CIVITAS GENTIUM. Volume 4, Number 1 September 2016

Transcript

1 CIVITAS GENTIUM Volume 4, Number 1 September 2016

2 CIVITAS GENTIUM Scientifc Board Members Ioannis Th. Mazis, University of Athens, President Friederike Batsalia, University of Athens Christophoros Charalambakis, University of Athens Vassilios Chrisikopoulos, Ionian University Charalambos Chryssanthakis, University of Athens Beril Dedeoğlu, Galatasaray University Spyridon Flogaitis, University of Athens Costas Gavroglou, University of Athens Panayiots Ifestos, University of Piraeus Taxiarchis Kolias, University of Athens Amikam Nachmani, Bar Ilan University Ioannis-Christos Panayiotopoulos, University of Piraeus Panaiyotis Roumeliotis, Panteion University Rifa't as-said, Egypt Senate Michael Tsinisizelis, University of Athens Editor Ioannis Eh. Saridakis Dept. of Turkish Studies and Modern Asian Studies, University of Athens Assistant Editors Panayiotis Kribas Dept. of Languages, Literature and Culture of the Black Sea Countries, Democritus University of Trace Drh. Jurh. Kyriakos Nikolaou-Patragas Dept. of Turkish Studies and Modern Asian Studies, University of Athens Book Review Editor Konstantinos Gogos Dept. of Turkish Studies and Modern Asian Studies, University of Athens Editorial Board Members Geopolitics, Geostrategy, International and European Policy Teodoros Artikis, University of Piraeus Demetrios Chrysochoou, Panteion University Beril Dedeoğlu, Galatasaray University Marios Evriviadis, Panteion University Panayiots Ifestos, University of Piraeus Haykel Ben Mahfoud, Université de Tunis Demetrios Mavrakis, University of Athens Ioannis Th. Mazis, University of Athens David Menashri, Tel-Aviv University Amikam Nachmani, Bar Ilan University Peter Nanopoulos, University of San Francisco John Nomikos, RIEAS Panayiotis Roumeliotis, Panteion University Evangelos Sabrakos, University of Piraeus Michael Tsinisizelis, University of Athens Aris Tziambiris, University of Piraeus Demetrios Xenakis, University of Crete Defence Analysis, Technology, Informatics Vassilios Chrisikopoulos, Ionian University Konstantinos Grivas, Hellenic Army Academy Ilias Ifantis, Hellenic Naval Academy Panayiotis Kotis, National Technical University of Athens Ioannis-Christos Panayiotopoulos, University of Piraeus Kyriakos Papaeliou, National Technical University of Athens Emmanouel Samouelides, Nat. Technical University of Athens Ioannis Siskos, University of Piraeus Michael Stamatakis, University of Athens Kostas Stambolis, Institute of Energy for SE Europe Nikos Uzunoglu, National Technical University of Athens Languages, History and Culture Friederike Batsalia, University of Athens Christophoros Charalambakis, University of Athens Angeliki Fotopoulou, Inst. for Language & Speech Processing Dionysis Goutsos, University of Athens Taxiarchis Kolias, University of Athens Panayiotis Kribas, Democritus University of Trace George Mikros, University of Athens Rifa't as-said, Egypt Senate Ioannis Eh. Saridakis, University of Athens Alexios Savvides, University of the Aegean Eleni Sella, University of Athens Emily Temopoulou, University of Athens Maria Tzevelekou, Inst. for Language & Speech Processing Law: War, Human Rights, Environment Kalliopi Bourdara, University of Athens Charalambos Chryssanthakis, University of Athens Evgenia Flogaiti, University of Athens Spyridon Flogaitis, University of Athens Panayiotis Gregoriou, University of the Aegean Kyriakos Nikolaou-Patragas, University of Athens Evangelia Siouti, University of Athens

3 National and Kapodistrian University of Athens School of Economics and Political Science Department of Turkish Studies and Modern Asian Studies CIVITAS GENTIUM Volume 4, Number 1 September 2016 Athens, September 2016

4 Civitas Gentium is a peer-reviewed annual e-journal of the Department of Turkish Studies and Modern Asian Studies of the National and Kapodistrian University of Athens published on htp://cgh.turkmash.uoah.grh. Focus and Scope Te journal publishes scientifc papers, book reviews and opinions in the felds of the Geographic Analytic Method of Geopolitics, as well as of the Geostrategic Science, in relation to National Defence, Diplomacy, Languages and Cultures, International and Public Law, Human Rights, the Environment, Modern Technologies, Energy and Transport, Crisis Management, Risk Management, Organisation and Administration, Operational Research and Economics in the international Geographic Economic, Social and Political Spaceh. Submissions Short Papers, of no more than 5,000 words (including an informative abstract of about 200 words in the language of the paper and in English, up to 8 keywords, as well as footnotes and references) will receive expedited review by at least two reviewersh. Authors whose papers are accepted are expected to submit fnal versions, complying with the correction(s) and suggestion(s) of the reviewers and/or the editorial board, within four weeks of notifcationh. Long Papers, exceeding 5,000 words will receive standard reviewh. Tese submissions should normally not exceed 12,000 words (including an informative abstract of about 250 words in the language of the paper and in English, up to 10 keywords, as well as endnotes and references)h. Authors whose papers are accepted are expected to submit fnal versions, complying with the correction(s) and suggestion(s) of the reviewers and/or the editorial board, within six weeks of notifcationh. Papers related to theoretical research or elaborating on already existing theory may be included in a special, "Teoretical Approaches" sectionh. Such contributions should clearly defne the scientifc methodology adopted, in the introductionh. Book Reviews section: Includes book reviews, or suggestion for reviewsh. For submissions, please contact the Journal Editorh. Publishers may also submit two copies of books for review directly to the postal address of the journalh. Leters to the Editor: Tis section includes statements of opinion on issues relevant to the readership, as well as discussions on previously published contributionsh. Submissions may not exceed 500 wordsh. Te Editor and the editorial board will evaluate the appropriateness of these contributions for inclusionh. Submissions may be made on any of the following categories: Papers (Short or Long), Book Reviews and Leters to the Editor. For detailed instructions on submissions, see: htp://cg.turkmas.uoa.gr/index.php/cg/about/submissions#onlinesubmission). Peer Review Process and Policy Statement Our peer review policy aims to ensure compliance with and pursuance of good scholarly publication principles, in accordance with the practice of major reputable scientifc journalsh. Te high standards of Civitas Gentium are therefore our referees' aim and all manuscripts are peer-reviewedh. Te reviewing process is detailed on the journal's websiteh. Copyright 2016 Profh. Ioannis Th. Mazis National and Kapodistrian University of Athens Department of Turkish Studies and Modern Asian Studies 6, Kaplanon rdh., GR Athens Telh.: Fax: web: htp://wwwh.turkmash.uoah.gr cg@turkmash.uoah.gr

5 CIVITAS GENTIUM Volume 4, Number 1 September 2016 Articles H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) An empirical, process- and product-focused formative evaluation model in Translation Studies L analyse géopolitique systémique: propositions terminologiques et défnitions méta-théoriques selon l exigence méta-théorique lakatienne Te Arab Spring phenomenon and European security: change and continuity in a political-historical dimension Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής. Από την στρατηγική της ανασχέσεως στην στρατηγική του ανασχετικού ανταγωνισμού Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος 9 Ioannis E. Saridakis Kelly Kazantinou 33 Ioannis T. Mazis 49 George Voskopoulos 65 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος 83 Oil dynamics in the Aegean Sea Miltiadis Botsis 127 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην Ιστορία Ιωάννης Ε. Κωτούλας 147 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία Ιωάννης Π. Τζιβάρας 173 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στην γλωσσολογία σωμάτων κειμένων Book Reviews Spyridon N. Litsas 197 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης 221 Μεταθεωρητική κριτική διεθνών σχέσεων και Γεωπολιτικής: Το νεοθετικιστικό πλαίσιο Ιωάννης Θ. Μάζης Ιωάννης Μαθιουδάκης 271

6

7 ARTICLES

8

9 9-31 H ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΒΑΣΙΛΗ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ (1849;-1918) Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Abstract: The Cypriot pohet Vassilis Michailidis has ushed thhe local dialhect and projhecthed in his work Grhehek national idheals, with a sphecial hemphasis on thhe history of thhe island of Cyprus. His work util - ishes thhe tradition of Grhehek history and thhe various modhes of litheraturhe hexprhession, both mhediheval and modhern. Περίληψη: Ο Κύπριος ποιητής Βασίλης Μιχαηλίδης χρησιμοποίησε την τοπική διάλεκτο και προέβαλε στο έργο τα ελληνικά εθνικά ιδεώδη με ιδιαίτερη αναφορά στην ιστορία της νήσου Κύπρου. Το έργο του αξιοποιεί την παράδοση της ελληνικής ιστορίας και τους ποικίλους εκφραστικούς τρόπους της λογοτεχνίας, μεσαιωνικής και νεότερης. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ο Βασίλης Μιχαηλίδης θεωρείται από πολλούς ο εθνικός ποιητής της Κύπρου. Έγραψε κυρίως στην τοπική διάλεκτο και υπήρξε διάπυρος κήρυκας των εθνικών ιδεωδών των συμπατριωτών του και του οράματός τους για ένωση με τη μητέρα Ελλάδα. Οι περίφημοι στίχοι Η Ρωμιοσύνη εν φυλή συνότζιαιρη του κόσμου και Σφάξε μας ούλλους τζι' ας γενεί το γαίμαν μας αυλάτζιν (από το ποίημα «Η 9η Ιουλίου 1821») αντιλαλούν στην ψυχή του κάθε Κύπριου στον αδιάκοπο αγώνα του για ελευθερία. Έζησε έναν περιπετειώδη βίο με επιστέγασμα τα δύσκολα τελευταία χρόνια, που πέρασε στο πτωχοκομείο της Λεμεσού. Ο Βασίλης Μιχαηλίδης γεννήθηκε στο Λευκόνοικο, την 1 η Ιανουαρίου. Δυστυχώς, δεν είναι εξακριβωμένη η γενέθλια χρονιά του. Ο λογοτέχνης Γλαύκος Αλιθέρσης [1] ανέφερε ότι κάποτε ο ίδιος ο ποιητής του είχε πει πως δεν εγνώριζε το έτος της 1. Λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Μιχαήλ Χατζηδημητρίου Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

10 10 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος γεννήσεώς του. Ήταν, όμως, πρωτοχρονιά και είχε έναν παππού ονόματι Βασίλη, εξ ου και το δικό του όνομα. Σε γενικές γραμμές, υπολογίζεται ότι πρέπει να ήρθε στον κόσμο κατά τα έτη Πατέρας του ήταν ο ΧατζηΜιχαήλ (ή Χατζηκουμπάρος), ένας φτωχός «ευτράπελος τραγουδιστής», που του άρεσαν πολύ τα αστεία.. Μητέρα του ήταν η Αννέτα του Κονόμου από το Δάλι, η οποία απεβίωσε όταν ο Βασίλης ήταν πολύ μικρός (το 1856). Ο ΧατζηΜιχαήλ έστειλε τον μετέπειτα ποιητή και τον αδελφό του Χαράλαμπο στον θείο τους «ποιητάρη και ζωγράφο» Χρύσανθο Παπακονόμο, στο Δάλι. Αυτός ήταν ιερέας και δίδαξε τα παιδιά τα πρώτα τους γράμματα, καθώς και τις βασικές αρχές της ποίησης και της ζωγραφικής. Ο Βασίλης λάτρεψε τον θείο του, τον οποίο με δυσκολία αποχωρίστηκε για να πάει στο δημοτικό σχολείο στη Λευκωσία, το Κατά την προσεχή πενταετία, εγκαταστάθηκε στην παλαιά Αρχιεπισκοπή, δίπλα σε ένα άλλον θείο του (από την πλευρά του πατέρα του), που ήταν επίσης ιερέας. Επρόκειτο για τον μετέπειτα επίσκοπο Κιτίου Κυπριανό (κατά κόσμον Ιωάννη) Οικονομίδη Μόλις τελείωσε το δημοτικό, ενεγράφη στην Ελληνική Σχολή, όπου σχολάρχης ήταν ο προαναφερθείς θείος του Οικονομίδης. Παράλληλα διδασκόταν βυζαντινή αγιογραφία από τον Χατζή Χριστόδουλο, έναν από τους πλέον γνωστούς αγιογράφους της περιόδου εκείνης. Στο Σχολαρχείο Λευκωσίας συνδέθηκε φιλικά με τον 17χρονο Γεώργιο Βιζυηνό (ο οποίος ήταν προστατευόμενος του Αρχιεπισκόπου Σωφρονίου Β ), καθώς και με τον Στυλιανό Χουρμούζιο. Μετά την εκλογή του θείου στο αξίωμα του Μητροπολίτη Κιτίου, ο νεαρός Βασίλης τον ακολούθησε στη Λάρνακα (το 1869). Εκεί, εργάστηκε ως «οικονόμος-κελάρης» της Ιεράς Μητροπόλεως. Ταυτόχρονα, ασχολήθηκε με τη ζωγραφική. Το 1872 ήταν μία χρονιά ορόσημο στη ζωή του Μιχαηλίδη, καθώς τότε γνωρίστηκε με τον ποιητή Γουσταύο Λαφφόν, ο οποίος αργότερα μετέφρασε στα γαλλικά τον «Ύμνο εις την Ελευθερία» του Διονυσίου Σολωμού. Ταυτόχρονα, αρχίζει να συναναστρέφεται με άτομα των κοσμικών κύκλων της Λάρνακας, που εκείνη την εποχή ήταν το διπλωματικό κέντρο της Κύπρου. Εκεί, είχαν την έδρα τους τα προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων. Είχε περιοριστεί ο ενθουσιασμός του για τη ζωγραφική και άρχισε να στρέφεται προς την ποίηση. Γνώρισε τους ποιητές Θεόδουλο Κωνσταντινίδη και Θεμιστοκλή Θεοχαρίδη, οι οποίοι ενεθάρρυναν την ενασχόλησή του με την ποίηση. Την αυτή περίοδο, συνάντησε την Ευγενία Μπαρτσίλη, την οποία ερωτεύτηκε παράφορα. Ο έρωτας, όμως, αυτός έμεινε ανολοκλήρωτος και πλατωνικός, αφήνοντας ένα τραύμα στον ψυχισμό του Μιχαηλίδη. Αυτό διαφαίνεται από τα ποιήματα «Ανεράδα», «Το σιγάρον», «Ο αποχωρισμός» και «Το αεράκιν». Την επόμενη χρονιά, δημοσιεύτηκαν τα πρώτα του ποιήματα («Η Τοκογλυφία» [2] και «Αηδόνια 2. Οι πρώτοι στίχοι του ποιήματος αυτού (1-8) έχουν ως εξής: Ο λαός στο όρος, σαν πεινάσει, γυρεύκει τίποτες να φάει, κι ο κυνηός, για να τον πκιάσει, στήννει την τσάκραν κει που πάει. Βάλλει του πάνω έναν κομμάτιν

11 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 11 και Κουκουβάγιες»), ενώ απεφάσισε να βγάλει τη βράκα και τις μπότες για να φορέσει ευρωπαϊκό παντελόνι. Επίσης, έλαβε την απόφαση να μεταβεί στην Ιταλία για σπουδές ζωγραφικής. Η απόφασή του αυτή προκάλεσε την αντίδραση του θείου του Μητροπολίτη Κυπριανού, ο οποίος κάλυψε μόνον τα έξοδα για τα ταξίδι, ύστερα από θερμή παράκληση του ιδίου του Μιχαηλίδη. Το 1875, ανεχώρησε για την Ιταλία. Αρχικώς, εγκαταστάθηκε στη Νεάπολη και μετά στη Ρώμη. Δυστυχώς, δεν διέθετε ούτε τα κατάλληλα εφόδια αλλά ούτε και τους απαραίτητους τίτλους για να καταφέρει να εισαχθεί στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Νεαπόλεως. Τα χρήματα που διέθετε ήταν λιγοστά και τελείωσαν γρήγορα, με αποτέλεσμα η παραμονή του στην ιταλική χερσόνησο να καταστεί προβληματική. Κατά την εποχή εκείνη, ξέσπασε ο ρωσσοτουρκικός πόλεμος [3]. Η έναρξη των εχθροπραξιών προκάλεσε φρενίτιδα ενθουσιασμού μεταξύ των περισσοτέρων Ελλήνων, την οποία υπεδαύλιζαν και διάφοροι πατριωτικοί σύλλογοι με επικεφαλής διαπρεπείς προσωπικότητες όπως ο Παύλος Καλλιγάς και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Πολλοί θεώρησαν ότι παρουσιαζόταν μία λαμπρή ευκαιρία για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων, ιδίως αυτών της Ηπείρου και της Θεσσαλίας. Αρκετοί εθελοντές έσπευσαν να καταταγούν εθελοντικά στα ένοπλα σώματα, που συγκροτούνταν με ταχείς ρυθμούς. Αν και η ελληνική κυβέρνηση τηρούσε πολιτική ουδετερότητας, πολλοί άνδρες των προαναφερθέντων σωμάτων εισήλθαν στην Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Το κλίμα αυτό συγκίνησε τον Μιχαηλίδη ο οποίος επέλεξε να μην επιστρέψει στην Κύπρο αλλά να σταματήσει στην Ελλάδα και να καταταγεί εθελοντικά στα υπό σύσταση σώματα. Πολέμησε στη μάχη της Μακρινίτσης και αφιέρωσε ένα ποίημα (γραμμένο στην καθαρεύουσα ή πανελλήνια κοινή) στους συμμαχητές του. Το θέρος του 1878, η Κύπρος πέρασε υπό τον έλεγχο των Άγγλων. Το γεγονός αυτό ώθησε πολλούς Κυπρίους (μεταξύ ων οποίων ήταν και ο Μιχαηλίδης) να επανέλθουν στη γενέθλια γη. Επέστρεψε στο νησί σε κακή κατάσταση, δίχως χρήματα και με κλονισμένη υγεία. Αρχικώς, έμεινε στη Λάρνακα, κοντά στον θείο του Μητροπολίτη Κυπριανό. Σύντομα, όμως, κατέστη φανερό το χάσμα που χώριζε τους δύο άντρες και ο Μιχαηλίδης έφυγε για τη Λεμεσό. Η συγκεκριμένη πόλη διένυε περίοδο παρακμής, καθώς οι Τούρκοι ουδεμία μέριμνα είχαν λάβει για τους κατοίκους της. Αντιθέτως, οι Άγγλοι εξετίμησαν εξ αρχής τη γεωστρατηγική θέση της και προείδαν τις δυνατότητες, που ανοίγονταν για την οικονομική αλλά και τη στρατιωτική αξιοποίησή της. Κατά τα προσεχή έτη, έλαβε χώρα μία εντυπωσιακή πρόοδος με αποτέλεσμα η Λεμεσός να εμφανίζεται ως η πλέον ανεπτυγμένη και φιλοπρόοδη πόλη της νήσου, στις αρχές του 20 ου αιώνα. ψουμίν ξερόν να του γελάσει του κακορίζικου στ αμμάτιν, νά ρτει να φα, για να τον πκιάσει. 3. Την 24η Απριλίου 1877, η Ρωσσία κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

12 12 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Λίγο μετά την εγκατάστασή του στη Λεμεσό, ο Μιχαηλίδης άρχισε τη συνεργασία του με την εφημερίδα Αλήθεια [4]. Για πρώτη φορά στη ζωή του ήταν σε θέση να συντηρήσει ο ίδιος τον εαυτό του, γεγονός που τον απελευθέρωσε και του επέτρεψε να συμμετάσχει ενεργά στα δρώμενα της πόλεως. Επιπλέον, έχει αρχίσει να ωριμάζει και να αποκτά μόνιμους και σταθερούς φίλους, μεταξύ των οποίων, εξέχουσα θέση κατείχαν ο συντάκτης και εκδότης της Αλήθειας Αριστοτέλης Παλαιολόγος, ο δήμαρχος Λεμεσού Χριστόδουλος Καρύδης, ο μετέπειτα δήμαρχος Μιχαήλ Μιχαηλίδης και ο δημοσιογράφος και ιδιοκτήτης της Σάλπιγγος Στυλιανός Χουρμούζιος. Ο ποιητής αποτελούσε πλέον μέλος της πνευματικής ελίτ της πόλεως, οι κάτοικοι της οποίας δονούνταν από τον παλμό της ελευθερίας. Το αίτημα για την «ένωση» γινόταν κάθε μέρα και πιο ισχυρό. Η νεολαία ήταν στην πρωτοπορία του, ειρηνικού για την ώρα, κινήματος για εθνική αυτοδιάθεση, υπό την άτυπη καθοδήγησε του Μεγάλου Σχολάρχη της Λεμεσού Ανδρέα Θεμιστοκλέους. Σε αυτό το περιβάλλον, ο Μιχαηλίδης εντάχθηκε οργανικά και αφομοιώθηκε λειτουργικά. Η εύθυμη ιδιοσυγκρασία του βρήκε τις κατάλληλες συνθήκες για να εκδηλωθεί, καθώς η Λεμεσός μετατρεπόταν με γοργούς ρυθμούς σε μία φιλόξενη και ανοικτή πόλη, κέντρο του κεφιού και του καρναβαλιού. Εκτός, όμως, από πόλη της διασκέδασης η Λεμεσός είχε γίνει και η πολιτιστική πρωτεύουσα της νήσου. Το 1879, διορίστηκε επιστάτης [5] στο νοσοκομείο της πόλεως από τον δήμαρχο Καρύδη. Η πρόσληψή του προκάλεσε αντιδράσεις, καθώς θεωρήθηκε απόδειξη ευνοιοκρατίας του δημάρχου προς τον φίλο του. Το 1880, άρχισε να παρακολουθεί τα μαθήματα του Θεμιστοκλέους και υιοθέτησε με μεγαλύτερη ζέση το ιδανικό της «ένωσης». Την εποχή εκείνη, ξεκίνησε να γράφει με όλο και μεγαλύτερο πάθος και είχε τη χαρά να δει για πρώτη φορά τα έργα του δημοσιευμένα (στην εφημερίδα Αλήθεια). Τότε, ο έρωτας του ξανακτύπησε την πόρτα στο πρόσωπο της αδελφής του στενού του φίλου ποιητή Μιχαήλ Μιχαηλίδη, Ευτέρπης. Δυστυχώς, και ο έρωτας αυτός έμεινε ανολοκλήρωτος, γεγονός που χάραξε βαθειά την ψυχή του ευαίσθητου ποιητή, ωθόντας τον να αφοσιωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή. Το 1881, έγραψε το ποίημα «Η Κύπρος τους λέγοντας ότι δεν είναι ελληνική». Κατωτέρω, παρατίθενται χαρακτηριστικά λίγοι στίχοι από το ποίημα αυτό. Για τουν την θέσην που κρατώ, για τουν την υστερκάν μου, για κείν τα πρώτα κάλλη μου, την πρώτην ομορφκιάν μου, πολλοί με πεθυμήσασιν, πολλοί με ρεσιστήκαν, 4. Κατά τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, εκδόθηκαν τρεις εφημερίδες: η Αλήθεια του Αριστοτέλη Παλαιολόγου, η Σάλπιγξ του Στυλιανού Χουρμούζιου και η Cyprus Hherald. 5. Οι πηγές δεν συμφωνούν ως προς την πραγματική φύση της εργασίας του. Αλλού αναφέρεται ως διευθυντής του νοσοκομείου, αλλού ως επιστάτης, κάποιος τρίτος κάνει λόγο για «νοσοκόμο», ενώ τέλος ορισμένοι θεωρούν ότι ήταν επόπτης των σφαγείων. Δυστυχώς, τα πρακτικά των συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου δεν είναι αξιόπιστα, καθώς είναι πολύ πιθανόν να γραφόταν για τυπικούς και μόνον λόγους ο τίτλος μίας θέσεως για την οποία είχαν εξασφαλισθεί τα κονδύλια της μισθοδοσίας.

13 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 13 και που την Δύσην πάνω μου πολλοί ποταυριστήκαν. Αρπάσσαν με κ επαίζαν με πό ναν εις άλλον χέριν. Τούτ η καρδκιά τα δκιάβασεν, ένας Θεός τα ξέρει. Που μέσα στους νεκατωμούς που γένονταν στην Δύσην, που μέσα σ κείν τες τάραξες που δεν είχασιν στήσην, όπκοιοι εποτυλίουνταν ανέμοι κ εφυσούσαν, έρκουνταν ούλοι πάνω μου εμέν και ποκομπούσαν. Ήμουν δα μέσα κ έπιννα την πίκραν κάθε βρύσης, η πέτρα που φακκούσασιν τα κύμματα της Δύσης. Το πέζεμαν των δκιαβατών, το στάμαν τους πολέμους ήμουν δεντρόν που στέκεται στο ρέμαν τους ανέμους. Κι όσοι κι αν ήρταν πάνω μου ανέμοι κι αν εδώσαν, ήτουν οι ρίζες μου βαθκιά και δεν με ξηριζώσαν. Ερίψασιν τα φύλλα μου, ερίψαν τους αθθούς μου εκαταφατσελλώσαν με κ εκάψαν τους πολούς μου εσείσαν με κ εκλίναν με κ εκόψαν τα κλωνιά μου, μ αππέσσω στέκεται γερή η ρίζα κ η καρδκιά μου. (στίχοι ) Το 1882, εκδόθηκε η πρώτη του συλλογή υπό τον τίτλο «Η Ασθενής Λύρα», η οποία περιλάμβανε ποιήματα στην καθαρεύουσα, τη δημοτική και την κυπριακή διάλεκτο (μεταξύ αυτών και τα προαναφερθέντα «Το σίγαρον» και «Το αεράκιν»). Δύο χρόνια αργότερα, ξεκίνησε η συνεργασία του με την εφημερίδα Σάλπιγγα. Το έτος εκείνο, ο Δήμος Λεμεσού του προσέφερε μία νέα θέση εργασίας, καθώς κι ένα δωμάτιο για να διαμένει. Ορίστηκε και επισήμως επιστάτης του νοσοκομείου και επόπτης. Ο μισθός του ανήρχετο πλέον σε 4 λίρες, ποσόν λίαν ικανοποιητικό για τα δεδομένα της εποχής, πολλώ δε μάλλον αν αναλογιστεί κανείς ότι ο Μιχαηλίδης δεν διέθετε πτυχίο και δεν ήταν γνώστης της αγγλικής. Η επαγγελματική αποκατάσταση προσέδωσε στον Μιχαηλίδη αυτοπεποίθηση, γεγονός που διαφαίνεται και στο ποιητικό του έργο. Το πλέον αξιόλογο ποίημά του της περιόδου εκείνης είναι, κατά πολλούς, αυτό που αφιέρωσε στο ελληνικό πλοίο «Ναύαρχος Μιαούλης», το οποίο είχε καταπλεύσει στη Λεμεσό. Ο Μιχαηλίδης απήγγειλε δημοσίως το ποίημά του αυτό, το οποίο τιτλοφορείτο «Τω ελληνικώ ευδρόμω Ναύαρχος Μιαούλης» και έγινε ευμενώς αποδεκτό από τους παρευρισκομένους. Οι τελευταίοι φώναζαν «ζήτω» και «εύγε», επαινώντας τον ποιητή. Η αξία του Μιχαηλίδη αναγνωριζόταν πλέον από τις και από τις ευρύτερες μάζες. Το 1885, απεβίωσε ο Δήμαρχος Λεμεσού Καρύδης και η εργασία του Μιχαηλίδη κατέστη επισφαλής. Ευτυχώς για τον ποιητή, τον διαδέχτηκε ο Ιωάννης Καραγεωργιάδης, ο οποίος εκτιμούσε το έργο του Μιχαηλίδη. Τον επόμενο χρόνο, απεφασίσθη η ίδρυση δημοτικού φαρμακείου. Κατά παράδοξο (και πολλούς σκανδαλώδη) τρόπο,

14 14 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος ο Μιχαηλίδης τοποθετήθηκε στη θέση του φαρμακοποιού, αν και στερείτο παντελώς των σχετικών γνώσεων. Σημειωτέον ότι από το 1884 οι δημοτικές Αρχές είχαν συμβουλέψει τον Μιχαηλίδη να «εκμάθει την φαρμακοποιΐαν», όμως ο ποιητής δεν είχε τον χρόνο να ασχοληθεί με το δύσκολο αυτό επάγγελμα. Η όλη μεθόδευση έκανε πολλούς να μιλήσουν για εκ προθέσεως δημιουργία θέσεως προκειμένου να απασχοληθεί σε αυτήν ο Μιχαηλίδης. Πάντως, ο ισχυρισμός αυτός δεν φαίνεται να ευσταθεί, καθώς αυτός κατείχε ήδη δύο πολύ καλά αμειβόμενες θέσεις. Κατά την περίοδο εκείνη, σίγουρα δεν είχε ανάγκη την 1 επιπλέον λίρα που κέρδιζε από τη θέση του φαρμακοποιού, πολλώ δε μάλλον εφ όσον αυτό συνεπαγόταν την ανάληψη περαιτέρω ευθυνών. Τον Ιανουάριο του 1888, άρχισε την έκδοση του δεκαπενθήμερου σατυρικού φύλλου Διάβολος. Δυστυχώς, αν και έτυχε ευρείας προβολής από φίλους του και άλλους εκδότες, η εφημερίδα δεν μακροημέρευσε. Ύστερα από λίγους μόλις μήνες, ο Μιχαηλίδης υπεχρεώθη να αναστείλει τη λειτουργία της. Τον επόμενο χρόνο, επικαλέστηκε κλονισμό της υγείας του και παίρνει δίμηνη άδεια μετ αποδοχών, ενώ ο Δήμος εδέχθη να του προκαταβάλει τους μισθούς τεσσάρων μηνών. Έως σήμερα, ελάχιστα έχουν γίνει γνωστά για την περίοδο εκείνη της ζωής του, αν και οι επικριτές θεωρούν την ασθένειά του προσχηματική. Πάντως, είναι σίγουρο ότι ο Μιχαηλίδης μετέβη στην Αθήνα και επέστρεψε στα καθήκοντά του με δίμηνη καθυστέρηση. Κατά τα προσεχή έτη, διένυσε μία περίοδο δημιουργικής ευφορίας. Πιο συγκεκριμένα, τότε έγραψε την «Ανεράδα», το πιο λυρικό από τα έργα του, το οποίο συγκαταλέγεται μεταξύ των πλέον αξιόλογων έργων της νεοελληνικής λυρικής αφήγησης [6]. Το ποιήμα αυτό απηχεί και τον άτυχο έρωτά του για την Ευτέρπη Μιχαηλίδη. Επίσης, τότε συνέγραψε «Η Χιώτισσα εν Λεμεσώ, κατά το 1821» [7] και το μεγαλύτερο επικό δείγμα της κυπριακής ποίησης, την «9η Ιουλίου 1821». Το 1899, μετέβη εκ νέου στην Αθήνα. Μετά την επιστροφή του από το ταξίδι αυτό, η συμπεριφορά του άρχισε να αλλάζει. Έγινε ερειστικός (κυρίως με τους συναδέλφους του στο νοσοκομείο), νευρικός και απότομος, ενώ ξεκίνησε να πίνει, φθάνοντας στον προθάλαμο του αλκοολισμού. Το 1900, ζήτησε από τους προϊσταμένους του να αλλάξει εργασία λόγω των συνεχών προστριβών του με τους συναδέλφους του αλλά το αίτημά του δεν έγινε αποδεκτό. Τον επόμενο χρόνο, ο Δήμος προχώρησε στη μείωση του μισθού του κατά 1 λίρα λόγω παράβασης των κανονισμών. Την Πρωτοχρονιά του 1902, η εφημερίδα Σάλπιγξ δημοσίευσε ένα απόσπασμα από την «9η Ιουλίου 1821». Οι κριτικές ήταν διθυραμβικές και η αναγνώρισή του καθολική. Δυστυχώς, όμως, η επιδείνωση της υγείας του ήταν ραγδαία. Υπέφερε από έντονους πόνους στα κάτω άκρα, ενώ το ήπαρ του υπολειτουργούσε. Το 1904 και το 1906, έλαβε δύο φορές άδεια για λόγους υγείας. Οι γιατροί τους οποίους επεσκέφθη στην Ελλάδα του έδωσαν κάποια φάρμακα για να καταπραΰνουν τους πόνους του, τα οποία ελάχιστα τον βοήθησαν. Βρήκε καταφύγιο στο ποτό, το οποίο, όμως, μακροπρόθεσμα επιβάρυνε έτι περαιτέρω την ήδη κλονισμένη υγεία του. 6. Παρατίθεται αυτούσιο κατωτέρω. 7. Παρατίθεται αυτούσιο κατωτέρω.

15 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 15 Η σωματική εξαθλίωση τον κατέστησε ανίκανο προς εργασία και ο Δήμος τον απέλυσε, τον Οκτώβριο του Προεκλήθη σάλος, καθώς η φήμη του ήταν τεράστια. Άλλωστε, τον προηγούμενο μόλις χρόνο απήγγειλε δημοσίως την «9η Ιουλίου 1821», στα αποκαλυπτήρια του μνημείου του εθνομάρτυρα Αρχιεπισκόπου Kυπριανού. Η απαγγελία προκάλεσε «βαθείαν την συγκίνησιν του ακροατηρίου και τυχόν των ενθουσιωδεστάτων κρίσεων του Παγκυπρίου Τύπου, αποκαλέσαντος τον ποιητήν Μιστράλ [8] της Kύπρου». Ο Δήμος του παρεχώρησε μία μικρή κάμαρα στο κτήριο του δημαρχείου και του ανέθεσε μία άλλη εργασία, σχετική με την καθαριότητα της πόλεως. Κατ ουσίαν, επρόκειτο για την απολύμανση των οικιών και των αποχωρητηρίων! Το 1911, έγραψε το ποίημα «Η Kύπρος προς στη μάναν της». Την ίδια χρονιά, τυπώθηκε εσπευσμένως (και με αρκετά λάθη) η σημαντικότερη ποιητική συλλογή του, τα «Ποιήματα». Καθοριστικό ρόλο στην έκδοσή τους έπαιξαν οι φίλοι του Χριστόδουλος Χουρμούζιος και Χρήστος Ορφανίδης, οι οποίοι ήθελαν να τον ενισχύσουν οικονομικά. Το 1915, εισήχθη στο πτωχοκομείο της πόλεως, το οποίο είχε ιδρυθεί έναν χρόνο νωρίτερα. Το γεγονός αυτό έχει διχάσει τους βιογράφους του, καθώς πολλοί επέκριναν τις δημοτικές Αρχές για αδιαφορία και εξευτελιστική αντιμετώπιση του Μιχαηλίδη. Άλλωστε, είχαν ήδη πάψει να τον μισθοδοτούν από καιρό. Τουλάχιστον, επέτρεψαν στον ποιητή να διαλέξει ο ίδιος το δωμάτιό του. Σε αυτό, δεχόταν την επίσκεψη των φίλων του. Εκεί, αντίκρισε για τελευταία φορά και τον δεύτερο μεγάλο έρωτά του, την Ευτέρπη Μιχαηλίδη, η οποία ήταν πλέον «κυρία δημάρχου» αφού είχε παντρευτεί τον Σπυρίδωνα Αραούζο, δήμαρχο της πόλεως από το Ο ίδιος ντρεπόταν για το κατάντημά του κι απέφευγε τους ξένους. Αποκαλούσε δε το πτωχοκομείο «ο τάφος μου», ενώ δεν δεχόταν τα χρηματικά βοηθήματα, που έδιναν στους τροφίμους οι πλούσιες κυρίες. Στο πτωχοκομείο έγραψε το τελευταίο έργο του, το «Όραμαν του Ρωμιού». Σε αυτό, η Κωνσταντινούπολη απελευθερώνεται και καθίσταται εκ νέου το κέντρο του ελληνισμού. Λίγο μετά, το Σάββατο 25 Νοεμβρίου / 8 Δεκεμβρίου 1917, απεβίωσε σε ηλικία 68 ετών. Ο Βασίλης Μιχαηλίδης παρέμεινε ελάχιστα γνωστός στους Ελλαδίτες λόγω της χρήσης της Κυπριακής διαλέκτου στα σημαντικότερα ποιήματά του. Αυτά ξεχωρίζουν για το ιδιαίτερο ύφος τους, το οποίο προϋποθέτει έναν δημιουργικό διάλογο με τους αρχαίους τραγικούς, τη βυζαντινή υμνογραφία, το ακριτικό και μεσαιωνικό δημοτικό τραγούδι, τα αναγεννησιακά ποιήματα της Kύπρου, τον Ρήγα Βελεστινλή, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Μάλιστα, ο Γ. Ν. Χατζιδάκις χαρακτήρισε την «9η Ιουλίου 1821» ως τον Κυπριακό Ερωτόκριτο (το 1911). Αν και δεν είχε λάβει επιμελημένη μόρφωση, χειριζόταν αρκετά καλά την καθαρεύουσα, την οποία χρησιμοποίησε σε πολλά από τα έργα του. Εγραψε και σε μεικτή γλώσσα αλλά το ταλέντο του ξεδιπλώθηκε όταν χρησιμοποίησε την τοπική διάλεκτο. Στα ποιήματά του διεκήρυττε την ελληνικότητα της Κύπρου και προσπαθούσε να καλλιεργήσει την εθνική συνείδηση των συμπατριωτών του. Σταθερός υμνητής της 8. Ο Γάλλος συγγραφέας Φρεντερίκ Μιστράλ.

16 16 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος ελευθερίας και επικριτής του αγγλικού ζυγού (αλλά και της κοινωνικής ανισότητας) προκάλεσε συχνά την οργή των κατακτητών. Τα δύσκολα τελευταία χρόνια του βίου του ήγειραν απορίες και ερωτηματικά σχετικά με τη στάση ορισμένων εκ των συμπατριωτών του. Μετά θάνατον, έλαβε μεγάλες τιμές και αναγνωρίστηκε ως ο κορυφαίος ποιητής της νήσου. Κατωτέρω, παρατίθενται δύο από τα σημαντικότερα ποιήματά του «Η Ανεράδα» και «Η Χιώτισσα εν Λεμεσώ, κατά το 1821». Η Ανεράδα Στην χώραν π αναγιώθηκα τζιαί κόμα αναγιώννουμουν τζι άρτζιεψα νάκκον να λαχτώ τότες εξηφοήθηκα τα ζώθκια τζ εν εχώννουμουν τζ εξέβηκα να δκιανεφτώ. Σε μιάν ποταμοδκιάβασην μιάν λυερήν εσσιάστηκα νείεν καεί η σταλαμή! Ούλα τα αρνίν εις τον τσοκκόν ο άχαρος επιάστηκα αντάν πιαστεί μες στην νομήν. Αντάν με είδεν έφεξεν τζι ο νους μου εφεντζιάστηκεν τζ εφάνην κόσμος φωτερός. Αντάν μου χαμογέλασεν παράδεισος επλάστηκεν ομπρός μου τζ έμεινα ξερός. Ευτύς το πας μου έχασα τον κόσμον ελησμόνησα τζ έμεινα χάσκοντα βριχτός. Είπεν μου: "έλα κλούθα μου" Τζιαί που καρκιάς επόνησα τζ' εκλούθησά της ο χαντός. Λαόνια, κάμπους τζιαί βουνά αντάμα εδκιαβήκαμεν γεμάτ αθθούς τζ αγκαθερρά

17 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 17 η στράτα δεν ετέλειωννεν τζιαί δεν εποσταθήκαμεν ήτουν για λλόου μας χαρά. Ετρεμεν μεν τζιαί χάσει με τζ έτρεμα μεν τζιαί χάσω την τζιαί μεν της πω τζιαί μεν μου πει εδίψουν την εκαύκουμουν τζ έτρεμα μεν τζιαί πκιάσω την τζιαί γίνουμεν τζ οι δκυό στραπή. Υστερα σγοιάν παράδεισον εναν βουνόν εφτάσαμεν ισια με τα ψη τα ουρανού. Τζει πάνω τζει εκλάψαμεν αντάμα τζ εγελάσαμεν μέσα στους μούσκους του βουνού. Λαλεί μ αν είσαι πέρκαλλος τώρα πιόν μείνε δίχως μου αν σου αρέσκ έτσι ζωή τζιαί ξαπολά ναν χάχχανον ίσια νωσα το στήθος μου πως αλλονάκκον να ραεί. Είπεν τζ εγίνην άφαντη εφτύς π ομπρός μο χάθηκεν σγοιάν άνεμος περαστικός. Εράην η καρτούλλα μου ευτύς ο νους μο στάθηκεν τζ είμαι που τότες ξηστηκός. Οι πλήξες που με τρώασιν ακόμα ν αφανέρωτες τζ εις τα πουλιά που τζηλαδούν εσιει που τότες όπου δω τες ανεράδες τρέμω τες τζιαί πογυρίζω μεν με δουν.

18 18 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Η Χιώτισσα εν Λεμεσώ, κατά το 1821 Αντάν εκόψαν τους Δεσποτάες Μες σ κ είν τα βάσανα τα πολλά, πούρταν καμπόσοι Αρναουτάες στην Λεμεσόν με το Χατζιαλάν κ είχαν τον μαύρον Χάρον μιτά τους κ ο κόσμος έτρεμεν τάρματά τους, πούτουν οι τόποι νεκατσιασμένοι κάθε καντούνιν και μαχαλλάς κ ήτουν στα σπίδκια τους τρυπωμένοι που τα σουρούπκια του φού οι λάς, 10 πάνω στην βράσην κ είν του θανάτου εις της Αγιάνναπας την μερκάν τα λιοβουττήματα νού Σαββάτου πώξω μιας πόρτας είχεν μιάν ρκάν δκιακονητίναν κ επαρακάλεν με την βραγνήν της φωνήν κ ελάλεν: -Κάμε, κυρά μου, το ψυχικόν σου κ εμέν τανήμπορου του μιστού, να σου χαρύν ο Θεός το φώς σου κι άς έν για τώνομαν του Γριστού. 20 Ευτύς αννοίει και ποσκεπάζει πώναν πορτίν του παναθυρκού πουπανωθκιόν της κι αναστενάζει σγιάν την αγγέλισαν μια Τουρκού. Θωρεί την ρκάν και πάλε θωρεί την και με το νέψιμόν της καλιεί την. Η ρκα εβώβωσεν στην θωρκάν της κ έν είπεν λόον ποκεί και κεί, γιατ είδεν άρπα την ομορφκιάν της κ εστάθην κ έμεινεν ξηστηκή.

19 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) Αναστενάζ η Τουρκού παππέσσω κ είπεν περίλυπη σιανά: -Βουράτε, σκλάβες, φέρτε την έσσω τούν την Ρωμαίσσαν πού δκιακονά. Κ ευτύς οι σκλάβες με την χαράν τους βουρούν, κ εφέραν την στην κυράν τους. Ότι κ εστράφησαν κ εσταθήκαν κ εκαρτερούσασιν να τους πή, μ έναν της νέψιμον εχαθήκαν άψαν κ εσβήσασιν σγιάν στραπή. 40 Πριχού ν αρκέψη να πή το πείν της η πληξημιά η Τουρκού στην ρκάν, το κλάμαν έπνιξεν την φωνήν της και πκιόν δεν είχεν παρηορκάν. Αννοίει η ρκά και παρηορά την κι ούλα την μάναν της αρωτά την: -Είντα χεις, κόρη μου, πικραμμένη κ έχεις τα μμάδκια σου ποταμούς; πέ μου και μεν πής πως είμαι ξένη δεν έχει πλάσμαν δίχως καμούς. 50 Μέσ στούν τον κόσμον, κόρη μου, ζούμεν κ έχομεν ούλλοι μας το γραφτόν που την βουλήν του Θεού να βκούμεν δεν είναι, κόρη μου, βουλετόν. Έχουμεν ούλλοι δικούς θαμμένους ο Χάρος πκοιούς δεν έχει καμένους; Ή πλήξη πώπαθεν η καρδκιά σου σφάζει και Τούρκον και Γρισκιανόν θέλω να μείνω κόμα μιτά σου κ ας πα να χάσω το Σπερινόν.

