκριτη μόνο στις μικροκλίμακες. Κανείς όμως δεν επιτρέπεται πλέον να προβληματίζεται. Η πίστη μας στις άνωθεν προερχόμενες ορθόδοξες ετυμηγορίες δεν επιτρέπεται πια να κλονίζεται μέσα απο ευτελείς λογικές επιχειρηματολογίες. Δεν προτίθεμαι βέβαια να φιλοσοφήσω. Το ζήτημα τίθεται μονον επειδή μέχρι πρόσφατα το συλλογικό υποκείμενο που ονομάζαμε Ελλάδα φαίνονταν να μπορεί να αντιπαρέρχεται τις δοκιμές συνταγές συνδυάζοντας «επιλεκτικαά» τα καλά όλων των νοητών κόσμων δίχως να παγιδεύεται στα κακά τους. Πράγματι, είναι χαρακτηριστικά πως για μια σειρά από λόγους στους οποίους είναι αδύνατον να υπεισέλθω, η χώρα φαίνονταν να μπορεί να προωθεί την υλική της ευζωία δίχως να εμφανίζει πολλά από τα πιο κραυγαλέα αρνητικά συμπτώματα των ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών. Ενώ για πολλλες δεκαετίες οι ρυθμοί αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης ήταν οι υψηλότεροι ανάμεσα σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, τα ποσοστά της εγκληματικότητας, των εξαρτημένων από ναρκωτικά, των ψυχικών νόσων, των εγκλεισμών, των καταθλίψεων, των αυτοκτονιών και των παραβατικών ενεργειών παρέμεναν θεαματικά χαμηλά. Ϊσως λοιπόν μοιραία, οι εύπιστοι και αυτάρεσκοι Έλληνες άρχισαν να πιστεύουν και πάλι στο δαιμόνιο της περιούσιας φυλής. Η φαινόμενη πρόσβαση στη γη της καπιταλιστικής επαγγελίας εμφανίζονταν εφικτή δίχως την εξάλειψη των αμοιβαιοτήτων που συνοδεύουν τις παραδοσιακές δομές και πρακτικές. Αυτό ακριβώς ήταν το υλικό, οικονομικό και ιδεολογικό υπόβαθρο του νεοελληνικού «μικρομεσαίου θαύματος». Δεν είναι λοιπόν τυχαιο ότι ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας εμφανίζει εντελώς ιδιαίτερα, ίσως και μοναδικά χαρακτηριστικά. Ακολουθώντας παλιότερα χνάρια, αλλά σε εντελώς διαφορετικές πλέον συνθήκες, οι περισσότεροι Έλληνες εξακολουθούν να επιζούν ως ανεξάρτητοι μικροεπαγγελματίες, μικρέμποροι, 2

3 μικροεπιτηδευματίες και μικροπαραγωγοί. Ακόμα και στην αρχή του 21ου αιώνα, οπότε και ήταν ήδη φανερό πως το σύστημα είχε αγγίξει τα ακραία του όρια, οι αυτοαπασχολούμενοι ξεπερνούσαν το 40% του ενεργού πληθυσμού, ενώ οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα δεν ήσαν παραπάνω από 35%, ποσοστό θεαματικά μικρό σε σύγκριση με τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες όπου οι μισθωτοί φθάνουν η ξεπερνάν το 90% η ακόμα και το 95% του ενεργού πληθυσμού. Αν μάλιστα λάβουμε υπ όψιν πως οι περισσότεροι ανάμεσα τους εργάζονταν σε μικρές η νανώδεις οικογενειακές επιχειρήσεις η απόκλιση εμφανίζεται θεαματική. Απομένουν βέβαια τα κατ εξοχήν αποδιοπομπαία 25% περίπου του πληθυσμού που απασχολούνται στον υπερδιογκωμένο, υποτίθεται, δημόσιο τομέα. Προόκειται όμως για έναν ακόμα μύθο αν σκεφτούμε πως το ποσοστό αυτό είναι μικρότερο από τις περισσότερες ευρωπαικές χώρες, όπως, αντίστοιχα, εξ ίσου μικρό είναι και το ποσοστό του ΑΕΠ που ελέγχεται ευθέως από το Κράτος. Η ιδιότυπη δυσλειτουργία της δημόσιας απασχόλησης στην Ελλάδα δεν οφείλεται στην μεγάλη της έκταση αλλά