20 20 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος 60 Περίτου άψασιν τα λαμπρά της, περίτου η πλήξη την συμπουρκά, περίτου έκρουσεν η καρκιά της απού τα λόγια πούπεν η ρκά. Και σαν αρνάδα ωεροκαμένη ππεφτει στο στήθος της ρκάς κλαμένη κι αρκεύκει φίλημαν του σταυρού της κ η σκοτωμένη της η φωνή κρυφή εξέβηκεν του λαιμού της: -Άχ! είμαι, θκειούλλα μου, Γριστιανή. 70 -Πάψε τα δάρκα σου, πκιον κανέι σε πάνω στες βούκκες σου να κυλούν και πέ μου, κόρη μου, πόθθεν είσαι και τώνομάν σου πώς το λαλούν. -Από την Χίον την μακελλεμένην και τώνομάν μου λαλούν μ Ελένη. -Και πκοιοί, κορούλλα μου, σ ετουρκέψαν; και πκοιοί σου κάμαν τούν το κακόν; γονιούς δεν είχες, κ εν σε γυρέψαν; μαγκου δεν είχες μακροδικόν; 80 -Και που εν κείνος ο νούς, α θκειούλλα, και κείν η όρεξη κ η ζωή, και που εν κείν η γερή καρτούλλα πων να τα πή και να μέν ραή θωρώ νεκρούς κόμα ομπροστά μου κ εν ο βασμός κόμα μέσ στα φκιά μου ήτουν της σόρτας μου, θκειά, κ εμέναν να δώ την Χίον μου μακελλειόν, να ππέσω δίχως γονιούς στα ξένα και να με τρώη το νεκαλειόν. 90

21 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 21 Η Τρίτη εν μέρα καταραμένη κ ήτουν η μέρα τούν του κακού κ είμαστον έσσω μας τρυπωμένοι απού τον φόον του μαχαιρκού και με τον φόον εις την καρκιάν τους οι λας εβκήκαν εις την δουλειάν τους. Που τον καιρόν της Λαμπρής που κάμαν κειν ταλλησμόνητον μακελλειόν που τότες έν μας λείπει το κλάμαν πάντα με πίκρες και νεκαλειόν. 100 Κείν την ημέραν και κείν την ώραν που γίνην πάλε τούν το κακόν αρφός μου ήτουν έξω στην Χώραν κι ο κύρης μούτουν εις το χωρκόν κ οι Τούρκοι έξω αρματωμένοι εκαρτερούσαν τριβικιασμένοι Εγιώ κ η μάνα μου οι πικραμμένες είχαμεν πάντα παραγγελιάν κ ήμαστον έσσω ρωμανισμένες προσκολισμένες εις την δουλειάν. 110 Εγιώνη επότιζα τα καβάκια κ ήτουν το χώμαν πολλά σκλερόν κ είχαν και σύρπην πολλήν ταυλάκια κι ούλλον κ εστ αλωνεν το νερόν κ ήμουν βκιαστή και δισπιρκασμένη κ ήμουν δρωμένη και ποσταμένη η μάνα μώθεν να ξηντιλήση του πιθαρκού τον καταστατόν κ επεριπκοιέτουν ν ανανακινήση νάκκον προζύμιν για ζυμωτόν. 120

22 22 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Θεέ μου, μεν δώκης έτσι σόρταν! κάλλιον το πλάσμαν να μέν πλαστή: Ακούω μιάν πουμπουρκάν στην πόρταω και ππέφτ η πόρτα χαμαί σωστή και μ έναν βρύχος κ έναν χωχώιν εδωκεν έσσω το Τουρκολόιν. Εγιώ τιτσίρα, μεσοντυμένη, που την πολλήν μου την αντροπήν έμεινα μεσ στα δέντρα χωσμένη κ είχα τα μμάδκια μου σαν στραπήν. 130 Επεριπκοιούνταν να μπούν να σφάξουν να μπούν ν αρπάξουσιν, και πριχού που την αυλήν κόμα να δκιαλλάξουν έμπην της πόρτας κατά λαχού αρματωμένος ευτύς ο αρφός μου κι ούλλα που νάμπηκεν ο Θεός μου. Λαλεί τους-τούρκοι, σταθήτε πίσω αν ηδκιαλλάξετε αςκελλιάν εν να βουττήσω να σας μελίσω και κείν επαίξαν μιάν πιστολιάν. 140 Ότι κι ακούστην η πιστολιά τους ευτύς σκουλλίζει τον ο θυμός κ επλατυδκιάστηκεν ομπροστά τους κ εγίνην κόκκινος και χλωμός και θαμπωμένος απού το γαίμαν άρκεψεν πόλεμον κ επολέμαν τάρματα πκιόν εστραφτοκοπούσαν, επουμπουρίζαν οι πιστολιές και τα κορμιά εκουτρουμπελλούσαν κατακομμένα που τες ππαλιές. 150

23 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 23 Έτυχεν ένας να με πεισκάση κ έρκετουν ούλλα τον ποταμόν, ούλλα τον σίφφουναν να με πκιάση κ εφώναξα του με τον θυμόν: -Φύε, παράπλασμαν, μέν με πκιάσης, φύε κοντά μου μέν κοστερκάσης. Έβλεπου πάνω μου μεν δικλήσης γιατι στραώννει σε ο σταυρός. Έβλεπου πάνω μου μέν τανύσης, γιατι μεινείσκεις ευτύς λορός. 160 Σύρνω την τσάππαν μου πηλωμένην να τον ηρτώσω μεσ στα μυαλά μα κείνος έρριψεν με φυρμένην με μιαν γροθκιάν του μεσ στα πηλά. Δεν είχα μάναν, δεν είχα κ`ύρην μήτε κανέναν να με ποφύρη και πκιόν δεν ένωθα, θκειούλλα, τάξην έμεινα τέλεια σαν την νεκρήν ήτουν καλλιόν μου νείεν με σφάξη παρά να ζώ τσι ζωήν πικρήν. 170 Ύστερα, πώφερα τα μυαλά μου, άκουσα τούρκικην συντυχιάν είδα Τουρκούδες πολλές κοντά μου κ εφόρουν τούρκικην φορεςιάν τούρκικον σπίτιν, τούρκικα ούλλα, που νείεν μεν είεν πλαστώ, θκειούλλα. Γυρέυκω; έλειπεν ο σταυρός μου, πούχα κρεμμάμενον στον λαιμόν. Αχ! είπα αρνήθην με ο Χριστός μου και πκιόν εγύρευκα σκοτωμόν. 180

24 24 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος Γύριση μέρα πρίν να χαράξη, πριχού να κράξουν οι πετεινοί, και κόμα πλάσμαν πρίν να δκιαλλάξη μεσ σ κείν την Χώραν την σκοτεινήν, με τουν τον μπέην, πού να λορώση, παίρνουν με κάμποσες και καμπόσοι σ έναν καράβιν σαρπαρισμένον κ ηύρεν τον άνεμον περισσόν κ ευτύς ελάμνισεν το κλεισμένον κ ήρταμεν ισα στην Λεμεσόν. 190 Πάσκισε, θκειούλλα μου, να γλυτώσω και σαν να χτίζης μιάν εκκλησιάν. -Μπορώ το γαίμαν μου να χονώσω, μα δεν σε φήννω μεσ στην Τοθρκιάν μπορώ τον κόσμον να τον χαλάσω, για ναύρω τρόπον να σε ποσπάσω. -Νά, δκυό γρουσά ν άψης δκυό λαμπάες στην Παναγίαν κ εις τον Χριστόν κάμε παράκλησην με παπάες να βοηθήσουν να ποσπαστώ. 200 Βκαίνν η γερόντισσα, πκιάννει στράταν και μπαίνν ο Μπέης με μιάν Τουρκούν κυπαρισσόκορμην, μαυρομμάταν, μεσόγλωμην και στεγνοβουκκούν. Θωρεί την καλήν του δαρκωμένην στα γόνατά της πουκουππισμένην. Λαλεί της: Είντα χεις, Κιουλσαπά μου, κ είσαι κλαμένη πάλε τωρά; Που τον καιρόν που σ έχω μιτά μου, δεν είδες στάξην κι εσού χαράν. 210 Έχω σε μεσ στα γρουσά χωσμένην,

25 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 25 είσαι χωσμένη μεσ στα καλά είντα χεις κ είσαι πάντα κλαμένη και η μουτσούνα σου δεν γελά; Αν έχεις τίποτε που σε λείπει, πέ μου γιατί να σε τρώη η λύπη; Αν πής που σκλάβες; έχεις βριμίδιν αν πής που σκλάβους; έχεις κοπήν αν πής που ρούχα, που στολίδιν; έχω σου στοίβες, δεν θέλω πείν. 220 Εσέν πο ούλλες σας, Κιουλσαπά μου, ήρτεν η σόρτα σου βολικά κ έππεσες άρπα στα μερτικά μου για να δκιαβαίννης βασιλικά. Είντα κακόν εν τούτον μιτά σου κ έν ημπορεί να χαρή η καρδκιά σου; αν τύχη κ είπεν καμμιά Ρωμαίσσα πως έχεις Τούρκον να σ αγαπά και η καρδκιά σου κρούζη που μέσα, πέ μου το, μεν κρυφτής, Κιουλσαπά. 230 Κάμνω να κλάψουν ευτύς μανάες, τον κόσμον κάμνω τον γερημιάν στήννω σου πύρκους με κεφαλάες, στήννω σου κάστρα με τα κορμιά κάμνω σου θάλασσαν με το γαίμαν ευτύς σαι βρίσκω πκοιός εν το θέμαν. Κιαν θέλης, σφάξε τον μανιχή σου, αν θέλης, κάψε τον ζωντανόν, αν θέλης, μέλισ τον απατή σου, ναύρης σιούρκασην και παμόν Μούλλωσε, μεν μου πής παραπάνω

26 26 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος δεν θέλω φόνους και μακελλειά ακούω κ έν μπορώ νανασάνω βρίξε πκιόν π ε μου για τα παλιά. Εμέναν άλλος εν ο καμός μου: ζούν οι γονιοί μου και ζή κι ο αρφός μου; -Ο ένας, έν-ι-ξέρς, ο γονιός σου να πώ το ψέμαν είντα φελά; όμως η μάνα σου κι ο αρφός σου ζούσιν κι οι δκυό τους κ έν και καλά. 250 Τούτ η χανούμισσα η νιώτατη ήτουν κλαμένη μεσ στα στενά, που τον αγάν της ήτουν φευκάτη και για να μεν μείνη να πεινά, άησ την έσσω να ζή μιτά μας, νάν με τες άλλες σκλάβες κοντά μας. Τότες ο Μπέης δειπνά και φεύκει και πάει έσσω του Χατζαλά και η χαρά του κεί περισσεύκει, γιατ ήτουν φίλοι κ οι δκυό πολλά Τότες ρωτά η κυρά την ξένην μισοκλαμένη και σιανά πως την λαλούσιν και πόθθεν ένι και πως ευρέθην μεσ στα στεν α. -Μεν μ αρωτάς, κυρά μου, κ η καμένη είμαι πολλές πίκρες ποτισμένη. Είμαι νωστάρμαστη με τρείς άλλες μ έναν κ οι τέσσερεις ασκερλήν κ ελοοφέραμεν τες προάλλες και το κακόν εγίνην πολλύν. 270 Εχει που τότες καστιορούν με και μέραν νύχταν ξητιμασιές

27 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 27 ό,τι καν τύχη κακολοούν με η φάκκα πάνω της Αϊσές. Αννοιξα κ εβκήκα γιάλι γιάλι κ έπκιασα στράταν κι όπου με βκάλη. Είμαι, χανούμγκατη, που την Χώραν και που γενιάν και σόρταν καλήν που νείεν κάψ ο Θεός την ώραν που εγεννιούμουν εις το σελλίν. 280 Ήρτεν η Πέφτη και, πρίν σιγράση, τριβικιασμέν η Τουρκού σκυφτή θωρεί π αππέσω που το καφάσιν κ η ρκά χαρούμενη και βκιαστή έρκετουν έσσω της σκομαχώντα. Πέμπει τες κλάβες ευτύς βουρώντα και πάν κι εφέραν της την κοντά της. Κ είδαν πως ένεψεν την κυράν κ ευτύς εφύασιν π ομπροστά της κ αρκέφκ η ρκά γεμάτη χαράν: 290 -Ήρτεν, Ελένη μου, ο αρφός σου κ εκούκκισά του τα μια χαρά κ εσυνορκιάσαμεν τον φευκόν σου κ εν το καράβιν και καρτερά. Άρκοψες νάσαι συνορκιασμένη, νάσαι σασμένη, περιποιμένη, κ εν να σου φέρω κ εν να φορήσης, ρούχα τους ναύτες μιάν φορησιάν, να βκης μιτά μου να μου κλουθήσης εις τον γιαλόν σε μιάν εκκλησιάν. 300 Η Αϊσέ, π ακούει χωσμένη που την αρκήν ως την υστερκάν,

28 28 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος χονώννετ έσσω σαν πελλαμένη και βάλλει μιαν φωνήν εις την ρκάν: -Εις τον Χριστόν μας κ εις τα παιδκιά σου, να φέρης δκυό φορησιές μιτά σου λαλούν με Άνναν κ είμ αρπαμένη από την Χίον, και ταπισών είμαι η άχαρη πουλημένη και γορασμένη στην Λεμεσόν. 310 Κόρη μου, σφάζουν μας σαν αρνάες βρίξε, για όνομαν του Θεού. Δεν είδες, κόρη μου, οι Δεσποτάες είνταν πωπάθασιν κιαμπροού; Βλέπεστε, κόρη μου, με τον νούν σας, να μεν πολλύνετε τους καμούς σας. Εγιώ ν να φύω κ εσείς σαστήτε να μεν σας νώση η μιά σας μερκά, αν πεθυμάτε να ποσπαστήτε. Είπεν τους. Κ έφυεν πκιόν η ρκά. 320 Άρκεψαν πκιόν να περιποιθούσιν και τους αγιούς να τάσσουν κερκά και τους αγιούς να παρακαλούσιν, για νάρτ η ώρα πων νάρτ η ρκά. Ήρτεν ο μπέης κ ενέην έσσω Κ είδεν την κι άψεν ευτύς π αππέσσω. Λαλεί-χαίρ ολλα, Κιουλσαπά μου! θωρώ τα χείλη σου γελαστά, είσαι χαρούμενη κ η καρδκιά μου που την χαράν φτεροπετά. 330 Πάλ εν να γράψω για τους γνιούς σου, πάλ εν να μάθω και να σου πώ, να σε ποσπάσω που τους καμούς σου

29 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 29 να μ αγαπάς και να σ αγαπώ. Ψής κι ο παρ αδεισος εν ομπρός μου κιο κόσμος ούλλος ψής κ εν δικός μου. Έδκιουν το γαίμαν μου να ξεννοιάσης να σου γυρίσ η πλήξη χαρά, για να σε δώ να χαμογελάσης. για να σε δω σαν είσαι τωρά. 340 Είδα σε κι άννοιξεν η καρκιά μου ποττέ μου δεν είδα έτσι χαράν θέλω να χαίρεσαι, Κιουλσαπά μου, να σ εύρω κι άρκοψες σαν τωρά. -Ένας Θεός ηξέρει που πάνω μπορεί να χαίρουμαι παραπάνω μπορεί να χαίρουμ εγιώ περιτού μπορεί να πλήσσης εσού πολλά στον κόσμον γένεται η βουλή του κείνου ταθώρητου στα ψηλά. 350 Ο,τ εν γραφτόν σου κ εσέν κ εμέναν απού τον Πλάστην μας εν δεχτόν για νάν ο άθρωπος πάντα έναν εν εν, Αλή (μ)πεη, βολετόν. -Τούτα τα λόγια σου τα μελένα που την καρκιάν σου εν εβκαρμένα κ εν ούλλον δίκιον και μετρημένος ο κάθε λόος σου που λαλείς. Κι ευτύς χαρούμενος κιαππωμένος δειπνά κ εξέβηκεν ο Αλής. 360 Γύριση μέρα λαλεί: σαστήτε ούλλες οι σκλάβες τα δειλινά να πάτε νάκκον να δκιανευτήτε

30 30 Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος εις τα περβόλια κ εις τα οτενά. Παρασκευκήν ημέραν εν κρίμαν νάσαστον έσσω σαν μεσ στο μνήμαν. Εσού, Αϊς`ιέ, να μεν πας μιτά τους με τουν τα ρούχα σου δεν φελάς και δεν ταιρκάζουν με τα δικά τους, να μεν αντρέπουνται που τους λάς. 370 Ήρτεν το δείλις κ οι σκλάβες πάσιν να δκιανευτούσιν και να χαρούν και κείνες πόσσω που το καφάσιν θωρούν την στράταν και καρτερούν κείχαν χαράν κ εστενεχωρκούνταν κ απού τα χαίρουνταν εθαρκούνταν πως ήτουν Πάσκαν τους κείν η μέρα, πως ήτουν ζάχαρης οι καμοί κι απού τα δέ κιαπού τα καρτέρα πως ήτουν γρόνος η σταλαμή. 380 Βουττά ο ήλιος κ η ρκά εφάνην κ αντάν την είδασιν πκιόν την ρκάν, σγιάν να ποσπαστήκαν με φερμάνιν απού την μαύρην κρεμμασταρκάν. Έρκεται κ εμπήκεν ποσταμένη, δκιά τους τα ρούχα τρεμουσιασμένη και- Γληοράτε, βκιαστήτε νάκκον, να βκούμεν έξω με το καλόν και καρτερούν μας άλλοι στον λάκκον κι άλλοι στην βάρκαν εις τον γιαλόν. 390 Ότι κ εντυθήκαν κ εξεβήκαν τέσσερ ασκέλλια κ έναν καιρόν εις την Μητρόπολην ευρεθήκαν κ ελακκοσύρναν ναύτες νερόν.

31 H ζωή και το έργο του ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη (1849;-1918) 31 Ήτουν ο αρφός της με τα κοπέλλια του καραβκιού και με τα βαρέλλια τάχα πως ήρτασιν για να πκιάσουν νάκκον νερόν που την εκκλησιάν μήαρε ήρταν για να ποσπάσουν τες δκυό κοπέλλες που την Τουρκιάν. 400 Λαλούν της: Θκειούλλα ΧατζηΜαρία, εν ν αγρυπνούμεν στες εκκλησιές για σεν που γίνηκεςς η αιτία κ εποσπαστήκαμεν δκυό φτωχές. Κι ευτύς αρπάξαν με τα κοπέλλια πως ετανούσαν εις τα βαρέλλια και μεσ στην βάρκαν εκατεβήκαν και μεσ στην βάρκαν με δκυό κουπκιές εις το καράβιν τους ευρεθήκαν και ποσπασμένες και χαροπκοιές. 410 Που το καράβιν πκιόν εδικλούσαν Κ είχαν ταμμάτιν τους στην στερκάν και τον Θεόν επαρακαλούσαν να ξαναδούσιν νάκκον την ρκάν. Πώξω η ρκά που κρυφοπελλέταν που την πολλήν την χαράν επέταν. Τότες ευτύς τα παννιά ορσάραν κ επκιάσαν πέλαος τον γιαλόν, τον Κάβο-γάττην εκαβαντζάραν και πκιόν επήαν εις το καλόν. Ενδεικτική βιβλιογραφία και αρθρογραφία Αλιθέρσης Γλ., Βασίλης Μιχαηλίδης. Αλεξάνδρεια: χ.ε., Λευκής Γ., Βασίλης Μιχαηλίδης, ο ποιητής της Κύπρου. Κύπρος: χ.ε., Μακρίδης Ανδρ, «Βας. Μιχαηλίδης και Λεμεσός» στο ΧΡΟΝΙΚΟ, τ. 71, 5 Ιουλίου Ξιούτας Νικ., Βας. Μιχαηλίδης-Ποιήματα. Λευκωσία: χ.ε., Η 9 η Ιουλίου 1821 εν Λευκωσία (Κύπρου) υπό Βας. Μιχαηλίδη. Λευκωσία : Ελληνικός Πνευματικός Όμιλος Κύπρου, 1982.

32

33 33-48 AN EMPIRICAL, PROCESS- AND PRODUCT-FOCUSED FORMATIVE EVALUATION MODEL IN TRANSLATION STUDIES Ioannis E. Saridakis Kelly Kazantinou National and Kapodistrian University of Athens Abstract: Tis paper presents the frst fndings from the pilot implementation of a model of formative or pragmatic approach to evaluation and assessment in translation didactics, aiming to complement the traditionally applied summative evaluation model in translation teaching. Te model elaborates further into the notion of degrees of acceptability of the ST/TT for particular purposes, rely - ing on extensive analysis of the systemic norms governing the particulars of the text, i.e. the SFLderived approach of register and the pertinent translation options, in terms of the feld, tenor and mode subcategories. Having been used in the translation classroom (teaching of specialised EN-EL translation, at the DFLTI, Ionian University), the said revision/evaluation model aims to describe, delineate and exemplify the following aims: (a) control the accuracy of translation equivalents; (b) quality control of style, eliminating sources of language interference; (c) adjust the translation product to a particular, and defned in detail, level or style of expression (register); (d) achieve stylistic/textual harmonisation, in the case of texts translated by various translators. Introduction One of the issues deemed to be critical in translation ethics is intervention (Pym 2009, Pym 2012: ). For most professions, non-intervention is one of the ethical standards proposed, together with neutrality and objectivity. Considered in terms of the translation practice, intervention suggests modifying aspects of a ST textuality, as a motivated and non-binary option in the translation practice. As Pym posits (ibid.), changes to the paterning of a text constitute clear-cut instances of active translator interventions that can easily be traced back, practically within any translation efort. What is more, such interventions seem to run counter to traditional axioms of our discipline, such as ST-TT equivalence and ST fdelity. Given that many translation scholars (including the authors) are also active translators, it is a challenge for Translation Studies to focus on the ethical aspects of the 2016 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

34 34 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou translation practice, with the aim to elaborate on nuances of translation didactics, showing a particular interest in the evaluation models as critical means of translation intervention, both ex ante and ex post facto, i.e. on the basis of translational competence formation and translation product assessment. Since training institutions are the cohesive link between academic discussion and professional activity, as Pym (ibid.) rightly points out, forming the modes of interventionist thought of future professionals is in our opinion a highly relevant didactic target. Moreover, Pym (ibid.) posits that intervention actually refers to things that are not textually available, i.e. intentions, and that in this sense, interventionism is not a sound basis for quantitative descriptive textual research. Also, that Nord's notion of loyalty in translation (Nord 1991) is a misnomer, since there can be no defnitive guideline for a compromise of loyalty throughout the spectrum of the translation act, as an act of communication, among all its participants, i.e. the authors, the readerships and the mediating translators. In line with Pym, we prefer to regard translators as people who have to think critically in the communicative act in which they actively intervene as communicators. Our argument relies further on the assumption that it is not the elements of such a communication intervention, but the means and the methods towards selecting the appropriate elements that can be actually moderated and taught, at least for translating in certain text genres. In this sense, we argue that a quantitative approach can supplement a descriptive hermeneutic model of translation analysis, at least in studying translation processes and products that are not markedly culturally-bound. Intervention as translation assessment Our paper focuses on formative assessment, which Hatim & Mason (1997: ) defne as a continuous process of interaction between translation teacher and trainee, with the aim to outline the validity of translation options (and therefore of translation errors, in whatever sense these are perceived), as a continuum between the two extremes, traditionally considered to correspond to acceptable and erroneous in the translation practice (cf. Kostopoulou & Saridakis 2011: ). In the later sense, this corresponds to what Pym (1992: 284) defnes as non-binarism: A binary error opposes a wrong answer to the right answer; non-binarism requires that the TT actually selected be opposed to at least one further TT1 which could also have been selected, and then to possible wrong answers. For binarism, there is only right and wrong; for non-binarism there are at least two right answers and then the wrong ones. Scarpa defnes this type of assessment as having a pragmatic nature and posits that is part of quality assurance, and therefore focuses not only on the translation product, but also on the translation process: Contrairement aux autres types de révision déjà présentés, où la traduction est considérée comme un produit, l assurance de la qualité est plutôt un procédé. Il s agit en efet d une série d activités systématiques et planifées comprenant le contrôle et l évaluation de la qualité (révision), appliquées avant, durant et après le processus de traduction [...] Dans ce cas, la qualité à évaluer n est

35 An empirical formative evaluation model in translation studies 35 plus seulement celle du produit de la traduction, mais également la qualité du service de traduction ofert. Elle vise tant les échéances, les interactions entre le client et le traducteur et la rétroaction sur le déroulement du travail que le choix des traducteurs pour un mandat donné (Scarpa 2010: ). To summarise, formative assessment and its teaching in the translation classroom is seen as a two-directional and modular activity, one that complements the traditional summative assessment and is being implemented, on a preliminary basis, in our translation classes. Empirical fndings Corpus Description To test and evaluate our conceptual approach, we have compiled a parallel translation corpus, comprising 24,205 words of students' translations (performed during the fnal examination for the 6th semester of the academic year at the Department of Foreign Languages, Translation and Interpreting, Ionian University). Te examination assessed the students' performance in the framework of the Technical translation from English into Greek course. We have included two STs of 760 words in total and 56 translations (47 for the frst ST and 9 for the second ST) totalling 23,445 words. Following the typology proposed by Laviosa (2002: 33-38), this corpus can be described as a bilingual, mono-source, mono-directional, parallel corpus. It consists of Greek translations of two English original texts. It can also be described as a sample corpus, since the two STs were abridged to meet the time and word limit restrictions of the examination, synchronic as the two source texts were produced a decade apart (1997 and 2006) and terminological, since it includes texts categorised in the same specialised subject feld. Te two source texts are scientifc texts. Te frst source text (ST_A) is an extract from a technical report for the Institute for Artifcial Intelligence (IDSIA) in Switzerland [1]. It is entitled A Formal Measure of Machine Intelligence and was published in April From this report [2] the students were asked to translate the Abstract and part of the Introduction. In Hallidayan terms (Halliday 1978), the feld metafunction [3] of ST_A can be defned as a presentation of the fact that our understanding of artifcial intelligence is based on our perception of human intelligence. Te writers posit that in order to understand artifcial intelligence we must frst create a sufciently fundamental defnition of intelligence in general, through which we will be able to 1. Istituto Dalle Molle di Studi sull'intelligenza Artifciale, see: <htp:// 2. Legg, Sh., Huter, M A formal measure of machine intelligence. Manno-Lugano: ID- SIA. Retrieved June 2016 from <htps://goo.gl/msnxnl>. 3. For an analysis of the Hallidayan register in feld, tenor and mode, see House 1997: and Saridakis 2010:

36 36 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou measure it regardless of whether it is about human or machine intelligence. As regards tenor and mode, the writers are expert scientists who address an expert or a slightly less expert audience. In this sense, it can be broadly sustained that their aim is mainly to inform on the results of this survey in a formal and personally unbiased manner. Te language is standard, contemporary, British English. Te medium is simple (writen to be read). However, the participation required is apparently complex; although the text is a technical report addressed to an audience that is probably absent, the writers invite their readers to refect on their own experiences regarding intelligence. Te second source text (ST_B) is also an extract from a 1997 article entitled Does machine learning really work? [4]. From this article the students translated the part entitled Te niche for machine learning. Concerning feld, the text sample used in our corpus discusses the areas in which machine learning is used, with the fnal aim to convince the audience that there is a market for machine learning applications. Te writer mentions three niches in the sofware world, i.e. data mining, difcult-to-program applications and customized sofware applications. Regarding mode and tenor, the article addresses a specialised audience, it is writen by a specialist in artifcial intelligence (a professor in computer science and robotics), in standard, contemporary American English and its primary function can be said to be informative. Terefore, its style is formal. Finally, the text, is a simple document that was writen to be read and does not involve any direct participation on the part of the addressees. Methodology of analysis Our analysis of the parallel corpus is based on two main axes of approach (see Saridakis 2011): (a) On the frst axis, text chunks are chosen so as to be able to present and grade instances of lexico-semantic and morphosyntactic variation from a TT rendition that has been previously documented to be valid. Such chunks are thus thought to be error-prone and to possibly require the translator's (or the reviewer's) intervention. (b) On the second axis, our formative approach seeks to generalise, from the typology of errors and variants discussed above, on a more descriptive and hermeneutic model. To this end, we resort to our custom classifcation of erroneous rendition strata, based on an SFL-derived approach (Halliday 1978: 62 f), as already outlined in Saridakis Te model draws on the guidelines of Institute of Linguists' Diploma in Translation (2006), and can be outlined as follows: 4. Mitchell, Tom M Does machine learning really work? AI Magazine. 18.3, Retrieved July 2016 from <htps://goo.gl/dsaamn>.

37 An empirical formative evaluation model in translation studies 37 Category DEC ENC GR GR+DEC GR+ENC GR+REG Description Serious defcit in decoding the sentential or textual meaning of the ST. It is ofen educed that the defcit is atributable to erroneous decoding of the morphosyntactic structure of the ST in the discourse segment (chunk) examined. When this applies, the chunk is annotated as <GR+DEC>. Correspondingly, when the defcit is considered or educed to be atributable to erroneous decoding of the signifed of a ST lexeme, it is annotated as <TERM+DEC>. In the later case, there is a borderline and ofen difcult distinction from instances marked as <TERM+ENC.>. However, the didactic, and hence formative approach is quite diferent, given that the defcit arises at a diferent stage of the translation process, and requires clarifcation. Serious defcit in the uterance of the sentential or textual meaning in the chunk examined, pinpointed on the level of reformulation in the TL. Te shif is ofen revealed on the semantic and morphosyntactic levels, and cannot be atributed to defcient decoding of the text segment in the ST (DEC). Essentially, this category is a superset of the <REG> category, including also the metafunction of feld, i.e. the ideational level of the texteme, in Hallidayan terms of discourse semantics. Tis category can be combined causally or cumulatively with the <TERM> and/or <GR> categories. Syntactic structures of the ST or TT, having a minor, but not negligible, impact on the translator's textual performance. See <DEC> See <ENC> See <REG>

38 38 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou Category REG TERM TERM+ENC Description Incompatibility of discourse register between ST and TT, particularly in terms of tenor (Halliday 1978: 62), i.e. on the level of the interpersonal and textual functions. In short, this category corresponds to an uterance of translation discourse equalling the expectancy of the assumed primary readership (cf. Pym 1992). Depending on the assumed cause (or the signifcance) of the incompatibility, this category can be combined with the <GR> and <TERM> categories. It is further combined with category <ENC>, to denote the unsuccessful balance, on the level of the TL uterance, between feld, tenor and mode (Hatim & Mason: 1990, 64 65; cf. Saridakis, 2010: 72 74). Inadequate or erroneous use of a lexeme, with reference to the textual meaning of either the ST or the TT and in relation to either the signifed or the signifer. Tis category covers mainly issues of terminology and terminological/lexical equivalence and can be related causally to <GR> (i.e. denoting semantico-syntactic shif); <REG> (i.e. when lexical choice impacts discourse register); <DEC> (i.e. when the defcient decoding of the lexeme examined in the SL infuences the decoding of the extended unit of meaning (s. Sinclair 1996; cf. Zethsen 2009); <ENC> (i.e. when the defcient codifcation of the lexeme alters the sentential or textual meaning in the TT). See <TERM> TERM+REG See <TERM> Table 1. Classifcation of erroneous translation renditions (level 2) (adapted from Saridakis 2011). Analysis of data Our approach can be exemplifed in the following text extracts. In the examples shown, emphasis is on the problematic text chunks (or lexemes), while the error classifcation (following Table 1) refects the majority of observations with regard to the chunk examined. Te chunk presented as appropriate in the trainer suggestion part of the following examples has relied, for the most part, not on the trainer's intuition but on atested data (concordances) derived from simple corpus linguistic analysis of Greek texts from the same genre (see Saridakis 2010: ). Overall, this suggestion is deemed to be representative of the textual and registerial norm of the TL.

39 An empirical formative evaluation model in translation studies 39 Ex. 1 ST_B [TERM_ENC] <SS1> Te Niche for Machine Learning </SS1> <TTB1.01> Η ανάγκη [need] εκμάθησης μηχανών [for learning machines ambiguity] <ΤΤΒ1.02> Η 'θέση' [place] για την μηχανική εκμάθηση <ΤΤΒ1.03> Η θέση [place] της μηχανικής μάθησης <ΤΤΒ1.04> Μια γωνιά [corner] για τη Μηχανική Μάθηση <ΤΤΒ1.05> Ο Τομέας [sector/domain] της Μηχανικής Μάθησης <ΤΤΒ1.06> Ο ρόλος [role] της Μηχανικής Μάθησης και τα κενά που έρχεται να καλύψει [the vacancies it is going to cover] <ΤΤΒ1.07> Το 'κλειδί' ['key'] για τη μηχανική μάθηση <ΤΤΒ1.08> Η αρμόζουσα θέση ['proper place'] για την μηχανική μάθηση Trainer suggestion Η θέση της μηχανικής μάθησης στην αγορά [place in the market] Te word niche is used here to refer to the niche in the market as a specifc area which has its own particular requirements, customers and products (Sinclair et al. 1998: ). In Greek, the semantic equivalent can be given in a phrase, since there is not a single term for this meaning (a place in the market). Nevertheless, this is a case of (1:1) semantic equivalence, as no other translation can convey the full meaning of SS1. Two of the students (TTB1.02, TTB1.03) managed to produce a quasi correct semantic transfer of the word in Greek (θέση place) but they failed to translate the full sentential meaning. Almost all of them suspected that niche is used metaphorically. Some of them used quotation marks to mark the metaphor ('θέση', 'κλειδί'), whereas others used diferent terms. Te lack of semantic equivalence led to an indirect interference on the part of the translator (cf. Batsalia & Sella 1997: 169). Student renditions in Example 1 can be broadly categorised under [TERM+ENC]. Te students realised that the SS1 key sememe (niche) is not used in its prime meaning in the ST, but failed to produce a semantically and stylistically adequate translation into Greek, therefore altering the sentential meaning in the TT.

40 40 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou Ex. 2 ST_A [TERM+DEC] Most of us think that we recognise intelligence when we see it, but we are not really sure how to precisely defne or measure it. We informally judge the intelligence of others by relying on our past experiences in dealing with people. Naturally, this naive approach is highly subjective and imprecise. <SS2> A more principled approach would be to use one of the many standard intelligence tests that are available. </SS2> Contrary to popular wisdom, these tests, when correctly applied by a professional, deliver statistically consistent results and have considerable power to predict the future performance of individuals in many mentally demanding tasks. <TTA2.01> Μια προσέγγιση περισσότερο βασισμένη σε αρχές... [based on principles in general] <TTA2.02> Μια πιο ηθική προσέγγιση [moral principles] <TTA2.05> Μια πιο θεωρητική προσέγγιση [theoretical approach] <TTA2.09> Μια πιο ορθή προσέγγιση [appropriate approach] <TTA2.07> Μια κάπως πιο επίσημη προσέγγιση [formal approach] <TTA2.06> Μια βασικότερη προσέγγιση [more basic approach] <TTA2.25> Μια περισσότερο βάσιμη προσέγγιση [reliable approach] <TTA2.33> Μια περισσότερο επιστημονική προσέγγιση [scientifc approach] Trainer suggestion Μια προσέγγιση βασισμένη σε επιστημονικές αρχές/επιστημονική [based on scientifc principles/scientifc approach] In this context the qualifer principled can be considered as denoting an entity that is based on a given set of rules (Soanes & Stevenson 2003: 1399). Te co-text of the uterance positions the meaning of intelligence as relying on our past experiences in dealing with people and the author maintains in his paper that a more scientifc and formal defnition is needed. Many students (11 out of a total 47) translated this term as principles in general. Six (6) mistook it as meaning theory. Four (4) understood it as meaning moral principles. Only two (2) students translated it as scientifc approach, being closer to the ST intended meaning. Semantically, the <TTA2.01> rendition (based on principles in general) is rather ambiguous, and this over-translation can be explicated as refecting uncertainty primarily on the level of SS decoding. Tis is also a case of a (1:1) lexico-semantic equivalence. Te students failed to contextualise the meaning of the uterance and opt for the more appropriate qualifer επιστημονική [scientifc]. Te remaining renditions of our example can also be considered cases of direct lexical transfer, since the students were unable to contextualise the semantic feld of the signifer. Overall, Example 2 (SS2: the principled approach) is typical of the [TERM+DEC] category. Te students were unable to decode the signifed at the level of the source text, i.e. in its immediate pragmatico-semantic context. Te phenomenon of erroneous TT encodings is presumably rooted at the stage of decoding the meaning and not at the stage of encoding it in the TL.

41 An empirical formative evaluation model in translation studies 41 Ex. 3 ST_B [GR+ENC] However, for other types of problems, machine-learning methods are already emerging as the sofware development method of choice. In particular, machine learning is beginning to play an essential role within the following three niches in the sofware world: (1) data mining, (2) difcult-to-program applications, and (3) customized sofware applications. [...] <SS3> Difcult-to-program applications: </SS3> Machine-learning algorithms can play an essential role in applications that have proven too difcult for traditional manual programming applications such as face recognition and speech understanding. <TTB3.01> Δύσκολες-στον-προγραμματισμό εφαρμογές [difcult-in programming applications] <TTB3.02> Εφαρμογές με δυσκολία προγραμματισμού [applications with a difculty in programming] <TTB3.03> Προγραμματιστικά (NB: neologism) δύσκολες εφαρμογές [regarding difcult applications that are difcult to program] <TTB3.04> Εφαρμογές δύσκολες στον προγραμματισμό [applications difcult in programming] <see also TTB3.07> <TTB3.06> Εφαρμογές με δυσκολία στα προγράμματα [applications with a difculty in programmes] <TTB3.07> Εφαρμογές, δύσκολες στον προγραμματισμό [applications difcult to program] (see also TTB3.03) <TTB3.08> Εφαρμογές-δύσκολα-να-προγραμματιστούν [applications-difcult-to-program] <TTB3.09> Πολυσύνθετες προγραμματικές εφαρμογές [complex programmatic applications] Trainer suggestion δύσκολες στον προγραμματισμό εφαρμογές/εφαρμογές με δυσκολία στον προγραμματισμό [difcult to program applications/applications that are difcult to program] Te ST structure does not exist in modern writen Greek. In English it is an alternative to a relative clause and can be translated as such. In any case, it requires a syntactic shif. Moreover, there is an additional difculty for the translator because it is actually the title of a paragraph and it must be translated in a laconic way. Two of the students decided to preserve the dashes, therefore resorting to a syntactic calque (TTB3.01 and TTB3.08). Two of them provided an explanation (TTB3.02 and TTB3.06). Two also translated the infnitive to program as programmes instead of pro-

42 42 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou gramming (TTB3.06 and TTB3.09). One of them used an adverbial neologism (TTB3.03) and one shifed semantically, translating difcult as complex. Example 3 is typical of the [GR+ENC] category. Te TT addressees are not familiar with this kind of syntax. Even though a syntactic shif would be reasonable in this case, the (non binary) error lies in the students' calquing of a TL-irrelevant syntactic structure, thus impeding encoding correctness and aptitude. Ex. 4 ST_A [TERM+REG] <SS4> Most of us think that we recognise intelligence when we see it, but we are not really sure how to precisely defne or measure it. </SS4> We informally judge the intelligence of others by relying on our past experiences in dealing with people. Naturally, this naive approach is highly subjective and imprecise. <TTA4.01> Οι περισσότεροι από εμάς νομίζουμε πως αναγνωρίζουμε τη νοημοσύνη όταν τη δούμε... [we recognise intelligence when we see it] (simple aspect) <TTA4.03> Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούμε ότι αναγνωρίζουμε τη νοημοσύνη όταν τη βλέπουμε [we think that we recognise intelligence when we see it] (continuous aspect) <TTA4.09> Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουν ότι αναγνωρίζουμε τη νοημοσύνη όταν την αντικρίσουμε [ (we) think that we recognise intelligence when we set eyes on it] (simple aspect) <TTA4.12> Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουν πως αναγνωρίζουν την ευφυΐα όταν την βλέπουν... [(they) think that they recognise intelligence when they see it] (continuous aspect) <TTA4.20> Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουμε ότι αναγνωρίζουμε την νοημοσύνη όταν την συναντήσουμε... [we think that we recognise intelligence when we meet it] (simple aspect) <TTA4.21> Οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουμε ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη νοημοσύνη γύρω μας...[we think that we can recognise intelligence around us] <TTA4.39> Οι περισσότεροι ανάμεσά μας θεωρούν την ευφυΐα αντιλήψιμη (NB: neologism) με την πρώτη ματιά... [(they) consider intelligence perceptible at frst glance] <TTA4.40> Οι περισσότεροι από μας νομίζουμε ότι μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη νοημοσύνη... [we think that we can recognise intelligence] <TTA4.42> Οι περισσότεροι από μας νομίζουμε πως αναγνωρίζουμε τη νοημοσύνη όταν έρθουμε σε επαφή με αυτήν... [we think that we recognise intelligence when we come into contact with it] Trainer suggestion αναγνωρίζουμε την νοημοσύνη με την πρώτη ματιά [we recognise intelligence at frst glance] Example 4 requires commentary on two points: the frst relates to the translation of the non-standard usage of the phrase recognise something when we see it. Te ST author apparently decreases the level of formality, something that is stylistically inapt in the Greek textual norm. Translating this phrase literally in Greek might create a

43 An empirical formative evaluation model in translation studies 43 meaningful phrase, but it is a stylistically marked choice and a phrase that would not be normally used in this context. Te semantic equivalent would be the quasi-metaphorical rendition με την πρώτη ματιά (at frst glance). Nevertheless, 34 out of 47 students (72%) translated this phrase with a syntactic loan, a word-for-word translation of the original. Te remaining students decided to use a varied form of see (αντικρίζω) or meet (συναντώ). One student chose to skip this part (TTA4.40), another to translate it as around us (TTA4.21) or come into contact with it (TTA4.42). Secondly, in many cases the person of the subject of the relative clause does not correspond to the person of the subject of the main clause. In nine (9) cases the students failed to properly show in the TT that the subject of both sentences is the same. Instead of translating most of us [we] believe that [we] recognise, in fve (5) cases they translated most of us, [they] think that [they] recognise and in 4 cases they translated most of us, [they] think that [we] recognise. Tis is probably an error the students made because they failed to see that the subject of the verb think is deduced from the pronoun us. Overall, Example 4 can be classifed as typical of the [TERM+REG] category. By translating the sentence word-for-word and, thus, failing to produce a semantic equivalent in Greek, many students altered the anticipated register of the ST.

44 44 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou Ex. 5 ST_B [GR+DEC] Machine-learning algorithms can play an essential role in applications that have proven too difcult for traditional manual programming applications such as face recognition and speech understanding. Te most accurate current programs for face recognition, for example, were developed using training examples of face images together with machine learning algorithms. <SS5> In a variety of applications where complex sensor data must be interpreted, machine-learning algorithms are already the method of choice for developing sofware. </SS5> <TTB5.01>... αποτελούν ήδη μια μέθοδο επιλογής για το αναπτυσσόμενο λογισμικό [for the developing sofware] <TTB5.02>... είναι ήδη η μέθοδος επιλογής για την ανάπτυξη λογισμικού [for the development of sofware] <TTB5.03>... αποτελούν ήδη τη μέθοδο της επιλογής στην ανάπτυξη λογισμικού [in the development of sofware] <TTB5.04>... αποτελούν ήδη την προτιμώμενη μέθοδο ανάπτυξης λογισμικού [of the development of sofware] <TTB5.05>... αποτελούν ήδη την μέθοδο πρώτης επιλογής για αναπτυσσόμενα λογισμικά [for the developing sofware packages] <TTB5.07>... αποτελούν ήδη τη μέθοδο επιλογής για την ανάπτυξη προγραμμάτων [for the development of programmes] <TTB5.08>... είναι ήδη η μέθοδος επιλογής για την ανάπτυξη λογισμικών [for the development of sofware packages] Trainer suggestion για την ανάπτυξη λογισμικού [for the development of sofware] Developing here is a gerund. It is used to signify an action instead of a verb. Te equivalent in Greek is either a subordinate clause (e.g. για να αναπτύσσεται λογισμικό for sofware to be developed) or, in our case and in an atempt to preserve the ST register, a [N+N] construction (the second noun in genitive). In this example, although most of the students (7) recognised the gerund and translated it accordingly, two (2) of them mistook it for an adjective (TT5.01, TT5.05). Example 5 typically falls into the [GR+DEC] category. Here, a common English structure of [gerund + noun] has been erroneously decoded and transferred in an [adjective + noun] structure. More specifcally, the error lies in decoding the sentential meaning of the ST, which results in an erroneous TL translation. Generalisation Our two-level analysis showed that the categories of Decoding (DEC) and Encoding (ENC) may be placed one level above the others, as they can be combined with them. Decoding can be used with syntax (GR) and Terminology (TERM) and Encoding with Syntax (GR), Terminology (TERM) and Register (REG). One way to explain this is that

45 An empirical formative evaluation model in translation studies 45 both decoding and encoding are stages of the translation process (Batsalia & Sella 1997: ) during which decisions are made at the level of syntax, terminology and register. Moreover, they are almost always mutually exclusive. Terefore, an error either at the stage of decoding or at the stage of encoding needs a further description. Most probably, students make errors at the stage of decoding (GR or TERM) because they are not very profcient in the SL (in the case of syntax) or because they are unfamiliar with the subject feld of the text (the feld of the uterance). On the other hand, students make errors at the level of encoding (GR, TERM or REG) because although they are able to decode the meaning of the ST, they fail to produce an ad - equate result in the TL, which, in our case is their mother-tongue. Decisions at the level of register can be further specifed as regarding syntax or terminology and the stage of encoding. Errors here show insufcient knowledge in terms of text types of the TL and the norms governing them. Formative and summative assessment. A converging approach. Te above generalisation has been shown to facilitate the students' formal classifcation of unsuccessful renditions and thus to enable the much sought afer interface between teacher and trainee. As Hatim & Mason point out: What is important is that translation or interpreting exercises intended for the purpose of continuous feedback to trainees should not be conceived as a series of mini examinations of a summative kind. In this way, a greater variety of exercise types can be introduced into the curriculum, providing for an heuristic approach to the development of skills (1997: ). In other words, our model seeks to describe, delineate and exemplify the (formative) aims suggested by Juan Sager (1994: 239) as follows: control of the accuracy of translation equivalents; quality control of the style, eliminating sources of language interference; adjust the translation product to a particular, and defned in detail, level or style of expression (register); and achieve stylistic/textual harmonisation, in the case of texts translated by various translators. In this sense, our model aims to foster and exemplify the sound ethical motivation of students, in terms of requisite textual intervention. Our empirical, error-driven analysis of translation trainee renditions, obviously goes hand-in-hand with the summative assessment models that are typically used by the translation industry during the revision stage (Kostopoulou & Saridakis 2011: 207). Kiraly's model (1995: 83-84, see Table 2 below) moves in our opinion more towards a summative assessment model, rather than towards a formative one.

46 46 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou Scale rank Description 1 Tis is a totally unacceptable translation 2 Tis is a poor translation. It would require major improvements before it could be submited to an employer 3 Tis translation is marginally adequate. It has several errors and would require a moderate amount of work to prepare it to be submited to any employer 4 Tis is basically a good translation. It does have some minor errors, but they could be eliminated quite easily 5 Tis is a very good translation. It contains no errors with respect to the norms of the TL and it is a functionally acceptable translation of the source text Table 2. Five-point scale for rating translations (Kiraly 1995: 83). Tus, we believe that a didactic approach for register-based error analysis, as outlined in this paper, is readily adaptable to Kiraly's macro-textual model of translation product evaluation. In this sense, the two approaches are mutually complementary and can be easily combined in the translation teaching classroom, exemplifying also appropriateness of TL renditions through the analysis of TL genre-comparable disposable corpora. Conclusions Utilising our combined formative evaluation approach in the translation classroom, it can be said that students soon become aware of their defciencies, but they consider them as translation difculties. In most cases they recognise them as errors at the level of syntax, vocabulary, at the semantic or at the pragmatic level. When such errors are explained in the framework of a comprehensive model that focuses on the stage of translation process where the error is actually rooted, then they become more conscious of these translation difculties and can be helped to overcome them. For the teacher seeking a formative approach, this analysis may serve as a tool in the translation teaching classroom to be able to focus on the problematic areas and provide them with source texts that emphasise these areas. Hence, the teacher-trainee interaction proposed with the exemplifcation of our model for the analysis of erroneous renditions, aims to make the trainees' options more considered, more conscious and deliberate, less error-prone (and hence less norm-divergent), and meta-textually more transparent. As Pym (2012: 100) suggests our aim is thus to link the trainee translator to the contextual elements, i.e. the tex-

47 An empirical formative evaluation model in translation studies 47 tual and the extra-textual background of his efort. Such elements are the things, the client's instructions, current translation norms and their own work conditions (ibid.). On the level of causality, no theory would ever grasp the full dynamics of the translation process. However, as Pym (ibid.) argues, recognising the multiple causation is not enough to [...] orient the translator's decisions. It does, however, open up the terrain we need. In conclusion, the more extensive the analysis of the systemic norms that govern the particulars of the ST (and hence of the TT), the more elaborate and efcient this needed terrain. References Batsalia, F., Sella-Mazi, E A linguistic approach to the theory and didactics of translation. Athens: Ion Hellin (in Greek). Chartered Institute of Linguists Diploma in translation: Handbook and advice to candidates. London: Institute of Linguists Educational Trust. Halliday, M.A.K Language as social semiotic. Te social interpretation of language and meaning. London: Edward Arnold. Hatim, B., Mason, I Discourse and the translator. London: Longman. Hatim, B., Mason, I Te translator as communicator. London: Routledge. House, J Translation quality assessment. A model revisited. Tübingen: Gunter Narr Verlag. Kiraly, D Pathways to translation. Pedagogy and process. Kent OH:Te Kent State University Press. Kostopoulou, G., Saridakis, I.E Revision in professional translation and its teaching. Dictio 4. Corfu: Department of Foreign Languages, Translation and Interpreting, Ionian University, (in Greek). Laviosa, S Corpus-based translation studies. Teory, fndings, applications. Amsterdam: Rodopi. Munday, J Evaluation in translation. Critical points of translator decision making. London: Routledge. Nord, C Skopos, loyalty and translational conventions. Target 3.1, Pym, A Translation error analysis and the interface with language teaching. In Dollerup, C., Loddegaard, A. (eds). Teaching translation and interpreting. Training, talent and experience. Amsterdam: John Benjamins, Pym, A On the ethics of translators' interventions. Talk at the conference "Profession, Identity and Status: Translators and Interpreters as an Occupational Group". March 15 19, Tel Aviv University & Bar Ilan University. Retrieved from <youtube.com/watch?v=7gp_asnq5_e>. Pym, A On translator ethics. Principles for mediation between cultures. Amsterdam: John Benjamins. Sager, J.C Language engineering and translation. Consequences of automation. Amsterdam: John Benjamins. Saridakis, I.E Corpora and translation. Teory and applications. Athens: Papazissis (in Greek).

48 48 Ioannis E. Saridakis & Kelly Kazantinou Saridakis, I.E Interference and standardisation in translation of specialised scientifc texts: towards a probabilistic descriptive-hermeneutic model of specialised translation performance. Proc. of the 10th Int. Conf. of Greek Linguistics. Komotini: 1-4 September Democritus University of Trace, (in Greek). Scarpa, F La traduction spécialisée. Une approche professionnelle à l enseignement de la traduction. Traduit et adapté par M. A. Fiola. Otawa: Presses de l Université d Otawa. Sinclair, J Te search for units of meaning. Textus: English Studies in Italy. 9, Sinclair, J. et al. (eds.) Collins Cobuild English Dictionary. London: Harper Collins. Soanes, C., Stevenson, A. (eds Oxford Dictionary of English. Oxford: OUP. Tomson, A.J., Martinet, A.V A practical English grammar. Oxford: OUP. Vinay, J.-P., Darbelnet, J Stylistique comparée du français et de l'anglais. Paris: Didier. Zethsen, K.K Corpus-based cognitive semantics: extended units of meaning and their implications for translation studies. Linguistica Antverpiensia New Series ,

49 49-64 L ANALYSE GÉOPOLITIQUE SYSTÉMIQUE: PROPOSITIONS TERMINO- LOGIQUES ET DÉFINITIONS MÉTA-THÉORIQUES SELON L EXIGENCE MÉTA-THÉORIQUE LAKATIENNE Ioannis Th. Mazis National and Kapodistrian University of Athens Abstract: Before any efort to defne systemic analysis, on a meta-theoretical Lakatian basis, as well as to ontologically defne its structural notions, we have to admit that the theoretical approach of modern systemic geopolitical analysis, whose nature is interdisciplinary and is based on political-economic geography relies on a foundation of equality on all of the theoretical approaches that constitute the neo-positivist research programme. Résumé: Avant toute tentative de défnition métathéorique lakatienne de l analyse géopolitique systémique et de défnition ontologique de ses notions structurelles, nous admetrons que l approche théorique de l analyse géopolitique systémique contemporaine, laquelle est de nature interdisciplinaire et se fonde sur la géographie politico-économique [1] participe sur un pied d égalité à l ensemble des approches théoriques qui constituent le programme de recherche géopolitique néo-positiviste. 1. N.d.A.: Voir relativement la défnition de la Politische Geographie (géographie politique) par le père de la Géopolitique Friedrich Ratzel, dans: Ratzel, F., Die Vereinigten Staaten von Amerika. Zweiter Band. Politische und Wirtschafsgeographie, zweite Aufage, Verlag von R. Oldenburg, München, 1893, S. vi Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

50 50 Ioannis T. Mazis Α. Défnition ontologique des entités constitutives de l analyse géopolitique systémique en tant qu objet cognitif: défnition déterministe de l espace et de ses dérivés sousspatiaux Dans le cas de l analyse géopolitique systémique contemporaine, ainsi que la propose l auteur, l objet de connaissance se cristallise autour de l Espace géographique et de ses formes spécifques «causales» [2] et «résultatives» [3]. La distinction des espaces géographiques a lieu d après l auteur selon la place qu occupent ces espaces dans le processus dialectique de leur production en tant qu ensembles de caractéristiques précises, ensembles qui sont déterminés aussi bien quantitativement que qualitativement. Autrement dit, ces sous-espaces géographiques dérivés soit fonctionnent en tant que cause dialectique dans la phase secondaire ou tertiaire du processus dialectique, soit en tant que résultat dialectique, mais toujours dans les phases correspondantes. Ces «résultats» (ou «efets») spatiaux, dialectiquement, décrivent aussi les sousespaces mathématiques et par conséquent abstraits unis, lesquels d une part concentrent, à la limite de leur surface, des groupes de caractéristiques homogènes (de défense, économiques, politiques, culturelles et de difusion de l information) de l objet étudié, et d autre part se superposent, composant ainsi, en tant qu ensemble, l espace géographique total à étudier, soit le complexe géopolitique, tel que nous allons le présenter et l analyser plus bas. Ce mécanisme d explication causal nous permet, par conséquent, d énoncer quatre propositions théorématiques, lesquelles fonctionnent aussi en tant que déterminations des quatre types spatiaux suivants: α) Les Espaces Primaires qui sont: i) des espaces causaux et ii) infrastructurels. La notion d espace infrastructurel renvoie aux caractéristiques de l infrastructure althusérienne [4], telle que la présente par ailleurs A. Lipietz [5], qui se base sur l approche althusérienne [6]. D après ma proposition, ces espaces primaires se distinguent en deux types de sous-espaces: a.1) L Espace physique, qui peut être qualifé de primaire du point de vue de la place qu il occupe dans le processus dialectique, est par conséquent un espace causal et infrastructurel. L espace physique se réfère aux éléments suivants: fore, faune, relief, sous-sol, climat, ressources naturelles et disponibilités, et 2. Mazis, I.T., Γεωπολιτική: Η Θεωρία και η Πράξη (Géopolitique: La théorie et l acte, éd. Papazissis/ΕΛΙΑΜΕΠ, Athènes, 2002, p Ibid. 4. Lipietz, Alain, Le capital et son Espace, Maspero, Paris p et Althusser, L. Balibar, E., Lire le Capital, Petite Collection Maspero, Paris, t. I, p Lipietz, Alain, Le capital et son Espace, Maspero, Paris, p Ibid., p. 20.

51 L analyse géopolitique systémique 51 a.2) L Espace humain élémentaire, qui est lui aussi, dialectiquement primaire et donc causal et infrastructurel. Il est conçu comme un ensemble de facteurs humains tels que races, regroupements de populations et compositions démographiques selon le sexe et les pyramides d âge, mouvements statistiques démographiques etc. Dans ce type d espace ne sont pas comprises les formations nationales étatiques et ethniques en tant que produits secondaires de processus économiques, culturels et politiques, c est-à-dire des processus qui sont par nature secondaires. b) Les Espaces Secondaires, qui sont des espaces «résultatifs» superstructurels et que l on distingue également en deux types de sous-espaces: b.1) L Espace politique qui, en tant qu espace dialectiquement secondaire, superstructurel, constitue un produit dialectique des interactions de conservation, de reproduction, de rupture et d évolution des systèmes de production matérielle ou immatérielle dans chaque société, à quelque échelle qu elle soit, et b.2) L Espace économique, qui est lui aussi un espace dialectiquement secondaire et superstructurel [7]. c) Les Espaces Tertiaires, qui font eux aussi partie des espaces «résultatifs» superstructurels et qui se distinguent également en deux types de sous-espaces: c.1) L Espace culturel, qui est le produit dialectique de la synthèse entre l espace économique et l espace politique [8], c.2) L Espace ethno-étatique et d état nation, qui est le produit dialectique de la synthèse entre l espace politique et l espace culturel et enfn d) Les Espaces Synthétiques, espaces d ordre dialectique supérieur, que je distingue en: d.1.) Espaces synthétiques complets [ou plexus spatiaux complets], qui doivent être compris comme la somme de leurs caractéristiques primaires, secondaires et tertiaires d un point de vue dialectique, ainsi qu elles ont été défnies plus haut, et d.2.) Espaces synthétiques spécifques [ou plexus spatiaux spécifques], qui résultent du chevauchement mutuel, au niveau de l infrastucture, des deux entités spatiales dialectiquement primaires (Espace physique et espace humain élémentaire) et de leurs caractéristiques structurelles dialectiquement secondaires et tertiaires, telles que défnies plus haut, en cours de transformation qualitative et quantitative. Β. Défnition des propositions axiomatiques fondamentales (éléments) du noyau dur (hard core) du programme de recherche géopolitique D après l approche métathéorique lakatienne [9], le noyau dur (les hypothèses fondamentales) correspond aux défnitions de base d un programme de recherche scienti- 7. N.d.A Pour plus de précisions théoriques concernant l espace économique du point de vue marxiste, mais aussi sur des diférences entre bipôle géographique marxiste et géopolitique, voir Mazis, I.T., op. cit., p Ibid., p

52 52 Ioannis T. Mazis fque [10]. Ce noyau dur est protégé par l heuristique négative du Programme, soit par la règle qui interdit aux chercheurs, au sein du même programme de recherche scientifque, d entrer en contradiction avec les convictions fondamentales de ce dernier, c est-à-dire avec son noyau dur (en tant que tentative de faire face à de nouvelles données empiriques, lesquelles tendent à démentir la théorie). Toute transformation du noyau dur, quelle qu elle soit, entraînerait la création d un nouveau programme scientifque de recherche, car il est clair que c est le noyau dur qui détermine la physionomie d un tel programme [11]. Suite à ces considérations, nous exprimons deux propositions fondamentales qui constituent les éléments du noyau dur du programme de recherche géopolitique: Première proposition axiomatique de base (élément 1): il s agit du fait que toutes les caractéristiques des sous-espaces du complexe géographique que nous avons vus plus haut sont mesurables ou susceptibles de l être, du fait justement des résultats mesurables qu elles produisent. Par exemple, l idée du «caractère démocratique» d un régime (d après les modèles occidentaux, puisqu il n en existe pas d autre). Il s agit d une notion fgurant en tant qu indice géopolitique dans le cadre de l «espace politique» secondaire «résultatif» tel que défni plus haut, et elle peut devenir mesurable du fait d une multitude de résultats particuliers qu elle produit dans la société au sein de laquelle est appliquée cete forme de gouvernance politique. De tels critères sont, par exemple, le nombre de moyens de difusion de l information, imprimés et électroniques, qui fonctionnent dans le cadre de la société en question, le nombre des détenus politiques ou leur inexistence, les taux de protection des enfants des familles monoparentales, le nombre de lieux d accueil des immigrés et leur densité par m 2, etc. Ces grandeurs sont classifées, systématisées, évaluées d après leur importance spécifque dans la fonction de la grandeur à quantifer et elles constituent les indices géopolitiques que nous allons présenter et examiner de façon détaillée un peu plus loin. Seconde proposition axiomatique fondamentale (élément 2): c est l hypothèse qu il existe, dans le cadre de l espace géopolitique étudié, deux pôles et/ou davantage, homogènes et i) autodéterminés (quant à ce qu ils considèrent eux-mêmes comme «proft» et comme «perte») de la même manière par rapport à leur propre environnement 9. Elman, Colin & Elman, Miriam Fendius, «Introduction: Appraising Progress in International Relations Teory», p. 19 in Elman, Colin & Elman, Miriam Fendius (eds.), Progress in International Teory: Appraising the Field (Foreword: Kenneth Waltz), MIT Press, Cambridge, Massachusets, London, England, (publ. By: Belfer Center for Science and International Afairs, John F. Kennedy School of government, Harvard University), N.d.A.: Elman & Elman, mentionnent, comme exemple d application dans le cadre du programme néo-réaliste, le fait que ce sont les états, et non pas les acteurs sous- ou supraétatiques qui sont les principaux acteurs en politique internationale. Cete hypothèse constitue l une des hypothèses fondamentales du noyau dur du programme de recherche néo-réaliste. 11. Cf. op. cit., p. 19.

53 L analyse géopolitique systémique 53 international, mais aussi ii) hétérodéterminés, uniformément et de manière identique, par rapport à l environnement international déterminé lui-même par un plexus d acteurs internationaux caractérisés par une relation systémique commune entre eux. Β.1. Défnition des hypothèses subsidiaires (éléments n) de la zone de protection (protective belt) du programme de recherche géopolitique Selon l approche méta-théorique lakatienne, un programme de recherche scientifque dispose, comme nous l avons déjà dit et analysé précédemment, d une zone de protection des hypothèses subsidiaires [12], c est-à-dire de propositions soumises à contrôle, adaptation et réadaptation, et lesquelles sont remplacées lorsque résultent de nouvelles données empiriques [13]. Par conséquent, en suivant la consultation méta-théorique lakatienne, la zone de protection du programme de recherche géopolitique devra être défnie en tenant compte des hypothèses-éléments subsidiaires suivants: Première hypothèse subsidiaire de la zone de protection (élément e1) du programme de recherche géopolitique: l ampleur de la puissance est analysée en quatre pylônes fondamentaux (Défense, Économie, Politique, Culture/Information) déterminés par un nombre d indices géopolitiques mesurables ou susceptibles de le devenir. Ces indices géopolitiques se concentrent et se mesurent dans les structures internes des pôles qui chaque fois composent les sous-systèmes des complexes géographiques soumis à analyse géopolitique. Deuxième hypothèse subsidiaire de la zone de protection (élément e2) du programme de recherche géopolitique: les pôles ci-dessus sont des composants structuraux fondamentaux d un Système international instable et en continuelle transformation. Troisième hypothèse subsidiaire de la zone de protection (élément e3) δu programme de recherche géopolitique: ces pôles sont l expression des volontés sociales ou des volontés des facteurs décisionnaires qui caractérisent le comportement international du pôle. Par conséquent, ces pôles peuvent être soit des états nationaux, des institutions collectives internationales (par ex. systèmes collectifs internationaux de sécurité, organes institutionnels internationaux de développement, organes culturels internationaux), soit des groupements économiques de portée internationale (par ex. entreprises multinationales, consortiums bancaires) ou encore des combinaisons des précédents, lesquels cependant, en ce qui concerne leur fonction systémique, présentent une homogénéité d action dans le cadre de l environnement international. 12. N.d.A.: Elman, Colin & Elman, Miriam Fendius, signalent, comme exemple d application, le fait que «dans le programme de recherche néo-réaliste, les chercheurs ont l habitude de discerner deux versions de zone de protection: d une part le réalisme défensif, sur la base duquel les états accroissent leur sécurité en défendant la situation existante, et d autre part le réalisme ofensif, d après lequel les états accroissent leur sécurité tout en accroissant leur puissance»; op. cit., p Elman, Colin & Elman, Miriam Fendius, op. cit.

54 54 Ioannis T. Mazis Qatrième hypothèse subsidiaire de la zone de protection (élément e4) du programme de recherche géopolitique: ce sont les notions «causales» et «résultatives» développées plus haut, qui caractérisent les espaces «primaire», «secondaire» et «tertiaire» et les associations existant entre eux («espaces complets» et «espaces synthétiques spécifques»). Cinquième hypothèse subsidiaire de la zone de protection (élément e5) du programme de recherche géopolitique: l analyse géopolitique systémique vise à des conclusions de «praxéologie» [14](ou d une «théorie de la pratique» [15], c est-àdire à élaborer un échantillon prévisionnel des tendances à la redistribution de la puissance, et en aucun cas à des «directives en vue d une action à entreprendre sous un angle optique précis national ou polarisé». Ces dernières ne constituent pas une «analyse géopolitique» mais une «synthèse géostratégique partiale», laquelle applique les résultats (de l échantillon de redistribution de puissance) de l analyse géopolitique et succède à la phase de l analyse géopolitique. Il est à noter que l «historicité» des éléments du programme de recherche est exprimée par les formations culturelles schématisées dans le cadre du quatrième pylône géopolitique. Il devient donc possible de la mesurer de la même manière que pour les autres pylônes géopolitiques «de nature qualitative», à travers les «indices géopolitiques» du pylône culturel. Le mouvement extrême islamiste, par exemple, est un dérivé culturel. Dans la conjoncture actuelle il a développé des formations (mouvements, organisations, activités), lesquelles produisent des résultats (sociaux, politiques, économiques, concernant la sécurité etc.) qu il est tout à fait possible de quantifer et de mesurer. Il est évident que la subjectivité est présente dans le choix de «ce qui est digne d être examiné», ainsi que dans l établissement de l indice de niveau qui s y rapporte. On ne peut parvenir à réduire le niveau de subjectivité en question que par le biais d une discussion interdisciplinaire visant à analyser les quatre pylônes géopolitiques mentionnés plus haut du «noyau dur» du programme de recherche géopolitique. 14. Aron, R., «Q est-ce qu une théorie des relations internationales?», Revue française de science politique, 1967, vol. 17, no 5, p. 842, note Voir ibid., p. 842, note 3.

55 L analyse géopolitique systémique 55 Β.2. Le cadre proposé pour la rédaction d une méthodologie d analyse géopolitique. Structure, concepts et termes [16]. Β.2.1. Le titre du sujet et son analyse Le titre du sujet d une étude en analyse géopolitique défnit (doit défnir) les données et les objectifs de notre problème. En d autres mots, il détermine: 1) Les limites du complexe géographique, lequel constitue le champ géographique qui concerne notre analyse; 2) L espace à étudier (interne et externe) du Complexe, qui nous intéresse en tant que champ de distribution et de redistribution de puissance en raison de l action d un facteur géopolitique précis et 3) Ledit facteur géopolitique dont le comportement est susceptible d infuencer la répartition de la puissance à l intérieur et à l extérieur du Complexe géographique donné. Exemple de sujet: «La géopolitique du Mouvement islamiste dans la région élargie du Moyen-Orient». Analyse du titre du sujet: a) Les limites du Complexe géographique sont déterminées dans l expression «Région élargie du Moyen-Orient»; b) L espace du Complexe que nous étudions est le «spatial interne» du Complexe géographique de la région élargie du Moyen-Orient, ce qui ressort du terme «dans», signifant «à l intérieur des limites de»; c) Le facteur géopolitique défni est le «Mouvement islamiste». Β.2.2. L analyse des espaces systémiques Phase 1: Dans cete première phase nous assignons les limites des systèmes géopolitiques à l intérieur desquelles nous élaborerons l action ou les actions du Facteur Géopolitique défni dans le titre du sujet. Nous avons trois échelles (ou niveaux) de systèmes, défnies selon l étendue de leur espace géographique de référence: 1) les soussystèmes, qui constituent des sous-ensembles des systèmes; 2) les systèmes, qui constituent le Complexe géographique principal à examiner; 3) les supra-systèmes, qui englobent en tant que sous-ensemble le principal système examiné ou d autres encore, lesquels ne concernent cependant pas notre étude. Toutefois, pour défnir en termes d étendue géographique les systèmes ci-dessus, il faut aussi une caractéristique qualitative qui déterminera de par son existence, ses formes, son action et le degré d infuence qu elle exerce l étendue des espaces géo- 16. Mazis, I. T., [China-Bei Jing], Writing Methodology of a Geopolitical Analysis [Structure, Concepts and Terms], C.I.I.S.S. / I.A.A.: China Institute for International Strategic Studies (C.I.I.S.S.)/ Defence Analyses Institute (D.A.I.), Cooperation on Defence Diplomacy, Athens/ Beijing at May 2008, Defensor Pacis (Special Issue I.A.A./C.I.I.S.S.), Special Issue Vol 23, December 2008, p ainsi que Mazis, I. T. [ITALIA], «La geopolitica contemporanea: basi e defnizioni di metodo», DADAT, Università degli Studi di Napoli- Federico II, Dipartimento delle Dinamiche Ambientali e Territoriali, Saggi di Geopolitica, Napoli, Maggio 2002, p

56 56 Ioannis T. Mazis graphiques des systèmes mentionnés précédemment. Dans le titre cité plus haut, les limites des échelles systémiques sont défnies lors de la première phase d analyse comme suit: 1) Système: C est le Complexe géographique de la région élargie du Moyen-Orient, non seulement parce que cela apparaît dans le titre, ce qui constitue déjà un critère fondamental, mais aussi du fait que le «facteur géopolitique» qui est le «mouvement islamiste» existe, agit et infuence l ensemble de l espace géographique du Complexe. 2) Sous-système : 1) Premier sous-système : Le «Mouvement islamiste du Maghreb» constitue un sous-système en raison de ses particularités, lesquelles se réfèrent au caractère culturel, économique, politique et organisationnel de l islam dans cete région géographique ; 2) Deuxième sous-système : Le «Mouvement islamiste dans la région du Moyen-Orient [17]» pour les mêmes raisons; 3) Troisième sous-système : Le «Mouvement islamiste afghano-pakistanais». 3) Supra-système : En tant que supra-système on peut désigner le Daar al-islam (Maison de l Islam) international, c est-à-dire le Complexe géographique qui englobe, internationalement parlant, les terres de l islam, lesquelles sont habitées par des populations islamiques, et le Daar al-sulh (Maison de la Coexistence) où vit la diaspora islamique (par exemple, Europe, États-Unis, Australie). À l intérieur de ce supra-système il nous faut repérer les pôles de puissance qui interragissent et infuencent notre facteur géopolitique et qui, par le biais de ce dernier, occasionnent des redistributions de puissance à l intérieur de l espace du Système. Ces pôles sont également pensés en tant qu acteurs ethno-étatiques, systèmes collectifs et régimes de sécurité internationale, et en tant que pôles de puissance économiques ou culturels internationaux. Une fois défnies les trois échelles de systèmes, il nous faut déterminer les champs d infuence géopolitique du «facteur géopolitique» de notre titre, c est-à-dire ici du Mouvement islamiste. Autrement dit, nous devons préciser pour quelle combinaison des quatre champs (pylônes géopolitiques) nous examinerons les infuences de notre «facteur géopolitique», toujours dans le cadre de l échelle systémique choisie (par ex. au niveau du «Système»). Exemple de choix de pylônes utilisés pour application de l analyse: seront examinées les infuences du mouvement islamiste dans les trois sous-systèmes précisés plus haut et spécialement dans les «pylônes de puissance» de la défense, de l économie, de la politique et de la culture/information, même en combinant ceux : i) de la défense, ii) de l économie, iii) de la politique. Dans la deuxième phase de l analyse, nous devrons défnir les tensions-dynamiques géopolitiques pour chacun des sous-systèmes étudiés. Ces tensions sont uniquement et exclusivement déterminées en termes de «puissance». Elles répondent aux questions suivantes: 17. N.d.A: Défnition de John Foster Dulles en C est-à-dire Péninsule arabique, Émirats, Égypte, Israël, Syrie, Liban, Jordanie, Irak, Turquie.

57 L analyse géopolitique systémique 57 1) Dans quels pylônes le «facteur géopolitique» que nous examinons (dans notre cas le «mouvement islamiste») prédomine et, par conséquent, détermine déjà ou peut déterminer leur comportement dans le cadre de chaque sous-système. Cete forme de conclusion est défnie comme «une tension composante de puissance sous-systémique positive» du «facteur géopolitique» à l «intérieur du système». 2) Dans quels pylônes l infuence du «facteur géopolitique» est absorbée et par conséquent n infuence pas le comportement global du sous-système. Cete forme de conclusion est défnie comme «une tension composante de puissance sous-systémique nulle» du «facteur géopolitique» à l «intérieur du système». Β.2.3. La synthèse La synthèse constitue la troisième phase de l analyse et il s agit du processus qui consiste à trouver la «résultante du facteur de puissance» du facteur géopolitique donné à l échelle fnale, c est-à-dire à l échelle du système. Autrement dit, si nous avons trouvé et déterminé les forces composantes (de notre facteur géopolitique) de façon séparée, au niveau des Sous-systèmes, et que l objectif est la résultante à l échelle systémique du niveau du Système, alors la phase de Synthèse commencera au niveau du Système. Si la Résultante recherchée se trouve au niveau du Supra-système, alors la phase de Synthèse débutera après la fn de l analyse des composantes du Système. Β.2.4. Conclusions La dernière partie de l étude correspond à la quatrième phase de l analyse, et c est la phase des Conclusions. Ici, nous sommes appelés à décrire les dynamiques géopolitiques auxquelles la «Résultante de la puissance» du «facteur géopolitique» examiné soumet le comportement du Système étudié, dans l environnement du Supra-système. Nous devons faire remarquer la chose suivante: dans cete phase de l étude, comme dans toutes les autres phases de l analyse géopolitique que nous avons entreprise ici, nous ne faisons pas de propositions. Nous découvrons des structures, des actions, des fonctions, des infuences, des formes, des dynamiques du facteur géopolitique et nous les décrivons. Tout comme nous décrivons les comportements du Système qui en découlent. Nous soulignons encore une fois que les propositions ne sont pas l objet de l analyse géopolitique. Elles constituent cependant celui de la synthèse géostratégique, cete dernière ne pouvant être réalisée qu après demande de l analyse géopolitique qui précède, en vue d en exploiter les conclusions. C. La question de l heuristique positive du programme géopolitique de recherche Dans cete phase, nous ne devons pas oublier que le remplacement d un ensemble d hypothèses subsidiaires par un autre revient à opérer un transfert interne des pro-

58 58 Ioannis T. Mazis blèmes (intra-program problem shif), puisque seule la zone de protection est modifée, et non pas le noyau dur. Les transferts internes du problème devront s efectuer en accord avec l heuristique positive [18] du programme, autrement dit avec un ensemble de propositions ou de conseils, lesquels fonctionnent comme des idées directrices pour développer des théories précises à l intérieur du programme [19]. Par conséquent, après avoir posé et défni les éléments de base qui composent le «noyau dur» et la «zone de protection» du programme géopolitique de recherche, nous devons souligner qu une des principales préoccupations du programme géopolitique de recherche est de décrire au chercheur les propositions qui détermineront le contenu de l heuristique positive de ce programme. Sans ces propositions, il n est pas possible d évaluer le caractère progressiste de l analyse géopolitique d après le nouveau contenu empirique nécessaire atendu de notre échantillon spatial analytique (modèle). Rappelons aussi qu en nous référant à un «programme géopolitique de recherche», nous n entendons pas une approche théorique d analyse géopolitique isolée (par ex. analyse géopolitique systémique), mais un faisceau d approches géopolitiques théoriques, lesquelles seront concentrées de manière méta-théorique dans le cadre néo-positiviste. Après ces quelques précisions indispensables, en tant qu éléments de l heuristique positive du programme géopolitique de recherche, nous spécifons que: 1) Les principes méthodologiques de l approche théorique restent stables, jusqu à constatation probable d une dégénération consécutive. 2) L exigence de capacité de prévision et d élargissement de la base empirique de l approche théorique est maintenue. 3) Les faits empiriques doivent constituer la mesure fnale d évaluation entre approches théoriques concurrentes du même faisceau [programme de recherche]. 4) Les faits concrets utilisés afn de vérifer une approche théorique ne devront pas être les seuls à être employés pour vérifer cete approche, mais, au fl de la recherche, il faudra réalimenter l approche théorique avec d autres faits qui ont résulté chaque fois de l élargissement de la base empirique de ladite approche. Ateindre l objectif du programme géopolitique progressiste d un faisceau d approches géopolitiques théoriques concurrentes nous permet de passer à un nouveau 18. Cf. Elman, Colin & Elman, Miriam Fendius, op. cit. 19. Elman, Colin, & Elman, Miriam Fendius donnent comme exemple d application de l exigence méta-théorique lakatienne ci-dessus le fait que «l heuristique positive du programme de recherche néo-réaliste proposerait entre autres que les chercheurs formulent des prévisions quant aux évolutions de la politique internationale, par ex. que dans le système international il existe une tendance à créer des équilibres, ou que les systèmes multipolaires ont une plus grande propension à la guerre que les systèmes bipolaires» (op. cit., p. 20).

59 L analyse géopolitique systémique 59 modèle géopolitique-spatial productif, résultat d une évolution (problem shif) fondé sur les relations et les caractéristiques géographiques-spatiales déjà déterminées. Le but fnal est justement d augmenter en proportion la possibilité de prévisions qu ofre le modèle productif, tel qu il résulte du procédé de lecture et d articulation de notre mécanisme explicatif et interprétatif. D. La contribution de l analyse géopolitique systémique à l étude, à l expérimentation et à la production de méthodologies théoriques politiques internationales et de programmes de recherche L analyse géopolitique systémique exige, en premier lieu, une approche interdisciplinaire. Et ceci parce qu elle requiert des outils de quantifcation de l approche méthodologique fournie par la théorie systémique [20]. Il est [désormais] communément admis, au vu de l évolution technologique existante, que l analyse d informations doit acquérir, mis à part un caractère systémique, la possibilité d exprimer des quantités. Adopter ces conventions/défnitions donne donc la possibilité de mesurer quelques caractéristiques des systèmes sociaux jugées importantes. D.1. Support méthodologique de l analyse géopolitique systémique Comme nous l avons déjà signalé, la base de l analyse géopolitique systémique, et la tâche scientifque et méthodologique première du chercheur en géopolitique est de déterminer le Complexe géographique à examiner. La notion de défnition géographique est la base de référence commune à toutes les «fermentations» physiques et humaines qui ont lieu dans le cadre de tous les espaces synthétiques Spécifques et Complets. Fermentations qui se produisent à l intérieur d un Complexe géographique bien précis, lequel constitue également le principal système de notre analyse. Il est donc important de catégoriser toutes ces fermentations afn de défnir les entités et les outils des modèles mathématiques que met en œuvre l analyste chaque fois. Comme nous l avons déjà défni et mentionné (I.T. Mazis, 2002 [21]) l analyse géopolitique doit recenser (c est-à-dire déceler, décrire et étudier) les caractéristiques particulières, la structure et la fonction des quatre pylônes fondamentaux (catégories) qui composent et déterminent la puissance et sa répartition dans le cadre intrasystémique du complexe géographique, mais aussi les infuences et les mutations que ces pylônes subissent de la part de l environnement extrasystémique de ce même complexe. 20. N.d.A: Comme il est impossible de développer de façon exhaustive un tel sujet scientifque dans le cadre de ce bref article, nous renvoyons à un choix de références bibliographiques à la fn de l étude. 21. Mazis, I.T., Géopolitique: La théorie et l acte, op. cit.

60 60 Ioannis T. Mazis Cete procédure doit commencer par le repérage et la présentation quantitative et qualitative de ces pylônes, tout comme par le mesurage et la description de leur fonction systémique dans le cadre de la structure de l acteur ethno-étatique, considérée comme fondamentale. Par conséquent, nous parlons des quatre pylônes géographiques suivants: 1) Économie. Comprend l ensemble des indices géopolitiques de nature économique utilisés en analyse géopolitique. 2) Défense-Sécurité. Comprend l ensemble des indices géopolitiques de nature défensive qui concernent l analyse (par ex. méthode du champ de bataille, répartition des armes par surface à couvrir, puissance et portée de systèmes d armes, indices technologiques, dynamiques de fronts intérieurs, types de fronts intérieurs et déstabilisation du système politique, menaces disproportionnées et sécurité intérieure, terrorisme et ses sources, corrélations avec des systèmes de sécurité collectifs internationaux etc.). 3) Politique. Comprend l ensemble des indices géopolitiques de nature politique (par ex. système politique de gouvernance, indices de stabilité du système politique, relations politiques entre centre et périphérie etc.). 4) Culture. Comprend l ensemble des indices géopolitiques de nature culturelle (par ex. modèles culturels, force d infuence de modèles culturels nationaux, facteurs culturels ethniques, éducation et qualité de l instruction, accès de groupes sociaux à l éducation, diaspora ethnique à l étranger, efets produits par des modèles culturels internationaux sur le cadre national etc.). D.2. Présentation, défnition et catégorisation des indices et des indices de niveau géopolitiques Dans le prolongement des descriptions précédentes, nous défnissons que: 1) L indice de niveau est une grandeur quantitative qui fxe la limite au-dessus et en-dessous de laquelle on note un changement radical du comportement du système/complexe géographique et 2) L indice géopolitique est celui qui défnit la valeur de la grandeur intrasystémique mesurée à un moment temporel précis. D.3. Propositions axiomatiques en vue de l établissement d une convention de catégorisation des indices géopolitiques Il est clair que tenter de catégoriser les indices géopolitiques nécessite de trouver et de déterminer la convention appropriée pour le groupement de ces indices. Par conséquent, nous formulons les propositions axiomatiques fondamentales suivantes :

61 L analyse géopolitique systémique 61 Première proposition: chaque analyse géopolitique systémique spécialisée [22] requiert les indices géopolitiques de la branche en rapport. Il est clair que pour chaque analyse géopolitique systémique de cas (case study) la fonction du poids des indices change. Par exemple, dans une analyse de caractère défensif, c est-à-dire où le facteur géopolitique examiné est la puissance défensive, nous pouvons discerner, lors de la phase d analyse de la répartition de la pure puissance militaire, le fait que le facteur technologique est considéré comme ayant davantage de poids que le facteur culturel correspondant. Ceci ne signife pas qu il faudra ignorer ce dernier ; cependant, sa place dans l approche générale de l étude en question lui donne un poids moindre. En pratique, cela signife que l on introduit une fonction de poids variable dans la méthode d évaluation [23]. Il est toutefois un fait que la simplifcation excessive constitue l une des plus grandes erreurs pour toute méthode d analyse quantitative. Notre capacité de déduction, lorsqu elle s appuie sur des fondements méthodologiques et épistémologiques solides, aide grandement à tirer des conclusions prévisionnelles rigoureuses d un point de vue scientifque. Le danger de la trop grande simplifcation lors de l approche déductive est cependant toujours présent. Il y a encore le cas scientifquement déloyal du chercheur qui tente d éluder ou de supprimer les facteurs/indices géopolitiques sectoriels «dérangeants» qui ne viendraient pas appuyer positivement l opportunité vérifcative et à juste titre ne contribuent pas à élargir la base empirique de l approche systémique théorique qui fgure dans le faisceau lakatien de théories concurrentes du programme de recherche géopolitique général. Ce dernier cas, cependant, ne constitue pas une méthode scientifque, mais une imposture. Deuxième proposition: la structure des quatre pylônes de redistribution de puissance, entendue de manière synthétique, et fonctionnant de manière systémique, compose la structure globale de l acteur étatique, en révélant des caractéristiques systémiques essentielles de sa fonction (qualitativement et quantitativement parlant). Troisième proposition: le caractère systémique des indices géopolitiques est aussi celui qui détermine leur hiérarchisation fnale. Ceci, en pratique, signife la hiérarchisation des indices d après l approche méthodologique adoptée. C est-à-dire: Qatrième proposition: les indices géopolitiques sont recensés et déterminés à l échelle de l acteur ethno-étatique et c est sur la base de ceux-ci que nous calculons la puissance résultante de l acteur ethno-étatique en question. 22. N.d.A: Par le terme «sectoriel» nous entendons le champ, ou la «branche» d activité humaine dans laquelle le chercheur en géopolitique réalise son analyse. Par ex., le champ ou pylône géopolitique défensif, économique, politique ou culturel. 23. N.d.A: présentation parmi les approches méthodologiques de la géopolitique informatique dans mon ouvrage en cours d édition (juin 2012): Mazis I.T., Γεωπολιτική & Διεθνείς Σχέσεις: Μεταθεωρητική Κριτική στο Νεοθετικιστικό πλαίσιο (Géopolitique et Relations internationales: critique méta-théorique dans le cadre néo-positiviste) [particulièrement chapitre IV: méthodes de calcul géographique (Geo-computation Geo-informatics)], Papazisi, Athènes, 2012.

62 62 Ioannis T. Mazis Cinquième proposition: suite à cela, on étudie l infuence réciproque de l acteur ethno-étatique précis avec les autres acteurs du même ordre dans le Complexe/système géographique, avec pour critère les interactions de ses indices avec les indices correspondants des autres acteurs ethno-étatiques du Complexe/Système, ces derniers étant cependant répartis en des sous-complexes/sous-systèmes géographiques (ou unités sous-systémiques). A ce point, nous devons souligner que, d un point de vue méthodologique, et pour ateindre l objectif ci-dessus, il nous faut utiliser les vecteurs mathématiques des résultantes de puissance déjà déterminées et calculées par acteur ethno-étatique, et ensuite former et défnir quantitativement le vecteur de la résultante de puissance de chaque sous-système qui est constitué d un ou de plusieurs acteurs ethno-étatique(s) [dont le vecteur de la résultante de puissance a été déterminé précédemment]. Sixième proposition: enfn, on examine, d un point de vue quantitatif et qualitatif, l infuence exercée sur le vecteur de la résultante de puissance du complexe/système, infuence qui provient de l action des indices correspondants des supra-systèmes qui infuencent [et sont infuencés par] le complexe/système géographique chaque fois. Le résultat fnal de ce processus devra être un vecteur fnal de la résultante de puissance à l échelle supra-systémique, laquelle sera mesurable d un point de vue quantitatif. Cete puissance supra-systémique est entendue comme telle dans le sens où elle intègre aussi dans l heuristique de notre méthodologie les infuences de la puissance du supra-système sur le complexe/système examiné. Cete résultante fnale de puissance constitue également la prévision de l approche géopolitique systémique théorique appartenant au faisceau des approches géopolitiques théoriques concurrentes du programme général de recherche géopolitique néo-positiviste. En ce qui concerne cete unité de propositions axiomatiques, nous pouvons conclure que la méthode d analyse proposée impose une corrélation entre les indices géopolitiques. Autrement dit, que tous les indices soient en interaction entre eux, mais à une échelle diférente : à l échelle du sous-système, du système et du suprasystème. De cete règle générale il ressort clairement qu il n y a pas de linéarité dans la relation entre les indices, mais plutôt un rapport de forme nodale (c est-à-dire une forme «hybride» de réseau neuronique). Ici, nous devons nous référer à une question particulièrement importante en ce qui concerne la détermination des indices géopolitiques. Il s agit i) de la question de l homogénéité historique de la période à l intérieur de laquelle le chercheur détermine les indices géopolitiques et ii) du fait que la référence historique du complexe/système géographique étudié infuence clairement le genre (qualité) des indices géopolitiques et l importance des indices de niveau. Par conséquent, une dernière proposition fondamentale de caractère axiomatique est nécessaire : Septième proposition: les indices géopolitiques ne peuvent être repérés et décrits qu à l intérieur d un cadre de référence historiquement homogène pour ce qui est de ses caractéristiques qualitatives. L examen nécessaire des séries chronologiques de données géopolitiques conduira à des conclusions erronées si les indices de niveau

63 L analyse géopolitique systémique 63 géopolitiques ont été modifés en tant que résultat de la transformation légitime qualitative et quantitative qui l accompagne des indices géopolitiques. Par exemple, il n est pas possible d estimer l aboutissement de la transformation de la puissance de l Amérique à l époque de la guerre froide de la seconde moitié du XXe siècle si on s appuie sur des indices géopolitiques (et sur leurs indices de niveau correspondants) établis sur des modèles homogènes historiques du XXVIIIe siècle (sous la monarchie des Bourbons en Europe). Le changement de système politique (monarchie et équilibre de forces au XVIIIe siècle république et système bipolaire de la seconde moitié du XXe siècle) a modifé dans son ensemble le sens de tous les indices géopolitiques qui dépendent de la situation défensive, économique, politique et idéologico-culturelle. Par conséquent, chaque indice géopolitique possède une limite, en-dessous de laquelle toute analyse géopolitique comparative s avère peu crédible. En conclusion, donc, et s il est donné que la période à l intérieur de laquelle s efectue l analyse géopolitique systémique du complexe géographique en question possède des caractéristiques historiques homogènes, nous pouvons déduire que les indices géopolitiques sont classifés d après: a) la structure interne des acteurs étatiques et la manière dont ils interagissent avec leur environnement; b) la structure du complexe/système géographique auquel appartiennent les acteurs étatiques et la manière dont il interagit avec les supra-systèmes et c) la structure du supra-système qui contrôle le complexe/système géographique. Bibliographie indicative Ouvrages en langue grecque MAZIS, I.T., Géopolitique des eaux au Moyen-Orient : Pays arabes, Israël, Turquie, éd. Trochalia, Athènes, MAZIS, I.T., Géopolitique: La théorie et l acte, éd. Papazissis, Athènes, MAZIS, I.T., La Turquie et la géopolitique dans la région élargie du Moyen-Orient, éd. Livanis, Athènes, MAZIS, I.T., Approche géopolitique pour un nouveau dogme défensif grec, éd. Geolab/Papazissis, Athènes, RATZEL, F., Der Lebensraum (Ο Ζωτικός Χώρος, traduction grecque, introduction et soin I.T. Mazis), éd. Proskinio, Athènes, 2001 (tiré de l éd. originale: «Der Lebensraum. Eine biogeographische Studie», in Festgaben für Albert Schaefe, Tübingen, 1901). STOGIANNOS, A., La lecture moderne de F. Ratzel et le mythe du «déterminisme géographique»: le cas de la Qestion d Orient, thèse de doctorat, Université Capodistria d Athènes, Athènes, 2012.

64 64 Ioannis T. Mazis Ouvrages en langue étrangère LACOSTE, Yves, La Géographie, ça sert d'abord à faire la guerre, Petite Collection Maspero, Paris, LACOSTE, Yves (dir.), Dictionnaire de Géopolitique, Flammarion, Paris, LACOSTE, Yves (entretiens avec Pascal Lorot), La Géopolitique et le Géographe, Choiseul, Paris RATZEL, Friedrich, Politische Geographie oder die Geographie der Staaten, des Verkehrs und des Krieges, 2e. umgearbeitete Aufage. (XVH, 838 S.), München und Berlin 1903, R. Oldenbourg. Parutions dans des revues scientifques ARON, Raymond, «Qu'est-ce quu'une théorie des relations internationales?», Revue française de science politique, vol. 17, no 5, BARKDULL, John, «Waltz, Durkheim, and International Relations: Te International System as an Abnormal Form», Te American Political Science Review, vol. 89, no. 3 (Sept. 1995), p HAAS, Michael, «International Subsystems: Stability and Polarity», Te American Political Science Review, vol. 64, no. 1 (Mar. 1970), p MAZIS, I.T., «Critique de la Géopolitique Critique ou bien Qi a peur de l analyse géopolitique moderne?», Études Internationales, no 106, 1/2008, p [Association des Études Internationales, Tunis], Mars VASQUEZ, John A., «Te Realist Paradigm and Degenerative versus Progressive Research Programs: An Appraisal of Neo-traditional Research on Waltz s Balancing Proposition», Te American Political Science Review, vol. 91, no. 4 (December 1997), p WALTZ, Kenneth N., «Evaluating Teories», Te American Political Science Review, vol. 91, no. 4, (December 1997), p KAPLAN, Morton A., «Is International Relations a discipline?», Te journal of Politics, vol. 23, nο. 3, August 1961, p Parutions dans des ouvrages collectifs ELMAN, Colin & ELMAN, Miriam Fendius, «Introduction: Appraising Progress in International Relations Teory», p. 19 in ELMAN, Colin, & ELMAN, Miriam Fendius, (eds.), Progress in International Teory: Appraising the Field (Foreword: Kenneth Waltz), MIT Press, Cambridge, Massachusets, London, England, KUHN, Tomas, «Refections on my Critics», p in Lakatos, Imre & Musgrave, Alan (eds.), Criticism and the growth of Knowledge (Proceedings, London, 1965, volume 4), Cambridge University Press, h. LAKATOS, Imre, «Falsifcation and the Methodology of Scientifc Research Programmes», p in Lakatos, Imre & Musgrave, Alan (eds), Criticism and the Growth of Knowledge (Proceedings, London 1965, Volume 4), Cambridge University Press, 1970.

65 65-82 THE ARAB SPRING PHENOMENON AND EUROPEAN SECURITY: CHANGE AND CONTINUITY IN A POLITICAL-HISTORICAL DIMENSION George Voskopoulos University of Macedonia Abstract: European security and defence has historically been linked to the institutional evolution of the EU, as refected by the choices made by EU leaders. Treaties and institutional changes have always been the defning parameters of the ability and institutional capacity of Europe to play an active role in world politics. Te Arab Spring phenomenon has illustrated the actual potential of the EU to act in a uniform way. CFSP and ESDP: the historical background What the Maastricht Treaty defned as Common Foreign and Security Policy (CFSP) in the early 1990s was the evolutionary result of the European integration process and the multilevel, multilayer collective eforts, at the intergovernmental level, to achieve convergence of the long fragmented national interests of the European nation-states. Operationally it meant to allow a sui generis union of states to function in an orchestrated way, which appeared to be ideologically and institutionally compatible with the joint sovereignty doctrine [1]. According to the aforementioned power transfer model, participation in the Community does not entail power transfers but only a pooling of sovereignties by the member-states. Tis cautious and realistic step refected the priorities of EU memberstates, which appeared reluctant in transferring sovereignty over maters of high politics, resulting in the slow advancement of the Second Pillar of European integration. Te steps taken may be considered an evolution of the European Political Cooperation (EPC) notion elaborated in the early 1970s. In the beginning of 1990s, this integrative efort took the form of a writen minimal consensus in Maastricht and nominally [2] set a twofold parallel aim: political and economic integration, in a way 1. See Stephanou Constantine, Models for the Institutional Structure of the Union, in Kazakos P. / Liargovas P. / Phocas E. (eds.), What is the Future of the European Union? Te Maastricht Treaty Review, Sideris pub., Athens, 1997, p Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

66 66 George Voskopoulos that multi-level interdependence and the pursuit of common goals would guarantee peace in Europe. In the post-cold War era, the nature of threats Europe has faced does not stem from the bipolar confrontation that emerged afer the Second World War [3]. Treats acquired diferent forms and intensity and emerged on a regional level under diferentiated political and social circumstances. Security systems and sub-systems appeared to be in transition a fact that had an impact on European and global security. Te focal element of this transitional phase is uncertainty a fact that makes the need for a European strategy more urgent. European defence and security mechanisms and cognitive formations were formulated decades ago on the basis of containing Soviet expansion and until mid-1990s it had not re-orientated in order to face the new post-cold War challenges and threats. As a result of the new geopolitical given, the nature, intensity and diversity of threats changed and multiplied, particularly in zones of turmoil and war, but the guidelines of European Security remained to a considerable degree the same [4], resulting in the EU being institutionally and operationally unable to successfully contain the regional challenges of the early 1990s. Rapid adaptation and organizational convergence might have controlled, to a certain degree, the long-lasting fragmentation of national interests within the EU. However, this did not happen, as EU states appeared unwilling to deepen political integration and enhance efciency by moving on from intergovernmentality to supranationality. Intergovernmentality implies a voluntaristic, consensual policy on the part of EU member states, which, however, should not be taken for granted, particularly in the case of the most powerful nations of the EU, whose sovereign status could be afected by potential supranational advancement. Te need to enhance European security was connected to the ability to establish a European Security and Defence Identity (ESDP). To the realization of this goal a number of interlinked purposes have been identifed [5]: 1. Qalitative enhancement of the European integration process 2. Supranational processes have advanced more on the economic and monetary level, where consensus could be found more easily. Te integration paterns put forward or adopted for decades have resulted from compromises between political and business elites that perceived Europe in their own image and according to the organised interests they represented. For a full account of the argument see Philippe C. Schmiter & Wolfgang Streeck, Organised Interests and the Europe of 1992 in Nelsen Brent / Stubb Alexander (eds.), Te European Union, Lynne Rienner, London, 1994, pp Tis may be considered a functional problem of Western European institutions that were planned to operate within a heavily polarised Cold War security environment. 4. As noted, the collapse of the communist block transformed the nature of international power relationships. See Neil Nugent, op. cit., p Ibid.