στη σλυνθεση της και στον τρόπο με τον οποίο αρθρώνεται με τις «άλλες» εξωκρατικές μορφές εξαρτημένης εργασίας. Πράγματι, όταν ο ιδιωτικός τομέας παραμένει καχεκτικός, όταν η κοινωνία προσφέρει ελάχιστες «άλλες» ευκαιρίες μισθωτής απασχόλησης, όταν δηλαδή η εμβέλεια, και η έλξη της ιδιωτικής αγοράς εργασίας είναι περιορισμενες σε συγκριση με εκεινη που περιβαλλει τις διαδικασιες του διορισμού στο δημόσιο, είναι λογικό η δημοσιουπαλληλία να επιβάλλει τη συχνά αντιπαραγωγική συστημική λογική της σε ολόκληρο το σύστημα της εξαρτημένης όεργασίας. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Το γεγονός ότι η αγορά της εργασίας στην αναπτυσσόμενη ελληνική κοινωνία παρέμενε καθημαγμένη σε αντιπαραγωγικά και εν πολλοίς προκαπιταλιστικά πρότυπα αποκτά την ιδιαίτερη ιδεολογική και κοινωνική του σημασία μόνο σε συνάρτηση με το γεγονός ότι η επιλεκτική κρατική απασχόληση ήταν πιο ελκυστική από την ακόμα ισχνότερη ιδιωτική. Είναι λοιπόν φανερό ότι η (συχνή τον τελευταίο καιρό) αναφορά σε «σοβιετικού τύπου πρότυπα» δεν είναι μόνον κωμική και αθεμελίωτη, αλλά και υποβολιμιαία. Ακόμα και ως κρατικοδίαιτοι, οι Έλληνες παρέμεναν πολυπράγμονες και ανεξάρτητοι μικρομεσαίοι. Η ιδιατερότητα αυτή της ελληνικής κοινωνίας σφράγισε τις κυρίαρχες μορφές κοινωνικής κινητικότητας και μαζί με αυτές τις ιδεολογικές και φαντασιακές σταθερές που στηρίζονται επάνω τους. Με δεδομένη την συνεχιζόμενη ισχνότητα του ιδιωτικού τομέα, η πλειονότητα του πληθυσμού οργανώνει κατ ανάγκην την επιβιωτική 3

4 στρατηγική του μέσα από έναν ευέλικτο συνδυασμό των προφανών και διαθέσιμων αλλά και των απομακρυσμένων η και εξεζητημένων προοπτικών. Και στο πλαίσιο αυτό, οι ανεξάρτητες και αυτοσχέδιες δραστηριότητες και οι προσδοκίες πρόσβασης στην δημόσια απασχόληση δεν εμφανίζονται διαζευκτικά αλλά αθροιστικά και συμπληρωματικά. Εδώ ακριβώς εμφανίζεται η καίρια λειτουργική και ιδεολογική σημασία του θεμελιώδους θεσμού της πυρηνικής οικογένειας (και συχνά της ευρύτερης οικογένειας). Ως «οιονεί επιχείρηση» οργανώνεται ως πάγιο δίκτυο που αναλαμβάνει να προγραμματίζει ορθολογικά το κοινό μέλλον προσπαθώντας να πατάει σε όσο το δυνατόν περισσότερες βάρκες. Οι κοινωνικές προεκτάσεις αυτής της ιδιαίτερης δομής είναι αναριθμητες και γνωστες σε ολους. Η εμμονή στην διατήρηση της ιδιοκτησίας των οικογενειακών αγροτικών κλήρων ακόμα και αν πρόκειται να παραμεινουν ακαλλιέργητοι, η αντισταση στις πιο εξωφρενικες μορφες καθηλωτικης (η εξευτελιστικής) εξάρτησης, η συστηματική πολυαπασχόληση, η πανταχού παρούσα «αντασφαλιστική» λειτουργία της αλληλέγγυας οικογένειας και ο φετιχοποιημένος προγραμματισμός της εκπαίδευσης με κύριο στόχο την απασχόληση ενός τουλάχιστον μέλους της στο δημόσιο δεν είναι παρά όψεις του ίδιου νομίσματος. Πολλοί ήσαν, και είναι ακόμα, εκείνοι που επιβιώνουν δραστηριοποιούμενοι παράλληλα και ταυτόχρονα στην εποχιακή γεωργία, στην αναζήτηση ευκαιρειακών εργασιών, σε μια δημόσια απασχόληση διχως αυστηρές προδιαγραφές και σε οικογενειακές μικροεπιχειρήσεις. Αυτο