67 Te Arab Spring phenomenon and European security Provision of the groundwork for a truly functioning European foreign policy. 3. Enhancement of the role of the EU within NATO. 4. Creation of an equitable burden-sharing framework between the EU and the U.S. 5. Enhancement of the political infuence of the EU. 6. European Security as an outcome of the EU s institutional paradigm: A Treaty-based Union. According to a conventional state-centric model defnition, foreign policy consists of the external actions taken by decision-makers with the intention of achieving long-range goals and short-term objectives. Action is constrained by the perceived circumstances of the state on behalf of which the decision-makers are acting its geography, its economy, its demography, its political culture, culture and tradition, its military-strategic situation [6]. In efect the defnition defnes the multilayer prerequisites for a policymaking efciency framework as well as the desired institutional and operational ground on which common approaches to foreign policy issues and security had to be formulated. To start with, the EU has not clearly set a defned long-range goal, which directly refers to a certain teleological ambiguity. European political elites have not defned the eventual aim of the integration process. Afer the end of the Second World War this was defned within the then geopolitical seting and the need to establish an ever closer union of peoples. Today this has been achieved, as Europe has lef its confictual past behind. Yet, despite the realization of the original goal, Europe has failed to defne its post-cold War objective, a reformed raison d être in the new changing international seting. Moving on to the operational level, it is evident that a European system of politically sovereign states cannot by default produce a genuinely common foreign and defence policy due to major incompatibilities in the feld of political culture and tradition that imply divergent views on the macrostrategic planning level. If the EU is to act as a pivotal player in international afairs it needs basic elements7 of implementing a policy, namely: 1. Capability (internal human and material resources, organization, political will) 2. Purpose 3. Means (military, institutional, fnancial) 6. See P. A. Reynolds, An Introduction to International Relations, Longman, London, 1980, p See Ronald Burston, Te external relations of small states, in A. Schon and Arne Olav Brundtland (eds.), Small states in international relations, Nobel Symposium 17, Almqvist & Wiksell, Stockholm, 1971, p. 40.

68 68 George Voskopoulos Te above describe a policy-making capacity framework not disposed by the EU, which is not a United States of Europe, nor a uniform political actor acting in an orchestrated way. As a result, actions decided on the EU level cannot take the form of policies since for an action to constitute policy it must essentially take the form of concrete measures, other than merely verbal statements [8]. National Interests, Legitimacy and CFSP Conventionally approached recognition of legitimate national interests is associated with the application of the International Law. However, it is argued that international law is neither international neither law [9], while P. A. Reynolds considers law at the global level [international law] as a peculiar kind of law, a suggestion that implies idiosyncratically-based interpretations [10]. Similarly, critics of the notion of International Law claim that legal norms vary markedly depending upon their cultural seting. A qualifed conception of law should ensure, inter alia, that the orders (laws) should refect the habits, norms, or needs of those regulated by or subject to them [11]. Te operational norm of the EC/EU has not been that of a United States of Europe [12], a fact that per se sets the ground for policy divergence among EU actors. Under this prism, national policies have all these years been allowed ample space for maneuvering and diferentiation. Te Treaty on European Union (TEU) set the goal of formulating a Common Foreign and Security Policy, in a way that it did not afect critically [13] the vital national interests [14] of EU Member States. As a result, the articles of the Treaty introduced the notion of CSFP on the grounds of unanimity (the Luxembourg Compromise), inter-governmentality and consensual politics and not coercive legal procedures or law-abiding dictates. Under this spectrum, coordination of national foreign and security policies is not a legal but rather political issue depending on the ration between relative and absolute gains. 8. Ibid, p Ibid. 10. See P. A. Reynolds, op. cit., p See the full analysis in Couloumbis T. / Wolf T., International Relations: Power & Justice (2nd edition), particularly chapter 14, International Law: Fact of Fiction?, pp Suggestion rejected by Jacques Santer in an interview in Te European in Critically is defned here as not eliminating vital national interests, concerning the Realist concept of the survival of the state and the sovereign character of a state s modus operandi. 14. E. Plischke estimates that vital national interests are difcult to evaluate, as far as vitalness is concerned. Alternatively vital interests are referred to as irreducible national interests, such as physical, survival, liberty and economic subsistence. See Plischke Elmer, op. cit., p. 54. Also, Keohane R., Te Concept of National Interest: Uses and Limitations, Report of the Commission on the Organization of the Government for the Conduct of Foreign Policy, Washington, Government Printing Ofce, 1976, Appendixes, II, pp

69 Te Arab Spring phenomenon and European security 69 Te Luxembourg Compromise (Luxembourg Agreement) created a fait accompli ever since [15]. Tis stems from the ofcial communiqué of the Luxembourg meeting in January 1966, in which it was stated (point II) that, with regard to the proceeding paragraph, the French delegation considers that where very important interests are at stake the discussion must be continued until unanimous agreement is reached [16]. In practice, this was interpreted as a de facto right of national governments to resist decisions concerning national priorities, an institutional and in a way constitutional way to allow diferentiation. As a result, EU Member States are expected to level with EU decisions, on a voluntary basis (voluntarism), not through legal norms imposed by the European Court [17] or under the pressure of coercive diplomacy. Eventually legal commitments cannot fortify alliances nor boost political integration in a statecentric system of sovereign states. On the contrary, the process should be built on a common Europeanist vision, common interests and enhancement of the inner bonds of the EU through coordination and if possible harmonization. Te issue may be linked, inter alia, to the creation of an ESDI that meant to facilitate collective organizational approaches. Ideological and Structural Difculties in formulating a European Security and Defence Identity Te determination of Europeans and Americans to proceed with the creation of a European Security and Defence Identity (ESDI) in order to enhance European security was expressed in NATO s Rome Summit in November 1991, but its scope was rather limited by its de facto and de jure establishment within NATO, as a European pillar of the Atlantic Alliance. In essence, this was the only viable structural framework the majority of Europeans and Americans could envisage its existence and operational status [18]. Te issue has been viewed under diferent prisms not only between the U.S. and the EU but also amongst EU member states according to the ideological and strategic framework under which they envisaged the European integration process. On the frst level (EU-U.S.), the concept was advocated favourably by both sides of the Atlantic. Washington wished to get European allies more involved in sharing the cost of defence and enhance mutual security. Te American view was that Europe contributed too litle in the Alliance s defence budget. As a result, the economic activation of European allies was a desired outcome, a fact that gave the U.S. a strong motive to support the establishment of an ESDI. However, at the same time the US 15. As suggested, this was interpreted as a de facto right of national governments to resist decisions concerning national interests. See Nugent Neill, op. cit., p For the full text see Te Luxembourg Agreement, 29 January 1966, Bulletin, EC, See Salmon Trevor, "Te Union, CSFP and the European security debate, Te European Community and the Challenge of the Future, Pinter Publishers, London, 1993, pp On this view see W. Taf, Te NATO role in Europe and the U.S. role in NATO, NATO Review, August 1992, n. 4, vol. 40.

70 70 George Voskopoulos wished to ensure that the operational upgrade of Europe would not undermine NATO s vital role in European security. Te ontological and critical question was whether the ESDI would be placed under the aegis and direct control of the Atlantic Alliance. Having these considerations in mind, the American administrations wished to bring about a more equitable burden-sharing framework but at the same time set it within an institutional and operational model that would not undermine transatlantic relations. Argumentation in favour of an ESDI within NATO structure was centered around the need to Sustain NATO s coherence, since the Atlantic Alliance has historically been the guarantor of European security and the strongest link between the U.S. and the EU. Avoid duplication in military hardware, since the Alliance s assets were at hand Te alternative view was that an ESDI formulated outside the Atlantic Alliance s infrastructure would assist the course of Europe towards emancipation and allow it to operate either as a balancer or an alternative model to the American concept of exercising power. Tis development served the strategic aims of certain Europeanists and appeared compatible with the idea of enhanced cooperation amongst those EU members who wished to move on to a deeper level of integration. Te operational application of an ESDI demanded the creation of a European Army. Te foundation of such evolution was laid in the EU Helsinki Summit in December 1999 where EU leaders decided to create a European Army of troops, a rapid reaction force able to act autonomously. Te 1999 Helsinki declaration was heralded as a sign of Europe's willingness to focus on its own security and defence and facilitate the future projection of military power. On the practical and operational level, the decision taken was a plan to transfer responsibility for defence and security to the EU. Although the WEU still remained a shadow defence mechanism, Europeanists suggested that the decision could create the institutional and operational momentum for autonomous and operationally sustainable political action and a way to transfer responsibility for defence and security to the EU. Te agreement on the establishment of a European Army was viewed as a golden opportunity for Europeanists, while analysts estimated that it risked creating prematurely the illusion of European military self-reliance [19]. Te more sceptics viewed the idea under two diferent prisms according to their concept of European integration and the perceived role of the U.S. in world politics. On the one hand, it was regarded as a desired outcome with a view to taking fnancial burdens of America and upgrading the operational capabilities of the EU within the Atlantic framework. On the other hand, it was considered a potential threat to 19. See Philip H. Gordon, Teir Own Army?, Foreign Afairs, July/August 2000.

71 Te Arab Spring phenomenon and European security 71 NATO s coherence [20] and sustainability. Tey suggested that any thought of turning the EU into a militarily self-reliant actor was illusionary, pointless and impractical. Te above described a reality under the given political circumstances within the EU but above all the desire to safeguard transatlantic ties. On the declaration level, the EU decided to beef up the expression of a CFSP with a series of decisions. During the European Council in Cologne in June 1999 [21], EU states decided to materialize what was agreed with the Treaty of Amsterdam (1997). Tis was a step towards the direction set up by the Common Defence Policy, according to Article 17 of the Treaty establishing the EU. In the process, the Treaty of Amsterdam defned rather vaguely the future expression of common European defence [22] as it did not set a fnite goal in the absence of commitment on the part of Member States. At the same time it defned the Atlantic Alliance as the basis of collective defence [23] in Europe. To the same direction pointed the declarations in Cologne [24] and Helsinki [25] in In Helsinki it was evident that Europeans did not dispose of the required political will and muscle, nor were they willing to provide the means in order to operationally sustain the establishment of an autonomous European defence identity. Practically the decisions taken at Helsinki questioned qualitatively the orientation set at Cologne earlier, where EU members decided to institutionally link the WEU to the EU and proceed with limited autonomy on the defence sector. Under this spectrum, a CFSP and Common European Defence Policy would still be part of the wider transatlantic framework. It is doubtful whether the proposed autonomy could be guaranteed without the American consent for the use of NATO s military assets. Te establishment of a European defence pillar within NATO s structure was an American goal too, as Washington wished to provide motives to European allies to allocate more funds for European defence, at a time defence spending in the U.S. was shrinking [26]. 20. Ibid. 21. See Cologne European Council, Annex III of the Presidency Conclusions, 3-4/6/ See Part One, Substantive Amendments, Article 1, # See Treaty on European Union, Declarations Adopted by the Conference, B. Relations Between WEU and NATO in the Framework of the Development of an ESDI Within the Atlantic Alliance, # See Cologne European Council, Annex III of the Presidency Conclusions, 3-4/6/1999, Guiding Principles. 25. See Annex 1 to Annex IV, Presidency Progress Report to the Helsinki European Council on Strengthening the Common European Policy on Security and Defence. 26. During the 1990s, defence expenditure in the U.S. decreased by 40 billion dollars, which was beyond the expectations of the US. See Te Timid Colossus, Te Economist, May 24 th -30 th 1997, p. 55.

72 72 George Voskopoulos In Helsinki it was decided that ΝΑΤΟ and the EU should cooperate in a transparent way [27] to avoid incompatibilities or overlay the operational responsibility of the Alliance. Having in mind the interdependent relationship between political and economic issues and the increasing importance of geoeconomics in the international political arena, it is evident that the focus of the EU on monetary and economic union (EMU) prevented any radical decisions in the defence (security-related) feld. Te estimation on the part of European economic and political elites was that the cost of autonomy would be substantial, since the materialization of this goal could possibly create intra-nato problems afecting the cohesion of the alliance, and also create further friction in transatlantic relations. Te American view had already been expressed in 1997, when Mrs. Albright stated that NATO constitutes the link amongst European states and that the security shield provided by the alliance has always been fundamental for the prosperity promised by the EU [28]: Similar statements by American ofcials had been made in the past with a view to pinpointing that the enhancement of an ESDI [29] and the establishment of a European defence pillar could only take place within NATO s structure [30] leaving no space for alternative plans. Te outcome of divergent views has all these years been a wide compromise on most issues concerning political integration, the CFSP and Common Defence. In the post-cold War era the long road to compromise was inaugurated with EU Treaties. Te Treaty of Maastricht [31] set for the frst time the issue of formulating a common defence policy in order to enhance the European pillar of the Atlantic Alliance. Te Treaty of Amsterdam pinpointed that the common European defence policy of the EU as well as the policies concerning armaments [32] could not be formulated in a way that could not constitute a threat to NATO s cohesion. However, the Treaty of Amsterdam gave CFSP a new boost by upgrading the role of the WEU, paving the way for its institutional linking to the EU. Tis had not been possible since the neutral members in the EU along with the UK [33] had objected to the institutional integration of the WEU into the EU. 27. See paragraph 28 of the Presidency Conclusions. 28. See Enlarging NATO, Te Economist, February 15 th -21 st 1997, p On the rhetoric level that was repeatedly stated during the 1990s see Manfred Worner, NATO Transformed: Te signifcance of the Rome Summit, NATO Review, vol. 39, n. 6, Dec / Willy Claes, NATO and the Evolving Euro-Atlantic Security Architecture, NATO Review, vol. 42, n.1, January See WEU Ministerial Council, Rhodes Declaration, May 1998, p Te Treaty of Maastricht defned once again that on the external afairs level cooperation was only viable and desired at the intergovernmental level. 32. For an analysis of the Treaty of Amsterdam see Simon Hix, Te Political System of the European Union, Macmillan, London, See Ever closer union, 40 years on, Te Economist, March 29 th 1997, p. 47.

73 Te Arab Spring phenomenon and European security 73 Te steps taken illustrated that political integration was not a desired outcome or a priority by many due to national priorities and incompatibilities amongst national foreign policy systems. To this day inter-governmentality and the state-centric model have been the accepted mode of integration and have prevented in essence spill-over practices [34]. Diachronically the dual character of the EU (supranational, intergovernmental) has constituted a particular feature of the EU and depicts its Byzantine uniqueness [35]. Te problems the EU has faced all along the course to European integration should be scrutinized through the institutional peculiarities of the EU, operating through a technocratic framework in conditions of democratic defcit. Problems in Adopting Common Defence Norms Te course of the EU to integration has been a herculean task due to limited scope, necessity and urgency. NATO provided not only security, but also safeguarded the Western World, which by defnition, structure and confguration of power could only have one single leader, the U.S. For several decades the EC/EU lacked an international personality [36] and did not dispose of a political vision nor efcient institutional mechanisms that could co-ordinate national policies. Te frst major post-cold War European crisis in the Balkans illustrated the degree of operational and organizational inefciency of the EU but also the consequences of the lack of a collective strategic culture. Practically the way the transatlantic community has been built prevented the Europeanization of strategic thinking in the old continent. Europeanism, as an ideology and perception, has been overlaid and deprived of the dynamics needed to conceptualize a strong autonomous Europe. Te vagueness concerning the creation of an ESDI that might in time lead to common defence, was pointed out by Manfred Worner, who suggested that the historical process of creating a EU with a common security, which [may] in the long-term [lead to the adoption of], even defence policy" [37]. Te quest for the establishment of an ESDI had been diachronically more or less an arrangement with no power projection capabilities and limited co-ordinated military action [38]. Eventually, such advancement would set the problem of who would have the command of the operations and the military hardware, which 34. For the concept of spill-over and functionalism see David Mitrany, "A Working Peace System" in Brent F. Nelsen and Alexander C-G. Stubb, Te European Union, Readings on the Teory and Practice of European Integration, Macmillan, London, Characterisation by Stanley Hofman in Philippe de Schoutheete, Te Case for Europe, Unity, Disunity and Democracy in the EU, Lynne Rienner, Colorado, See Finn Laursen & Sophie Vanhoonacker (eds.), op. cit. 37. See Werner Manfred, "NATO transformed: Te signifcance of the Rome Summit", op., cit., p See Hyde-Price Adrian, Future Security Systems for Europe in McInnes Colin (ed.), Strategy and Security in the New Europe, Routledge, London, 1992, p. 42.

74 74 George Voskopoulos include the nuclear weapons of powerful European states, which may not be willing to limit their jurisdiction and sovereignty over control of their nuclear arsenals. Prerequisites for Defence Cooperation Eforts or plans to work towards building an ESDI and operationally supported defence capabilities have face the suspicion of Europe being separated from the American-led Atlantic Alliance, a fact that has hindered the establishment of a genuine European Defence Organization [39] or one with European operational autonomy. Tis, in a way demands not simply the formulation and adoption of a common European security paradigm, but also materializing a concrete framework of ESDP. Institutionally this is difcult prior to political integration and a compact strategic vision. Until then the ESDP will be fragmented into state interests and will be operating on a self-help basis. Defence appears to be a diachronic weak point in the process of European integration, since, creating operational capabilities for a European Defence Organization will have to be compliant with NATO dictates [40] and compatible with the ideological restraints imposed on the development of an ESDI. Ever since the end of the Second World War EU members have expressed their wishes to cooperate in the economic and social level, but appear to be unwilling to collectively advance to political integration and give up national prerogatives that could undermine their sovereignty and autonomy [41]. Under this spectrum, eventual cooperation towards building a common defence framework would impose gains but also side-costs, and a loss of autonomy in foreign policy and defence [42] issues that is not desirable by a wide range of European political elites. To a certain extent, the intergovernmental character of the EU points out the suggestion that the key feature of the political structure over the last centuries is that the system is composed of independent political entities mostly states [43], a Realist suggestion that refects aspects of the structural and institutional limitations of the European integration process. Foreign Policy and defence 39. See Jofe Josef, Europe s American pacifer, Foreign Policy, n. 54, Spring 1984, p See Malcolm Rifind, A Decade in Change in European Security, Brassey s Defence Yearbook, p Te term autonomy refers to acting independently, according to national interests and not on a consensual basis. 42. On the defence level, European defence frms remained throughout 1950s, 1960s and 1970s substantially apart from the process of European integration. Tis allowed American frms to take a substantial lead supported by political choices of American administrations. See Jocelyn Mawdsley, Te European Union and Defence Industrial Policy, Bonn International Centre for Conversion, 2003, htp:// 43. See Buzan B., An Introduction to Strategic Studies, Macmillan & IISS, London, 1989, p. 6.

75 Te Arab Spring phenomenon and European security 75 of EU member states bear the fundamental elements of a state-centric world, whose central features [44] can be described as follows: States are the ultimate decision-makers, EU decisions refect the lowest common denominator of multilateral co-operation (a minimum consensus basis), Tere is ideological relationship between the state-centric model and the Realist approach to international relations, as inferred by feature (a), which constitutes an axiom of political realism. State-negotiations among executives and intra-european bargaining are infuenced by domestic political interests and priorities, Te model is characterized by multilevel governance, which implies a certain ability on the part of Member States to act as unitary actors by maintaining individual sovereignty vis-à-vis other members [45]. European security is linked, inter allia, on a number of defning parameters that directly or indirectly refer to the six conventional but substantive Foreign Policy Analysis questions [46] namely 1. Who exercises European foreign policy? 2. What is the nature of the European foreign policy process? 3. What issues constitute the European foreign policy agenda? 4. What instruments are deployed by European foreign policy? 5. What is the context within which policy is made? 6. What are the outputs generated by the policy process? Te questions point directly to the ontology of the desired political, operational and structural prerequisites for enhancing European security in a diversifed and antagonistic international environment under the impact of at times contending intra- European views. Te issue is related among other things to procedural norms established by European Treaties and decision making processes that mean to facilitate common action and bring about desired outcomes. European Security organizational structure and the Arab Spring Te term Arab Spring directly or indirectly refers to a multilayer waves of politicoeconomic changes on a multilevel framework. Tese changes came forward as a means of the internal activation of social and political forces struggling for power and power re-distribution. Te terms of engagement in this multifaceted interplay are 44. Based on the model analysis by Liesbet Hooghe & Marks Gary, Contending Models of Governance in the European Union, op., cit. 45. Ibid, p See White Brian, Te European Challenge to Foreign Policy Analysis, Te European Journal of International Relations, vol. 5, n.1, March 1999, p. 46.

76 76 George Voskopoulos defned, inter allia, by the degree of homogeneity of the Arab world [47] and the level of parcelisation of an assumingly compact in behavioural and cognitive terms space. Divergence in goals, aims and an incompatible conceptualization of domestic order led to an intensifed internal confict, resulting in a perplexed heterogeneity of the actors involved. Te Arab World found itself in a state of multilevel internal transition resulting in the coming to power of three Islamist-led governments in Tunisia, Egypt and Libya. Te fnal outcome of regime change is to be determined by a clash of wills, a clash of abilities and internal capacity. Te will and ability of those who challenged and eventually overthrew the old regimes to structurally impose a post-autocratic domestic order as well as the ability of a secular and Islamist milieu to politically capitalize their victory [48] and impose their own organizational structure. Transitional phases are by default non-permanent and may not provide all the required structural clues for sound forecasting. Tis very fact imposes a thorough analysis of the terms of domestic power struggle, underpinning the potential of the forces involved (i.e. Islamists and secularists) as well as the degree the pillars of domestic order (i.e. Egyptian Army) will be able to retain a privileged status within the newly established order. Transition times critically defne whose interests will be most served and who is going to advance a political order closer to their own image of governance, secular or Islamist. Operationally, constitutionally and cognitively this refers to the traditional international relations question of who gets what, when, where. Within this fuid domestic environment he EU s capacity to infuence internal changes is not only limited but also undesired, since it would risk to intensify the confict. Te Arab Spring phenomenon has been an ongoing process of internal transformation that bears consequences for international security. Te space dimension of the issue makes it a challenge for European security [49] and tests the ability of European partners to engage in common positions and adopt a unifed strategy. As underpinned, over the last year, the shortcomings within the EU s security policy towards its southern neighbourhood have dramatically come to the fore [50]. Te importance of the region for European security is great, yet a number of defning parameters have not allowed European partners to engage in a constructive way. Tese parameters may be categorized as intra-mediterranean and intra-european. 47. See James L. Gelvin, Te Arab Uprisings: What Everyone Needs to Know, Oxford University Press, A defning parameter will be the role of the Army. See for instance the relation between the Muslim Brotherhood and the Army in Egypt as well as their dynamics and ability to advance particular goals as far as the new constitution is concerned. 49. Tis refers to the proximity factor but also to the intensity of this political and social process that constitutes a transitional phase towards a non-defned outcome. 50. See Clara M. O'Donnell, Te European Security Policy and the Euro-Mediterranean Region , Panorama, 2011, pp , htp:// 1/odonnell_en.pdf.

77 Te Arab Spring phenomenon and European security 77 Both these bundle of issues externalized the difculties of the European partners to agree on a common strategy and above all common action, although adopting a common position over general issues was easier. Within the frst bundle we have the domestic peculiarities of the political systems and societies involved in the process of re-organization. In terms of political culture these domestic political forces are diferent from the conventional European political systems. Teir role as agents of political socialization is based on means and processes rather unfamiliar to Europeans. Tis makes involvement and/or engagement difcult, since a diferent cognitive bias as well as distorted at times evaluative judgements operate as setbacks to understanding what is at stake domestically. Domination of national interests operating as centrifugal powers has over time become a main obstacle of partners. EU Common Strategy for the Mediterranean (the Barcelona Process) was an ambitious plan to build multi-level relations with countries across the Mediterranean. Te aim to secure peace, stability and prosperity was not an automated or self-fulflling goal but demanded actions and policy coordination that went beyond the cognitive and strategic capacity of European partners. Historically the outcome of policy coordination and common policy adoption was the result of the interaction amongst a variety of internal constraints and the intensity of external challenges. On the normative level criticism against EU partners choices focused on the longestablished collaboration with the outgoing regimes [51], a fact that should be scrutinized through the realities of international politics. Tis fact points to pragmatism on exercising foreign policy and the need of European democracies to make ends meet in the domain of European security. Another issue arises from the leadership issue in exercising foreign policy and ontology of whose interests are best served [52] is by default a catalyst in fnding a modus operandi amongst politically autonomous actors who express legitimate interests through the spectrum of intergovermentalism. A codifcation of the drawbacks of EU foreign policy points to a number of qualitative and quantitative criteria, namely [53]: It is slow since it has to go through a procedural labyrinth imposed by divergent national interests. Consensus is not a mater of time but of rational choice on the part of a heterogeneous number of states. Under this spectrum it makes sense to suggest that to get 28 member states-among them three global players-to sign up to a common policy is a difcult task. In many cases, national views and perceived interests are so diferent that there is simply no con- 51. For a short but essential description see Clara M. O Donnell, Te European Security Policy and the Euro-Mediterranean Region , ibid. 52. For an historical analysis of certain of these aspects see Jackie Gower, Te European Union Handbook, 2 nd ed., Routledge, NY, See Ulrich Speck, Toward a Sui Generis EU Foreign Policy, htp://carnegieeurope.eu/strategiceurope/?fa=

78 78 George Voskopoulos sensus and therefore no common EU position [54]. Tese setbacks are caused by disunity, a sensible feature of international politics in a state-centric system. Common positions [55] constitute the frst only step towards action. Te second and most important is common action, that is, to provide the material resources to materialise political decisions. Tat is not always happening, since state assets are unique in many senses. First, they constitute a strategic advantage of added value not to be commonly shared. Second, they refect the international prestige of Member States and thus they are not viewed as collective assets. Tird, they exist to support the political aims set in the feld of foreign policy. Tis is of tantamount importance to the more powerful militarily members [56]. Power has ofen been associated with autonomy of action and the ability to produce desired outcomes in diferent ways overtly or covertly illustrated by Tucydides. All of the above related to the EU status as a civilian power and a non unitary state (the statehood and actorness issue). As a non-state the EU is diachronically festered by intra-european competition and policy incompatibilities, evident in several regional crises such as the Balkans, Lebanon and the Arab uprisings. Te success lies in producing win-win situations and avoiding parcelisation, an aim nominally put with the European Security Strategy. Te Arab Spring through the concept of Securitized Idealism Tere is an organizational and structural problem in the quest to look into the Arab Spring. It is an ongoing process, thus, scholars scrutinize a transition period characterized by fuidity, eforts for internal re-organization when all actors are engaged in building up their profles. Te ontological and crucial question to be answered outside the events in each particular Arab state is whether the uprisings will cement an Arab pan-ideology or evolve in a way that emphasizes the specifc political features of these societies and political systems in question. Te Arab world, being the subject of a historical patron-client relationship with the West and its substantial energy provider, has been under the discreet and at times less discreet scrutiny of non-systemic, intrusive actors. Under this spectrum, political and social changes within these states have been the foci of intruding actors foreign and security policies, as it is the case with the EU. Te Arab Spring uprisings were externalised in various national contexts as far as the paterns and demographics of the uprisings are concerned [57] and have a varied 54. See Ulrich Speck, ibid. 55. Common positions do not guarantee action. Tey constitute an intra-european pre-arrangement within the institutional mechanism of the EU. 56. A lot will depend on the way the European External Action Service will manage to operate as a coordination mechanism. 57. See Lisa Anderson, Demystifying the Arab Spring, parsing the Diferences Between Tunisia, Egypt, and Libya, Foreign Afairs 2, 2011, p. 2.

79 Te Arab Spring phenomenon and European security 79 impact on international security. Following the uprisings, outside intervention has been indirect and primarily concerned support, tolerance or rejection of the outgoing regimes. Choices were formulated by the security concerns of powerful out of system actors. Changes were more openly supported when energy security concerns and appeal to Islamic terrorism were absent or limited as was the case with Tunisia, the actual initiator of the Arab uprisings. Tis establishes a strategic link between changes, risks and outside support. In efect these conditions allowed the externalisation of an overt or covert idealism on the part of outsiders and their selective sensitivity to democracy issues. At that time the danger of triggering efects was not evident but states of special geopolitical weight or symbolism such as Egypt are of paramount importance. Normative approaches to international politics issues risk evading parameters clearly defned by security priorities and national interests. Conceptual pragmatism and Political Realism scrutinize them through a value-fact dichotomy (an issue of ethics) and the need to serve priorities defned on the national level. Te concept of securitized idealism bears two fundamental intermingled elements: the frst relates to crude security as a desired outcome and its importance to state survival in a Realist conceptual framework. In an ever-antagonistic world these priorities top the agenda of states. Te second element stems from the normative character of the operating mode of the EU (a union of states using sof power). Tis is based on the UN established order, human rights and democracy and the support for pluralism. Yet, the above may take diferent cognitive and constitutional forms and meaning according to variety of social and political milieu operating on contending value systems characterized by substantial heterogeneity. Te approaches to the Arab Spring phenomenon vary according to the analytical and explanatory tolls used to decode the motives of those internally involved. Idealism [58] has been defned mainly on the merit of what it should be (a regulatory, normative approach) not on what it actually is and the specifc purpose it serves. For instance, in the case of the Arab uprisings the critical question is whether democracy can serve European security. Although such an approach may bear elements of conceptual cynicism, it sets an outsider s evaluation at the kernel of the problem of se - curity and makes a clear distinction between state and private morality [59]. In its Political Realist sense the quest for security may not be compatible with the domestic changes taking place in the Arab World. It might set a confictual course between an unrealistic belief (democracy supports security) and securitized 58. For the case of the US see Fred M. Shelley Orientalism, Idealism, and Realism: Te United States and the "Arab Spring", Te Arab World Geographer, Volume 14, Number 2 / Summer 2011, pp For an in-depth analysis see Te Rt. Hon, the Earl of Bickenberg, Idealism in International Politics, Te Peterborough Press, Peterborough, 1923 htp://

80 80 George Voskopoulos pragmatism (security comes frst). In efect EU states have externalized elements of securitized idealism when they chose to long cooperate with the outgoing regimes in the Arab World. Tis was a conscious choice made by states operating on national interests. Te ability and capacity of the EU to bring about changes was related and defned by the will to produce a new internal order that could aggravate security considerations even security dilemmas. As a result approaches to domestic order have been formulated outside the conventional private ethics dilemma. In this way state priorities dominated the agenda and led to evaluative judgments that imposed specifc policies and eliminated alternative choices supported by a wider public. EU and the Arab Spring: pragmatism and the ability to balance means, values, interests and expectations Under the current unfavourable political and economic circumstances the latest evolution in the feld of CSDP may be defned as satisfactory. As in most cases regarding EU actions, outcomes are the results of multilateral compromises. On December 2013 EU member states decided to enhance and eventually deepen defence cooperation, yet, major European states expressed divergent opinion on the road to materializing such aim [60]. From a Political Realism point of view this makes sense since defence cooperation overtly or covertly relates to ownership and command of national armies. Te latest evolution in European defence leaves litle place for expressing a solid position on issues that top the agendas of national priorities. As pointed out, EU member states regularly fnd agreement on secondary agenda points, but they rarely manage to develop a strong common position on the most vital issues in the EU s Southern and Eastern neighbourhoods, in the Middle East, or in Asia. In many cases procrastinations deprives the EU of opportunities to provide solutions based on urgency and thus operate as a pioneer peace broker. Te power and capacity expectations gap is a hard reality for a union of states struggling to overcome constitutional and fundamental issues of international relations theory, namely, management of power, opportunities for expansion and infuence and terms of cooperation among states disposing diferentiated means. Tese realities refect the policy capacity of the EU and the need to cognitively and operationally devise plans for fexible cooperation or a sui generis modus operandi [61]. 60. See France, Germany and UK show discord on EU defence, EU Observer, htp://euobserver.com/defence/ See the analysis in Ulrich Speck, Toward a Sui Generis EU Foreign Policy, htp://carnegieeurope.eu/strategiceurope/?fa=

81 Te Arab Spring phenomenon and European security 81 Further steps need to be taken yet, gradualism and international politics realities can not be overlaid or subdued to abstract ideals [62]. Regarding the Arab Spring the ontological question set decades ago was whether the Mediterranean region constituted centre, frontier or crossroads [63]? In essence the question referred to the way the region would be cognitively and strategically conceived by EU partners and its assumed role for European security. Te evaluating process would eventually lead to the adoption of policies to ft the set criteria and aims of a Europe of states not a State of Europe [64]. Te motives of European partners to get involved in the region were diferent and this defned even the intensity of their involvement. Te Arab Spring phenomenon has so far illustrated a twin-pillar problematic corpus. First, that the democracy, human rights and the rule of law [65] is a desired goal in the Arab World, yet, European leaders wish to materialise it only by enhancing security. Tis depicts the conceptual framework of the term securitized idealism, a process that needs to be approached through understanding and explaining, two valuable tools in international relations theory. Under this spectrum of securitised conditionality any efort to place European policy vis-à-vis the Arab revolts under an idealist prism risks to miss reality and lead to unfounded assumptions. When it comes to outcomes of uprisings in the Arab world we should look into causal paterns as to why domestic changes took the form of diferent processes. Te critical question to be asked is why these outcomes were dissimilar and also why the changing mood of the Arab Spring has not afected all Arab states. Tere is an operational and strategic need to make a clear distinction between realistic expectations and idealistic approaches or between what international relations scholars see in the Arab Spring and what the average non-professional understands. Under this spectrum approaches to expected outcomes should have a descriptive rather that a prescriptive cornerstone to avoid escape reality. Te term democratic change is vague when in comes to describing a struggle among domestic actors whose appreciation of democracy is far from what we conventionally conceptualize in Europe or the US. Western atitude to the phenomenon is far from idealistic and may be described through a selective idealism (securitized idealism) based on the security priorities of out of system intrusive actors and their national goals. Te changes introduced in the countries where regime change took place have caused worries to Americans and 62. For a more optimistic under the circumstances approach see the analysis in Antonio Missiroli, European defence to be continued, European Union Institute for Security Studies, December See Roberto Aliboni, European Securiy across the Mediterranean, Chaillot Paper 2, March Terms used by Fred M. Shelley, op., cit. 65. See Communication from the Commission to the Council and the European Parliament of 21 May 2003, "Reinvigorating EU actions on human rights and democratisation with Mediterranean partners-strategic guidelines", COM(2003) 294.

82 82 George Voskopoulos Europeans. Under this political Realist spectrum the Arab Spring is seen either as a threat or an opportunity and may be linked to the concept of imperial stretch and the multilevel pressures for a newly emerging global order [66]. 66. See Lynn H. Miller, Global order: Values and power in international politics, Westview Press, Boulder, 1990.

83 ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ. ΑΝΑΣΧΕΣΕΩΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΧΕΤΙΚΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ [1] Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος National and Kapodistrian University of Athens Abstract: It is a fact that the global climate change has had a catalytic efect on the geographic area of the Arctic Zone, with the Arctic Ocean as epicenter, since the ice meltdown has made it navigable and traversable. Te efects on a global geopolitical level are extremely important and drastically alter the hitherto applied geopolitical analytical theories that spawned the 'Strategy of Containment', which are, inter alia, based on the 'geophysical containment' of the Continental Power from the Arctic Ocean, and a considerable part of its regional seas. Given that a multi-polar, active geopolitical supra-system, of economic, commercial, fnancial, and mainly energy competition among inter-acting and inter-dependent international actors, poles of power and infuence is under full development, as well as the strict limitation of the use of nuclear weapons by the national military doctrines of the powerful international poles of it, a new challenge emerges from the warm waters of the North Atlantic and North Pacifc Ocean. With the certainty that the Strategy of Containment and the Logic of Deterrence have historically been theoretical and operational successful milestones for humanity, the Western Community is required to cope with this challenge with clarity and stability. Within the strict geopolitical context, and taking into consideration the geophysical changes that make the Arctic Ocean, an additional accessible and usable geopolitical feld for geostrategic competition in transport, in energy research and scientifc and legitimate military 'setlements', we conclude that the classic concept of the Kennanian term of 'Containment', based on the traditional Anglo-Saxon theoretical geopolitical models of Mackinder and Spykman, evolves into a new concept, that of 'Containment Antagonism', at least in reference to the Northern geographical sections of the Atlantic and Pacifc Oceans, with potential application to the entire systemic geopolitical analytical methodological model and therefore the synthetic global geostrategic game, within the relentless geopolitical context, set by the active geopolitical supra-system between Continental and Naval Powers during the 21th century. 1. Τμήμα του παρόντος αναλυτικού δοκιμίου έχει προδημοσιευτεί στο Journal, Foreign Afairs τον Οκτώβριο του 2013, υπό τον Τίτλο Sotiropoulos Ioannis, P., Russia s Emergence from the Ice. Climate Changes and the Principles of the New Geopolitics, Foreign Afairs, Hellenic Edition, issue no 19, October, 2013, pp (8.500) Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

84 84 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Περίληψη: Είναι γεγονός ότι, η παγκόσμια κλιματική αλλαγή έχει επηρεάσει καταλυτικά την γεωγραφική περιοχή της Αρκτικής Ζώνης με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό, αφού η τήξη των πάγων τον έχει καταστήσει τον πλεύσιμο και κατά συνέπεια διελεύσιμο. Οι συνέπειες σε πα γκόσμιο γεωπολιτικό επίπεδο είναι εξαιρετικά σημαντικές μεταβάλλοντας δραστικώς τις έως τώρα εφαρμοσμένες γεωπολιτικές αναλυτικές θεωρίες που γέννησαν την Στρατηγική της Ανασχέσεως, οι οποίες inter alia, στηρίζονταν και στην γεωφυσική ανάσχεση της Ηπειρωτικής Δυνάμεως από τον Αρκτικό Ωκεανό, και ικανό τμήμα των περιφερειακών σε αυτόν θαλασσών. Με δεδομένο ότι, ένα πολύ-πολικό, δρων γεωπολιτικό υπέρ-σύστημα, οικονομικού, εμπορικού, χρηματοοικονομικού, και ενεργειακού κυρίως ανταγωνισμού μεταξύ των διεθνών αλληλεπιδρώντων και αλληλοεξαρτώμενων δρώντων, βρίσκεται υπό διαμόρφωση, αλλά και ο δραστικός περιορισμός της χρήσης πυρηνικών όπλων από τα εθνικά στρατιωτικά δόγματα των διεθνών πόλων ισχύος και επιρροής του, μία νέα πρόκληση αναδύεται από τα θερμά ύδατα του Βορείου Ατλαντικού και Βορείου Ειρηνικού Ωκεανού. Με την βεβαιότητα ότι η Στρατηγική της Ανασχέσεως και η λογική της Αποτροπής αποτελούν ιστορικώς θεωρητικά και επιχειρησιακά επιτυχή ορόσημα για την ανθρωπότητα, η Δυτική Κοινότητα καλείται να ανταπεξέλθει στην ανωτέρω πρόκληση με διαύγεια και σταθερότητα. Υπό το αυστηρό γεωπολιτικό πρίσμα, και λαμβάνοντας υπ όψιν τις γεωφυσικές μεταβολές που καθιστούν τον Αρκτικό Ωκεανό, ένα επιπλέον προσβάσιμο και αξιοποιήσιμο γεωπολιτικό πεδίο γεωστρατηγικού ανταγωνισμού στις μεταφορές, στις ενεργειακές έρευνες και την επι στημονική και στρατιωτική νόμιμη εποίκισή του, συμπεραίνουμε ότι η κλασσική έννοια του όρου της Κεννανικής Ανασχέσεως με την χρήση των παραδοσιακών αγγλοσαξονικών θεωρητικών αναλυτικών γεωπολιτικών μοντέλων των Mackinder, Spykman, μετεξελίσσεται σε μία νέα έννοια, αυτή του Ανασχετικού Ανταγωνισμού, τουλάχιστον αναφορικώς με τα Βόρεια γεωγραφικά τμήματα του Ατλαντικού και του Ειρηνικού Ωκεανού, με πιθανή εφαρμογή στο σύνολο του συστημι κού γεωπολιτικού αναλυτικού μεθοδολογικού προτύπου και κατά συνέπεια του συνθετικού παγκόσμιου γεωστρατηγικού παιγνίου, στο αμείλικτο γεωπολιτικό πλαίσιο που θέτει το δρων γεωπολιτικό υπέρ-σύστημα μεταξύ Ναυτικών και Ηπειρωτικών Δυνάμεων κατά τον 21 ου αιώνα. All the seas, in every quarter, are as brothers to one another. Why, then, do the winds and waves of strife, rage so turbulently throughout the world? Ποίημα του Μέγα Meiji, 明治大帝,), 122ου Ιάπωνος Αυτοκράτορος, παππού του Αυτοκράτορος Hirohito. Butow, Robert, Tojo and the Coming of the War, Princeton University Press, Princeton, NJ, Geography is the most fundamental factor in foreign policy because it is the most permanent" Nicholas J. Spykman., Te Geography of the Peace, Harcourt Brace, New York, Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η Στρατηγική της Ανασχέσεως απετέλεσε την ακρογωνιαία λίθο του διεθνούς οικοδομήματος, στο πλαίσιο του οποίου διεξήχθησαν οι διεθνείς σχέσεις τουλάχιστον κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Μαζί με την λογική της Αποτροπής συνετέλεσαν στην ασφαλέστερη λειτουργία του διπολικού διεθνούς συστήματος για αμφότερες τις συμμαχίες του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας.

85 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 85 Αφενός η ιστορική αυτοαναίρεση της Σοβιετικής Ενώσεως το 1991, αφετέρου η παρεπόμενη αυτοδιάλυση της στρατιωτικό-πολιτικής συμμαχίας της οποίας ηγείτο, οδήγησαν το διπολικό διεθνές σύστημα στην διαδικασία επαναπροσδιορισμού του μέσω ενός μεταβατικού σταδίου δημιουργικού χάους πριν αυτό επανέλθει στην ισορροπία του με νέες όρους, σταθερές και δεδομένα. Σε αυτό το νέο σύστημα, η λογική της Ανασχέσεως της Ηπειρωτικής Δυνάμεως από τις Ναυτικές Δυνάμεις έχει σαφέστατο στρατηγικό ρόλο να διαδραματίσει, ο οποίος δύναται να αναπτυχθεί εντός του πλαισίου των νέων χαρακτηριστικών, τάσεων και αναγκών του διεθνούς συστήματος, και πάντως με λιγότερο στρατιωτικοποιημένα μέσα σε σύγκριση με εκείνα που χρησιμοποίησε η Στρατηγική της Ανασχέσεως του περασμένου αιώνα. Με καταλυτικό παράγοντα την κλιματική αλλαγή, η οποία επιφέρει την πλευστότητα του Αρκτικού Ωκεανού, η παραδοσιακή ψυχροπολεμική εκδοχή της «Στρατηγικής της Ανασχέσεως», μετεξελίσσεται, συμφώνως προς τις επιταγές του συγχρόνου διεθνούς περιβάλλοντος, σε αυτήν της «Στρατηγικής του Ανασχετικού Ανταγωνισμού» [2] 1. Μεταβολή των πλανητικών γεωπολιτικών δεδομένων. Πλεύσιμος και διελεύσιμος είναι πλέον ο Αρκτικός Ωκεανός. Οι μεταβολές στην Αρκτική Ζώνη Ως γνωστόν, ο θεμελιωδέστερος πυλώνας στον οποίον εδράζεται η εξωτερική πολιτική ενός υγιώς λειτουργούντος κράτους είναι η γεωγραφία. Και τούτο, διότι ως έχει σημειώσει ο Πλοίαρχος Nicholas J. Spykman, στο έργο του «Η Γεωγραφία της Ειρή νης», ( Te Geography of the Peace ), το 1944, αποτελεί τον σταθερότερο από όλους τους υπολοίπους παράγοντες οι οποίοι συνδιαμορφώνουν την εξωτερική πολιτική ενός κράτους. Στην εποχή μας βιώνουμε μία εξαιρετικά σημαντική μεταβολή του εν λόγω πυλώνος ως αποτέλεσμα της πλανητικής κλιματικής αλλαγής με ιδιαιτέρως εντυπωσιακό αποτέλεσμα στον Φυσικό Χώρο του Αρκτικού Ωκεανού. Όντως, οι Πρωτογενείς Γεωγραφικοί Χώροι, [3] ήτοι ο Φυσικός (υποδομικός) 2. Ο όρος «Ανασχετικός Ανταγωνισμός» εισάγεται, από τον συγγραφέα, για πρώτη φορά στην Γεωπολιτική σκέψη και επιστήμη, δηλώνοντας την ποιοτική μεταβολή που υπέστη ο όρος «Ανάσχεση» των Κλασσικών Αγγλοσαξονικών Γεωπολιτικών Θεωριών, ως αποτέλεσμα της έναρξης της τήξης των πάγων στον Αρκτικό Ωκεανό και εν πολλοίς διαδέχεται τον τελευταίο. 3. Για την αναλυτική μεθοδολογική θεμελίωση των επιστημονικών κλάδων της Γεωγραφίας, επιστημολογικό προσδιορισμό και καθιέρωση των εννοιών της Γεωπολιτικής Αναλύσεως και Γεωστρατηγικής Συνθέσεως, όρα Μάζης, Ιωάννης Θ., Γεωπολιτική. Η Θεω ρία και η Πράξη, Παπαζήση, Αθήνα, 2002, σελ Επίσης, Μάζης, Ιωάννης, Θ., Μεταθεωρητική Κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής. Το Νεοθετικιστικό Πλαίσιο, Μέρος Τέταρτον, Παπαζήση, Αθήνα, 2013, σελ και Mazis, Ioannis T., Methodology for Systemic Geopolitical Analysis according to the Lakatosian model, Seminar Avrasya Enstitusu İstanbul Universitesi, 5 March, 2014, Instabul, Turkey.

86 86 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Χώρος [4] του Βορείου Πόλου, Αρκτικού Ωκεανού και Αρκτικής Ζώνης εκτεινόμενη ως τα όρια του Αρκτικού Κύκλου και ο Στοιχειώδης (υποδομικός) Ανθρωποχώρος [5] που συνιστούν οι ανθρώπινες τοπικές κοινωνίες εντός του ιστορικού χρόνου, μεταβάλλονται ραγδαίως επιφέροντας καίριες ποιοτικές και ποσοτικές αλλαγές στο γεωπολιτικό περιφερειακό υποσύστημα, το οποίο επικεντρώνεται γεωγραφικώς πέριξ του Αρκτικού Ωκεανού εκτεινόμενο έως και τις γεωγραφικές συντεταγμένες του Αρκτικού Κύκλου [6]. Πράγματι, όλες οι επιστημονικές παρατηρήσεις για τις γεωφυσικές, γεωλογικές και γεωγραφικές ραγδαίες μεταβολές που υφίσταται το σύνολο των φυσικών στοιχειών, με προεξέχον αυτό της αναγλύφου μορφολογίας και εδαφικής εκτάσεως του παγωμένου τμήματος του Αρκτικού Ωκεανού, συνηγορούν ότι το εν λόγω φαινόμενο εξελίσσεται με εκρηκτική δυναμική. Έχοντας υπ όψιν, ότι η περιοχή βορείως του Αρκτικού Κύκλου αποτελεί το 8% της συνολικής εκτάσεως της υδρογείου και το 15% του εδάφους της [7], γίνεται αντιληπτό πως η οιαδήποτε εξέλιξη σε αυτό το γεωγραφικό τμήμα λαμβάνει διαστάσεις πλανητικής κλίμακας, διότι μεταβάλει, inter alia, την συνιστάμενη του υπάρχοντος πλανητικού γεωπολιτικού πλαισίου αλλά και αυτή των διεθνών σχέσεων. Ενώ οι θερμοκρασίες αυξάνουν ραγδαίως, η πενταετία κατεγράφη ως η θερμότερη στην ιστορία της Αρκτικής. Αρκεί να σημειωθεί πως στις 30 Ιουνίου 2011, η θερμοκρασία στο Baroow της Αλάσκας παρέμεινε για 86 συνεχείς ημέρες άνω του σημείου πήξεως του ύδατος, με προηγούμενο ρεκόρ τις 68 ημέρες το 2009 [8]. Αντιστρόφως, η παγωμένη Αρκτική έκταση το Σεπτέμβριο του 2012 [9] ήταν η μικρότερη στην ιστορία της Αρκτικής με 3,41 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή 3,3 εκατομμύρια χιλιόμετρα λιγότερα από τον μέσο όρο της περιόδου [10]. Η προφανής απώλεια μάζας στο συγκεκριμένο σημείο του πλανήτη, έχει ως αποτέλεσμα την μετατόπιση των μοιρών κλίσεως του άξονος της υδρογείου και την με4. Μάζης, Ιωάννης Θ., Γεωπολιτική. Η Θεωρία και η Πράξη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σελ Ibid, σελ και Mazis, Ioannis T., Methodology for Systemic Geopolitical Analysis according to the Lakatosian model, Seminar Avrasya Enstitusu İstanbul Universitesi, 5 March, 2014, Instabul, Turkey. 6 Ο Αρκτικός Κύκλος είναι ένας από τους πέντε παράλληλους κύκλους γεωγραφικού πλάτους που σηματοδοτούν τους χάρτες της Γης. Είναι ο παράλληλος γεωγραφικού πλάτους βόρεια του Ισημερινού. Ο Αρκτικός κύκλος χωρίζει την Αρκτική ζώνη από την Βόρεια Ήπια Ζώνη της κυρίας Εύκρατης ζώνης. Ονομάζεται Αρκτικός γιατί αντιστοιχεί στο νοτιότερο άκρο του αστερισμού της Μεγάλης Άρκτου. 7. Borgerson, Scot, Te Coming Arctic Boom. As the Ice Melts, the Region Heats Up, Foreign Afairs, vol. 92, no 4, July/August 2013, pp , p Overland, J., Bhat, U., Key, K, Liu, Y., Walsh, J., and Wang, M., Temperature and Clouds, Arctic Report Card, NOAA, November Επεξεργασμένη φωτογραφία-χάρτης, Νο 2, Η Αρκτική Ζώνη, με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό, υπό τήξη. 10. Ria Novosti,

87 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 87 τακίνηση των πόλων της. Φαινόμενο που ανατροφοδοτείται όσο η θερμοκρασία παραμένει υψηλή στον Αρκτικό, φέρνοντας τον Βόρειο Πόλο κατά περίπου είκοσι (20) εκατοστά κοντύτερα στην Γροιλανδία ανά έτος [11]. Τέλος, η μείωση του μέσου όρου ηλικίας του πάγου, από 40% άνω των 5 ετών στα τέλη της δεκαετίας του 1980, σε 5% τον Σεπτέμβριο του 2001 [12], αλλά και η ραγδαία μείωση του συνολικού όγκου του κατά 66%, σε σχέση με τον μέσο όρο της περιόδου [13], καθιστούν σαφές πως ο Αρκτικός Ωκεανός έχει προ πολλού απολέσει τον παγίως παγωμένο χαρακτήρα του, καταγράφοντας σαφέστατη και ταχεία ροπή στην τήξη και την θραύση από τα διερχόμενα πλοία [14]. Ιδιαίτερα για τα τελευταία, το γεγονός ότι ο Αρκτικός Ωκεανός κατέστη πλέον πλωτός σχεδόν καθ όλη την διάρκεια του χρόνου, κάτι απαγορευτικό τις προηγούμενες δεκαετίες, αφενός μειώνει την απόσταση μεταξύ των λιμένων αναχωρήσεως και αφίξεως, αφετέρου συμπιέζει δραστικώς το χρόνο ταξιδίου, εγκαινιάζοντας νέες διαδρομές διαμετακομιστικών υπηρεσιών, και όχι μόνο. Για παράδειγμα, ένα φορτηγό πλοίο αναχωρώντας από το λιμάνι του Ρότερνταμ και καταλήγοντας στην Yokohama της Ιαπωνίας χρησιμοποιώντας την νέα Βόρεια Θαλάσσια Οδό, κατά μήκος της βορειοτέρας Ρωσικής ακτογραμμής, συντομεύει το ταξίδι του κατά 3,900 ναυτικά μίλια μειώνοντας τον απαιτούμενο χρόνο από 33 σε 20 ημέρες ναυσιπλοΐας, με τις συνεπακόλουθες ευεργετικές συνέπειες, πρωτίστως στα κόστη των καυσίμων, της αποζημίωσης των πληρωμάτων και της εν γένει μηχανικής και πάσης φύσεως φθοράς των πλοίων [15]. Επίσης, πλέοντας μέσω Βορείου Θαλασσίας Οδού αποφεύγονται τα στενά του Γιβραλτάρ, η Μεσόγειος και η Διώρυγα του Σουέζ, γεωγραφικά σημεία σημαντικής κυκλοφορικής συμφορήσεως, ενώ επιπλέον, οι μεταφορές καθίστανται πόρρω ασφαλέστερες καθώς τα δρομολόγιά τους δεν διαπλέουν μέσω των επικινδύνων πειρατικών υδάτων των στενών του Άντεν και του Malacca. 11. Geophysical Research Leters, Online Journal, American Geophysical Union, htp://onlinelibrary.wiley.com/journal/ /(issn) Επίσης, αποστολή Gravity Recovery and Climate Experiment, (GRACE), NASA. Βεβαίως δεν πρέπει να υποβαθμιστεί και η «συμβολή» της τήξης του πάγου και στην Ανταρκτική για το φαινόμενο αυτό. Ο ρυθμός της τήξης των πάγων στην περιοχή της είναι δέκα (10) φορές ταχύτερος από ότι ήταν πριν 600 χρόνια με θερμοκρασία ατμόσφαιρας μόλις 1,6 βαθμούς υψηλότερη. Όρα Dr. Nerrilie Abram Research για το Australian National University. 12. Emmerson, Charles and Lahn, Glada, Arctic opening: Opportunity and Risk in the High North, Te Energy, Environment and Development Programme (EEDP), Lloyd s for Chatham House, Chatham House (RIIA), London, 2012, p Ibid., p Επεξεργασμένες φωτογραφίες-χάρτες, Νο 3.1, Η παραδοσιακή αδυναμία πλεύσης του Αρκτικού Ωκεανού, Νο 3.2, Πλεύσιμος και διελεύσιμος είναι πλέον ο Αρκτικός Ωκεανός και Νο 4, Η Γροιλανδία σε τήξη κατά το Θέρος του Ria, op. cit. Επίσης, Χάρτης, Νο 5, Το νέο «Βορειοδυτικό Πέρασμα», και η νέα «Βόρεια Διαδρομή»: Το παράδειγμα.

88 88 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Αναφορικώς προς τα ενεργειακά αποθέματα υδρογονανθράκων και φυσικού αερίου, τα νέα γεωγραφικά και γεωφυσικά δεδομένα δίνουν την δυνατότητα εύκολης σχετικώς προσβάσεως και αντλήσεώς τους, με την αρωγή της εξελιγμένης τεχνολογίας. Τα αποθέματα υδρογονανθράκων εγγίζουν το 10,5% και αυτά φυσικού αερίου τα 25,5% των παγκοσμίων, αντιστοίχως, ενώ σύμφωνα με την US Geological Survey οι αριθμοί πρόκειται να αυξηθούν φθάνοντας το 22% των παγκοσμίων μη-ανακαλυφθέντων αποθεμάτων υδρογονανθράκων και φυσικού αερίου [16]. Κατά συνέπεια, καθίσταται σαφές, ότι τόσο στον τομέα των ναυσιπλοϊκών μεταφορών όσο και σε αυτόν της ενεργειακών αποθεμάτων, αμφότεροι δευτερογενείς (υπερδομικοί) χώροι [17], πολλώ δε μάλλον με την σύνθεση της δυναμικής τους και την νομοτελειακή αλληλεξάρτηση τόσο μεταξύ τους, όσο και με τον τριτογενή (υπερδομικό) χώρο, τον Εθνο-κρατικό/Εθνοτικο-κρατικό, πολιτικό-πολιτισμικό χώρο [18] των κυριάρχων κρατών ως διεθνών δρώντων στην ευρύτερη περιοχή, το γεωπολιτικό υποσύστημα της Αρκτικής Ζώνης καθίσταται πεδίο όπου λαμβάνουν χώρα κοσμογονικές αλλαγές, οι οποίες πρόκειται να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την συνολική λειτουργία του πλανητικού γεωπολιτικού συστήματος, και πιθανόν να επιδράσουν καθοριστικά την μελλοντική κατανομή ισχύος των διεθνών δρώντων, τουλάχιστον μεσοπροθέσμως. 2. Η αναλυτική Γεωπολιτική βάση της «Στρατηγικής της Ανασχέσεως». Οι Κλασσικές Αγγλοσαξονικές Γεωπολιτικές Θεωρίες Εξαιρετικά συνοπτικά θα παραθέσουμε την Αγγλοσαξονική γεωπολιτική θεώρηση ως αναλυτική βάση της Γεωστρατηγικής [19] της Ανασχέσεως, όπως προκύπτει από τις μελέτες του Βρετανού καθηγητή Sir Halford Mackinder και του Αμερικανού Πλοιάρχου Nicholas Spykman, οι προσεγγίσεις των οποίων επηρέασαν θεμελιωδώς, 16. Mazis, I., T., Une Nouvelle Équilibre Strategique Internationale et Mediterraneenne: l'infuence Russe et Chinoise au Sous-Systeme Euro-Mediterraneen, 22eme Session de la Fondation Mediterraneenne d'études Strategiques Athenes, Avril, Επίσης, όρα Borgerson, Scot, Te Coming Arctic Boom. As the Ice Melts, the Region Heats Up, Foreign Afairs, vol. 92 no 4, July/August 2013, pp Μάζης, Ιωάννης Θ., Γεωπολιτική. Η Θεωρία και η Πράξη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σελ Ibid., σελ Ο πλήρης και επιστημονικός διαχωρισμός των εννοιών και των ορισμών των όρων της γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής, συνετελέσθη μόλις προσφάτως από τον Καθηγητή Ιωάννη Θ. Μάζη, όρα Μάζης, Ιωάννης, Θ., Γεωπολιτική. Η Θεωρία και η Πράξη, Παπαζήσης, Αθήνα, 2002, σελ Επίσης, Μάζης, Ιωάννης, Θ., Μεταθεωρητική Κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής. Το Νεοθετικιστικό Πλαίσιο, Μέρος Τέταρτον, Παπαζήσης, Αθήνα, 2013, σελ

89 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 89 αν όχι διαμόρφωσαν την αρχιτεκτονική και τις πολιτικές του ΝΑΤΟ στην μεταπολεμική εποχή [20]. Σύμφωνα με τον Mackinder [21] βασικές ορολογίες που προσδιορίζουν αντίστοιχες θεμελιώδεις έννοιες στην παγκόσμια γεωγραφία και επηρεάζουν άμεσα την γεωπολιτική ισχύ είναι: Ο όρος Heartland, «Καρδία» ή «Ζώνη-Άξονας» που υιοθετήθηκε το 1919, (εκσυγχρονίζοντας τον όρο Pivot Area, «περιοχή του Έστωρος» του ιδίου του Mackinder του 1904), που αναφέρεται στην ηπειρωτική μάζα της Κεντρικής Ευρασίας, περιμετρικά της οποίας υπάρχει ένας «εσωτερικός δακτύλιος», inner crescent, αποτελούμενος από τα παράκτια κράτη της Ευρώπης, Βορείου Αφρικής, Μέσης Ανατολής και Νοτίου Ασίας. Ακόμα μακρύτερα από την «Καρδία» υπάρχει ο «νησιωτικός ή εξωτερικός δακτύλιος», outer crescent, αποτελούμενος από τις ηπείρους της Ωκεανίας, Αφρικής και Αμερικής. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι κάθε οργανωμένο κράτος με εσωτερική συνοχή και κυριαρχία επί της «Καρδιάς», Heartland, δηλαδή η Ηπειρωτική Δύναμη (όρα Ρωσία) θα μπορούσε εύκολα, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, να συσσωρεύσει και να αυξήσει στο μέγιστο τις παραδοσιακές μορφές ισχύος, ηπειρωτική και τη ναυτική, κυριαρχώντας στην «Παγκόσμια Νήσο», World Island, δηλαδή στο σύνολο της Ευρασίας και της Αφρικής και εν τέλει σε όλη την Υδρόγειο. Αυτή του η σκέψη συνοψίζεται στο απόφθεγμά του:«όποιος ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη, εξουσιάζει την Καρδία [της Ευρασίας]. Όποιος ελέγχει την Καρδία [της Ευρασίας] εξουσιάζει την Παγκόσμιο Νήσο. Όποιος ελέγχει την Παγκόσμιο Νήσο εξουσιάζει τον Κόσμο» [22]- Who rules East Europe commands the Heartland. Who rules the Heartland commands the World Island. Who rules the World Island commands the World. 20. Τμήμα της ανάλυσης των Κλασσικών Αγγλοσαξονικών Γεωπολιτικών Θεωριών δύναται να συμπίπτει με τμήμα παρόμοιας ανάλυσης, το οποίο αποτελεί μέρος της Εισηγήσεως μας: Sotiropoulos, Ioannis, P., Te Arab-Muslim Uprisings as a Phenomenon for the Containment of Russia, Minutes of the International Scientifc Conference: Te Uprisings in the Arab-Muslim World: Peace and Stability Issues in the Mediterranean, Collective, Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies, School of Philosophy, National and Kapodistrian University of Athens, December 2012, Athens, Limon Publication. 21. Ο Mackinder παρουσίασε τα ευρήματά του σε τρεις διαδοχικές φάσεις: Το 1904 στο άρθρο του Te Geographical Pivot of History που φιλοξενήθηκε στο Geographical Journal, θέτοντας τις βάσεις της θεωρίας του μίλησε για την στρατηγική αξία της γεωγραφικής «περιοχής του Έστωρος» στην παγκόσμιο πολιτική, το 1919 στο βιβλίο του Democratic Ideals and Reality. A Classic Work of Geography and World Power, επανεκτίμησε το πρότυπό του συρρικνώνοντας την «περιοχή του Έστωρος» και μετονομάζοντας την σε «Καρδιά» και τέλος το 1943 στο άρθρο του Te Round World and the Winning of Peace στο Foreign Afairs, επανέλαβε την αξία των θεωριών του επανεξετάζοντας τες σε συνάρτηση με τα εξελιγμένα στρατιωτικά και τεχνολογικά μέσα της εποχής. 22. Χάρτης, Νο 6, Η γεωπολιτική θέαση της υδρογείου από τον Sir Halford Mackinder, Perry-Castaneda Library Map Collection, University of Texas at Austin.

90 90 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Όπως φαίνεται, ο Mackinder πίστευε ότι οι ηπειρωτικές πεδινές μάζες της Κεντρικής Ευρασίας έχουν τεράστια γεωπολιτική σημασία. Η άποψη αυτή βασίζεται στο γεγονός ότι έχουν μεγάλο βαθμό αυτάρκειας σε φυσικούς πόρους και η ενδοχώρα τους είναι αχανής σε σχέση με τις ανθρώπινες ανάγκες και δραστηριότητες, αφήνοντας, μεταξύ άλλων, περιθώριο για στρατιωτικούς ελιγμούς όπου είναι απαραίτητο. Επιπλέον, η γεωγραφική περιοχή της γεωπολιτικά αναβαθμισμένης Ανατολικής Ευρώπης, της εν δυνάμει πηγής παγκοσμίου ισχύος, προστατεύεται περιμετρικά από οροσειρές (Ουράλια, Καύκασο, Τρανσυλβανικές Άλπεις, Άλπεις), μεγάλα ποτάμια και λίμνες (Βόλγα, Δούναβη, Κασπία Θάλασσα, Λίμνη Αράλη) και την Αρκτική Ζώνη. Αυτό όμως αποτελεί και ένα γεωστρατηγικό μειονέκτημα, καθώς δεν παρέχει ένα στρατηγικό, ασφαλές, λειτουργικό λιμένα προκειμένου η Ηπειρωτική Δύναμη να αξιοποιήσει του ανεξάντλητους πόρους της ενδοχώρας της ηπείρου και να οικοδομήσει έναν κυρίαρχο στόλο για να επικρατήσει έναντι των Ναυτικών Δυνάμεων, (όρα ΗΠΑ, Η.Β., φιλελεύθερες, εμπορικές καπιταλιστικές δυνάμεις). Πράγματι, μετά την Μογγολική Αυτοκρατορία, η Ρώσικη Αυτοκρατορία, μετέπειτα η Σοβιετική Ένωση, και στις ημέρες μας η Ρωσική Ομοσπονδία, κατά την ιστορική χρονική περίοδο που προηγείται της έναρξης της βαθμιαίας τήξης των πάγων στην Αρκτική Ζώνη, δεν είχε πρόσβαση σε μή-παγωμένο λιμένα κατά τη διάρκεια του χειμώνα ή σε κάποιον με ανεμπόδιστη δίοδο, μη ελεγχόμενη από ανταγωνιστικούς παράγοντες, καθώς τα βόρεια λιμάνια και αυτά της Οχοτσκικής Θάλασσας αποκλείονταν από τον πάγο το χειμώνα, ενώ αυτά της Βαλτικής, της Μαύρης Θάλασσας και του Μούρμανσκ καθώς και οι έξοδοι του Βλαδιβοστόκ ελέγχονταν από άλλα κράτη, φίλια προς τις Δυτικές Δυνάμεις [23]. Πράγματι, τα λιμάνια της Βαλτικής Θάλασσας ελέγχονται από τη Γερμανία και την Δανία, μέλη του ΝΑΤΟ, τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας από την Τουρκία και την Ελλάδα, επίσης μέλη του ΝΑΤΟ, το Μουρμάνσκ ελέγχεται από τη Νορβηγία, μέλος του ΝΑΤΟ και το Βλαδιβοστόκ από την Ιαπωνία και τη Βόρεια Κορέα, στενούς σύμμαχους των Ηνωμένων Πολιτειών στην περιοχή της Άπω Ανατολής. Ιστορικά, η Ηπειρωτική Δύναμη, κυρίαρχος της αχανούς ενδοχώρας στην προσπάθεια της να ξεπεράσει το πρόβλημα και με δεδομένο ότι η φυσική ανθρώπινη τάση είναι επεκτατικού χαρακτήρος, πίεζε για να μετακινηθεί νοτιότερα προκειμένου να φτάσει στα «θερμά ύδατα» του Ινδικού και Ειρηνικού Ωκεανού και στη Μεσόγειο Θάλασσα, επιτυγχάνοντας βαθμιαία αλλά αναπόφευκτα, υπό την συλλογιστική που προαναφέραμε την παγκόσμια κυριαρχία. Προκειμένου να ματαιώσουν ή τουλάχιστον να εμποδίσουν κάτι τέτοιο, και εφόσον η Ρεαλιστική Προσέγγιση επιτάσσει τον συνεχή ανταγωνισμό για συγκέντρωση ισχύος ανάμεσα στα κράτη, οι Ναυτικές, εμπορικές, Δυνάμεις, εκπροσωπούμενες από την Βρετανική Αυτοκρατορία και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τις Ηνωμένες Πολιτείες, όφειλαν αφενός να κρατήσουν τις Ηπειρωτικές Δυνάμεις της Ευρασίας πολιτικά διαιρεμένες αφετέρου όσο μακρύτερα από τα «θερμά ύδατα» ήταν δυνατόν. 23. Challiand, J., & Rageaou, J. P., Strategic Atlas, World Geopolitics, Penguin, London, 1985, pp

91 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 91 Προς επίτευξη του τελευταίου, η Βρετανική Αυτοκρατορία δημιούργησε μια διευρυμένη σειρά από φιλικά προσκείμενα κράτη ή αποικίες (ή τουλάχιστον εχθρικά διακείμενα προς την Ρωσική Αυτοκρατορία, όπως στις περιπτώσεις της Γερμανίας και της Ιαπωνίας), που γεωγραφικώς εδράζονταν και κατ ουσίαν αποτελούσαν τον περιμετρικό δακτύλιο της Ευρασίας-«εσωτερικό δακτύλιο» ή «κρηπίδωμα» σύμφωνα με τον Mackinder και τον Spykman αντιστοίχως-με γεωγραφική αρχή την Δυτική Ευρώπη και τέλος την Ιαπωνία. Το θεωρητικό μοντέλο του Mackinder αποτελεί την σύγχρονη πηγή της εφαρμογής της Στρατηγικής της Ανάσχεσης. Πιο συγκεκριμένα, ο Spykman διευρύνοντας την θεωρητική ανάλυση του Mackinder, έδωσε μια νέα προοπτική στο θέμα. Σύμφωνα με αυτόν «Όποιος ελέγχει το κρηπίδωμα ( Rimland ), (τον «εσωτερικό δακτύλιο» της θεωρίας του Mackinder), ελέγχει την Ευρασία, και αυτός που κυβερνά την Ευρασία ελέγχει τα πεπρωμένα του κόσμου» [24]- Who controls the Rimland controls Eurasia, who rules Eurasia controls the destinies of the world. Τω όντι, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου οι Ηνωμένες Πολιτείες, διάδοχος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, αγωνίζονταν να διατηρήσουν τον έλεγχο του «κρηπιδώματος» της Ευρασίας Rimland κατά τον Spykman-, εμποδίζοντας την κάθοδο της Σοβιετικής Ένωσης, που κυριαρχούσε στην περιοχή της «Καρδιάς», Heartland, της Ευρασίας, προς τα «θερμά ύδατα». 3. Η πολιτική κωδικοποίηση και η στρατηγική εφαρμογή της Ανασχέσεως Επί του πρακτικού πολιτικού επιπέδου, την πρώτη επίσημη κρούση για την ανάγκη οικοδομήσεως μίας συνεκτικής ανασχετικής στρατηγικής, εκ μέρους τουλάχιστον των ΗΠΑ, απέναντι στην Ηπειρωτική Δύναμη της Σοβιετικής Ενώσεως, έκανε ο George F. Kennan, τον Φεβρουάριο του Απαντώντας σε αίτημα της Αμερικανικής κυβερνήσεως σχετικώς με την πολιτική στάση της Σοβιετικής Ενώσεως, το λέξεων τηλεγράφημα [25] του Kennan, ειδικού Σοβιετολόγου, μετέπειτα προϊσταμένου της Διεύθυνσης Σχεδιασμού Πολιτικής του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ, και επικεφαλής ειδικής ομάδος εργασίας εντός της Πρεσβείας των ΗΠΑ στην Μόσχα κατά το 1946, μετέδωσε τις βαρύνουσες απόψεις του σχετικά με την αντίληψη των Σοβιετικών για το διεθνές γίγνεσθαι και την θέση τους σε αυτό. Σύμφωνα με αυτές [26]: (1) η Σοβιετική Ένωση αντιλαμβανόταν τον εαυτόν της ευρισκόμενο σε διαρκή πόλεμο (war) με τον καπιταλισμό, 24. Χάρτης, Νο 7, Η συνεισφορά του Πλοιάρχου Nicholas Spykman στην ανάπτυξη του γεωπολιτικού προτύπου του Sir Halford Mackinder για την υδρόγειο, Perry-Castaneda Library Map Collection, University of Texas at Austin. 25. Telegram, George Kennan to George Marshall, February 22, Harry S. Truman Administration File. 26. Ibid.

92 92 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος (2) διακατεχόταν από εγγενές αίσθημα ανασφαλείας προς την Δύση, (3) και σύμφωνα με τον Μαρξισμό-Λενινισμό τα δύο (2) διαφορετικά κοινωνικό-οικονομικά συστήματα ήταν αδύνατον να συνυπάρξουν [sic] για μεγάλο χρονικό διάστημα. (4) Τουναντίον, η διάδοση του κομμουνιστικού ιδεώδους καθίστατο υπέρτατος στόχος των Σοβιετικών. (5) Η Μόσχα δεν θα επέτρεπε τον επηρεασμό των Σοβιετικών από το ασθενών καπιταλιστικό σύστημα, αλλά αντιθέτως, υποβοηθούμενη από την κατάλληλη ιστορική συγκυρία, (6) η επιβολή του κομμουνισμού και στον καπιταλιστικό κόσμο ήταν θέμα χρόνου να επιτευχθεί με την κατάλληλη καθοδήγησή της και την άοκνη και συνεχή επίσημη Σοβιετική πίεση και δράση, (7) αλλά και ανεπίσημη υπονόμευση του καπιταλισμού με όλους τους προσοδοφόρους τρόπους. (8) Οι Μαρξιστές, οι οποίοι διαβιούσαν ως πολίτες εντός των καπιταλιστικών κρατών, όντες εγγενείς σύμμαχοι, επρόκειτο να αξιοποιηθούν για την προώθηση του κομμουνιστικού ιδεώδους κατά το δοκούν από την σοβιετική ηγεσία [27]. Η πρόταση του συντάκτου, τον Φεβρουάριο του 1946, αποκρυσταλλώνεται στο συμπέρασμά του ότι «αποτελεί πεποίθησή μου ότι το πρόβλημα είναι εντός των δυνατοτήτων μας για να το επιλύσουμε-και χωρίς να υπάρξει προσφυγή σε κανενός είδους γενι κή στρατιωτική σύρραξη» [28]. Κατά συνέπεια, οι ΗΠΑ όφειλαν να οικοδομήσουν μία ανασχετική στρατηγική η οποία θα ανελάμβανε να αποκρούει επιτυχώς τις ενέργειες της Μόσχας, ασκώντας όση πολιτική και διπλωματική πίεση ήταν αναγκαία και λαμβάνοντας όποια, οικονομικά κυρίως, μέτρα επέδιδαν προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι σοβιετικές προκλήσεις. Κύρια τακτική, κατά τον Kennan, όφειλε να είναι η προβολή, παγκοσμίως, της υπεροχής του Δυτικού τρόπου ζωής σε σύγκριση με τον Σοβιετικό, ενώ ο ψυχολογικός πόλεμος, η πολιτική προπαγάνδα και οι μυστικές επιχειρήσεις επρόκειτο να συνδράμουν αποφασιστικά στην ανάσχεση της Σοβιετικής επιρροής [29]. Ενώ στο Long Telegram, ο Kennan κωδικοποίησε την γνώση και την εμπειρία του για την Σοβιετική και Μαρξιστική αντίληψη της Μόσχας τόσο για την αυτό-εικόνα της, όσο και για την εικόνα του διεθνούς γίγνεσθαι αλλά και τον ρόλο της εντός αυ τού, τον Ιούλιο του επομένου έτους, με το άρθρο του Te Sources of Soviet Conduct στο Foreign Afairs [30], το οποίο υπέγραφε με το γράμμα Χ, πρότεινε την επίσημη εφαρμογής μίας ανασχετικής στρατηγικής μακράς πνοής για τις ΗΠΑ. Συμπεριλαμ27. Ibid. 28. Ibid. 29. Ibid. 30. X., Te Sources of Soviet Conduct, Foreign Afairs, Vol. 25, no. 4, July 1947, pp

93 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 93 βάνοντας όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, αναλύσεις και εκτιμήσεις από την αναφορά Cliford-Elsey [31], η οποία δομήθηκε πέριξ των δικών του εκτιμήσεων και ιδεών, στο εν λόγω άρθρο, κατέληξε στο συμπέρασμα πως «κύριο στοιχείο οιασδήποτε πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών απέναντι στη Σοβιετική Ένωση θα πρέπει να είναι η μακροπρόθεσμη, υπομονετική αλλά σταθερή και επαγρυπνούσα ανάσχεση των Ρωσικών [sic] επεκτατικών τάσεων. [Η αντιμετώπιση της] Σοβιετικής πιέσεως κατά των ελεύθερων θεσμών του Δυτικού Κόσμου, [δύναται να επιτευχθεί δια της] επιδέξιας και επαγρυπνούσης εφαρμογής αντίρροπης δύναμης σε μια σειρά συνεχώς μετατοπιζόμενων γεωγραφικών και πολιτικών σημείων, σε ανταπόκριση των μετατοπίσεων και ελιγμών της Σοβιετικής πολιτικής. [Μια τέτοια στρατηγική] θα προωθούσε τάσεις οι οποίες εν τέλει θα κατέληγαν είτε στη διάλυση, είτε στην σταδιακή απομείωση της Σοβιετικής ισχύος» [32]. Αποτελεί αναντίρρητο γεγονός, πως οι αναλύσεις του Kennan συνδιαμόρφωσαν εν πολλοίς την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, μεταπολεμικώς. Πρώτο δείγμα της εναρμόνισής της με τις προτάσεις του αποτελεί η έναρξη των σχεδίων Marshall και Colombo, τα οποία αφενός στήριζαν οικονομικά τα μη-κομμουνιστικά κράτη σε Ευρώπη, Ασία και Ειρηνικό Ωκεανό, προστατεύοντάς τα από την Σοβιετική επιρροή και συνδέοντάς τα έτι περαιτέρω με τις ΗΠΑ, αφετέρου διαμόρφωναν γεωγραφικώς έναν ανασχετικό δακτύλιο στην περιφέρεια της Σοβιετικής Ενώσεως, αποκόπτοντάς την κάθοδό της προς τα θερμά ύδατα. Εντούτοις, την επίσημη και αδιάσειστη απόδειξη πως οι ΗΠΑ και ο Δυτικός κόσμος, ένιωθαν, τουλάχιστον ότι έχριζαν προ στασίας από την εξάπλωση της ιδεολογίας του Μαρξισμού-Λενινισμού, συνέστησε η έκδοση της αποφάσεως υιοθετήσεως του 58 σελίδων υπομνήματος, NSC-68 του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ τον Απρίλιο του 1950 [33], το οποίο inter alia πρότεινε την δραστική αύξηση του προϋπολογισμού των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ εν όψει της Σοβιετικής απειλής, αναβάθμιζε μονοδιάστατα την αξία της στρατιωτικής υπεροχής και διεύρυνε τον ορίζοντα της ανάσχεσης πέραν των στρατηγικών εγκαταστάσεων ζωτικής σημασίας, περιλαμβάνοντας το σύνολο της υδρογείου και των κρατών που την αποτελούν, εγκαινιάζοντας ένα διπολικό στρατιωτικώς προσανατολισμένο διεθνές σύστημα. Οι συντάκτες του υπομνήματος, θεωρούσαν ότι μία πιθανή αδιαφορία των ΗΠΑ για την Ευρώπη, θα οδηγούσε νομοτελειακά στην κυριαρχία του συνόλου Ευρασίας από την Σοβιετική Ένωση, αποκόπτοντας 31. American Relations With Te Soviet Union, by Clark Cliford ["Cliford-Elsey Report"], September 24, 1946, Conway Files, Truman Papers. 32. X., Te Sources of Soviet Conduct, Foreign Afairs, Vol. 25, no. 4, July 1947, pp United States Objectives and Programs for National Security, (April 14, 1950). A Report to the President, Pursuant to the President's Directive of January 31, 1950, TOP SECRET, [Washington], April 7, Το υπόμνημα NSC-68 παραδόθηκε απευθείας στον ΠρόεδροTruman από μία ad hoc δημιουργηθείσα διυπουργική επιτροπή, υπό την ηγεσία του Paul Nitze, προϊσταμένου της Διεύθυνσης Σχεδιασμού Πολιτικής του Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ και διάδοχο του George Kennan.

94 94 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος τις ΗΠΑ από τους φυσικούς της συμμάχους, διαρρηγνύοντας τις μεταξύ τους οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις, καθιστώντας τις ΗΠΑ, στην καλύτερη περίπτωση, εξαρτώμενες από την πολιτική της Μόσχας. Κατά συνέπεια, μία ενεργή και αποφασιστική πολιτικώς και στρατιωτικώς παρουσία των ΗΠΑ, όχι μόνον στην Γηραιά Ήπειρο αλλά σε παγκόσμια κλίμακα θεωρήθηκε στρατηγικώς επιβεβλημένη. Τέλος, το συμπέρασμα του NSC-68 σχετικά με την «Στρατηγική της Ανασχέσεως» της Ηπειρωτικής Δυνάμεως των Σοβιετικών ήταν ότι: «Εντός του πλαισίου [και δεδομένης] της παρούσης πόλωσης της ισχύος, μια ήττα των ελεύθερων θεσμών οπουδήποτε [στην υδρόγειο], αποτελεί ήττα απανταχού [στην υδρόγειο]» [34]. Εκ των ανωτέρω, συνάγεται επακριβώς, ότι ο Kennan προσδιόριζε την «Στρατηγική της Ανάσχεσης» πρωτίστως με διπλωματικούς, πολιτικούς και οικονομικούς όρους, διατηρώντας ως τελευταία καταφυγή τα στρατιωτικά μέσα. Αντιθέτως, το NSC-68 προέβαλε τα στρατιωτικά μέσα ως την αιχμή του δόρατος της Στρατηγικής της Ανάσχεσης, χωρίς να εξαίρει, αλλά προφανώς υποβαθμίζοντας αισθητά, τις υπόλοιπες προτεινόμενους μεθόδους του Kennan. Η μεταστροφή του Λευκού Οίκου απέναντι στο Κρεμλίνο προήλθε εν πολλοίς από συγκεκριμένες διεθνείς εξελίξεις οι οποίες έλαβαν χώρα μεταξύ των ετών , και αιφνιδίασαν αρνητικά τον Δυτικό κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, η απόκτηση της πυρηνικής ικανότητος εκ μέρους της Σοβιετικής Ενώσεως τον Αύγουστο του 1949 αναβάθμιζε το οπλοστάσιό της σε παρόμοιο επίπεδο με το Αμερικανικό. Επίσης, η τελική επικράτηση των κομμουνιστών του Mao Zedong και η εγκαθίδρυση κομμουνιστικού καθεστώτος στην Κίνα τον Οκτώβριο του ιδίου έτους, καθώς και η υποστήριξη της Μόσχας προς το Πεκίνο και την Pyongyang κατά τον πόλεμο της Κορέας την περίοδο , δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν τον Λευκό Οίκο αδιάφορο. Τουναντίον, οι ανωτέρω σημαντικότατες εξελίξεις βάρυναν αποφασιστικά στην διαμόρφωση και υιοθέτηση μίας ανελαστικής πολιτικής στάσης από τις ΗΠΑ. Κατά συνέπεια, η έναρξη της του Ψυχρού Πολέμου καθώς και της λεγομένης κούρσας των εξοπλισμών μεταξύ των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ενώσεως ήταν πλέον πραγματικότητα, έχοντας ως γεωπολιτική αναλυτική βάση τις Αγγλοσαξονικές θεωρίες γεωπολιτικής των Mackinder και Spykman, και ιδεολογικό εφαλτήριο για την Δύση, την Παραδοσιοκρατική αντίληψη, (Traditionalism), περί αποτροπής της ιμπεριαλιστικής Μόσχας στο πλαίσιο της εκ διαμέτρου αντιθέτου αντιλήψεως των δύο κοινωνικό-οικονομικών συστημάτων, του πολιτικού φιλελευθερισμού/καπιταλισμού και του Μαρξισμού-Λενινισμού, με πρακτικό πεδίο στρατηγικής εφαρμογής το σύνολο της υδρογείου. Κατά αυτόν τον τρόπο, η «Στρατηγική της Ανασχέσεως» εκ μέρους των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, πέραν του ισχύοντος στρατηγικού αποτρεπτικού δόγματος της Αμοιβαίως Εξασφαλισμένης Καταστροφής, (Mutual Assured Destruction- MAD), σε πυρηνικό επίπεδο, διαμορφώθηκε με την στρατηγική εφαρμογή των ανωτέρω αντιλήψεων, μεταπολεμικώς, δίδοντας προτεραιότητα στο κεντρικό πεδίο ανταγωνισμού και ανασχέσεως μεταξύ των δύο πολιτικό-στρατιωτικών συνασπισμών, αυτό της Ευρασίας. Κατά συνέπεια, η γεωστρατηγική αποτύπωση των τριών (3) ευρασιατικών με 34. Ibid.

95 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 95 τώπων ανασχέσεως της Ηπειρωτικής Δυνάμεως περιελάμβανε: Πρώτον, το Ευρωπαϊκό μέτωπο ανασχέσεως, το οποίο για γεωπολιτικούς, στρατιωτικούς, ιστορικούς αλλά και πλήθος άλλων ευνοήτων λόγων, συνιστούσε το κρισιμότερο εξ όλων μέτωπο, αφού inter alia, η κυριαρχία επί αυτού παρείχε έλεγχο της βιομηχανικής και τεχνολογικής υποδομής της Δυτικής Ευρώπης καθώς και διέξοδο στον Ατλαντικό Ωκεανό. Δεύτερον, το ανασχετικό μέτωπο της Άπω Ανατολής, το οποίο συνιστούσε εξαιρετικά σημαντική ανασχετική ζώνη, ελέγχοντας τις θαλάσσιες διόδους από και προς τον Ειρηνικό Ωκεανό. Τρίτον, το ανασχετικό μέτωπο της Νότιο-δυτικής Ασίας, το επονομαζόμενο και μέτωπο του μαλθακού υπογαστρίου της Σοβιετικής Ενώσεως, το οποίο βρεχόταν από τον Ινδικό Ωκεανό και την Αραβική Θάλασσα, εντός του οποίου η Σοβιετική διείσδυση και επιρροή είχε υπεισέλθει σε σημαντικότατο βαθμό κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου [35]. Με δεδομένο τον παγίως παγωμένο χαρακτήρα του Αρκτικού Ωκεανού, οι Ναυτικές, φιλελεύθερες, εμπορικές, αστικές δυνάμεις είχαν επιτύχει να περιορίσουν την Ηπειρωτική, Μαρξιστική, Σοβιετική υπερδύναμη εντός της εδαφικής περιφερείας της ξηράς την οποία κατελάμβανε, αποκόπτοντας οιαδήποτε μορφή προσβάσεως της στα θερμά ύδατα, εφαρμόζοντας κατά τρόπον υποδειγματικό της Στρατηγική της Ανασχέσεως, όπως αυτή απορρέει από την γεωπολιτική ανάλυση των Mackinder και Spykman [36]. Υπό αυτήν την λογική, κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, έλαβαν χώρα μια σειρά από σημαντικά ιστορικά γεγονότα όπως οι επεμβάσεις στην Κορέα, το Βιετνάμ, η μεταπολεμική υποστήριξη της Ιαπωνίας και η ίδρυση των CENTO, SEATO, και ασφαλώς του ΝΑΤΟ, κωδικοποιώντας αναφανδόν την Στρατηγική της Ανασχέσεως στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, και των συμμαχικών Δυτικών Ναυτικών Δυνάμεων. Τέλος, σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, η περίπτωση της Αφγανικής κρίσης, ανέδειξε την σημαντικότερη προσπάθεια της Μόσχας στην μεταπολεμική εποχή, να διαρρήξει δυναμικά τον ασφυκτικό κλοιό των Δυτικών, Ναυτικών Δυνάμεων, μέσω του ελέγχου του «εσωτερικού δακτυλίου», inner crescent κατά τον Mackinder ή «κρηπιδώματος», Rimland κατά τον Spykman, αρχικά διερχόμενη ειρηνικά μέσα αλλά εν τέλει καταφεύγοντας σε στρατιωτικά τον Δεκέμβριο του 1979 [37]. 35. Brzezinski, Zbigniew, Game Plan, How To Conduct Te U.S. Soviet Contest, Atlantic Monthly Press, Boston, 1986, pp and pp Επίσης όρα Mazis, I., T., Une Nouvelle Équilibre Stratégique Internationale et Méditerranéenne: l Infuence Russe et Chinoise au Sous-système Euro-méditerranéen, 22ème Session de la Fondation Méditerranéenne d'études Stratégiques Athènes, Avril, Όρα Χάρτη Νο 8, Τα τρία κεντρικά μέτωπα ανασχέσεως της Ηπειρωτικής Δυνάμεως στην Ευρασία κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, Ibid., p Σύμφωνα με τους Παραδοσιοκράτες η Σοβιετική επέμβαση στο Αφγανιστάν ήταν επιθετικής φύσεως. Στον αντίποδα οι Αναθεωρητιστές υποστηρίζουν ότι ήταν αμυντικογενούς φύσεως ενώ οι μετά-αναθεωρητιστές ότι προήλθε ως μηχανιστικό φαινόμενο του Διεθνούς Συστήματος. Όρα Σωτηρόπουλος, Ιωάννης, Π., Κίνητρα και Αιτίες της Σοβιετικής Επέμβασης στο Αφγανιστάν. Μία Επανεκτίμηση, υπό έκδοση. Επίσης, όρα Macdonald, Douglas, J., Communist Bloc Expansion in the Early Cold War: Challenging Realism,

96 96 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος 4. Η διεθνής κατάσταση με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό και η δυνατότητα ανάσχεσης της Ηπειρωτικής Δυνάμεως κατά την παρούσα γεωπολιτική συγκυρία Αναφορικώς με τα κεντρικά ανασχετικά μέτωπα της Ευρασίας, αυτά δεν έχουν μεταβληθεί ποιοτικά ή ποσοτικά από γεωπολιτικής απόψεως ικανώς, ώστε να ομιλούμε για σημαντική διαφοροποίησή τους μεταψυχροπολεμικός. Στο πλαίσιο του γενικού κανόνος της χαλαρότητας που ακολούθησε τον τερματισμού του Ψυχρού Πολέμου, στο Ευρωπαϊκό μέτωπο, οι εκατέρωθεν προσπάθειες θυμίζουν τα χαρακώματα του Α Παγκοσμίου Πολέμου, mutatis mutandis. Εντούτοις, οι Δυτικές Ναυτικές δυνάμεις του ΝΑΤΟ έχουν διεισδύσει και εντάξει στην συμμαχία τους σημαντικό γεωγραφικό τμήμα του πρώην Συμφώνου της Βαρσοβίας, από την Βαλτική και κατά μήκος ως τον Εύξεινο Πόντο, ενώ η Ηπειρωτική Δύναμη της Μόσχας αξιοποιεί στο έπακρο το πλεονέκτημα των ενεργειακών αποθεμάτων φυσικού αερίου που διαθέτει, διαχειριζόμενη αυτά σύμφωνα με ένα σχέδιο υψηλής στρατηγικής, στενής επαφής με την ενεργοβόρο Γηραιά Ήπειρο [38] επικεντρωμένο στην ανάγκη του Βερολίνου για ενεργειακή επάρκεια. Στα μέτωπα της Άπω Ανατολής, και της Νότιο-δυτικής Ασίας, αξιοσημείωτο γεγονός αποτελεί η προσπάθεια της ίδρυσης του πολιτικόστρατιωτικό-οικονομικού Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης, (Shanghai Cooperation Organisation), στην οποία πρωτοστάτησε η Μόσχα, χωρίς όμως έχει αποδώσει τα αναμενόμενα ακόμη αποτελέσματα, ενώ η ανερχόμενη Κίνα, προβάλει ως δυναμική περιφερειακή, τουλάχιστον, ανταγωνίστρια προωθώντας την δική της πολίτικη agenda. Όπως γίνεται αντιληπτό, οι γεωπολιτικές μεταβολές των ανωτέρω ανασχετικών μετώπων σε καμία περίπτωση δεν συνιστούν καταλυτική εξέλιξη στην γεωπολιτική και τις διεθνείς σχέσεις. Αντιθέτως, ως έχουμε ήδη διαπιστώσει, στην ευρύτερη περιοχή του Αρκτικού Ωκεανού σημειώνονται μνημειώδεις μεταβολές αφού στον εν λόγω γεωγραφικό χώρο αναδύεται ένα εξ ολοκλήρου νεότευκτο θαλάσσιο μέτωπο με διόδους τόσο προς τον Βόρειο Ατλαντικό όσο και προς τον Βόρειο Ειρηνικό. Εντούτοις, εκτός του καταλυτικού παράγοντος της γεωγραφίας, συνδιαμορφωτές της ολοκληρωμένης εικόνας και της φύσης του διαμορφούμενου νέου ανασχετικού μετώπου προβάλουν μία σειρά συγχρόνων, πολιτικών κυρίως, παραγόντων, οι οποίοι παρόλο που εντός του ιστορικού γίγνεσθαι αποδεικνύονται νομοτελειακώς εφήμεροι, εντούτοις, θα ήταν αφενός αδύνατον λειτουργικώς, αφετέρου αντιεπιστημονικό μεθοδολογικώς να τους παραμελήσουμε. Θεμελιώδεις παράγοντες συνδιαμορφώσεως των διεθνών σχέσεων και της παρούσας γεωπολιτικής καταστάσεως με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό προβάλουν, το ισχύον νομικό πλαίσιο του θαλασσίου χώρου, τα χαρακτηριστικά, οι γενικές τάσεις και η πολυπολικότητα του συγχρόνου διεθνούς συστήματος, και η πολιτική και διrefuting Revisionism, International Security, Vol. 20, no. 3, Winter, , pp Το ένα τρίτο (1/3) της Ευρωπαϊκής καταναλώσεως σε φυσικό αέριο εισάγεται από την Ρωσία. Ratner, Michael et al., Europe s Energy Security: Options and Challenges to Natural Gas Supply Diversifcation, CRS Report for Congress, March 15, 2013.