ακριβως είναι το φαινόμενο που ονομάστηκε «πολυσθένεια». Τα περισσότερα φαινόμενα που επισύρουν την ομόφωνη μήνη των ορθοφρονούντων εκσυγχρονιστών εντάσσονται σε αυτά ακριβώς τα πλαίσια. Η διάχυτη διαφθορά της δημοσιουπαλληλίας, η εμμονή των πελατειακών πλεγμάτων, το αναποτελεσματικό Κράτος από το οποίο όλοι κρύβονται και ταυτόχρονα όλοι προσδοκούν ανταλλάγματα, η εκτεταμμένη «λούφα», η συστηματική φοροδιαφυγή, η άνθιση της υπόγειας οικονομίας που υπολογίστηκε σε 30 ως 40% του ΑΕΠ και η εξάπλωση «τζαμπατζήδικων» προτύπων συμπεριφοράς (free riders) δεν είναι βέβαια προιόντα φυλετικά επικαθοριζόμενων ηθικών ελλειμάτων η χαρακτηριολογικών ιδιομορφιών. Τα συμπτώματα αυτά προκύπτουν από την ιστορική πραγματικότητα ως δευτερογενείς προεκτάσεις των επιβιωτικών στρατηγικών. Δεν πρέπει άλλωστε να ξεχνάμε, ότι σε όλες τις χώρες, πλούσιες και φτωχές, οι ανεξάρτητοι μικρομεσαίοι τείνουν πάντα να λειτουργούν περίπου όπως και οι Έλληνες συνάδελφοι τους. Η διαφορά (θεμελιώδης!) είναι ότι ενώ στις περισσότερες ανεπτυγμένες κοινωνίες είναι 4

5 πλεον ελάχιστοι, στην Ελλάδα εξακολουθούν να κυριαρχούν στην κοινωνική σκηνή. Αυτό ακριβώς είχε στο κεφάλι του ο Ανδρέας Παπανδρέου όταν κατήγγελλε το «κατεστημένο» στο όνομα των «μη προνιομούχων μικρομεσαίων». Και επάνω σε αυτή την βαση θεμελιώθηκε ο πασοκικός μικρομεσαίος λαικισμός. Το επινοητικό σύνθημα του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ αντιστοιχούσε με απόλυτη ακρίβεια στην νεολληνική ιδιαιτερότητα. Οι μικρομεσαίες κοινωνίες εκτρέφουν μικρομεσαίες ιδεοληψίες. Το δράμα της Ελλάδας είναι ότι όπως όλα τα θαύματα, έτσι και το μικρομεσαίο θαύμα είχε ημερομηνία λήξεως. Από τα τέλη της δεκαετίας του 90 και πέρα, η έκρηξη του συστήματος εμφανίζονταν αναπόφευκτη. Με αυτήν την έννοια, η τρέχουσα κρίση δεν έκανε τίποτε άλλο από το να επιταχύνει και να οξύνει τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα. Είναι αλήθεια πως το «τέλος εποχής» εμφανίστηκε σε άμεση συνάρτηση με τη δημοσιονομική εκτροπή και την έκρηξη του δημοσίου χρέους και παγιώθηκε σαν αποτέλεσμα των εσφαλμένων, αλυσιτελών ή ακόμα και εγκληματικών χειρισμών των πολιτικωών ηγεσιών. Όμως, οι ρίζες αυτού του «τέλους» θα πρέπει να αναζητηθούν στον ιδιαίτερα ευάλωτο χαρακτήρα ενός κοινωνικού συστήματος που ήδη βρίσκονταν σε κρίση αναπαραγωγηής. Μοιραία λοιπόν ίσως, οι πλανητικής εμβέλειας μεταλλαγές που ακολούθησαν την παγκοσμιοποίηση σε συνδυασμό με τις ανισοποιητικές προακτάσεις της άνισης ανταλλαγής ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες της Ευρωπαικής Νομισματικής Ένωσης οδήγησαν την ελληνή κοινωνία και οικονομία σε απρόσμενα αδιέξοδα. Εν μια σχεδόον νυκτί, η αντικειμενική αδυναμία του κοινωνικού συστήματος να παράγει με ανταγωνιστικούς αγοραίους ίρους εμφανίστηκε με τη μορφή μιας πρωτόγνωρης και πολυεπίπεδης κρίσης. Με αποτέλεσμα, όλο και περισσότεροι Έλληνες να φαίνεται να αποστερούνται από όλες τις διαθέσιμες επιβιωτικές διεξοδους. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Μαζί με την Ελλάδα, η κρίση επηρεάζει αποφασιστικά και την Ευρώπη. Υπό τις τρέχουσες συνθήκες, θεωρείται πια οικουμενικά αυτονόητο ως η δημοσιονομική πειθαρχία και η σκληρή λιτότητα συνιστούν την μόνη απάντηση σε όλα τα διαφαινόμενα αδιέξοδα. Όλοι φαίνεται να συναποδέχονται ότι, στο όνομα της ορθολογικότητας, οι αναλγητές αγορές μπορεί και πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να προωθούν τα συμφέροντα τους, τσακίζοντας στην ανάγκη ανελέητα όσους βρεθούν στο διάβα τους. Όλες οι αποκλίνουσες μορφές πρέπει λοιπόν να παταχθούν παραδειγματικά. Η συνταγή είναι γνωστή και ιστορικά δοκιμασμένη. «Προσαρμοσθείτε η λιμοκτονήστε». Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η Ελλάδα καλείται να ξαπλώσει οικειοθελώς σε μιαν ανατομική κλίνη πάνω στην οποία καλκοπροαίρετοι 5

6 χειρούργοι και φαρμακοποιοί θα δοκιμάσουν «πειραματικά» να επιβάλλουν όλες τις αναγκαίες νεοφιλελεύθερες μεταλλάξεις. Ακόμα και αν τα κοινωνικά σώματα υποφέρουν, δυσφορούν, υποφέρουν, αντιδρούν η αντιστέκονται, οι νέες ορθοδοξίες δεν ανέχονται αιρέσεις και δεν επιτρέπουν παρεκκλίσεις. Για να προκόψει ο κόσμος, τα κέρδη πρέπει να αυξάνονται και το βιωτικό επίπεδο των εργαζομένων πρέπει να συρρικνώνεται. Η κατ εξοχήν παρεκκλινούσα και ιστορικά αυθάδης Ελλάδα θα είναι προφανώς και η πρώτη που καλείται να υποκύψει στο βίαιο νεοφιλελεύθερο «εξορθολογισμό». Αλλά πιθανότατα θα την ακολουθήσουν και άλλοι. Μιλώντας για την Ελλάδα, μιλάμε λοιπόν ίσως και για την υπόλοιπη Ευρώπη, τη Νότια αλλά ενδεχομένως και τη Βόρεια. Είναι σαφές ότι οι κανόνες δράσης των «αγορών» είναι ενιαίοι και προβλέψιμοι. Θυμίζω πως μιλώντας για την Αγγλία ο Μαρξ προειδοποιούσε στον πρόλογο του «Κεφαλαίου» τους συμπατριώτες τους πως μιλάει και γιαυτούς. «De te fabula narratur». Κάτι αντίστοιχο θα μπορούσε κανείς να πει σήμερα στους εφησυχασμένους Ευρωπαίους. Από τη στιγμή που γίνεται δεκτό οτι για ευδοκιμούν οι αγορές πρέπει να υποφέρουν οι άνθρωποι, όλα είναι πλέον όχι μονο δυνατά αλλά και πιθανά. Είναι γεγονός ότι τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί στην απρόσωπη λογική των πραγμάτων αν δεν αμφισβητηθεί το σύνολο των παραδοχών που την οριοθετούν. Υπό τους όρους αυτούς λοιπόν, δεν είναι περίεργο ότι η ιδέα της ευρωπαικής σύγκλισης φαίνεται να καταρρέει, ούτε ότι το «κεκτημένο» του Μάαστριχτ εμφανίζεται πλέον σαν μονοδρόμος. Κανείς δεν φαίνεται πια να αντιστέκεται στην πλανητική πλέον κατίσχυση του ανεξέλεγκτου «καπιταλισμού του τζόγου». Η επιλογή των κρατούντων να υποταγούν στις αγορές αντί να τις πατάξουν δεἰχνει ότι το πολιτικό, ιδεολογικό και πολιτιστικό πρόταγμα μιας αλληλέγγυας Ευρώπης που απαρτίζεται από διαφορετικούς και ισότιμους λαούς και πολιτισμούς έχει ήδη εκπνεύσει. Μοιραία λοιπόν, το σχέδιο της ευρωπαικής οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ενότητας μετατίθεται στις ελληνικές καλένδες. Η Ευρώπη του Ντελόρ και του Σμιτ απέχει έτη φωτός από την Ευρώπη της Μέρκελ και του Σαρκοζί. Βέβαια, το υπέροχο και ιδεαλιστικό σχέδιο της ευρωπαικής ολοκλήρωσης δεν μπορούσε παρά να προσκρούσει σε αύξουσες δυσκολίες. Ηδη από την αρχή άλλωστε ήταν προφανές πως η οικοδόμηση μιας νέας αλληλέγγυας Ευρώπης θα απαιτούσε τεράστιους πόρους, πολύ χρόνο και αδιάλειπτη πολιτική βούληση. Δεν 6