97 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 97 πλωματία των εμπλεκομένων εξ γεωγραφικού αντικειμένου κρατών, ή άλλων, φιλοδοξούντων να συμμετάσχουν στα τεκταινόμενα στην περιοχή της Αρκτικής Ζώνης. 4.1 Το Νομικό Πλαίσιο Κατά αρχήν, ακολουθώντας την επιταγή των κλιματολογικών τάσεων, τα οκτώ (8) κράτη της Αρκτικής Ζώνης, ήτοι ΗΠΑ, Καναδάς, Δανία (Γροιλανδία-Νήσοι Φερόε), Ισλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία και Ρωσία από κοινού με τους αυτόχθονες πληθυσμούς της, δημιούργησαν το 1991, το Αρκτικό Συμβούλιο, εν είδει διακρατικού χώρου ανταλλαγής απόψεων (forum) σχετικά με ζητήματα τα οποία ανακύπτουν στο πλαίσιο της Αρκτικής Ζώνης, και με σκοπό την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση και διαχείρισή τους. Το 1996 η Διακήρυξη της Οτάβας, καθιέρωσε την προώθηση «της συνεργασίας, του συντονισμού και της αλληλεπίδρασης μεταξύ των Αρκτικών Κρατών και με την συμμετοχή των αυτοχθόνων κοινοτήτων και άλλων διαβιούντων στην Αρκτική σε θέματα αειφόρου αναπτύξεως και περιβαλλοντολογικής προστασίας» [39]. Με δεδομένο, ότι, κάποια μέλη του Αρκτικού Συμβουλίου αποτελούν παράκτια κράτη στον Αρκτικό Ωκεανό, συν τω χρόνω, προέκυψε η ανάγκη να διακηρυχθεί και επισήμως το καθιερωμένο νομικό καθεστώς που τον διέπει. Αυτό συνέβη στην πρώτη συνάντηση των πέντε (5) Παρακτίων Αρκτικών κρατών, η οποία έλαβε χώρα την Ilulissat της Γροιλανδίας τον Μάιο του Με την Διακήρυξη της Ilulissat, ΗΠΑ, Καναδάς, Δανία (Γροιλανδία-Νήσοι Φερόε), Νορβηγία και Ρωσία, επισημοποίησαν την έως τότε καθιερωμένη πρακτική τους, ανακοινώνοντας ότι το διεθνώς ισχύον Δίκαιο της Θαλάσσης, «παρέχει ένα στέρεο πλαίσιο για μία υπεύθυνη διαχείριση του Αρκτικού Ωκεανού από τα Παράκτια Αρκτικά κράτη και τους υπόλοιπους δρώντες, μέσω της εθνικής υλοποιήσεως και εφαρμογής των σχετικών [νομικώς προβλεπομένων] διατάξεων» [40]. Με άλλα λόγια, ως νομικό καθεστώς του Αρκτικού Ωκεανού θεσπίστηκε επισήμως και ομοφώνως από τα Παράκτια Αρκτικά κράτη το, ούτως ή άλλως, διεθνώς ισχύον νομικό καθεστώς της UNCLOS, όπως αυτό παρουσιάστηκε και ψηφίστηκε το 1982 στο Montego Bay της Τζαμάικα αποτελώντας έκτοτε Διεθνή Νομοθεσία. Η ανωτέρω διακήρυξη φέρνει τις ΗΠΑ στην περίεργη, αν όχι έκθετη θέση του να συμφωνούν και να συνυπογράφουν την τήρηση των διατάξεων της UNCLOS ως νομικό καθεστώς για τον Αρκτικό Ωκεανό, χωρίς να έχουν υπογράψει την καθ αυτή την νομοθεσία εν τη γενέσει της το Με την εφαρμογή του Δικαίου της Θαλάσσης, Καναδάς, Δανία (Γροιλανδία-Νήσοι Φερόε), Νορβηγία και Ρωσία, διεύρυναν την εθνική τους δικαιοδοσία στα 200 (350 υπό συγκεκριμένες συνθήκες), ναυτικά μίλια πέραν της Αρκτικής τους υφαλοκρηπίδας, η οποία αποτελεί κυρίαρχο τμήμα του εθνικού τους χώρου, ασκώντας πλέον αποκλειστικά δικαιώματα εκμεταλλεύσεως σε βυθό, θάλασσα και αέρα, εντός του εύρους της εν λόγω θαλασσίας 39. Arctic Council, Declaration of the Establishment of the Arctic Council, Otawa Declaration, September 1996, Otawa, Canada. 40. Te Ilulissat Declaration, Arctic Ocean Conference, Ilulissat, Greenland, 27-29, May, 2008.

98 98 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος ζώνης για την οποία η Διεθνής Νομοθεσία καθιέρωσε την ονομασία, Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, (ΑΟΖ) [41]. Από την άλλη, οι ΗΠΑ παρόλο που επωφελήθηκαν και αυτές από την εφαρμογή του Δικαίου της Θαλάσσης, φαίνεται να επιφυλάσσουν για τον εαυτό τους την κωδικοποίηση μία Αρκτικής πολιτικής σε μελλοντικό χρόνο, και εντός ευρυτέρας πολιτικής λογικής, η οποία πρόκειται να λειτουργήσει με συνδυαστικές συμφωνίες και λύσεις σε συνολικότερες προβληματικές των διεθνών σχέσεων, με σκοπό την εκμετάλλευση της μερίδας του λέοντος τουλάχιστον αναφορικά με τις οικονομικές ευκαιρίες που αναδύονται στην περιοχή. Σε αυτή την γραμμή, κινήθηκε ο Πρόεδρος Barack Obama, εγκαινιάζοντας το επίσημο modus operandi της Αμερικανικής πολιτικής για την Αρκτική επί της Προεδρίας του, δηλώνοντας στις 10 Μαΐου 2013, επί τη ευκαιρία της ενάρξεως των εργασιών της διυπουργικής συναντήσεως του Αρκτικού Συμβουλίου στην Kiruna της Σουηδίας, ότι «Παρόλο που οι ΗΠΑ δεν είναι μέρος της Συνθήκης [του Δικαίου της Θαλάσσης], θα συνεχίσουμε να υποστηρίζουμε και να τηρούμε τις αρχές του καθιερωμένου διεθνούς εθιμικού δικαίου που αντανακλώνται στην Συνθήκη» [42]. Η εν λόγω συνάντηση κατέληξε στην κοινή Διακήρυξη η οποία επιβεβαίωσε την ομόφωνη δέσμευση των οκτώ (8) κρατών μελών του Αρκτικού Συμβουλίου να δρουν συμφώνως προς την διεθνή νομοθεσία συμπεριλαμβανομένου και του Δικαίου της Θαλάσσης [43]. Επίσης, ανακοινώθηκε ότι «οι αποφάσεις σε όλα τα επίπεδα του Αρκτικού Συμβουλίου τυγχάνουν του αποκλειστικού δικαιώματος και υπευθυνότητος των οκτώ συμβαλλομένων κρατών-μερών της Διακηρύξεως της Οτάβα» [44]. Τέλος, ιδιαίτερη αίσθηση έκανε στην διεθνή κοινότητα, η φιλότιμη, πλην όμως καταδικασμένη, ως θα διαπιστώσουμε παρακάτω, προσπάθεια περιφερειακής χειραφετήσεως εκ μέρους του Αρκτικού Συμβουλίου, το οποίο σύμφωνα με την Διακήρυξη της Kiruna προτίθεται «να αντιμετωπίσει νέες προκλήσεις και ευκαιρίες συνεργασίας, επιδιώκοντας να διευρύνει τον ρόλο του Συμβουλίου από διαμορφωτή πολιτικής, (policy-shaping), σε φορέα χάραξης πολιτικής, (policy-making)» [45]. 4.2 Το Διεθνές Σύστημα. Γενικά Χαρακτηριστικά Πέραν του ισχύοντος νομικού πλαισίου, η αλληλεπίδραση της αμφίδρομης σχέσης μεταξύ του γεωπολιτικού υποσυστήματος της Αρκτικής Ζώνης και των κυριάρχων διεθνώς πολιτικών τάσεων, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην συνδιαμόρφωση της φύσεως των λειτουργικών δομών και του αντικειμενικών στοιχείων του χαρακτήρος των διεθνών σχέσεων με επίκεντρο τον Ακριτικό Ωκεανό, στον σύγχρονο 41. Όρα Χάρτη Νο 9, Εθνική Θαλάσσια Κυριαρχία και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη των Παρακτίων Κρατών της Αρκτικής. 42. Voronkov, Lev, Te Arctic for Eight. Evolution of NATO s Role in the Arctic, Russian in Global Afairs, no 2, April/June Arctic Council, Kiruna Declaration, 15 May, 2013, Kiruna, Sweden. 44. Ibid. 45. Ibid.

99 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 99 κόσμο. Πράγματι, παραλλήλως της ραγδαίας μεταβολής των γεωφυσικών και γεωλογικών δεδομένων, των οποίων η επίδραση καταγράφεται γεωγραφικώς και κατά συνέπεια γεωπολιτικώς, τα γενικά ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά του διεθνούς συστήματος μεταβάλλονται εξελικτικώς με σχετικώς παρόμοιο, ίσως λίγο πιο σύνθετο, τρόπο, εξαιτίας της παρεμβολής του ανθρωπίνου παράγοντος. Δίχως να αποτελεί κεντρικό στόχο της παρούσης, μία γενική, συνοπτική εν πολλοίς, αναφορά των συγχρόνων διεθνών τάσεων σε αντιδιαστολή με εκείνες που επικρατούσαν κατά την κλασσική περίοδο της Στρατηγικής της Ανασχέσεως θα βοηθούσε οπωσδήποτε στον σχηματισμό μίας ολοκληρωμένης εικόνος και πληρεστέρας ερμηνείας του υπό εξέτασιν φαινομένου. Αναμφισβήτητο γεγονός αποτελεί, ότι στο σύγχρονο διεθνές περιβάλλον, το κλασσικό το διπολικό σύστημα, εκείνο του ανηλεούς ιδεολογικού, πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού, πολιτιστικού και στρατιωτικού, πυρηνικού και συμβατικού, ανταγωνισμού, έχει εκπνεύσει ανεπιστρεπτί. Οι πάλαι ποτέ αυστηρώς και συνταγματικώς, σε πολλές περιπτώσεις, θεσμοθετημένες ρυθμίσεις στον εγχώριο πολιτικό βίο των εκατέρωθεν κοινωνικών συστημάτων και η προστατευτική κρατική παρέμβαση στην οικονομία τους, καθώς και ο κρατικός έλεγχος του εμπορίου, έχουν, εν πολλοίς, αρθεί στο μεγαλύτερο τμήμα της υδρογείου και τείνουν προς άρση στο υπόλοιπο εκτός μεμονωμένων εξαιρέσεων. Ο αυξημένος κίνδυνος ενός παγκόσμιου, πυρηνικού πολέμου και μίας Αμοιβαίας Εξασφαλισμένης (πυρηνικής) Καταστροφής, (Mutual Assured Destruction-MAD), των ανταγωνιζομένων έχει δραστικώς μετριασθεί, αν όχι, απαλειφθεί, ενώ οι περιφερειακές συρράξεις δεν γίνονται πλέον υπό την λογική του παιγνίου του μηδενικού αθροίσματος με σκοπό την επικράτηση επί ενός και μοναδικού αντιπάλου, όπως όριζε το πλαίσιο του δομικού ανταγωνισμού Ανατολής-Δύσεως. Αντ αυτού, έχει διαμορφωθεί ένα πολύ-πολικό σύστημα, οικονομικού, εμπορικού, και ενεργειακού κυρίως ανταγωνισμού μεταξύ των διεθνών δρώντων, οι οποίοι ποικίλουν κατά περίπτωση, από κλασσικούς κρατικούς παίκτες, σε υπερεθνικούς οικονομικούς και πολιτικούς σχηματισμούς, αλλά και πολυεθνικούς οικονομικούς και χρηματοπιστωτικούς παράγοντες. Επίσης, έχουν αναδυθεί νέες στρατηγικές, οικονομικές και στρατιωτικές, δυνάμεις όπως τα κράτη των BRICS, τα οποία μολονότι υφίστανται εμφανείς εγγενείς αδυναμίες, φιλοδοξούν αμέσως και αναφανδόν να κατοχυρώσουν μερίδιο της παγκοσμίου ισχύος στον οικονομικό, πολιτικό, στρατιωτικό και ενεργειακό τομέα. Λίαν συντόμως, έκαναν την εμφάνισή τους νέες πυρηνικές και ασύμμετρες απειλές παγκοσμίου εμβελείας όπως η Λαϊκή Δημοκρατία της Βορείου Κορέας, το Ιράν και η διεθνής τρομοκρατία, με αιχμή του δόρατος το φανατικό πολιτικό Ισλάμ και το τρομοκρατικό δίκτυο της Al Qaeda (al-qa ida), οι οποίες αναλόγως της μεθοδολογίας που ακολουθείται, προβάλουν είτε ως δυνάμεις οι οποίες εκμεταλλεύτηκαν την παγκοσμιοποίηση και την ολιγωρία των ΗΠΑ και εν γένει του δυτικού κόσμου, έπειτα από την επικράτησή τους στον Ψυχρό Πόλεμο, προκειμένου να έλθουν στο διεθνές προσκήνιο [46], είτε 46. Bets, Richard, K., Te Lost Logic of Deterrence. What the Strategy Tat Won the Cold War Can and Can't Do Now, Foreign Afairs, March/April 2013, pp

100 100 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος κατά την κονστρουκτιβιστική αντίληψη, οφείλουν την ανάδειξή τους στην μηχανιστική εξισορροπητική νομοτελειακή τάση του συστήματος προς κάλυψη του κενού που κληροδότησε η Σοβιετική αυτοκρατορία και η ιδεολογία του Μαρξισμού-Λενινισμού. Είναι γεγονός, πως με την λήξη του Ψυχρού Πολέμου, η πολιτική χαλάρωση του κατεστημένου συστήματος ανέδειξε νέες δυνάμεις βασισμένες ιδεολογικά στην διαφορετικότητα της κουλτούρας και του πολιτισμού, καθώς και της θρησκευτικής πίστης, βοηθεία των απολυταρχικών καθεστωτικών δομών οι οποίες τις υποθάλπουν. Είναι αξιοσημείωτο, ότι τόσο σε Ιράν, όσο και σε Λαϊκή Δημοκρατία της Βορείου Κορέας πρώτιστη προτεραιότητα των κυβερνώντων αποτελεί η συσσώρευση ισχύος, αφενός σε προσωπικό, αφετέρου σε επίπεδο γραφειοκρατικού διοικητικού μηχανισμού τον οποίο ελέγχουν, ενώ στον αντίποδα, οξύμωρο σχήμα αποτελεί, η ταυτόχρονος ραγδαία διάδοση μεταξύ των πιο προηγμένων πολιτικώς κρατών της αντιλήψεως περί της αποτελεσματικότητος της εφαρμογής της πολιτικής της ηπίας ισχύος. 4.3 Η Πολυπολικότητα του νέου Διεθνούς Συστήματος. Η περίπτωση της Κίνας Τη σημαντικοτέρα επιρροή για τον γεωπολιτικό προσδιορισμό αλλά και σύσταση της φύσεως του χαρακτήρος της διεθνούς αναπτυξιακής δραστηριότητος, που πρόκειται με βεβαιότητα να ακμάσει, στο γεωπολιτικό υποσύστημα της Αρκτικής Ζώνης με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό και κατά συνέπεια, για την καθ αυτή δυνατότητα ανασχέσεως της Ηπειρωτικής Δυνάμεως, αλλά και της λειτουργικής μορφοποιήσεώς της, ασκεί παρασάγγας η τάση του διεθνούς συστήματος για πολυπολικότητα. Πράγματι, σε αντίθεση με την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όταν η δομή του διεθνούς συστήματος οριζόταν αποκλειστικώς από το αυστηρό ιδεολογικοπολιτικό δίπολο Φιλελευθερισμού-Κομμουνισμού και την στρατιωτικό-διπλωματική αντιπαράθεση ΝΑΤΟ-Συμφώνου Βαρσοβίας, ο σύγχρονος κόσμος έχει αποκτήσει ένα ιδιαιτέρως πιο σύνθετο και περίπλοκο πλαίσιο λειτουργίας, το οποίο προσδιορίζεται σε σημαντικότατο βαθμό από τον πολυπολικό χαρακτήρα του. Ο οψίμως ανακύπτων παράγων, αφενός περιπλέκει την διεθνή κατάσταση περαιτέρω, ως προς την καθ αυτήν υπόσταση μίας ανασχετικής στρατηγικής γενικώς, αφετέρου, ειδικωτέρως, επιδρά σημαντικώς στους συμμετέχοντες στα τεκταινόμενα της Αρκτικής Ζώνης, προωθώντας συστημικώς μία τάση για ειρηνική διευθέτηση των πιθανών ανακυπτουσών διαφορών, αλλά και προτείνοντας, inter alia, ad hoc συνεργασίες τόσο των Αρκτικών κρατών μεταξύ τους, όσο και με διεθνείς παράγοντες. Εάν και εφόσον υπάρχει η πολιτική βούληση για ανάσχεση του Ηπειρωτικού παράγοντα, διαμορφούμενο αποτέλεσμα των ανωτέρω αποτελεί, η ενίσχυση της τάσεως για την ανάπτυξη της «Στρατηγικής του Ανασχετικού Ανταγωνισμού» της Ηπειρωτικής Δυνάμεως εκ μέρους των Ναυτικών Δυνάμεων, σε μεσοπρόθεσμη κλίμακα, παρά μίας κλασσικής «Στρατηγικής Ανασχέσεως», όπως την έχει βιώσει η ανθρωπότητα έως τώρα.

101 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 101 Εντός της λειτουργίας του ανωτέρω πολυπολικού συστημικού πλαισίου, Κίνα και Ινδία, και οι δύο πυρηνικές δυνάμεις, έγιναν δεκτές ως μόνιμοι παρατηρητές στο Αρκτικό Συμβούλιο με απόφαση της 8ης Υπουργικής Συναντήσεως των κρατών του στην Kiruna. Με απόλυτη πολιτική και διπλωματική μαεστρία, το καθεστώς του μόνιμου παρατηρητού δόθηκε επίσης στην Ιαπωνία, Νότιο Κορέα, Σιγκαπούρη και Ιταλία, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως υπερεθνικός οργανισμός, έγινε ad hoc δεκτή, διευρύνοντας την διεθνή συμμετοχή και αμβλύνοντας πιθανές αλγεινές εντυπώσεις σχετικώς με την εισδοχή των δύο πρώτων κρατών, ιδιαιτέρως της Κίνας. Δεν αποτελεί πρωτοτυπία να σημειώσουμε την εξαιρετικά δραστήρια εξωστρεφή πολιτική, φιλικής και επιχειρηματικής συνεργασίας του Πεκίνου διεθνώς την τελευταία δεκαετία. Οι διεθνούς, αν όχι παγκοσμίου, χαρακτήρα φιλοδοξίες του δεν παρέλειψαν να συμπεριλάβουν την πολλά υποσχόμενη περιοχή της Αρκτικής Ζώνης. Η απόδοση και κατοχύρωση του καθεστώτος παρατηρητού δεν επήλθε τυχαίως, αλλά ως φυσική ακολουθία της εργώδους προσπαθείας του Πεκίνου να οικοδομήσει οικονομικές και διπλωματικές σχέσεις με κράτη του Αρκτικού Συμβουλίου επί αμοιβαία ωφέλεια. Παρόλο που το ενδιαφέρον της Κίνας για την περιοχή ξεκίνησε με εφαλτήριο την επιστημονική έρευνα για τα γεωφυσικά φαινόμενα [47], τα οποία έχουν αντίκτυπο στην κλιματική και οικολογική ισορροπία του οικοσυστήματος της οροσειράς των Ιμαλαΐων, πολύ γρήγορα συμπεριέλαβε στο εύρος των ενδιαφερόντων της, εκτός των περιβαλλοντολογικών, τα αλιευτικά και ενεργειακά αποθέματα του Αρκτικού, καθώς και την προσδοκία πολλαπλού κέδρους, ως αποτέλεσμα των συντομοτέρων και ασφαλεστέρων οδών ναυσιπλοΐας που παρέχει, εστιάζοντας εν τέλει, ευθέως στην γεωπολιτική υπεραξία που εμφανίζει το σύνολο των πλεονεκτημάτων του γεωπολιτικού υποσυστήματος της Αρκτικής. Υπό αυτήν την λογική, διεύρυνε τις οικονομικές της δραστηριότητες, δεκαπλασιάζοντας τις εμπορικές της συναλλαγές με τα Αρκτικά κράτη κατά την περίοδο Προχωρώντας ταχύτατα, τον Αύγουστο του 2012 έστειλε το μεγαλύτερο κινεζικό παγοθραυστικό, τον Δράκο του Χιονιού, να ελλιμενιστεί στο Ρέικιαβικ [48], ενώ έπειτα από επίσημη επίσκεψη του Πρωθυπουργού της χώρας Wen Jiabao στη χώρα το 2012, συνήψε, λίαν προσφάτως, τη σημαντικότατη από γεωπολιτικής απόψεως, συμφωνία Ελευθέρων Εμπορικών Συναλλαγών (Free Trade Agreement-FTA) με το Ισλανδική κυβέρνηση [49]. Με σκοπό την περαιτέρω διείσδυση, η Κίνα, συνήψε με την Γροιλανδία, σημαντικότατες από γεωπολιτικής απόψεως, και εκεί, συμφωνίες για την δημιουργία κοινοπραξιών που περιλαμβάνουν κρατικές κινεζικές εταιρίες, ερεύνης, εξορύξεως και εκμεταλλεύ47. Προκειμένου να συλλέξει δεδομένα για την κλιματική αλλαγή, η Κίνα το 2004 ίδρυσε το Αρκτικό Ερευνητικό Κέντρο στον σταθμό του Κίτρινου Ποταμού, στο Νορβηγικό νησί Spitsbergen. Επίσης, τo Κινεζικό παγοθραυστικό Xue Long, (Δράκος του Χιονιού), ξεκίνησε ένα τρίμηνο θαλάσσιο ταξίδι στην Αρκτική για να συλλέξει δεδομένα για το μεταβαλλόμενο οικοσύστημά της. 48. Borgerson, Scot, Te Coming Arctic Boom. As the Ice Melts, the Region Heats Up, Foreign Afairs, vol. 92 no 4, July/August 2013, pp , p Ibid., p. 84.

102 102 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος σεως των ορυκτών πόρων, σε συγκεκριμένες περιοχές της χώρας. Το εν λόγω εγχείρημα συνοδεύτηκε από τις ευλογίες της Κοπεγχάγης, αφού ούτως ή άλλως, συνταγματικώς το Nuuk είναι απολύτως κυρίαρχο από το 2009, στην διαχείριση των τομέων της Δικαιοσύνης και των Ορυκτών Πόρων της Γροιλανδίας [50]. Με δεδομένη την ανωτέρω Κινεζική κινητικότητα, καθίσταται σαφής η σπουδαιότητα που αποδίδει το Πεκίνο στην Αρκτική Ζώνη και η οποία συμβαδίζει με την γεωμετρικής φύσεως ανάπτυξη και προσπάθεια εδραίωσής του στα πιο αδύναμα περιφερειακά κράτη της περιοχής προς το παρόν, τα οποία έχουν άμεση ανάγκη οικονομικής ανακάμψεως με την εισδοχή ξένων υγιών επενδυτικών προγραμμάτων, όπως είναι οι Ισλανδία και Γροιλανδία [51]. Ανεξαρτήτως της Κινεζικής ταχείας διεισδύσεως ή της Ευρωπαϊκής σταθερής εκ του σύνεγγυς παρακολουθήσεως των τεκταινομένων στην Αρκτική, εκ των αποτελεσμάτων της συναντήσεως της Kiruna τον Μάιο του 2013, τεκμαίρεται σαφέστατα ότι, το λεγόμενο παγκοσμιοποιητικό πλαίσιο και η συστημική τάση για πολυπολικότητα επηρέασαν καταλυτικά την πολιτική agenda του Αρκτικού Συμβουλίου. Οι κύριες, βαρύνουσες και ουσιαστικές αποφάσεις του, αντανακλούν την εν λόγω δυναμική, αφού στην σχετική Διακήρυξη τονίζεται ότι «[το Αρκτικό Συμβούλιο] αναγνωρίζει τον κεντρικό ρόλο των επιχειρήσεων στην ανάπτυξη της Αρκτικής, και αποφασίζει να αυξήσει την συνεργασία και την διάδραση με την επιχειρηματική κοινότητα με σκοπό την προώθηση της αειφόρου αναπτύξεως στην Αρκτική» [52]. Επίσης, η απόφασή του να προσδώσει μόνιμο καθεστώς παρατηρητού σε κράτη με παραδοσιακώς διεθνή επιχειρηματική διάθεση και δράση, καθιστώντας τα και νομικώς ενδιαφερόμενα μέρη για τα τεκταινόμενα στην Αρκτική, με ότι συνεπάγεται αυτό, επιστεγάζει την έναρξη μίας πορείας ευθυγραμμίσεως της πολιτικής του Αρκτικού Συμβουλίου με τις σύγχρονες επιταγές του διεθνούς συστήματος και της παγκοσμίου οικονομίας. Τέλος, αποτελεί βεβαιότητα, ότι η Αρκτική Ζώνη με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό και τις περιφερικές σε αυτών θάλασσες, από παραγνωρισμένη εν πολλοίς, περιφέρεια του πλανήτου, πρόκειται, στο άμεσο μέλλον, και σίγουρα ενός των δύο (2) επομένων δεκαετιών, να αναβαθμιστεί ποιοτικά και ποσοτικά σε όλους του τομείς της ανθρωπίνου δραστηριότητος. Το κέντρο βάρους του πλανήτου, από την Μεσόγειο Θάλασσα, που λειτουργεί ως η κύρια πλανητική διαμετακομιστική οδός και 50. Ibid., p Με την οικονομική διείσδυση νέων και ισχυρών παραγόντων στην οικονομική ζωή της Αρκτικής, η τάση για μείωση της ουσιαστικής ισχύος των μικρών Αρκτικών κρατών όπως η Ισλανδία και της επιρροής των αυτοχθόνων πληθυσμών όπως οι αυτόχθονες Γροιλανδοί Inuit και οι Λάπωνες, ενισχύεται δραστικά. Περί σταθερότητος του γεωπολιτικού υποσυστήματος της Αρκτικής Ζώνης και των αυτοχθόνων πληθυσμών της, όρα Σωτηρόπουλος, Ιωάννης, Π., «Οι αυτόχθονες πληθυσμοί της Αρκτικής Ζώνης ως παράγοντας σταθερότητος του γεωπολιτικού υποσυστήματός της», Κείμενο Εργασίας, υπό σύνταξη. 52. Arctic Council, Kiruna Declaration, 15 May, 2013, Kiruna, Sweden.

103 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 103 αποτελεί γεωπολιτικό υποσύστημα ιδιαιτέρας πολιτικής και στρατιωτικής σημασίας, θα μετατοπιστεί με μαθηματική ακρίβεια αρκετά βορειότερα. Λίαν συντόμως, η Υδρόγειος, αναφερόμενη στο Αρκτικό Ωκεανό, πρόκειται να ομιλεί δια μία Δευτέρα Μεσόγειο Θάλασσα, κατά τα πρότυπα της ιστορικώς διαδεχόμενης την Ρώμη Κωνσταντινουπόλεως, αποκαλουμένης ως Δευτέρα Ρώμη και μετέπειτα της διαδοχής της τελευταίας από την Μόσχα, αποκαλούμενης ως Τρίτη Ρώμη. 4.4 Η Παγκόσμιος Ηπειρωτική Δύναμη και η Αρκτική Ζώνη Με δεδομένη την δραστική μείωση της Ρωσοφοβίας στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο, οι αναλύσεις των αρμοδίων αρχών και οργανισμών για την Ρωσία και τις προθέσεις της, έχουν εκλογικευτεί σε σημαντικό βαθμό. Αυτό δεν σημαίνει πως η Δύση προσπερνά ή πρέπει να προσπερνά την προσπάθεια της Μόσχας για αύξηση του πολιτικού και στρατιωτικού της ειδικού βάρους στην Αρκτική Ζώνη, εφόσον και όποτε αυτό συμβαίνει. Εντούτοις, επιχειρήματα με έωλη ψυχροπολεμική βάση και πεπερασμένη πολιτική δυναμική και απήχηση κάνουν την εμφάνισή τους σχετικά με τις προθέσεις της Μόσχας για τον Αρκτικό Ωκεανό. Το πρώτο συμβάν που πυροδότησε συζητήσεις και σχόλια εντός αυτού του πλαισίου, ήταν το δυστύχημα του Ρωσικού πυρηνικού υποβρυχίου Kursk στα παγωμένα ύδατα της θάλασσας του Barents, τον Αύγουστο του 2000, το οποίο και συνεκλόνισε την παγκόσμιο κοινή γνώμη, τόσο εξαιτίας της τραγικής εξελίξεως του συμβάντος, όσο και διότι ξύπνησε ψυχροπολεμικές μνήμες. Επτά (7) έτη αργότερα, η τοποθέτηση της Ρωσικής σημαίας στον βυθό του Αρκτικού Ωκεανού, ακριβώς κάτω από τον Βόρειο Πόλο, τον Αύγουστο του 2007 από τον ωκεανογράφο, εξερευνητή του Βορείου Πόλου και μέλος της Δούμας Artur Chilingarov, πυροδότησε εκ νέου ψυχροπολεμικά σενάρια, ατελέσφορες συζητήσεις αλλά και επίσημες δηλώσεις αξιωματούχων σχετικά με την Ρωσική ενέργεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εκπρόσωπος του υπουργείου εξωτερικών των ΗΠΑ, Tom Casey εμφανώς ενοχλημένος από την εν λόγω εξέλιξη εδήλωσε: «Δεν είμαι σίγουρος εάν [οι Ρώσοι] τοποθέτησαν μία μεταλλική σημαία, μία λαστιχένια σημαία, ή ένα σεντόνι στον πυθμένα του ωκεανού. Σε καμία περίπτωση [η ενέργεια αυτή] δεν έχει νομική υπόσταση» [53]. Πλειοδοτώντας ο Καναδός Υπουργός Εξωτερικών Peter MacKay σχολίασε: «Δεν ζούμε στον 15ο αιώνα Δεν μπορείς να γυρνάς τον κόσμο, να φυτεύεις σημαίες και να λες διεκδικώ αυτήν την περιοχή» [54]. Όπως και να είχαν τα πράγματα, η απόλυτη δέσμευση της Ρωσίας για εφαρμογή της UNCLOS, με την Διακήρυξη της Ilulissat 53. Russian subs seek glory at North Pole, US Today, 2 August Smith, Lawrence, Te New North. Te World in 2050, Profle Books Limited, London, 2012, p Also, Russia Plants Flag n North Pole Seabed, Te Guardian, UK, 2 August 2007, Russia Plants Flag under N. Pole, BBC News, 2 August 2007, Russia Plants underwater Flag at North Pole, Te New York Times, 2 August 2007, Russia to Claim Energy Wealth Beneath Arctic Ocean, Pravda, 2 August.

104 104 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος τον Μάιο του 2008, αποσαφήνισε το τοπίο προσδίδοντας στις ανωτέρω ανησυχίες έναν ιστορικό χαρακτήρα. Η στάση της Μόσχας, αλλά και η εν γένει πολιτικής της για την Αρκτική Ζώνη και τον Αρκτικό Ωκεανό, σε πρώτο επίπεδο αναλύσεως περιλαμβάνει πλήθος ιδεαλιστικών στοιχειών, γεγονός που είναι πολύ δύσκολο να αφομοιωθεί από την Δύση. Πράγματι, οι σχέσεις της Ρωσίας με τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ δείχνει να είναι εξ ορισμού πραγματιστική, αφού καθιέρωσαν, αρχής γενομένης από την παραδοχή της UNCLOS ως την διεθνή συνθήκη που διέπει τον Αρκτικό, κοινά αποδεκτά μέσα ενισχύσεως των κοινών συμφερόντων τους. Αποτελεί θεαματική εξέλιξη ότι η χρόνια διαφορά μεταξύ Ρωσίας και Νορβηγίας για τον καθορισμό των μεταξύ των θαλασσίων εθνικών συνόρων σε μία περιοχή εντός του γεωγραφικού τριγώνου MurmanskΝήσοι Svalbard-Νήσοι Novayia Zemlia, ελύθει κοινή συναινέσει μετά πάροδο 40 συναπτών ετών, τον Σεπτέμβριο του 2010, επιτρέποντας την περαιτέρω εξερεύνηση νέων πηγών υδρογονανθράκων και φυσικού αερίου για τις δύο χώρες [55]. Υπό παρόμοια λογική, Καναδάς και Δανία βρίσκονται εγγυτέρα μίας λύσεως σχετικά με την επίσης χρόνια διένεξη κυριαρχικού χαρακτήρος για την βραχονησίδα Hans [56]. Ακόμα περισσότερο η Διακήρυξη του Οράματος του Αρκτικού Συμβουλίου αναφέρει ότι, «Έχουμε μετατρέψει την περιοχή σε μια ζώνη μοναδικής διεθνούς συνεργασίας Είμαστε αισιόδοξοι ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα που δεν μπορούμε να λύσουμε από κοινού, μέσω των σχέσεων συνεργασίας μας, βάσει του υφισταμένου διεθνούς δικαίου και της καλής θελήσεως» [57]. Τέλος, χαρακτηριστική είναι η δήλωση του Υπουργού Εθνικής Αμύνης του Καναδά, και πρώην Υπουργού Εξωτερικών της χώρας Peter MacKay, τον Ιούλιο του 2011, σχετικά με την, εν γένει, ρωσική στάση: Ενώ αρκετοί παρατηρητές έχουν σχολιάσει στα μέσα μαζικής ενημερώσεως τις αντιλαμβανόμενες ως προκλητικές κινήσεις της Ρωσίας στην Αρκτική, δεν έχει υπάρξει ακόμα κάποιος σοβαρός λόγος ανησυχίας» [58]. Ένας πρόσθετος παράγων που επηρεάζει την επιλογή για την φύση των ανασχετικών μέσων των Ναυτικών Δυνάμεων, αποτελεί η βεβαιότητα ότι μία πιθανή θερμή ανασχετική αντιπαράθεση πρόκειται να λάβει χώρα, εντός του πεδίου της εθνικής χερσαίας, θαλασσίας ή εναερίας κυριαρχίας, του/των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ και της Ρωσίας ή εντός των αποκλειστικών ζωνών οικονομικής εκμεταλλεύσεως, εντός των οποίων, τα κράτη έχουν το δικαίωμα να αμυνθούν, ενώ εξαιτίας της ιδιαίτερης 55. Russia and Norway resolve Arctic border dispute. Treaty allows for new oil and gas exploration and setles 40-year row over Barents Sea, Te Guardian, 15 September Οι διαπραγματεύσεις που άρχισαν το 2012, ανάμεσα στον Καναδά και τη Δανία, οι οποίες δεν έχουν ακόμα ολοκληρωθεί, κάνουν έκκληση είτε για συγκυριαρχία, είτε για διαίρεση της αμφισβητούμενης κυριαρχίας της νήσου στα δύο. Εάν το νησί χωριζόταν με σύνορα, θα δημιουργούσε το δεύτερο χερσαίο σύνορο του Καναδά με την Δανία. Canadian Broadcasting Corporation, Audio Report on Hans Island, April 11, Arctic Council, Kiruna Declaration, 15 May, 2013, Kiruna, Sweden. 58. Voronkov, Lev, Te Arctic for Eight. Evolution of NATO s Role in the Arctic, Russian in Global Afairs, no 2, April/June 2013.

105 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 105 γεωγραφικής γειτνίασης των εμπλεκομένων, μία περαιτέρω ανάφλεξη στην περιοχή, δεν είναι εκ προοιμίου σίγουρο πως θα αποσοβηθεί. Με άλλα λόγια, το πιθανό μεμο νωμένο θερμό επεισόδιο ή η μεγαλυτέρας κλίμακος στρατιωτική σύρραξη δεν πρόκειται να διεξαχθεί στην απομεμακρυσμένη γωνία μίας άλλης ηπείρου, ανάμεσα σε εκπροσώπους των εκάστοτε συμφερόντων των δύο αντιπάλων, πάλαι ποτέ, συνασπισμών, όπως συνέβαινε κατά κόρον, κατά την ψυχροπολεμική εποχή. Πράγματι, το όποιο πολιτικό, στρατηγικό, οικονομικό και κοινωνικό κόστος, το οποίο θα επακολουθούσε μίας τέτοιας συγκρούσεως επρόκειτο να βαρύνει τα εμπλεκόμενα κράτη του ΝΑΤΟ και την Ρωσία, αμέσως, εξ ολοκλήρου και ανεπιστρεπτί. Κρίσιμο παράγοντα στην εν λόγω περίπτωση θα αποτελούσε η κατά μήκος του Αρκτικού, θαλάσσια γειτνίαση των εν δυνάμει αντιμαχομένων και κατά τεκμήριο, πιο προηγμένων κρατών στον στρατιωτικό τομέα. Ούτε το διεθνές περιβάλλον, ούτε οι όροι της εσωτερικής πολιτικής των Αρκτικών κρατών, και ασφαλώς ούτε το φυσικό πεδίο του Αρκτικού ομοιάζουν με αυτά του Αφγανιστάν, του Βιετνάμ, ή της Αγκόλας. Ακόμα και στην εποχή μας, ο Αρκτικός Ωκεανός και η Αρκτική Ζώνη δεν είναι Αίγυπτος, Συρία ή Μέση Ανατολή. Οι εν λόγω γεωγραφικές περιοχές αποτελούν άρρηκτα συνδεδεμένους πρωτογενείς γεωγραφικούς χώρους με τα ισχυρότερα κράτη-διεθνούς δρώντες και παγκόσμια συμφέροντα ανά την υφήλιο. Ως εκ τούτου, τα κυριαρχικά δικαιώματα των άμεσα εμπλεκομένων κυριάρχων Αρκτικών κρατών, όπως απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο, βαραίνουν σημαντικότατα τόσο με την καθ αυτή ουσιαστική νομική και πολιτική τους αξία, όσο και με την διατήρηση του υψηλού κύρους των εμπλεκομένων ως διεθνών δρώντων, ώστε κάθε σκέψη για εσκεμμένη παραβίαση τους να ισοδυναμεί με απερίσκεπτη πολεμική ενέργεια. Επίσης, το παραδοσιακό πολιτικό ήθος και η επιτυχημένη ειρηνική διεθνής πρακτική τόσο των μικροτέρων κρατών της Αρκτικής Ζώνης αλλά και του πανίσχυρου περιφερειακώς, Καναδά, καίτοι η πλειονότητά τους αποτελείται από μέλη του ΝΑΤΟ τα οποία λειτούργησαν στο ανασχετικό πλαίσιο κατά τον ψυχρό πόλεμο εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης, αποτελεί ένα ακόμη φίλτρο ασφαλείας έναντι μίας έκρυθμης κατάστασης. Ιδιαιτέρως δε, η οικονομική τους ευρωστία και σταθερότητα (με πρόσκαιρη εξαίρεση την Ισλανδία η οποία ανακάμπτει θεαματικά), λειτουργεί αποτρεπτικά προς μία τέτοια πιθανότητα [59]. Τουναντίον, αποτελεί έτοιμο πεδίο για μία ειλικρινή συνεργασία μεταξύ των κρατών της Αρκτικής Ζώνης, που στην βιαιότερη περίπτωση, δύναται, μεσοπροθέσμως, να εξελιχθεί σε δραστήριο οικονομικό, εμπορικό, ναυσιπλοϊκό και τεχνολογικό ανταγωνισμό, στο πλαίσιο του «Ανασχετικού Ανταγωνισμού», με σαφή, πρώτιστο προσανατολισμό στα ειρηνικά μέσα ανταγωνισμού και αντιπαλότητος. Επίσης, αφενός η Ρωσία, αφετέρου οι ΗΠΑ, ανεξαρτήτως των περιστασιακών διαφορών και τριβών τους, επιδεικνύουν συνεργατική διάθεση ως προς την οικοδόμηση του εν λόγω κλίματος, στον βαθμό που εγεί ρονται ερωτηματικά σχετικά με τον τρόπο εξυπηρέτησης των εθνικών τους συμφερόντων. 59. Borgerson, Scot, Te Coming Arctic Boom. As the Ice Melts, the Region Heats Up, Foreign Afairs, vol. 92, no 4, July/August 2013, pp , pp

106 106 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος 4.5 Η Ρωσία ως ηγεμονική παγκόσμια δύναμη [60] Αναντίρρητο γεγονός αποτελεί, η θεαματική αύξηση της γεωπολιτικής αξίας των Αρκτικών κρατών, όπως επίσης, και η εργώδης προσπάθεια πάσης είδους προσεγγίσεως της Αρκτικής Ζώνης εκ μέρους των φιλόδοξων διεθνών δυνάμεων με σκοπό την προώθηση και εδραίωσή τους στην περιοχή προς απόκτηση γεωπολιτικής ισχύος. Εντούτοις, η κλασσική και αδιαφιλονικήτως πλεονεκτούσα γεωπολιτικώς από όλες τις εμφανιζόμενες οιονεί παγκόσμιες δυνάμεις, εξακολουθεί να παραμένει η Ρωσία, με πλεονέκτημα κυρίως της γεωγραφική της θέση σε σχέση με τον Αρκτικό Ωκεανό και την Αρκτική Ζώνη, αλλά και την ευρεία έκτασή της, η οποία αποτελεί το 1/3 περίπου του συνόλου της εδαφικής εκτάσεως της Ευρασίας. Σχετικά με τα οι κονομικά, ενεργειακά και ναυσιπλοϊκά οφέλη και δικαιώματα της Μόσχας, ο Πρόεδρος Vladimir Putin έχει επισημάνει αρκετές φορές την πρόθεση του Κρεμλίνου ως προς την Αρκτική Ζώνη με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό. Πρωθυπουργός ων, επισκεπτόμενος το 2010 ερευνητική βάση στην περιοχή της Yakutia, δήλωσε ότι «σύμφωνα με πρόχειρες μετρήσεις, τα ανακαλυφθέντα αποθέματα έως σήμερα [τότε], αξίζουν περίπου 5 τρισεκατομμύρια δολάρια, συμπεριλαμβανομένων του πετρελαίου, φυσικού αερίου, λιγνίτη, χρυσού και διαμαντιών» [61]. Επιπροσθέτως, σε συνέδριο που διεξήχθη στον Αρχάγγελο στις 22 και 23 Σεπτεμβρίου 2011, δια στόματός του, εξεφράσθη επισήμως, πως η Βόρεια Θαλάσσια Οδός είναι αρκετά σημαντική σε σχέση με τις υπόλοιπες υπάρχουσες οδούς, και πως η κυβέρνησή του θέλει να καταστήσει τη συγκεκριμένη οδό ως μίας από τις βασικότερες και με παγκόσμια σημασία, η οποία θα μπορεί να ανταγωνιστεί τις παραδοσιακές οδούς [62], ενώ μετ ου πολύ, το Ρωσικό Υπουργείο Μεταφορών εγκαινίασε νέο Γραφείο για την Βόρεια Θαλάσσια Οδό, το οποίο συμφώνως προς το άρθρο 234 της UNCLOS περί Κεκαλυμμένων από Πάγο Περιοχών, νομιμοποιείται μεταξύ άλλων, να ελέγχει, την ορθή εφαρμογή των διατάξεων περί προστασίας της ανθρωπογενούς ρυπάνσεως από σκάφη εντός της Ρωσικής ΑΟΖ. Ως εκ τούτου, η αφοπλιστικώς απλή αλλά ιδιαιτέρως βαρύνουσα, από πολιτικής σκοπιμότητας, παραδοχή του Προέδρου Putin στο Murmansk, κατά την διάρκεια του κατευόδιου εξερευνητικής αποστολής στον Βόρειο Πόλο, ότι «Για να είμαστε ειλικρινείς, η Ρωσία είναι Βόρεια χώρα» [63], προσδί60. Τμήμα των πρωτογενών πηγών και στοιχείων που παρατίθενται και αναλύονται στο παρόν υποκεφάλαιο, έχουν παρουσιασθεί στην εισήγηση: Sotiropoulos, Ioannis, P., Te Arab-Muslim Uprisings as a Phenomenon for the Containment of Russia, Minutes of the International Scientifc Conference: Te Uprisings in the Arab-Muslim World: Peace and Stability Issues in the Mediterranean, Collective, Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies, School of Philosophy, National and Kapodistrian University of Athens, 1012 December 2012, Athens, Limon Publication, Athens, Putin, Vladimir, Meeting with researchers of the Lena-2010 expedition, 2010a. 62. Minutes of the Second International Arctic Forum: Te Arctic-Territory of Dialogue, September 2012, Arkhangelsk. 63. Putin, Vladimir, Remarks at the conference on the general scheme for gas industry development until , Novy Urengoi, 11 October, Επίσης, Stelliferovsky, Alexan

107 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 107 δει τις ακριβείς διαστάσεις στην αυτοαντίληψη της Μόσχας για τον ρόλο της στην Αρκτική. Με το 20% του συνολικού μη-ανακαλυφθέντος ακόμα παγκοσμίου αποθέματος υδρογονανθράκων να φιλοξενείται στην Αρκτική Ζώνη [64] και δη στον Αρκτικό Ωκεανό, η πλειονότητα του οποίου εντός της Ρωσικής υφαλοκρηπίδας και συνεπώς απολύτου κυριαρχίας ή της Ρωσικής ΑΟΖ, απολύτου Ρωσικής εκμεταλλεύσεως, είναι λογικό η Μόσχα να οικοδομεί μία πολιτική προστασίας των οικονομικών της συμφερόντων σχετικώς με την ασφαλή και απρόσκοπτη προώθηση του προϊόντος στην διεθνή αγορά. Υπό αυτήν την λογική, σκοπεύει να δημιουργήσει νέες και να βελτιώσει τις υπάρχουσες υποδομές σχετικώς με την πρόσβαση, εξόρυξη και ασφαλή μεταφορά των ενεργειακών πόρων του Αρκτικού που της αναλογούν. Η διαδικασία αποτελεί μίας ευρέως κλίμακος προσπάθεια κατά μήκος της Βορείου Θαλασσίας Οδού, η οποία συμπεριλαμβάνει την ναυπήγηση ικανού στόλου παγοθραυστικών, την δημιουργία νέων λιμένων και σταθμών ναυσιπλοΐας, δίκτυο ερεύνης και διασώσεως, και ικανότητα ανταποκρίσεως σε πετρελαϊκά ατυχήματα που ρυπαίνουν [65]. Παραλλήλως, οδικό, σιδηροδρομικό και αεροπορικό περιφερειακό δίκτυο καθώς και αγωγοί μεταφοράς φυσικού αερίου και πετρελαίου πρέπει να πυκνώσουν και να εκσυγχρονιστούν, κάτι που θα προσδώσει στην περιοχή σημαντική ανάπτυξη σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο [66]. Τέλος, σχετικώς με την φυσική ασφάλεια των ανωτέρω, η Μόσχα ως είναι λογικό, πρόκειται να αναπτύξει αφενός αυξημένη επιτήρηση και έλεγχο στα θαλάσσια και χερσαία σύνορά της, αφετέρου επαρκείς δυνάμεις ασφαλείας των σημαντικοτέρων υποδομών του ανωτέρου πολυεπίπεδου εγχειρήματος. Αυτό σημαίνει ανάπτυξη αεροπορικών, ναυτικών και στρατιωτικών δυνάμεων και σχετική στρατιωτικοποίηση της Αρκτικής περιοχής, η οποία, αν και σε καμία των περιπτώσεων, δεν συγκρίνεται με αυτήν κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, εντούτοις, πρόκειται να διαταράξει την ισορροπία του γεωπολιτικού υποσυστήματος. Ως εκ τούτου, το ερώτημα, που ευλόγως προκύπτει είναι το αν η Ρωσία έχει ηγε μονικές τάσεις με πεδίο εφαρμογής το σύνολο της Υδρογείου. Αρμοδίως απευθυνόμενο στην γεωπολιτική επιστημονική σκέψη, απαντάται εκ προοιμίου, από την αναλυτική θεώρηση των Mackinder και Spykman, οι οποίοι θεωρούν ότι η Ηπειρωτιder, Russian polar explorers get funds from Medvedev, blessing from Putin, Ria Novosti, 3 October, Zysk, Katarzyna, Te Evolving Arctic Security Environment: An Assessment, in Blank, Stephen, J., Russia in the Arctic, Strategic Studies Institute, Carlisle, 2011, pp Επίσης, Käpylä, Juha and Mikkola, Harri, Te Global Arctic, Te Growing Arctic Interests of Russia, China, the United States and the European Union, FIIA, Briefng Paper 133, Te Finnish Institute of International Afairs, August 2013, p Käpylä, Juha and Mikkola, Harri, Te Global Arctic, Te Growing Arctic Interests of Russia, China, the United States and the European Union, FIIA, Briefng Paper 133, Te Finnish Institute of International Afairs, August 2013, p Ibid., p. 4.

108 108 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος κή Δύναμη είναι προορισμένη από την παγκόσμιο γεωγραφία να επιδιώξει κάτι τέτοιο. Το αν θα το επιτύχει, αποτελεί μία δυναμική ιστορική διαδικασία με πολλα πλές παραμέτρους και αλλεπάλληλες παλινδρομήσεις. Αλλά και η σύγχρονη Ρωσική Υψηλή Στρατηγική παγκοσμίως συντείνει σε αυτό το συμπέρασμα. Επί του πρακτικού επιπέδου, με συνεκτικό πλανητικό κρίκο αυτόν του ρέοντος θαλασσίου ύδατος, τα προγράμματα ναυπηγήσεως και αναδιαρθρώσεως του πολεμικού και εμπορικού ναυτικού της Ρωσίας δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για τις παγκόσμιες, ναυτικές τουλάχιστον, φιλοδοξίες της: Προς επίρρωσιν των σημαντικών συνεπειών της απόκτησης άμεσης πρόσβασης όσο και των Ρωσικών φιλοδοξιών για επικράτηση στον εν πολλοίς «θερμό» πλέον Αρκτικό Ωκεανό, ο Πρόεδρος Putin κατά την διάρκεια των εργασιών του Δευτέρου Διεθνούς Αρκτικού Συνεδρίου, «Η Αρκτική-Περιοχή Διαλόγου» το οποίο διεξήχθη στις Σεπτέμβριου 2011 στον Αρχάγγελο, ανακοίνωσε την παραγγελία τριών (3) νέων πυρηνοκίνητων και έξι (6) νέων ντιζελοκίνητων παγοθραυστικών, προϋπολογισμού 543 εκατομμυρίων ευρώ, προκειμένου έως το 2020 ο Ρωσικός στόλος παγοθραυστικών να φτάσει τα 20, ώστε να είναι σε θέση να παρέχει στην Μόσχα τα εχέγγυα για ασφαλή πρόσβαση και στα πιο δυσπρόσιτα, για αυτήν την στιγμή, σημεία, με σκοπό την συστηματική άντληση υδρογονανθράκων στον Αρκτικό Ωκεανό [67]. Παράλληλα, ο Putin ανακοίνωσε την οικοδόμηση νέου λιμένα στην Ρωσική χερσόνησο Yamal στην Αρκτική, προϋπολογισμού 33 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ως μία κίνηση υποστήριξης της καθιέρωσης της Βορείου Θαλασσίας Οδού και της προώθησης της ως συμβατικής πλέον θαλασσίας διαδρομής διαμετακομισμού. Με ου πολύ, ο επικεφαλής της Διοίκησης Σχεδιασμού και Ανάπτυξης του Βορείου Στόλου, υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου του Πολεμικού Ναυτικού, αντιναύαρχος Vasílii Liachók δήλωνε: «Χρειάζονται πλοία ικανά να φέρουν εις πέρας αποστολές, έχοντας τη δυνατότητα να βρίσκονται για μεγάλο χρονικό διάστημα στην αρκτική ζώνη. Η λειτουργία τους πρέπει να βασίζεται στην ατομική ενέργεια και να διαθέτουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που θα τα καθιστούν ιδανικά για τις ψυχρές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή. Το δεύτερο σκέλος της αποστολής μας στην Αρκτική, προϋποθέτει την ύπαρξη πλοίων ακτοφυλακής, κυρίως στη Θάλασσα του Barents και εν συνεχεία στη Θάλασσα του Kars, τα οποία θα μπορούν να υποστηρίζουν την ομαλότητα του επιχειρησιακού σχεδιασμού, και να διασφαλίζουν την προστασία της θαλάσσιας οικονομικής δραστηριότητας» [68]. Επιπροσθέτως, το Ρωσικό Πολεμικό Ναυτικό πλειοδοτεί σε σχεδία που αναβαθμίζουν τον ρόλο του στο νέο παγκόσμιο γεωπολιτικό περιβάλλον. Ο Ναύαρχος Viktor Viktorovich Chirkov δήλωσε: «Μέχρι το 2030, το Πολεμικό Ναυτικό μας θα μπορεί να εξασφαλίσει την προστασία των συμφερόντων της χώρας μας σε οποιαδήποτε περιοχή του παγκόσμιου ωκεανού, να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις στρατηγικές πυρηνικές προκλήσεις και να εγγυηθεί την πυρηνική αποτροπή» [69]. Προς αυτήν την κατεύθυνση συντείνει η νέα τακτική του Ρωσικού Πολεμικού Ναυτικού που αφορά στην δημιουρ67. Minutes of the Second International Arctic Forum, op. cit. 68. Kislyakov, Andrei, Navy landing operation in the Arctic, Russia Beyond the Head lines, 2 November, 2012.

109 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 109 γία νέων ειδικών ομάδων κρούσης με την αξιοποίηση των διακλαδικών δομών και τη συνεργασία των Ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων. Οι Ομάδες Μάχης Αεροπλανοφόρων (ΟΜΑ) αποτελούμενες από ειδικές μονάδες του Ναυτικού της Αεροπορίας και του Στρατού Ξηράς θα είναι σε θέση να διεξάγουν τις «απόλυτες» κατά τον Ναύαρχο επιχειρήσεις [70]. Με τακτική λειτουργική βάση ένα αεροπλανοφόρο, οι Ρωσικές (ΟΜΑ) θα αποτελούν αυτόνομες μονάδες ανά την υδρόγειο. Τα σχέδια για την κατασκευή αεροπλανοφόρων, ανακοινώθηκαν από το Γενικό Επιτελείο Πολεμικού Ναυτικού το 2011, επισημαίνοντας ότι το πρώτο «πλωτό νησί» πρόκειται να καθελκυσθεί στα μέσα της επόμενης δεκαετίας [71]. Παράλληλα, ο, Roman Trochenko, επικεφαλής του κρατικού ομίλου κολοσσού «Ένωση Ναυπηγό-κατασκευαστικών Εταιρειών» (ΕΝΕ), ο οποίος συνενώνει όλα τα κρατικά Ναυπηγεία της Ρωσίας, δήλωσε τον Ιούλιο του 2011, ότι: «το 2016 θα ξεκινήσουν οι εργασίες για το σχεδιασμό ενός σύγχρονου πυρηνικού αεροπλανοφόρου»[72], το οποίο προβλέπεται να ενταχθεί επιχειρησιακά στο Ρωσικό Πολεμικό Ναυτικό το 2021 [73]. Συμφώνως προς τα ανωτέρω, γίνεται αντιληπτό, πως η Μόσχα είτε επιθυμεί ρεαλιστικώς, είτε αποδέχεται συστημικώς να καταστεί συν τω χρόνω τουλάχιστον συγκυρίαρχος των θαλασσών, αφενός ως μέσω επιβολής της ισχύος της, αφετέρου προβολής της επιρροής της, τουλάχιστον, προς αποτροπή διεθνών στρατηγικών πυρηνικών προκλήσεων, κατά δήλωση των εκπροσώπων της. Επίσης, καθίσταται σαφές ότι, από τούδε και στο εξής, οι πάσης φύσεως φιλοδοξίες της Μόσχας παγκοσμίως, θα έχουν ως κύριο στρατηγικό σημείο εκκίνησης τα λιμάνια του Αρκτικού και διέλευσης τον πλεύσιμο πλέον Αρκτικό, προωθώντας την στρατιωτική, ναυτική, εμπορική και τεχνολογική Ρωσική ισχύ στις ανοικτές θάλασσες του Ατλαντικού και Ειρηνικού. Συμπερασματικώς, η ανάσχεση εκ μέρους των Ναυτικών Δυνάμεων κρίνεται επιβεβλημένη, είτε με στρατιωτικά, περίπτωση εξαιρετικά αμφίβολη έως αδύνατη και πάντως επικίνδυνη, είτε με άλλης φύσεως μέσα. Αναμφιβόλως, στην σύγχρονη εποχή, η επίτευξή της συνιστά πόρρω δυσκολότερο εγχείρημα, αφού η Ηπειρωτική Δύναμη έχει πλέον πρόσβαση στα θερμά ύδατα και μάλιστα με ειρηνικό και ανέξοδο τρόπο. 4.6 Ναυτικές Δυνάμεις και «Ανασχετικός Ανταγωνισμός» Η κατάσταση γίνεται πολύπλοκή και εν πολλοίς, πολλαπλώς διλημματική για τις Δυτικές Ναυτικές Δυνάμεις και τις ΗΠΑ. Πολλώ δε μάλλον, εφόσον η πρακτική αποδεικνύει ότι τα οικονομικά συμφέροντα των Αρκτικών μελών του ΝΑΤΟ συμπίπτουν εν πολλοίς με τα Ρωσικά σε περιφερειακό επίπεδο. Επί παραδείγματι, η Νορ69. Kislyakov, Andrei, «Η Ρωσία θέλει να γίνει θαλάσσια υπερδύναμη», Russia Beyond the Headlines, 15 Νοεμβρίου, Ibid. 71. Ibid. 72. Ibid. 73. Ibid.

110 110 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος βηγία ή ο Καναδάς έχουν αμοιβαία ωφέλεια από την διατήρηση και επέκταση του συνεργατικού πνεύματος στον Αρκτικό, ιδιαιτέρως, όταν η Ρωσία ενεργεί συμφώνως προς την Διεθνή νομοθεσία και προωθεί την μεταξύ τους άριστη σχέση συνεργασίας παντοιοτρόπως, φέρνοντας Όσλο και Οττάβα κοντύτερα στην Μόσχα, από ότι, παραδείγματος χάριν, στις συμμαχικές Αθήνα, Βερολίνο ή την Άγκυρα. Με θεσπισμένο το νομικό καθεστώς του Αρκτικού, κανένα Αρκτικό Παράκτιο κράτος, πλην των ΗΠΑ, οι οποίες δεν έχουν υπογράψει την UNCLOS, δεν θα είχε λόγο να αμφισβητήσει επί μακρόν και συστηματικώς, ερχόμενο σε αντιπαράθεση, την υφαλοκρηπίδα ή την ΑΟΖ της Ρωσίας, παρόλο που η τελική οριοθέτησή της, όπως όλων των Παρακτίων Αρκτικών κρατών δεν έχει συντελεσθεί. Γίνεται λοιπόν σαφές, ότι τα κοινά χαρακτηριστικά των οικονομικών, κυρίως, συμφερόντων των Παρακτίων Αρκτικών κρατών λειτουργούν ως περιφερειακό εφαλτήριο για την περαιτέρω ανάπτυξη της συνεργασίας τους, του συντονισμού των ενεργειών τους, και της εμβάθυνσης της αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, στο πλαίσιο του αμοιβαίου οφέλους. Εντούτοις, η ιστορική διαπλοκή της παγκοσμίου γεωπολιτικής σε συνάρτηση με την πολιτικό-στρατιωτική συμμαχία των Ναυτικών Δυνάμεων του ΝΑΤΟ, αποτελεί φυσική συστημική τροχοπέδη για την απρόσκοπτη διατήρηση της συνεργασίας των πέντε (5). Και τούτο, διότι τα εθνικά συμφέροντα των μη αρκτικών κρατών-μελών του ΝΑΤΟ δεν συμβαδίζουν a priori με εκείνα των Αρκτικών κρατών. Βεβαίως, σε μία συμμαχία όπως το ΝΑΤΟ, δεν δύναται να υπάρξει πλήρης ταύτιση των εθνικών συμφερόντων των κρατών-μελών του. Στην προκειμένη περίπτωση όμως, είναι παραπάνω από σίγουρο πως τα υπόλοιπα μη αρκτικά κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ, θα δυσαρεστηθούν σφόδρα, εάν η κατάσταση παραμείνει ως έχει, αφού θεωρούν ότι ενώ είναι εκείνα που συμβάλουν αποφασιστικώς στην ανάσχεση της Ρωσίας, στο σημαντικότερο μέτωπο, το Ευρωπαϊκό, τους καρπούς της ανασχέσεως δρέπουν τα τέσσερα (4) αρκτικά κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ, από κοινού, και μάλιστα σε αγαστή συνεργασία, με την ανασχετιζόμενη Ηπειρωτική Δύναμη! Η πιθανότητα, οι μεγάλες επιχειρηματικές κοινοπραξίες, στις οποίες συμμετέχουν πολλές Ευρωπαϊκές χώρες, μέλη του ΝΑΤΟ, και πρόκειται να επιχειρήσουν στον Αρκτικό, βάσει των προσφάτων αποφάσεων του Αρκτικού Συμβουλίου, δεν αποτελεί επαρκή λύση για μία εξομάλυνση της εσωτερικής καταστάσεως της συμμαχίας. Η μόνη ικανή λύση, εάν και εφόσον υπάρχει πολιτική βούληση εκ μέρους της, είναι ο επανακαθορισμός του ιδεολογικού πλαισίου και του αξιών της, με ουσιαστική συνδετική παρακαταθήκη αυτή του δυτικού αστικού πολιτισμού, και των πραγματικών διαχρονικών συμφερόντων των μελών της. Υπό αυτήν την έννοια, χρειάζεται συσπείρωση του συνόλου των πόρων των Ναυτικών Δυνάμεων σε μία κοινή, ορθώς οργανωμένη αποτελεσματική προσπάθεια η οποία πρόκειται να επωμισθεί την εφαρμογή του νέου δόγματος της «Στρατηγικής του Ανασχετικού Ανταγωνισμού» στα δύο (2) νεότευκτα θαλάσσια μέτωπα. Κάτι τέτοιο βεβαίως δεν συμβαίνει από την μια ημέρα στην άλλη, ούτε αποτελεί απλό και εύκολο εγχείρημα. Αξιοσημείωτο είναι ότι, εν μέσω παγκοσμίου καπιταλιστικής κρίσεως και ελλείψει των απαραίτητων πόρων, οι ΗΠΑ απεσύρθησαν από το κεντρικό ανασχετικό μέτωπο της Νότιο

111 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 111 Δυτικής Ασίας, όπως και εκείνο της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής, δημιουργώντας ένα cordon εκτεινόμενο από τον Ατλαντικό και την δυτική άκρη της Βορείου Αφρικής, ως και τα δυτικά σύνορα της Κίνας με το Αφγανιστάν, προωθώντας συστηματικά ως φυσικό ανασχετικό παράγοντα της Ηπειρωτικής Δυνάμεως την Μουσουλμανική Αδελφότητα και τους συνεργαζόμενους με αυτήν φορείς [74]. Και κατά την ίδια χρονική και πολιτική συγκυρία, η Ουάσινγκτον εξαγγέλλει την μετατόπιση του επικέντρου της εξωτερικής της πολιτικής προς τον Ειρηνικό επιχειρώντας σαφή στροφή των προτεραιοτήτων της εξωτερικής της πολιτικής, προσδίδοντας πρώτιστη προτεραιότητα στον Ειρηνικό Ωκεανό, ενόψει του νομοτελειακού, περιφερειακού και διεθνούς, ανταγωνισμού με την φιλόδοξη Κίνα. Σε προέκταση της εν λόγω πολιτικής τους και συμφώνως προς τις προτεραιότητές τους, οι ΗΠΑ δύνανται, εφαρμόζοντας την αρχή της οικονομίας κλίμακος, να δημιουργήσουν έναν ισχυρό ανασχετικό παράγοντα και στο νέο μέτωπο του Βορείου Ειρηνικού, ενώ η ανάσχεση στο νέο μέτω πο του Βορείου Ατλαντικού, θα ήτο δυνατόν να βασιστεί στον Ευρωπαϊκό βραχίονα του ΝΑΤΟ, τη συνδρομή, βεβαίως, των ΗΠΑ και του Καναδά [75]. 4.7 Η Πολιτική του Διπλού Δρόμου, (Double Track Policy), από ΗΠΑ και Ρωσία και Τριγωνική Διπλωματία Ως συμπέρασμα σχετικώς με την πολιτική τη Μόσχας στον Αρκτικό, η Ρωσία αφενός έχει υπογράψει την UNCLΟS και λειτουργεί συμφώνως προς αυτήν, αφετέρου οικοδομεί εξαιρετικά ισχυρά στρατιωτικά και πολιτικά μέσα και εγκαταστάσεις την Αρκτική Ζώνη, η ολοκλήρωση των οποίων θα της παρέχουν την στρατιωτική, ναυτική και εμπορική υπεροχή στον Αρκτικό Ωκεανό. Από την άλλη, την πολιτική (policy) του Διπλού Δρόμου ακολουθούν και οι ΗΠΑ, η οποία, ούσα ηγέτης της συμμαχίας του ΝΑΤΟ, είναι υποχρεωμένη να συνυπολογίσει πολλαπλούς παράγοντες για την αποκρυστάλλωση της Αρκτικής της πολιτικής, εντός του συνολικότερου πλαισίου της Υψηλής της Στρατηγικής ανά την Υφήλιο. Η Ουάσιγκτον δεν έχει υπογράψει την UNCLOS, αλλά την αποδέχεται ως νομικό λειτουργικό εργαλείο και ενεργεί στον Αρκτικό σύμφωνως προς αυτήν. Στην πραγματικότητα, έχοντας υπ όψιν της την χαλάρωση της συνοχής του ΝΑΤΟ εξαιτίας των αρκτικών τεκταινομένων, δεν έχει αποφασίσει την τελική βέλτιστη επιλογή της, για αυτό και παλινδρομεί μεταξύ ψυχροπολεμικών λεκτικών δηλώσεων George W. Bush, και της προωθήσεως του διεθνούς επιχειρηματικού κεφαλαίου στον Αρκτικό με σκοπό την μείωση της επιρροής της Μόσχας, πολιτική που προωθεί ο Barak 74. Sotiropoulos, Ioannis, P., Te Arab-Muslim Uprisings as a Phenomenon for the Containment of Russia, Minutes of the International Scientifc Conference: Te Uprisings in the Arab-Muslim World: Peace and Stability Issues in the Mediterranean, Collective, Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies, School of Philosophy, National and Kapodistrian University of Athens, December 2012, Athens, Limon Publication, Athens, Ibid.

112 112 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Obama. Με την εν λόγω στάση της, η Ουάσιγκτον αφενός κερδίζει χρόνο, αφετέρου είναι σε θέση ανά πάσα στιγμή να μεγιστοποιήσει από νομικής απόψεως τα έννομα συμφέροντά της και τις διεκδικήσεις της στον Αρκτικό. Εντούτοις, τα χρονικά περιθώρια εκπνέουν και είναι πολύ πιθανό το κλίμα αγαστής συνεργασίας και ο συντονισμός των υπολοίπων Αρκτικών κρατών να ματαιώσουν οιαδήποτε τέτοια πολιτική πρωτοβουλία εν τη γενέσει της. Τέλος, είναι βέβαιο, ότι εν είδει, εφαρμογής της τριγωνικής του διπλωματίας του Henry Kissinger, ΗΠΑ και Ρωσία, θα αποπειραθούν να χρησιμοποιήσουν το Πεκίνο ως αντίβαρο, η κάθε μία προς την άλλη. Με την εξέλιξη της διεισδύσεως της Κίνας στον Αρκτικό, αυτό πρόκειται να είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Με την παρούσα διαμόρφωση της καταστάσεως, σε πρώτο επίπεδο, είναι πολύ πιθανόν οι ΗΠΑ, λαμβάνοντας υπ όψιν τις Κινεζικές φιλοδοξίες στην περιοχή και την ολιγωρία τους που τις έχει καταστήσει περίπου ουραγό στην κούρσα του Αρκτικού, δύνανται να επιχειρήσουν μία σύμπραξη μαζί της, στην προσπάθεια εξισορροπήσεως της επιρροής της Μόσχας. Από την άλλη, η Μόσχα που διατηρεί αμοιβαία διεθνή συμφέροντα με το Πεκίνο σε πολλά γεωπολιτικά υποσυστήματα όπως η Μέση Ανατολή, και συνεργάζεται σε επίπεδο Συμβουλίου Ασφαλείας μαζί του, δεν θα επιθυμούσε σε καμία περίπτωση, την εισαγωγή στον Αρκτικό έξω-αρκτικών παραγόντων, οι οποίοι θα αλλοίωναν τον Άπω Βόρειο, χαρακτήρα του αλλά και το θετικό ισοζύγιο επιρροής που απολαμβάνει έως τώρα. Τελικά Συμπεράσματα Γίνεται αντιληπτό, ότι το σύγχρονο γεωπολιτικό και διεθνές περιβάλλον, δεν αφήνει περιθώρια για την εφαρμογή ενός στενού χαρακτήρος ανασχετικής στρατηγικής, εξαρτωμένης κατ ουσίαν, πλήρως από τον στρατιωτικό πυλώνα μίας Υψηλής Στρατηγικής. Υπό το αυστηρό γεωπολιτικό πρίσμα, λαμβάνοντας υπ όψιν την προηγηθείσα ανάλυση, τις συστημικές τάσεις του διεθνούς περιβάλλοντος, και τα πρότυπα μοντέλα ανάσχεσης της Ηπειρωτικής Δύναμης, και συναρτώντας τα με τις γεωφυσικές μεταβολές που καθιστούν τον Αρκτικό Ωκεανό πλεύσιμο και διελεύσιμο, καθώς και με τις πολιτικές και διπλωματικές πρωτοβουλίες των Παρακτίων του Αρκτικού Ωκεανού Κρατών αλλά και των διεθνών δρώντων, καταλήγουμε ασφαλώς στο συμπέρασμα, ότι η κλασσική έννοια του όρου της «Ανασχέσεως» των παραδοσιακών γεωπολιτικών μοντέλων μετεξελίσσεται σε μία νέα έννοια, αποδίδουσα το περιεχόμενο του «Ανασχετικού Ανταγωνισμού», τουλάχιστον αναφορικώς με τα Βόρεια γεωγραφικά τμήματα του Ατλαντικού και του Ειρηνικού Ωκεανού, και κατά συνέπεια με το συνολικό εύρος του ορίζοντος του γεωπολιτικού αναλυτικού μεθοδολογικού προτύπου και του συνθετικού παγκόσμιου γεωστρατηγικού παιγνίου. Καθίσταται σαφές, ότι η κλιματική αλλαγή έχει επηρεάσει καταλυτικά την γεωγραφική περιοχή της Αρκτικής Ζώνης η οποία έχει ως επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό, συρρικνώνοντας την παγωμένη έκτασή του τελευταίου, καθιστώντας τον πλεύσιμο και διελεύσιμο. Οι συνέπειες για το γεωπολιτικό υποσύστημα της Αρκτικής,

113 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 113 και συνεπώς για το συνολικό γεωπολιτικό οικοδόμημα της υδρογείου, είναι τόσο σημαντικές ώστε μεταβάλουν σε σημαντικό βαθμό τις επιτυχώς εφαρμοσμένες γεωπολιτικές αναλυτικές θεωρίες που γέννησαν την «Στρατηγική της Ανασχέσεως». Έως τώρα, η αρχιτεκτονική της ανασχέσεως θεωρούσε δεδομένη την γεωφυσική ανάσχεση της Ηπειρωτικής Δυνάμεως στην περιοχή του Αρκτικού Ωκεανού, εξαιτίας των πάγων που κάλυπταν σχεδόν το σύνολο του καθώς και σημαντικό μέρος των περιφερικών του θαλασσών (Barents, Kara, Laptev, Ανατολική Σιβηρική, Chukchi, Οχοτσκική, Beaufort, Labrador, Γροιλανδική,). Όπως διεφάνη σαφέστατα, στην παρούσα, από τούδε και στο εξής, η Μόσχα δεν χρειάζεται να περιμένει το Σιβηρικό θέρος για να αποπλεύσει από τον λιμένα του Βλαδιβοστόκ, ο οποίος παρέμενε τέσσερις (4) περίπου μήνες, στην καλύτερη των περιπτώσεων, απολύτως λειτουργικός για τα Ρωσικά και Σοβιετικά πλοία. Υπάρχουν δύο (2) νέοι έξοδοι στην αυλή της, τον Αρκτικό Ωκεανό, που λίαν συντόμως πρόκειται, να συμπεριληφθεί και επισήμως στις θερμές θάλασσες. Γεγονός αποτελεί, ότι η ανάσχεση της Ηπειρωτικής Δυνάμεως της Μόσχας στο νεότευκτο μέτωπο του Αρκτικού Ωκεανού, ήτοι πρακτικώς στα μέτωπα του Βορείου Ατλαντικού και Βορείου Ειρηνικού, κρίνεται απαραίτητη για την μακρύτερη επιβίωση της Δυτικής πρωτοκαθεδρίας, με ηγέτη τις ΗΠΑ, εντός ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Άλλως, ως προέβλεψαν πρώτοι οι Mackinder και Spykman, η άμεση πρόσβαση της Ηπειρωτικής Δυνάμεως στα θερμά ύδατα, της παρέχει το συγκριτικό γεωγραφικό πλεονέκτημα για την απόκτηση της παγκοσμίου ηγεμονίας. Εντούτοις, μία στρατηγική ανασχέσεως, στηριζόμενη πρωτίστως, αν όχι μονολιθικώς, στον στρατιωτικό πυλώνα όπως εκείνη του Ψυχρού Πολέμου, είναι εντελώς ανέφικτη στην σύγχρονη εποχή του πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Πράγματι, η πολυπολικότητα προωθεί αυτομάτως και συστηματικώς την συστημική τάση για αποχή από ακραίες ενέργειες, για πλουραλισμό και συνεργασία στα θερμά ύδατα του πάλαι ποτέ παγίως παγωμένου Αρκτικού Ωκεανού. Κατά συνέπεια, η μορφή της νέας ανασχετικής στρατηγικής οφείλει να εδράζεται στην άοκνη και εργώδη ανταγωνιστική φύση της κουλτούρας του Δυτικού κόσμου. Εντούτοις, η συμμαχία των Ναυτικών Δυνάμεων χρήζει επανακαθορισμού του ιδεολογικού της πλαισίου και των λειτουργικών αξιών της, σε μία προσπάθεια να αναβαπτίσει την θεωρητική της βάση, η οποία οφείλει να αποπνέει την μεγίστη ιδεολογική σύμπνοια μεταξύ των μελών της, έχοντας ως ακλόνητη συνδετική παρακαταθήκη, αυτή του δυτικού αστικού πολιτισμού. Η επιτυχής εφαρμογή του «Ανασχετικού Ανταγωνισμού», είναι η στρατηγική απάντηση στα ερωτήματα των καιρών μας. Στηριγμένος στις επιστημονικές γεωπολιτικές θεωρήσεις των Mackinder και Spykman και έχοντας πλήρως αποσαφηνισμένη την ιστορική αναγκαιότητα της επιταγής του 21ου αιώνα για τις Ναυτικές Δυνάμεις, αποτελεί τον μοναδικό τρόπο ασφαλούς αντιμετώπισης του Ηπειρωτικού γίγαντα.

114 114 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Παράρτημα Χαρτών Φωτογραφία-Χάρτης, Νο 1 Η Αρκτική Ζώνη, με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό, υπό τήξη Συγκέντρωση πάγου στον Αρκτικό ή Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό, 1979, Εικόνα από την NASA Συγκέντρωση πάγου στον Αρκτικό ή Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό, 2005, Εικόνα από την NASA Η καλυμμένη από πάγο έκταση καθώς και το πάχος του πάγου κατά την διάρκεια του καλοκαιριού στον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό έχει μειωθεί κατά 40% περίπου στην διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. ( ). Πηγή: NASA, A Report of the CSIS Europe Program.

115 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 115 Φωτογραφία-Χάρτης, Νο 2 Η Αρκτική Ζώνη, με επίκεντρο τον Αρκτικό Ωκεανό, υπό τήξη Μέσος όρος ετών : Επιφάνεια καλυμμένη από πάγο: 6,71 εκ. τετρ. χιλ. Συνολικός όγκος πάγου: 12,647 εκ. κυβικά χιλ. Περίοδος : Ταχύτατη είναι η μείωση της συνολικής παγωμένης έκτασης του Αρκτικού ή Βορείου Παγωμένου Ωκεανού. Μέσος όρος Σεπτεμβρίου 2012: Επιφάνεια καλυμμένη από πάγο: 3,41 εκ. τετρ. χιλ. Συνολικός όγκος πάγου: 4,300 εκ. κυβικά χιλ. Πηγή: NASA

116 116 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Φωτογραφία - χάρτης Νο Η παραδοσιακή αδυναμία πλεύσης του Αρκτικού Ωκεανού Με λευκό και υπόλευκο χρώμα, πέριξ του Βορείου Πόλου, διαγράφεται ο μέσος όρος της παγωμένης έκτασης του Βορείου Παγωμένου Ωκεανού των ετών Διακρίνεται εύκολα η αδυναμία πλεύσης-διέλευσής του, ενώ από την Γροιλανδία μπορεί κανείς θεωρητικά να βαδίσει ως τον Βερίγγειο Πορθμό. Πηγή: International Institute for Strategic Studies, (IISS), επεξεργασία του συγγραφέως.

117 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 117 Φωτογραφία - χάρτης Νο Πλεύσιμος και διελεύσιμος είναι πλέον ο Αρκτικός Ωκεανός Με λευκό και υπόλευκο χρώμα, πέριξ του Βορείου Πόλου, τα όρια της παγωμένης έκτασης του Βορείου Παγωμένου Ωκεανού τον Σεπτέμβριο Καθίσταται σαφής η δυνατότητα πλεύσης-διέλευσής του, ενώ με ερυθρά γραμμή σημειώνονται οι δύο πορείες που μπορεί κανείς να επακολουθήσει: Την Βόρεια Διαδρομή/Ρότα από την πλευρά της Ρωσίας και αυτή του Βορειοδυτικού Περάσματος από την πλευρά του Καναδά και των ΗΠΑ.

118 118 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Φωτογραφία - χάρτης Νο. 4. Η Γροιλανδία σε τήξη κατά το θέρος του 2012 Στις 8 Ιουλίου 2012, απεικονίζεται μία εκτεταμένη λευκή περιοχή στο κεντρικό τμήμα του νησιού, στην εικόνα από τον δορυφόρο της NASA, δηλώνοντας ότι το υπόλοιπο 40% της επιφάνειας του εδάφους της Γροιλανδίας, που απεικονίζεται με ερυθρό χρωματισμό, ήταν σε διαδικασία πλήρους τήξης. Πηγή: Reuters, NASA simages Ως την 12η Ιουλίου 2012, ουσιαστικά το σύνολο της επιφανείας του νησιού, 97%, απεικονίζεται με ερυθρό χρώμα δηλώνοντας το εκτεταμένο μέγεθος της τήξης των πάγων του νησιού κατά την περίοδο εκείνη.

119 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 119 Χάρτης Νο. 5. Το νέο «Βορειοδυτικό πέρασμα» και η νέα «Βόρεια θαλάσσια διαδρομή»: Το παράδειγμα. Το ταξίδι ενός πλοίου με αφετηρία το Roterdam και λιμένα προορισμού το San Francisco μέσω του Βορειοδυτικού Περάσματος συντομεύεται κατά το 1/3 σε σύγκριση με την παραδοσιακή, έως τώρα διαδρομή Η Διαδρομή/Ρότα της Βόρειου Θάλασσας συντομεύει το ταξίδι ενός πλοίου με αφετηρία το Roterdam και λιμένα προορισμού τη Yokohama στην Ιαπωνία, κατά 3,900 ν. μίλια που αντιστοιχούν σε 13 ημέρες λιγότερες από το παραδοσιακή έως τώρα διαδρομή που αντιστοιχεί σε 33 ημέρες

120 120 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Χάρτης Νο. 6. Η γεωπολιτική θέαση της υδρογείου από τον Sir Halford Mackinder Η «Περιοχή του Έστωρος» ( Pivot Area ) ή άλλως «Καρδιά», ( Heartland ), σύμφωνα με τον Mackinder (1904): Who rules East Europe commands the Heartland. Who rules the Heartland commands the World Island. Who rules the World Island commands the World.. Οι Παραδοσιοκράτες, (Traditionalists), μεταξύ άλλων, υποστήριξαν και συνεχίζουν να διατείνονται ότι η Σοβιετική επέμβαση στο Αφγανιστάν ήταν μέρος της Υψηλής Στρατηγικής της Μόσχας με σκοπό την τελική κάθοδό της στα θερμά ύδατα. Πηγή: Perry-Castaneda Library Map Collection, University of Texas at Austin.

121 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 121 Χάρτης Νο. 7. Η συνεισφορά του Πλοιάρχου Nicholas Spykman στην ανάπτυξη του γεωπολιτικού προτύπου του Sir Halford Mackinder για την υδρόγειο Ο «Εσωτερικός Δακτύλιος» ή «Κρηπίδωμα» ( Rimland ) του Spykman (1938): Who controls the Rimland controls Eurasia, who rules Eurasia controls the destinies of the world. Πηγή: Perry-Castaneda Library Map Collection, University of Texas at Austin.

122 122 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Χάρτης Νο. 8. Τα τρία κεντρικά μέτωπα ανασχέσεως της Ηπειρωτικής Δυνάμεως στην Ευρασία κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου Αξίζει να σημειωθεί ότι από το Βορειότερο γεωγραφικό απώτατο σημείο του Ευρωπαϊκού τοξωτού μετώπου στην Νορβηγία έως και το Βορειότερο απώτατο σημείο γεωγραφικό του μετώπου της Άπω Ανατολής στις Κουρίλες Νήσους, η Αρκτική Ζώνη, συμπεριλαμβανομένου του Αρκτικού Ωκεανού εθεωρείτο, και ήταν, ουσιαστικώς απροσπέλαστο παγωμένο γεωφυσικό όριο. Πηγή: Brzezinski, Zbigniew, Game Plan, How To Conduct Te U.S. Soviet Contest, Atlantic Monthly Press, Boston, 1986, p. 42, επεξεργασία στην Ελληνική του συγγραφέως.

123 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 123 Χάρτης Νο. 9. Εθνική Θαλάσσια Κυριαρχία και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη των Παρακτίων Κρατών της Αρκτικής Με την εφαρμογή του Δικαίου της Θαλάσσης, ΗΠΑ, Καναδάς, Δανία (Γροιλανδία-Νήσοι Φερόε), Νορβηγία και Ρωσία, διεύρυναν την εθνική τους δικαιοδοσία στα 200 ναυτικά μίλια πέραν της Αρκτικής τους υφαλοκρηπίδας, η οποία αποτελεί κυρίαρχο τμήμα του εθνικού τους χώρου, ασκώντας πλέον αποκλειστικά δικαιώματα εκμεταλλεύσεως σε βυθό, θάλασσα και αέρα, εντός του εύρους της εν λόγω θαλασσίας ζώνης για την οποία η Διεθνής Νομοθεσία καθιέρωσε την ονομασία, Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, (ΑΟΖ).

124 124 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Πρωτογενείς Πηγές Arctic Council, Declaration of the Establishment of the Arctic Council, Otawa Declaration, September 1996, Otawa, Canada. Arctic Council, Kiruna Declaration, 15 May, 2013, Kiruna, Sweden. American Relations With Te Soviet Union, by Clark Cliford ["Cliford-Elsey Report"], September 24, 1946, Conway Files, Truman Papers. Emmerson, Charles and Lahn, Glada, Arctic opening: Opportunity and Risk in the High North, Te Energy, Environment and Development Programme (EEDP), Lloyd s for Chatham House, Chatham House (RIIA), London, Mazis, I., T., Une Nouvelle Équilibre Strategique Internationale et Mediterraneenne: l'infuence Russe et Chinoise au Sous-Systeme Euro-Mediterraneen, 22eme Session de la Fondation Mediterraneenne d'études Strategiques Athenes, Avril, Mazis, Ioannis T., Methodology for Systemic Geopolitical Analysis according to the Lakatosian model, Seminar Avrasya Enstitusu İstanbul Universitesi, 5 March, 2014, Instabul, Turkey. Minutes of the Second International Arctic Forum: Te Arctic-Territory of Dialogue, 2223 September 2012, Arkhangelsk. Putin, Vladimir, Meeting with researchers of the Lena-2010 expedition, 2010a. Putin, Vladimir, Remarks at the conference on the general scheme for gas industry development until , Novy Urengoi, 11 October, Russia and Norway resolve Arctic border dispute. Treaty allows for new oil and gas ex ploration and setles 40-year row over Barents Sea, Te Guardian, 15 September Ratner, Michael et al., Europe s Energy Security: Options and Challenges to Natural Gas Supply Diversifcation, CRS Report for Congress, March 15, Russia Plants Flag under North Pole Seabed, Te Guardian, 2 August 2007, Russia Plants Flag under N. Pole, BBC News, 2 August Russian subs seek glory at North Pole, US Today, 2 August Russia Plants underwater Flag at North Pole, Te New York Times, 2 August Russia to Claim Energy Wealth Beneath Arctic Ocean, Pravda, 2 August. Telegram, George Kennan to George Marshall, February 22, Harry S. Truman Administration File. Te Ilulissat Declaration, Arctic Ocean Conference, Ilulissat, Greenland, 27-29, May, United States Objectives and Programs for National Security, (April 14, 1950). A Report to the President, Pursuant to the President's Directive of January 31, 1950, TOP SECRET, [Washington], April 7, Sotiropoulos, Ioannis, P., Te Arab-Muslim Uprisings as a Phenomenon for the Containment of Russia, Minutes of the International Scientifc Conference: Te Uprisings in the Arab-Muslim World: Peace and Stability Issues in the Mediterranean, Collective, Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies, School of Philosophy, National and Kapodistrian University of Athens, December 2012, Athens, Limon Publication, Athens, 2013., «Οι αυτόχθονες πληθυσμοί της Αρκτικής Ζώνης ως παράγοντας σταθερότητος του γεωπολιτικού υποσυστήματός της», Κείμενο Εργασίας, υπό σύνταξη.

125 Κλιματική αλλαγή και αρχές Γεωπολιτικής 125 Υπηρεσιακό Υπόμνημα, Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων (ΙΑΑ), Τομέας Γεωστρατηγικών και Αμυντικοπολιτκών Αναλύσεων, «Η στρατηγική Περικύκλωση της Ρωσίας», Τεύχος 82, 1η Ιούνιου 2005, Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων (ΙΑΑ), Αθήνα. Δευτερογενείς Πηγές Μονογραφίες Brzezinski, Zbigniew, Game Plan, How To Conduct Te U.S. Soviet Contest, Atlantic Monthly Press, Boston, 1986., Power and Principal: A Memoirs of a National Security Adviser, , London, Weidenfeld and Nicholson, 1983., Te Soviet Block: Unity and Confict, Harvard University Press, Cambridge, Massachusets, Challiand, J., & Rageaou, J. P., Strategic Atlas, World Geopolitics, Penguin, London, Γρίβας, Κωνσταντίνος, Η στρατιωτική άνοδος της Κίνας και η γεωπολιτική του πολέμου στη Μέση Ανατολή, Λιβάνης, Αθήνα, Dmytryshyn, Basil, Modernization of Russia under Peter I and Catherine II, Wiley and Sons, New York, Garrison, Tom, Shivpuri, Pyare, Te Russian Treat: its Myths and Realities, Gateway Books, London, Garthof, Raymond L., How Russia Makes War: Soviet Military Doctrine, George Allen & Unwin, London, Gates M., Robert, From the Shadows: Te Ultimate Insider's Story of Five Presidents and How Tey Won the Cold War, Simon and Schuster, New York, Lynch, Allen, Te Soviet Study of the International Relations, Cambridge University Press, Cambridge, Mackinder, Halford, Sir, Democratic Ideals and Reality. A Classic Work of Geography and World Power, Norton Publisher, New York, Μάζης Ιωάννης Θ., Μεταθεωρητική Κριτική Διεθνών Σχέσεων και Γεωπολιτικής. Το Νεοθετικιστικό Πλαίσιο, Παπαζήση, Αθήνα, 2013., Γεωπολιτική. Η Θεωρία και η Πράξη, Παπαζήση, Αθήνα, 2002., Verba Geopolitica et Islamica, , Τόμος Α, Ηρόδοτος, Αθήνα, McGwire, Michael, Military objectives in the Soviet Foreign Policy, Te Brooking Institution, Washington DC, Smith, Lawrence, Te New North. Te World in 2050, Profle Books Limited, London, Spykman, N., Te Geography of the Peace, Harcourt Brace, New York, Valenta, Jiri, Poter, William, Soviet Decision Making for National Security, Center for the International and Strategic Afairs, University of California, Los Angeles, 1984.

126 126 Ιωάννης Π. Σωτηρόπουλος Άρθρα IISS, Russia Syrian stance: principled self-interest, IISS Strategic Comments, Vol. 18, Comment 31, September Bets, Richard, K., Te Lost Logic of Deterrence. What the Strategy Tat Won the Cold War Can -- and Can't -- Do Now, Foreign Afairs, March/April 2013, pp Borgerson, Scot, Te Coming Arctic Boom. As the Ice Melts, the Region Heats Up, Foreign Afairs, vol. 92, no 4, July/August 2013, pp Käpylä, Juha and Mikkola, Harri, Te Global Arctic, Te Growing Arctic Interests of Russia, China, the United States and the European Union, FIIA, Briefng Paper 133, Te Finnish Institute of International Afairs, August Kislyakov, Andrei, Navy landing operation in the Arctic, Russia Beyond the Headlines, 2 November, 2012., «Η Ρωσία θέλει να γίνει θαλάσσια υπερδύναμη», Russia Beyond the Headlines, 15 Νοεμβρίου, Macdonald, Douglas, J., Communist Bloc Expansion in the Early Cold War: Challenging Realism, Refuting Revisionism, International Security, Vol. 20, no. 3, Winter, , pp Trager, Eric, Te Unbreakable Muslim Brotherhood: Grim Prospects for a Liberal Egypt, Foreign Afairs, September-October 2011, Vol. 90, No. 3. Overland, J., Bhat, U., Key, K, Liu, Y., Walsh, J., and Wang, M., Temperature and Clouds, Arctic Report Card, NOAA, November Stelliferovsky, Alexander, Russian polar explorers get funds from Medvedev, blessing from Putin, Ria Novosti, 3 October, Voronkov, Lev, Te Arctic for Eight. Evolution of NATO s Role in the Arctic, Russian in Global Afairs, no 2, April/June X., Te Sources of Soviet Conduct, Foreign Afairs, Vol. 25, no. 4, July 1947, pp Zysk, Katarzyna, Te Evolving Arctic Security Environment: An Assessment, in Blank, Stephen, J., Russia in the Arctic, Strategic Studies Institute, Carlisle, Διαδικτυακοί Ιστοχώροι Geophysical Research Leters, Online Journal, American Geophysical Union, htp://onlinelibrary.wiley.com/journal/ /(issn) htp:// Πρακτορεία Ειδήσεων ABC News BBC News Depro Interfax Ria Novosti Russia Today Te Voice of Russia

127 OIL DYNAMICS IN THE AEGEAN SEA Miltiadis Botsis Ionian University Abstract: Geophysical studies in the maritime area extending from Corfu to Southeastern Peloponnese, as well as the recent elaboration of research data indicated the possible existence of 2 bl oil barrels, while the largest part of Western Greece remains still unexplored. It should be noted that the largest part of oil felds is located between Otranto and Corfu, where odd arrangements were made in favour of Italy, when the continental shelf boundary Agreement between Italy and Greece the Greek-Italian was signed in Given the above, the prospective to fnd oil in the area of the Ionian Sea, the future territorial arrangements or claims in the Balkan area, as well as the future crossing of energy, telecommunication and transport axes and networks of highest geo-strategic importance within the same area, atach a signifcant strategic role to the area of the Mediterranean and the Ionian Sea, arising global interest, NATO's included. Given also the harsh economic situation in Greece and taking into account that the international environment is not negative towards Greece, the later must proceed to the exploitation of all possibilities ofered by its subterranean wealth, without any vacillation and/or concession of its sovereignty rights. Te analysis methodology that we used in this study is based on the principles of the Systemic Geopolitical Analysis, as it is presented by Dr. I. T. Mazis, Professor at the University of Athens [1]. Background Te frst oil exploration dates back to the beginning of the 20th century, to 1903 in particular. At that time, the company London Oil Development conducted two unsuccessful drilling expeditions at the island of Zakynthos, based on superfcial oil evidence. As a result, the company waived its relevant rights for further research. For the next 35 years, there was no interest in oil exploration in Greece, until 1938 when the Greek American W. Chellis decided to conduct oil explorations in the re1. I. T. Μazis, Geopolitics: Teory and Praxis (in Greek), Papazisis publ. Athens, 2002 and I. T. Mazis, Meta-theoretical Critics of International Relations and Geopolitics. Te neo-positivist framework (in Greek and in French), Papazisis, Athens Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

128 128 Miltiadis Botsis gions of Ilia and Achaia [2]. Meanwhile, the company Delman started its drilling expedition procedure in the area of Tauris - Feres in the Evros Prefecture. Although some oil deposits were found3, the exploratory activity was not completed because of the War declaration. However, afer the end of World War II, in the second half of the 1950s, both Delman and the Greek American W. Chellis managed to continue their explorations. In 1960, the exploratory activity for oil deposits in Greece was intensifed due to the commencement of geological, geophysical and drilling expeditions which were conducted by the Ministry of Industry, in collaboration with the Institute of Geology and Mineral Exploration (IGME) and the Institut Français du Pétrole (IFP), in Greece, and especially in the region of Epirus, the Ionian Islands, central Macedonia and Evrytania. In addition, separate exploratory activity was observed from major international companies like BP (at the regional unit of Aetolia-Acarnania), ESSO (at the North Western Peloponnese, the islands of Zakynthos and Paxoi), CHEVRON (at the island of Limnos), HUNT (Tessaloniki), TEXACO (in the Termaic Gulf), SNSCHUTZ (Tessaloniki - Epanomi) and OCEANIC-COLORANDO (at the Tracian Sea). Tese activities not only enriched geological knowledge but showed exploitable hydrocarbon reserves as well, a fact that reinforces the beliefs or confrms the certainty- that Greece is an oil reserve country. More specifcally, the most important discovery that resulted from these drilling expeditions took place at the maritime region of the island of Tassos ( Prinos oil feld and 'South Kavala' gas feld) by OCEANIC ( )4. In 1975, the frst Public Petroleum Corporation S.A (DEP) (former Hellenic Petroleum S.A.) was founded, in order to promote petroleum development in Greece. Ten years later, the DEP-EKY (a DEP subsidiary company) was founded. Te Greek government granted to the aforementioned two companies, 24 on-shore and of-shore areas for hydrocarbon prospecting, exploration and production, without a tender invitation. Te main outcome of the above exploration activity was the discovery of oil in the of-shore area of Katakolo in Western Peloponnese, of gas in Epanomi at Chalkidiki in Northern Greece, and, in some instances, of biogenic gas accumulations [5]. Te Public Petroleum Corporation - Exploration and Exploitation of Hydrocarbons S.A. and other companies, conducted 175 well drilling expeditions in Greece [6], from 2. K. Tsaousis, Black gold hunters in Greece, To Vima, G. Fintikakis, Te new oil explorations start from the Ionian Sea, Ta Nea, , p. 20. Author's note: Te term deposit can be used only in case a feasibility study is conducted and resulted in exploitable deposits; otherwise the term hydrocarbons concentrations must be used. 4. htp:// 5. Ibid of which took place at the Aegean Sea, while 2,500 drilling expeditions have been conducted in Albania (see G. Maniatis' speech at the Greek Parliament, on 12/01/2011,

129 Oil dynamics in the Ionian Sea 129 which only the oil feld Prinos was considered productively exploitable [7], while two more drilling expeditions, at Epanomi (Tessaloniki) and Katakolo (Peloponnese), arose a mediocre interest as for their future exploration potential. However, compared to Italy (a signifcant exploration result in two well drilling atempts) and the USA (eight signifcant exploration results in ten well drilling atempts), Greece showed insignifcant well drilling expedition results in 175 expeditions [8]. Although 200 million dollars were spent in drilling expeditions which failed because no oil was found, a great number of Greek and foreign private companies con tinue to show their major exploration interest for many Greek areas, afer consulting the old explorations data which is saved as public documents [9]. It is evident that these companies are qualifed with technical knowledge and have the know-how to use contemporary technology, which can enable a more detailed and atentive exploration atempt. Besides, the DEP-EKY and IGME (Institute of Geology and Mineral Exploration) during the frst drilling expeditions used the old technology of Short-Angle Seismic refection which focused on oil deposits at 3-4 km depth. Te new existing technology is based on Wide-Angle Refections and detects deposits at 10 km depth. In particular, the DEP-EKY started the underwater deposits concession procedure [10] of the Ionian basin in 1995 [11]. At the same period, Ethnos tis Kyriakis, a Sunday Greek newspaper (11 February 1996, p.40) informed its readers that in seven years Western Greece, from the town of Ioannina to the city of Patras and from the island of Corfu to Katakolo, will have been transformed into a new Eldorado. Tis was never confrmed, but Triton Energy Corporation and Union Texas Petroleum showed great interest in the areas oil exploration rights and procedure. htp:// Tis means that Greece is an unexplored country, especially in deep waters and targets, but sometimes also in shallow targets, which promise bio-gas reserves (see K. Nikolaou, Research and hydrocarbons production in Greece. Chronicle, Oil Practices, discoveries and perspectives In Wars for oil. World conficts, technologies, researches, EEZ secrets, Typos tis Kyriakis, section, , p.119). 7. Prinos oil reserves estimations reach in total 1.5 billion oil barrels. Until today, 250 millions have been discovered and 110 millions have been extracted (see news.in.gr, 2 billion oil barrels reserves in Western Greece, ). 8. Greece has oil, but doesn t want it, NEWSLETTER EPOPTEIA, December 1993, No Ibid. 10. Te tender took place in November 1995 and arose great interest from great companies, such as Texaco, Shell, BP, Chevron, Mobil, Exxon, Agip etc. 25 information packages were sold and the frst drilling expeditions started in Te DEP-EKY agreed to participate in the research with a 12% percentage, while in case of oil discovery, the Greek Government would proft 60-65% of the oil reserves (see Exousia, , p ). 11. Americans at the Ionian Sea s oil reserves. Regions opposite Corfu will be drilled, Kerkyraiko Vima,

130 130 Miltiadis Botsis A few years later, in 1997, the DEP-EKY announced its intention to launch an international call for tender for exploration and drilling concessions, which included six research areas of 2,000 to 4,000 km2 each, and particularly the North Western Peloponnese, the regional units of Aetolia-Acarnania and Epirus, the maritime area of Western Patraikos Gulf, the Parga- Paxoi area and Katakolo. Seven specialized oil companies participated in the call but their interest was concentrated in 4 of the 6 suggested areas [12]. Map 3: Source: newspaper Ependitis As a result, concessions were awarded accordingly: the Enterprise Oil was granted for the exploration of the North Western Peloponnese and Epirus, while the American 12. See Map 3.