7 πρέπει να ξεχνάμε πως μετά από ενάμισυ αιώνα το πρόβλημα του ιταλικού Nότου παραμένει ἀλυτο και ότι, εικοσιπέντε σχεδόν χρόνια μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, οι περιοχές που ανήκαν σε μια DDR που δεν έζησε παραπάνω από σαράντα χρόνια, «υπολείπονται» ακόμα από πολλές πλευρές από την υπόλοιπη Γερμανία. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι ήδη από την πρώτη μέρα, η ενοποιητική και ομογενοποιητική βούληση εμφανίζονταν διστακτική, επιφυλακτική και αναβλητική. Ηδη πριν να ενσκήψει η τρέχουσα κρίση, η Ευρώπη εμφανίζονταν σαν μια κοινοπραξία όπου, τουλάχιστον προσωρινά, το κάθε μέλος προωθεί τα δικά του συμφέροντα. Δεν είναι τυχαίο πως η σύγκλιση περιορίστηκε στα νομικά και θεσμικά στοιχεία που οριοθετούν το κοινό αναπτυξιακό και ανταγωνιστικό πρότυπο. Η οικονομία και η ευζωία μπορούσαν και ίσως «έπρεπε» να αποκλίνουν επ αόριστον. Το αξιακό και πολιτικό τίμημα είναι όμως απρόσμετρητο. Βαθμιαία, το νόημα όλων των «μεγάλων λέξεων» που κινητοποιούν τον ευρωπαικό πολιτισμό από την εποχή του διαφωτισμού μεταλλάσσεται στο αντίθετό του. Η ελευθερία συνοψίζεται στην ελευθερία του επιχειρείν και του κερδαίνειν, η ισότητα εξαντλείται στην εξασφάλιση της διαδικαστικής ισονομίας, η αδελφότητα και η αλληλεγγύη έχουν ξεχασθεί, η κοινωνική δικαιοσύνη έχει μετατραπεί σε ακριβοδικία και το δικαίωμα στην επιβίωση περιορίζεται στο δικαίωμα στη διαφορά. Και έτσι, η δημοκρατία φαίνεται να περιορίζεται στην συντήρηση ενός πολιτικού θεάτρου όπου όλες οι καίριες αποφάσεις λαμβάνονται ερήμην των λαών και η πολιτική μετατρέπεται σε απλή διαχείριση των συμφερόντων των ασύδοτων «αγορών». Στα πλαίσια αυτά λοιπόν, η ιδέα της προόδου παύει να αποτελεί αντικείμενο ενός πάντα επίμαχου προβληματισμού. Το κεφαλαιώδες και πάντα άλυτο ζήτημα της σχέσης σκοπών και μέσων, η της υλικής ανάπτυξης και της κοινωνικής δικαιοσύνης και αρμονίας δεν αφορά πια κανέναν. Έτσι, μοιραία, η εποχή της οικουμενικής ανταγωνιστικότητας σηματοδοτεί την επιστροφή σε ένα πρωτόγνωρα άκρατο και «αυτορρυθμιζομένο» κοινωνικό δαρβινισμό. Ο χομπεσιανός homo homini lupus δεν έχει μόνο κατατροπώσει τον Μαρξ και ανασκολωπίσει τον Κέυνς. Επι πλέον δεν φαίνεται πια καν να χρειάζεται να προσφεύγει στις υπηρεσίες ενος Λεβιαθαν που εμφανίζεται πλέον ως ετερόνομη μαριονετα. Υπό τους όρους αυτούς, το τέλος της Ιστορίας και η έλευση του βασιλείου της μονόδρομης τεχνοκρατικής λογικής φαίνεται να έχουν συνεπιφέρει και το τέλος του πάντα ανολοκλήρωτου σχεδίου του Διαφωτισμού. Το μόνο που μας μένει είναι να 7

8 μιλάμε, να αγωνιζόμαστε και να ευελπιστούμε στην ανασύνταξη του. Είναι βέβαιο τι η ιστορία δεν τελείωσε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς ειναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. 8