131 Oil dynamics in the Ionian Sea 131 Triton Ltd. was granted for the exploration of the regional unit of Aetolia-Acarnania and the maritime area of Western Patraikos Gulf [13]. Te company Enterprise Oil started the drilling expedition in Epirus, while the American Triton Ltd. abandoned the Western Patraikos Gulf exploratory activity in September 2000, without even proceeding to a drilling atempt due to property own ership s problems [14]. Te drilling expeditions which took place at the regional units of Aetolia-Acarnania, at the town of Ioannina and the maritime area of Western Patraikos Gulf, were estimated to have reached 20 million oil barrels [15]. Te cost for seismic research and drilling expeditions reached 85 million Euros. However, the exploratory activity was less than expected and the drilling atempts did not reach the depth provided for in the agreement terms. Moreover, two important targets were not investigated: At Ioannina, deep drilling (4,000 m) was abandoned by the company Enterprise Oil due to serious technical problems (high pressure), and in Western Patraikos Gulf the planned drilling programme was not executed because of the acquisi tion of Triton Ltd by Amerada Hess. However, the regional unit of Western Greece stays unexplored, Mr Yannis Grigoriou, Assistant Director at the Hellenic Petroleum S.A., stated during an Information Day of the Ministry of Development, on the 27 of August In addition, he noted that [16] geophysical maritime research schemes in the maritime area from Corfu to South Western Peloponnese showed a potential of 2 billion oil barrels [17], which corresponds to 1% of Saudi Arabia's reserves, that is 260 billion oil barrels [ 18]. According to Mr Nikolaos Varotsis, Professor at the Technical University of Crete and Director of the Laboratory of PVT and Core Analysis, drilling expeditions constitute 13. T. Panagoulis, New concession Round for oil exploration, Ependitis, , p Te withdrawal was the result of the company s Amerada Hess strategy policy change, which had just bought Triton and had discovered some oil reserves in Western Africa (see Ibid. Fintikakis). 15. Ibid. Fintikakis. 16. Ibid. 17. Ibid. Tis fact is confrmed by Shell, which estimates, according to data on Western Greece, that between the Ionian Islands and the shores of Central Greece and up to Epirus shores, there are reserves of at least 2 billion oil barrels, that can cover, if explored, Greece s oil needs for 20 years. (see htp:// According to available data of 2001, the county s oil needs exceeded 406,000 barrels per day (bpd) see Alexander s Gas & Oil Connections, News & Trends Europe, volume 7, issue 17, , htp:// According to the Greek Prime Minister, Without being extremely optimist or pessimist, one could state that, based on extremely positive evidence on oil deposits potential, the fscal income of the State could reach 150 billion Euros for years (see Mantalena Piou, 150 billion Euros fscal income from oil discovery, htp:// catid=262516&subid=2&pubid= , ). 18. Ibid. Fintikakis.

132 132 Miltiadis Botsis the only way to certify the existence and size of the deposits and the hydrocarbons quality [19]. In 1998, the public DEP-EKY was incorporated under the Hellenic Petroleum S.A., which was later privatised [20] and listed on the Athens stock exchange. Since then, the company s investment interest was focused on exploration areas abroad, such as the Balkan area (Montenegro, Albania) and N. Africa (Libya, Egypt) [21] and as a result, the oil exploratory activity in Greece stopped. Tis was maybe due to the fact that difcult and deep depth drilling expeditions in oil reserve potential areas were not considered to be a proftable project, since the oil cost at that time was 10 dollars a barrel). However, when in 2002 the cost of the oil barrel reached 100 dollars, many major international oil companies showed great interest in Greece s oil reserves potential, since they probably knew about the country's unexplored mineral richness. As a result, the foundation of a new public hydrocarbon management institution was deemed necessary, under the name Greek Hydrocarbon Management Company SA (EDEYA SA); the relevant bill was introduced to the Greek Parliament on by the Deputy Minister of the Ministry of Environment, Energy and Climatic Change (YPEKA), in order to promote business interest on oil deposits exploration [22]. Despite this positive atitude of the Greek Government, which seems to be the result of an extended serious fnancial -and not only- crisis in Greece, and/or of other international incentives, we hope that the Greek interest will continue through the difcult period that our country is facing. In fact, three years later, the full processing of the seismic data on the maritime area of W. Greece and S. Crete, that was gathered by the Norwegian Company PGS, was completed. Nowadays, the high quality data is transferred to a database at YPEKA (data room) and will be available to all oil companies within 2014 [23]. Parallel to this, corresponding 'data rooms' will be available in London, Huston and Oslo. Te Greece MegaProject database meets all contemporary international oil industry specifcations and contains new seismic lines of 12,500 km, reprocessed exist- 19. Consult the web page htp:// Te Greek State granted Hellenic Petroleum S.A., pursuant to Act 2289/1995, the right to explore and exploit areas of a total surface of 63,000 km2 (Ibid. Fintikakis). 21. D. Georgala, Hydrocarbons Exploration in Greece- Prinos history, Conference on Hydrocarbon exploration, Athens, January 2010, htp:// 22. A. Papadopoulos, Tey want Kastellorizo away from the Aegean Sea. Te meeting of Papandreou-Erdogan in Erzurum revives scenarios of a secret agreement, htp:// 23. Te Greece MegaProject database is completed, Greece is ready for international hydrocarbon markets, 30/01/2014, htp://

133 Oil dynamics in the Ionian Sea 133 ing lines of 9,000 km and additional new lines of 9,000 km, which are set to work in combination to the rest of the data [24]. Te results of geophysical studies Nearly all PGS seismic data shows a geological structure, rock age and geological history similar to that of Delvinë and Kutsova in continental Albania and to that of the Apulia Sea at South Italy, namely to areas with oil and gas extraction activity. Terefore, a question remains to be answered: since exploitable deposits have been found at these areas, why oil and/or gas deposits cannot be found in the respective identical Greek areas? Indeed, the frst oil and gas exploration and exploitation contracts between the Greek State and the oil companies were signed on 14 May 2014 [25] and concern initially three locations: Ioannina, Western Patraikos Gulf and Katakolo [26]. Te reserves of these areas are estimated to approximately million oil barrels, which, under certain circumstances, may yield up to 18 billion Euros in the State in 30 years time [27]. Te aforementioned regions refect the frst part of the hydrocarbons exploitation project in Western Greece, a region which hides, according to estima tions, 2.3 billion barrels of oil and gas [28] approximately. According to research studies by Italian experts, the whole Southern Adriatic and Northern Ionian Seas underwater area hides large oil quantities. In fact, they have already discovered important oil deposits at their territorial waters (Aquila, Falco and Ravesti areas) [29]and they believe that the area between Otranto and Corfu is an El Dorado. At this point, it should be noted that the frst who expressed that oil existed in abundance in this specifc area was the Greek geophysicist, Mr K. Kapnistos. However, the frst who highlighted this important issue through the Hellenic Parliament Proceedings was Mr. I. T. Mazis, Professor of the University of Athens and former Professor of the Ionian University in Corfu. Professor Mazis, in one of his articles in 24. Ibid. 25. M. Piu, "Estimations for 300 million barrels of oil in Western Greece", htp:// Te contracts have been awarded as follows: As concerns Ioannina, the consortium of ENERGEAN OIL AND GAS / PETRA PETROLEUM, for the maritime region of the Patraikos Gulf the consortium HELLENIC PETROLEUM/ EDISON / PETROCELTIC, and for the Katakolo region the consortium ENERGEAN OIL AND GAS / TRAJAN OIL & GAS Ltd (see: "Drilling for oil in the Ionian Sea", 05/09/2014, htp:// 27. htp:// 28. Ibid. 29. Tese areas deposits exploration and drilling procedure was the mater of discussion at the OMC95 (OFFSHORE MEDITERRANEAN CONFERENCE), which took place in Ravenna, Italy on March 1995.

134 134 Miltiadis Botsis the Enimerosi newspaper, stressed out the issue of the Greek-Italian maritime borders from a geostrategic point of view, but also in relation to existing border demarcation with neighbouring and friend countries from the eastern part of the Aegean Sea [30]. Apart from the Italians, the Albanians proceeded also, in 1995, to the concession of the underwater deposits of the Albanian shelf to the companies Hamilton, Oxy, BP and Agip Gas [ 31]. It should be also noted that the Joni 5 Block concession by Albania to Hamilton clearly disregarded/trespassed the Greek shelf of the islands of Ereikoussa and Mathraki [ 32], which are situated north of Corfu. Following many publications in the Press (!), the Greek diplomatic reaction resulted in the withdrawal of the company from the area questioned by Albania [33]. Map 1. Source: K. Nikolaou, Oil explorations and national dominance. Te cases of Greece and Cyprus, Typos tis Kyriakis, section, NEWSLETTER EPOPTEIA, ibid. and I. T. Mazis, Who does not want the Ionian University, Enimerosi (Corfu), , and republication in: I. T. Mazis, Verba Geopolitica et Islamica, Volume A, ( ), Introduction, Editing, Comments: Kyriakos NikolaouPatragas, Herodotos Editions, pp I.T. Mazis, Who does not want the Ionian University, Enimerosi (Corfu), See Map 1. Te area with the question mark refers to Albanian trespassings, K. Nikolaou, Oil explorations and national dominance. Te cases of Greece and Cyprus, Typos tis Kyriakis, section, , pp.134, Ibid. K. Nikolaou.

135 Oil dynamics in the Ionian Sea 135 In 1998, Albania conceded the exploration and exploitation of the areas that are estimated to be rich in oil deposits to a consortium, headed by the American Occidental (50%) and the Swiss Lundin Oil as a participant [34]. Apart from the Northern Ionian Sea, there are also other oil deposit potential areas, such as the whole Western Greece, an area south of the town of Kastoria (the Grevena valley), the area of Tessaloniki and the Termaic Gulf and the maritime area of East Macedonia and Trace, but also -if not certainly- in the area of Crete and the maritime area of the Eastern Peloponnese. All these areas cover a surface of 221,000 sq. km. [35]. Map 2. Source: NEWSLETTER EPOPTEIΑ. Notes by I.T. Mazis. 34. M. Papadopoulos, Interimperialistic contrasts htp:// 35. See Map 2. for the Caspian Sea oil,

136 136 Miltiadis Botsis Moreover, according to a famous theory [36], Europe reposes its hopes to the Ionian Sea's oil potential in order to become oil independent in the future. Taking the above into consideration, the answer to the question whether Greece is an oil reserve country, is, in our opinion, positive. Tis seems to be also the view of many oil experts and scientists. In particular, Professor of Applied Geology and Oil Geology at the Department of Mineral Resources Engineering of the Technical University of Crete, Mr Dionyssis Manopolis [37] states: Tere is evidence in many areas such as Zakynthos, Trace, Epirus, and Pelo ponnese which certifes that Greece is in reality an active oil producing area. In addition, the oil feld of Prinos at the island of Tassos, the oil deposit at West Katakolo, the concentrations at Katakolo s shore, the evidence in Epirus and the small oil deposit at Epanomi (Termaic Gulf) prove that Greece is not only an active oil reserve potential area, but an active oil reserve country as well; always in proportion to its size [38]. Abraham Zelilidis [39], Professor of Geology at the University of Patras, seems to be extremely optimistic about the existence of oil and gas in Greece. With the assist ance of his scientifc team, he carried out research studies and proposed the rich in hydrocarbon deposits areas, namely the area of the Diapontia Islands, west of the is land of Erikoussa, where a 6 km thick sediment has been observed. According to the Professor, the feld can provide mature oil and natural gas drilling at depths ranging from 3.5 to 6 km. Furthermore, a larger (than Erikoussa) feld has been detected south-east of Corfu, and a much larger deposit was found west of Zakynthos. It is also assumed that among the Diapontia Islands (Erikoussa, Othonoi, Mathraki), there are important amounts of gas deposits, near the Albanian borders, at three locations, which resemble to the Albanian Durresi block oil and gas feld. In addition, two more locations are considered to be gas reserve felds, west and east of Strofades, at Pre veza, the Katakolo feld, east of Corfu and between Paxoi and Parga [40]. 36. According to this theory, under the evaporites layer, throughout the southern shore of Europe, which starts from Greece and ends in Spain, there are huge amounts of oil reserves. Te evaporites, which are formed by calcite, gypsum, halite and dolomite and other minerals, are hydrocarbon traps. Tese layers appear at 3-5 thousand meter depths. Te evaporites in the Ionian area are 170 million years old, dating back to the tertiary period. 37. It is important to note at this point that Mr D. Manopolis was Research Manager at DEP-EKY and at the Hellenic Petroleum S.A. in the past, and a Board Member at the Geology and Underground Exploration Institute. 38. Giannis Liviakis, Greece an oil tanker; Research is necessary, Elefherotipia, htp:// Ibid.

137 Oil dynamics in the Ionian Sea 137 Te area of the Ionian Sea (and it is not the only one) certainly meets all the necessary requirements41 for becoming a potential hydrocarbon deposit feld. Te impact of the geopolitical oil factor on the demarcation of the Greek-Italian continental shelf and the national risks [42] It is crucial at this point to go back in 1977 and examine the continental shelf boundary Agreement between Greece and Italy, in order to acknowledge and, perhaps, learn from past inexplicable errors. Te Corfot Professor I. T. Mazis was the frst to highlight these errors and draw atention to the whole mater, which was unknown to the Greek public opinion at very diferent and innocent times. In particular, in one of his articles [43] he states: the delimitation is related to serious evidence about the existence of large oil deposits at the area between Otranto, Italy and the island of Corfu. He presented the fact as it really happened at the Hellenic Parliament on Tursday, 18 May 1978, when the Parliament s plenary session discussed on the bill of the Ministry of Foreign Afairs [44]: Confrmation and Validation of the Agreement signed in Athens, on the 24th May 1977, between the Italian and the Hellenic Repub lic on the delimitation of zones of the continental shelf belonging to each of the two states [45]. 41. Confrmed active or potential oil systems exist at the alpine and post alpine sedimentary basins of Western Greece and at the tertiary basins of Eastern Greece. By using the term oil system, we refer to the fundamental conditions for the existence of hydrocarbons in an area, which are summarised in the coexistence of hydrocarbon parent rock (they give birth to hydrocarbons under certain conditions), reservoir rocks (which store hydrocarbons), cap rocks (that seal and protect hydrocarbons), adequate trap rocks (that gather hydrocarbons), and rocks of adequate geological history (which ensure the existence of hydrocarbon deposits). See K. Nikolaou, Research and hydrocarbons production in Greece. Chronicle, Oil Practices, discoveries and perspectives in Wars for oil. World conficts, technologies, researches, EEZ secrets, Typos tis Kyriakis, (section), , pp. 117, See, I. T. Mazis, Geopolitics: Teory and Praxis, Papazisis Publ., Athens, 2002, pp Ibid. I. T. Mazis, Who does not want the Ionian University, and republication in: I. T. Mazis, Verba Geopolitica et Islamica. 44. Tis bill had a diplomatic and military character (as well as a fnancial one), and that is why it was signed by Minister of Foreign Afairs and the Minister of National Defense. However, during the Parliament s plenary session, there was no representative of the Ministry of National Defense in order to inform or respond to the multiple questions by the members of Parliament, and, mainly, to the criticism by the opposition party. 45. Te Agreement was ratifed and published in the Government Gazete on , Issue A, no 101, Act no. 786 with 6 Articles. [Ibid. I. T. Mazis]

138 138 Miltiadis Botsis During the parliamentary debate, concerning the ratifcation of the Agreement between Italy and Greece, the opposition party criticized severely the Ministry of Foreign Afairs, accusing it for: Retracting and contradicting, with a view to conceal the documents and memorandum of the continental shelf boundary Agreement between Italy and Greece [46]; Avoiding to take into account the 1958 Geneva Conventions on the Law of the Sea; Avoiding to expressly declare the existence of the continental shelf, as in the case of the Agreement between Italy and Yugoslavia concerning the Delimitation of the Continental Shelf between the two Countries in the Adriatic Sea, which was ratifed by both Parliaments. According to the opposition party, detailed reference was made on the Agreement for the continental shelf. Te geography of the area is identical with the Greek peninsula, as there is an island chain near the Yugoslavian coastlines; Staking many and important national oil interests and assigning national underwater rights to Italy; and Deviating from the delineation of the maritime border, on the basis of the principle of the median line and the baselines of Italian coasts (as in the Otranto Gulf), at the expense of national interest, due to improvisation and terrible lack of atention by the Greek government. Professor Mazis noted at that time that Italy, with the aforementioned, alloted to the Greek side 120 square miles, at 4,000 metre depth, of difcult or unproftable -due to high cost- exploitation of the underwater oil deposits. On the other hand, Italy received in return 196 square miles at 400- meter depth of easier or lower oil drilling cost [47]. It is obvious that Italy intended to pressure the Greek side so as to achieve the spe cifc continental shelf boundary and oblige Athens to consent to some mutual setlements [48] of minor importance [49] (sic). We consider this mater of deliberate intention as the concession took place just outside the Otranto Gulf, which the Italians intended to convert into a military base [50], at the shelf between Corfu (Othonoi) and Italy, where sea depths enable easier exploitation. However, the shared exploita46. It is worth noting that the map that was given to the members of the Parliament, so as to be informed on the agreement, was a real scribble. 47. Ibid. I. T. Mazis, Who does not want the Ionian University, and republication in: I. T. Mazis, Verba Geopolitica et Islamica. 48. According to the opposite party at the time and the foreign magazine NORDOIL, these 'technical adjustments concerned certainly a distance of 700 km 2, 450 km2 of which were alloted to the Italians at the contentious, southern area of Corfu. 49. Ibid. I. T. Mazis. 50. Parliament records, Session PS, 18 May 1978, p [Ibid. I. T. Mazis]

139 Oil dynamics in the Ionian Sea 139 tion principle [51] of the Agreement establishes a legal precedent for other cases, such as the long-term Greek - Turkish confict for the control status of the Aegean Sea and its underwater deposits. Te suspicions of the Greek opposition party with regard to the existence of oil deposits in northern Ionian Sea were confrmed in June of 1993, when the newspaper La Republica (on Tuesday, 29 June 1993) published the report of the Italian oil company AGIP GAS (similar to the Greek DEP-EKY), which not only noted the existence of oil deposits at the underwater area between Corfu and Otranto, but it also estimated that they were equal to those in the Northern Sea or in the Persian Gulf [52]. Terefore, Greece constitutes perhaps a country rich in oil deposits, but exploits only a very small amount of them. Tis, in the best case scenario, is due to the weak ness of the (supposing) specialized national companies to detect their exact location. To be more specifc and according to Mr. N. Rousso [53] Research and Production Manager at Hellenic Petroleum S.A. at the time, Te geological multiformity in Western Greece and the great sea depths in many areas make the discovery of hydrocarbon deposits [54] more difcult, while great expenses and state-of-the-art technology are necessary so as to overcome these difculties. Factors afecting the redistribution of power in the sub-system of Adriatic - Ionian Sea and the basic national-state and super-national agents Terefore, the seabed in the Ionian Sea, from Katakolo of Peloponnese to its meeting point in the Adriatic Sea, seems to hide great oil reserves. However, the wider range of oil felds is thought to be between Otranto and Corfu, where, perhaps incidentally, great concessions were made in favour of Italy, when in 1977 the delimitation of the Greek Italian continental shelf took place. Te confrmation of these assumptions will reinforce Italy s geopolitical power in the European Union, the Balkans (Adriatic Sea, Dalmatian Shores, Albania and Greece). Besides, the distribution of power in the geographical system with a point of reference to the area of Adriatic and Ionian Sea, is to be infuenced by the following factors as well: If the aforementioned Agreement constitutes an negotiation model for the continental shelf agreement with Albania and Libya and, even more, with 51. Ibid. I. T. Mazis. 52. Ibid. 53. Te Saudi Arabia, for instance, where the deposits are enormous and superfcial, the production cost for 1 billion oil barrels is estimated to be dollars per barrel, while in Greece -due to geological conditions- the cost reaches 3-4 dollars per barrel. And this fact concerns only the drilling expeditions on land and not the underwater ones, as the later are more difcult and expensive. 54. Te Ionian Sea Eldorado, Episimansis, Corfu, , p. 3.

140 140 Miltiadis Botsis Turkey, it may reduce the negotiation capacity of Greece, thus resulting in severe consequences for its national interests. Given that these potential oil reserve areas have atracted the atention of many powerful companies [55], it is estimated that the strategic importance of the Adriatic - Ionian corridor will keep increasing. Besides, the Ionian Sea has already atracted the interest of many foreign oil drilling companies, mainly of American interests. In addition, we have to note that Albania is the western end of the potential land exit for the energy reserves of the Caspian Sea and the former Soviet Union s Islamic Republics of Central Asia towards the Adriatic Sea; it is about the route map of Paraegnatia [56]. Map 4 (Source:: htp:// Te route of these reserves, as Professor Mazis has many times stated, is the following: Baku - Georgia - Bulgaria - FYROM - Albania, namely territories that happen -either way- to be under NATO control. Te same route seems to be essential to 55. Tis belief is based on the fact that oil and gas will remain the main energy sources until 2020 (perhaps until 2050 if not longer, since research studies and the related expenses for alternative energy resources are not progressing at a satisfying pace) and, fur thermore, the world oil consumption is estimated to increase by 50%, in other words, from 77 million barrels today to 115 million barrels per day (bpd) (see Makis Papadopoulos, ibid.). 56. Te aforementioned pipeline is a part of the planned road axis 8 (the so called Paraegnatia ), which has been approved by the European Council of the Ministers for Transport and is supported by Italy, the USA and Turkey. Axis 8 will include a motorway, a railway, a gas pipeline, an optical fber line for telecommunication purposes and the AMBO oil pipeline.

141 Oil dynamics in the Ionian Sea 141 NATO, Turkey and Italy, because it does not cross Greek territory, a fact that could bring Turkey to the heart of the Balkans and would transform Bari and Brindisi into complementary ports to the Albanian ones, where large cargo quantities would be transported via Durrës [57] and Avlona. Besides, the aforementioned route is already used as a passage for great amounts of Turkish origin drugs and weapons towards Europe. No mater how long the construction of corridor 8 takes, in comparison to the Egnatia Motorway (which, fortunately, has been completed in its largest part) it is certainly a risk for the future degradation of the crucial fnancial and strategic im portance of the Greek investment [58]. It is well known that Albania will constitute NATO s bulwark in controlling the Balkans and mainly the Adriatic - Ionian oil reserves, especially those which are loc ated at the Greek-Italian sea border (between Otranto and Corfu) [59], and which are considered by the Italian Agip as equal to those existing at the North Sea. It goes without saying that: Te maritime Albanian - Greek borders have not yet been defned ofcially; Turkey is willing to use the old (of Soviet and later Chinese dominance) submarine base of Avlona, which has already been renovated and from which Turkey can signifcantly control the entrance to the Adriatic Sea; Te Albanian Parliament has recently voted an act that Turkish feet units can enter and stay at the Albanian territorial waters [60]; Te Albanian government approved a military-fnancial Agreement between Albania and Turkey, which includes the modernization of the Kutsova military airport by the Turkish Ministry of National Defense, one of the three military Albanian airports, located at the central-southern part of the country and, more specifcally, at the Berat area, south-east of Elbasan. Te most important element of the mater was that the protocol about the airport use also by Turkish air forces, was not communicated to the Albanian Parliament [61]; Mrs Çiller, when responding to the request for the extension of the Greek shelf border from 6 to 12 nautical miles, stated: Such a Greek territorial border extension, even at the Ionian Sea, will be considered as a casus belli. As a result, the Greek Albanian Agreement, which provided for the extension of the Greek territorial borders, on the basis of the principle of the median line, 57. Te Trans Adriatic Pipeline (TAP), which is not fnanced by the E.U., will end up in Durrës. 58. See, I. T. Mazis, Geopolitics: Teory and Praxis, Papazisis Publ., Athens, 2002, pp Ibid. I. T. Mazis. 60. A. Abatzis Turkish Base in the Adriatic, htp:// i=news.el.article&id= , 26 May

142 142 Miltiadis Botsis had a foregone conclusion, given the Turkish intervention in Albania [62]. Besides, it is well-known that Turkey methodically reacts against similar setlements at the Aegean Sea. Ankara s goal is to prevent every Greek shelf boundary agreement with neighboring countries (Albania, Egypt etc.), so as to avoid being the only one reacting to the implementation of International Law [63]. Tis could have lead to its isolation and could cause trouble to its accession negotiations with the European Union. As a result, through the military-fnancial promotion of Turkey in the Balkans (reportedly for protecting the Muslim minorities in the area), NATO seeks the control of the whole Balkan peninsula, of the energy routes and energy reserves of the NW Ionian-Adriatic [64], at the expense of Greece and other Balkan countries. We shall not forget the 1990 Turkish - Albanian defensive-military Agreement [65]. Moreover, NATO is promoting a great deal of religious activities 62. French and Canadian researchers consider the Northern part of the Ionian Sea rich in oil. Albanian provocations for the zones, 05 December 2010, htp:// It is important to state that as for its argumentation, the Albanian Constitutional Court discusses the mater of these islands continental shelf (Othonoi, Erikousa, Mathraki), be cause they are located at a signifcant distance from continental Greece and very close to Albania. Tis refects a point of view similar to the one Turkey uses in order to claim the Greek Southeastern islands of the Aegean Sea (htp:// i=news.el.article&id= ). Some days later, the Law which allows the entrance and stay of a Turkish nautical Unit in the Albanian land, was approved by the Parliament. As a result, Turkey shows nautical presence in the Adriatic, extremely far from the Aegean Sea, an area of great Turkish interest (N. Tzanetakou and M. Gelantali Encouragement of the Turkish in the Albanian Intolerance, htp:// i=issue.el.home&date=04/12/2010&id= ). 63. Although Turkey did not sign nor ratifed the new United Nations Law of the Sea Convention, it has adopted its regulations and in 1986 came to an Agreement with the So viet Union for the Black Sea s EEZ delimitation zone. Later on, Turkey came to additional Agreements with Bulgaria and Rumania for the same reason and on the basis of the principle of the median line, proceeded to the EEZ delimitation zone with those countries as well. As a result, while Turkey has proceeded to the Black Sea s EEZ (and not the continental shelf s) delimitation zone with all neighboring countries, it refuses deliberately to do the same for the Aegean, the Southeastern Mediterranean Sea and as it seems, at the Ionian area as well. 64. According to journalistic information, great and exploitable oil deposits were found at the border of the Greek and Albanian continental shelf, and at Northern Himarë, an area populated in its majority by Greek people. (St. Ligeros, Te Government seems trapped, Kathimerini , p.4). 65. According to the Agreement : In case of armed confict by a third country, both parties shall make all necessary efort to minimize all consequences, benefting if possible from

143 Oil dynamics in the Ionian Sea 143 in Albania, through Turkey. It is perhaps unknown that the Balkan headquarters of the Bektashi Order is located in Albania [66]. Te greatest and most powerful part of this apparent mystic Islamic-like Order is located in Turkey and in the USA. Te fnancial assistance of these Orders comes from an oil company, of former American interests and present Saudi Arabic interests and American infuence: the well-known ARAMCO [67]. Te syncretism of this Order constitutes one more vehicle to increase infuence on the Balkan peninsula and on Greece in particular. Turkey's expressed interest and its geopolitical views at the Ionian - Adriatic area are confrmed by the Minister of Foreign Afairs, Professor Ahmet Davutoğlu, who states that Turkey, in order to have the right to infuence the Mediterranean balance, has to establish a strategic political bridge between the E. Mediterranean/ M. East policy and the Balkans/Adriatic area policy' [68]. Conclusions Terefore, the oil exploration perspective at the Ionian Sea seabed and its exploitation from foreign oil companies is not in contrast with the Greek Government and its European partners desire [69]. Under these circumstances, the conditions are favourable in order for the country to exploit all its underground richness potential, taking into account the assurance of its national interests. In addition, Greece should be per suasive about its intentions on the Ionian Sea area, by reinforcing discretely its military presence at the Ionian Sea in a dissuasive manner, since the policy of appease ment and mainly of silence was never efective [70]. Let us have in mind that the Ionian and Adriatic Sea have always constituted one of the confict areas for the naval and land great forces, with the latest example being the War in Yugoslavia in 1990, International Organizations potentialities (N. Cheiladakis, Tirana call for more Turkish army troops Ethnos, , p According to the 1947 population census data, 70% of the Albanian population are Muslims, 80% of which are Sunnites and 20% belong to the apparent Bektashi Order (I. T. Mazis, Mystic Islamic Orders and political-fnancial Islam in contemporary Turkey, Ed. Proskinio, Athens 2000, and its improved and modifed re-edition: I. T. Mazis, Mystic Islamic Orders. Te Anatolia area, Ed. Papazizis, Athens 2013). 67. Ibid. 68. I. T. Mazis, Davutoğlu and Geopolitics. In memory of Tassos Papadopoulo s, Editions Irodotos, Athens 2011, and Geopolitics Ionian Sea s value and security under the angle of contemporar developments, Mr B. Martzoukos, Vice Admiral s speech, Corfu Reading Society, 18 November 2011, htp:// 69. I. T. Mazis I., Geopolitical Analysis of the Greater Middle East System in the present juncture, Regional Science Inquiry Journal, Vol. V, (1), 2013, pp I. T. Mazis, Davutoğlu and Geopolitics. Ibid.

144 144 Miltiadis Botsis which took place for the country's isolation (and through Yugoslavia, Russia s isolation as well) from the Adriatic Sea [71]. Moreover, Athens should focus on the oil drilling procedure in a way that does not afect negatively the current injured tourist activities at the Ionian Sea s Islands. Tat is why the Greek Government should take all necessary precaution in order to minimize environmental impact resulting from oil drilling procedures [72]. References Abatzis, A., Turkish Base in the Adriatic, 26 May 2010 [htps://goo.gl/cr77gb]. Cheiladakis, N., Tirana call for more Turkish army troops, newspaper Ethnos, Fintikakis, G., Te new oil explorations start from the Ionian Sea, newspaper Ta Nea, Georgala, D., Hydrocarbons Exploration in Greece- Prinos history, Conference on Hydrocarbon exploration, Athens, January 2010 [htp:// Ligeros, St., 'Te Government seems trapped, newspaper Kathimerini Liviakis, G., Greece an oil tanker; Research is necessary, newspaper Elefherotipia, Maniatis, G., Speech at the Greek Parliament on , [htp:// Martzoukos, B., Geopolitics Ionian Sea s value and security under the angle of contemporary developments, Speech at the Corfu Reading Society, 18 November 2011 [htp:// Mazis, I.T., Who does not want the Ionian University, newspaper Enimerosi (Corfu), Μazis, I. T., Geopolitics: Teory and Praxis (in Greek), Papazisis publ., Athens Mazis, I.T., Davutoğlu and Geopolitics. In memory of Tassos Papadopoulos, Editions Irodotos, Athens Mazis, I. T., Metatheoretical Critics of International Relations and Geopolitics. Te neopositivist framework (in Greek and in French), Papazisis, Athens Mazis, I.T., Verba Geopolitica et Islamica, Volume A, ( ), Introduction, Editing, Comments: Kyriakos Nikolaou-Patragas, Herodotos Editions, Mazis, I.T., Mystic Islamic Orders and political-fnancial Islam in contemporary Turkey, Ed. Proskinio, Athens 2000 & its improved and modifed re-edition Mystic Islamic Orders. Te Anatolia area, Ed. Papazizis, Athens Mazis, I. T., Geopolitical Analysis of the Greater Middle East System in the present juncture, Regional Science Inquiry Journal, Vol. V, (1), 2013, pp Ibid. 72. I. T. Mazis and G. Sgouros, Geopolitics of energy in the Kastelorizo - Cyprus Middle East complex: based on the existing geophysical and geological indications of hydrocarbon deposits, Regional Science Inquiry Journal, Vol. II (2), 2010, pp

145 Oil dynamics in the Ionian Sea 145 Mazis, I. T. and G. Sgouros, Geopolitics of energy in the Kastelorizo - Cyprus - Middle East complex: based on the existing geophysical and geological indications of hydrocarbon deposits, Regional Science Inquiry Journal, Vol. II (2), 2010, pp Nikolaou, K., Research and hydrocarbons production in Greece. Chronicle, Oil Practices, discoveries and perspectives in Wars for oil. World conficts, technologies, researches, EEZ secrets, Typos tis Kyriakis, (section), Nikolaou, K., Oil explorations and national dominance. Te cases of Greece and Cyprus, newspaper Typos tis Kyriakis, section, Panagoulis, T., New concession Round for oil exploration, newspaper Ependitis, Papadopoulos, A., Tey want Kastellorizo away from the Aegean Sea. Te meeting of Papandreou-Erdogan in Erzurum revives scenarios of a secret agreement [htp:// Papadopoulos, M., Interimperialistic contrasts for the Caspian Sea oil [htp:// Piou, M., 150 billion Euros fscal income from oil discovery [htp:// ]. Tsaousis, K., Black gold hunters in Greece, newspaper To Vima, Tzanetakou, N. & M. Gelantali, Encouragement of the Turkish in the Albanian Intolerance, [htp:// Internet sites htp:// htp:// htp:// htp:// htp:// [Drilling for oil in the Ionian Sea", 05/09/2014] htp:// htp:// htp:// htp:// htp:// [Alexander s Gas & Oil Connections, News & Trends Europe, volume 7, issue 17, ].

146

147 H ΣΠΑΝΙΣ ΠΟΣΙΜΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΩΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Ιωάννης Ε. Κωτούλας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Abstract: Scarcity of drinkable water constitutes a potential demographic risk, i.e. a factor afecting both the size and the characteristics of a population, as well as the power and security of a state actor or other polity. Troughout history change in geophysical and climate data has afected the distribution of power in an interstate system. Climate change may cause the shif of the world geopolitical centre towards the north and a group of states in control of drinkable water sources (New North). In this framework we examine three historical cases of polities which faced problems of power and security loss due to scarcity of drinkable water. Tese are the town of Tell Leilan in Mesopotamia during the 3 rd millennium BC, the Mayan cities in Central America from the 10 th to the 13 th century, and the Khmer Empire in Indochina in the 13 th century. Access to drinkable water is also a factor of intrastate or interstate conficts/tensions. In most cases these tensions are solved by a bilateral agreement and negotiations, rather than through a direct military confrontation. Examples examined in this context are the dispute between India and Bangladesh concerning the waters of Ganges, the dispute between Israel and Jordan concerning the waters of Jordan, and the dispute between Hungary and Czechoslovakia/Czech Republic over the waters of Danube. Περίληψη: Η σπάνις ποσίμων υδάτων αποτελεί δυνητικό δημογραφικό κίνδυνο, ήτοι παράμετρο σχετιζομένη αφενός με τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού αφετέρου με τα μεγέθη της ισχύος και της ασφαλείας ενός κρατικού δρώντος ή άλλης πολιτειακής μονάδος. Στην ιστορική διαχρονία η μεταβολή των γεωφυσικών και των κλιματικών δεδομένων δεν είναι άνευ συνεπειών για την κατανομή της ισχύος στον χώρο σε διεθνές επίπεδο μεταξύ των κρατικών δρώντων ή άλλων πολιτειακών μονάδων. Κατά την σύγχρονη περίοδο η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων ενδέχεται να επιφέρει την περαιτέρω επικέντρωση του παγκοσμίου γεωπολιτικού κέντρου προς τον βορρά, συγκεκριμένως σε μία ομάδα κρατών, τα οποία θα ελέγχουν τα διαθέσιμα πόσιμα ύδατα (Νέος Βορράς). Στο πλαίσιο αυτό επίσης εξετάζονται τρεις περιπτώσεις ιστορικών κοινωνιών, οι οποίες υπέστησαν μείωση της ισχύος και της ασφαλείας τους λόγω της ελλείψεως προσβάσεως σε πόσιμα ύδατα: το αστικό κέντρο του Τελ Λεϊλάν στην Μεσοποταμία κατά την ύστερη 3η χιλιετία π.χ., οι πόλεις των Μάγια στην Κεντρική Αμερική από τον 10ο έως τον 13ο αιώνα και η Αυτοκρατορία των Χμερ στην Χερσόνησο της Ινδοκίνας τον 13ο αιώνα. Ταυτοχρόνως η πρόσβαση σε πόσιμα ύδατα αποτελεί παράγοντα προκλήσεως ενδοκρατικών και διακρατικών συγκρούσεων ή άλλων εντάσεων. Οι εντάσεις αυτές στην πλειονότητά τους, ωστόσο, επιλύονται μέσω διαπραγματεύσεων και συμβιβασμών. Περιπτώσεις, οι οποίες εξετάζονται στο πλαίσιο αυτό, 2016 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

148 148 Ιωάννης Ε. Κωτούλας είναι η διαμάχη Ινδίας και Μπαγκλαντές για τα ύδατα του ποταμού Γάγγη, η διαμάχη Ισραήλ και Ιορδανίας για τα ύδατα του ποταμού Ιορδάνη και η διαμάχη Ουγγαρίας και Σλοβακίας (αρχικώς Τσεχοσλοβακίας) για τα ύδατα του ποταμού Δούναβη. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι αποτελούν έννοιες σχετιζόμενες όχι απλώς με την υλική βάση των κρατικών δρώντων εντός του διεθνούς συστήματος κατανομής ισχύος, αλλά και με τις παραμέτρους της δημογραφικής ασφαλείας ενός κρατικού σχηματισμού. Οι τελευταίες, μάλιστα, ενίοτε παραβλέπονταν ή δεν ετύγχαναν επαρκούς προσοχής στις σχετικές αναλύσεις της βιβλιογραφίας των Διεθνών Σχέσεων [1]. Όπως εύστοχα παρατηρείται για τις αναλύσεις αυτές «[ ] επί πολύ μακρόν είμασταν [sic] φυλακισμένοι στην κοινωνικο-κοινωνική θεωρία, η οποία υποθέτει ότι υπάρχουν μόνον κοινωνικά και καθόλου φυσικά- αίτια που ερμηνεύουν τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Αυτή η κοινωνικο-κοινωνική νοοτροπία αναδύθηκε με τη Βιομηχανική Επανάσταση, την επανάσταση που μας διαχώρισε από τη φύση. Αλλά η φύση, στενά συνδεδεμένη με την αύξηση του πληθυσμού, επιστρέφει δυναμικά. Θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ασφάλεια» [2]. Ως δημογραφικοί κίνδυνοι προσδιορίζονται μεταβλητές σχετιζόμενες με τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά μίας πληθυσμιακής ομάδος, οι οποίες είναι δυνατόν να επηρεάσουν τα μεγέθη της ισχύος και της ασφαλείας ενός κρατικού σχηματισμού ή άλλης πολιτειακής μονάδος, εντός της οποίας αναπτύσσεται η εν λόγω πληθυσμιακή ομάδα. Οι δημογραφικοί κίνδυνοι αναλύονται στο πλαίσιο του επιστημονικού κλάδου της πολιτικής δημογραφίας. Η πολιτική δημογραφία ως επιστημονικός κλάδος, επομένως, εξετάζει το μέγεθος, την σύνθεση και την κατανομή του πληθυσμού σε σχέση με τις αρχές ενός κράτους και την διεθνή πολιτική [3]. Ως θεματικό πεδίο, επομένως, η πολιτική δημογραφία διακρίνεται από συναφές περιεχόμενο 1. Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή (Αραβικές χώρες-ισραήλ- Τουρκία), Αθήνα: Παπαζήσης, 2001 I.T. Mazis, A Geopolitical Analysis on the Issue of the Water Reserves in Middle East, Journal of Oriental and African Studies 7 (1995), T. Homer-Dixon, On the Treshold: Environmental Changes as Causes of Acute Confict, International Security 16 (1991), Για αντίθετες προσεγγίσεις, βάσει των οποίων απορρίπτεται ο αιτιακός συσχετισμός ανάμεσα στην γενική υποβάθμιση του περιβάλλοντος και στην υπονόμευση του μεγέθους της εθνικής ασφαλείας βλ. D. Deudney, Te Case Against Linking Environmental Degradation and National Security, Millennium 19 (1990), M.A. Levy, Is the Environment a National Security Issue?, International Security 20:2 (1995), Παρατίθεται στο R. Kaplan, Η επερχόμενη αναρχία: Η απομυθοποίηση των ονείρων του μετα-ψυχροπολεμικού κόσμου, μτφρ. Α. Χουλιαράς, Αθήνα: Ροές, 2011, 52.

149 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 149 με την πολιτική γεωγραφία, αποδίδοντας αυξημένη έμφαση στον πληθυσμιακό παράγοντα και στις μεταβολές των δημογραφικών δεδομένων στο εσωτερικό των κρατικών σχηματισμών ή μεταξύ αυτών στο διακρατικό περιβάλλον. Οι μεταβολές ή οι ισχύουσες πληθυσμιακής αναφοράς σχέσεις στο εσωτερικό των κρατικών σχηματισμών ή των χωρικών επικρατειών ή οι μεταβολές των πληθυσμιακών συσχετισμών σε διακρατικό επίπεδο, αποτελούν δομικό παράγοντα της εκάστοτε ισχυούσης κατανομής γεωπολιτικής ισχύος σε διεθνές επίπεδο, ενώ επιπροσθέτως ασκούν καθοριστική επιρροή στην εκδήλωση των συγκρούσεων, τόσο των ενδοκρατικών όσο και των διακρατικών, ανά την υφήλιο [4]. Το μέγεθος του πληθυσμού ενός οργανωμένου κοινωνικού συνόλου ασκεί καθοριστική επιρροή επί άλλων παραμέτρων, οι οποίες καθορίζουν τον πολιτισμό, όπως το γεωφυσικό περιβάλλον και η τεχνολογία. Ο πληθυσμός συνδέεται κατά σχέση δομικής εξαρτήσεως τόσο με τα δεδομένα του γεωφυσικού περιβάλλοντος όσο και με την παράμετρο της τεχνολογίας. Η αύξηση του πληθυσμού είναι δυνατόν να συνδέεται τόσο με μία αρνητική κατάσταση, όπως την σπάνι των αγαθών, όσο και με μία θετική εξέλιξη, όπως την πρόοδο στον τεχνολογικό τομέα. Κατά συνέπεια σε πρωτογενές επίπεδο το μέγεθος του πληθυσμού και η κατανομή αυτού στον γεωφυσικό χώρο αποτελεί εξ ορισμού θεμελιώδη παράγοντα για την μελέτη των μεταβαλλομένων στην ιστορική διαχρονία χωρικών προτύπων της ανθρώπινης πολιτισμικής δραστηριότητας [5]. Μεταξύ των παραγόντων προκλήσεως δημογραφικών κινδύνων οι μεταβολές, οι οποίες επιφέρουν υποβάθμιση των γεωφυσικών δεδομένων του περιβάλλοντος, όπως η διάβρωση των εδαφών, η αποψίλωση των δασών, η εξάντληση των υδάτινων αποθεμάτων, η μόλυνση του αέρα, η πιθανή άνοδος της στάθμης της θαλάσσης στις παράλιες περιοχές, αποτελούν ταυτοχρόνως δυνητικούς παράγοντες προκλήσεως πολιτικών συγκρούσεων, ενδοκρατικών και διακρατικών. Ταυτοχρόνως η ίδια η οικονομική και λοιπή πολιτισμική ανάπτυξη μίας γεωγραφικής περιοχής στο πλαίσιο ενός κρατικού σχηματισμού μέσω της εκβιομηχανίσεως και της συνακόλουθης επεκτάσεως των τεχνικών υποδομών της περιοχής αυτής συμβάλλει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με την ενδεχόμενη κλιματική αλλαγή στην ύπαρξη δημογραφικών κινδύνων σχετιζομένων λ.χ. με την ειδική παράμετρο της σπάνεως του ποσίμου ύδατος [6]. 3. Βλ. M. Weiner & M.S. Teitelbaum, Political Demography, Demographic Engineering, New York: Berghahn Books, 2001, Βλ. E. Kaufmann, Shall the Religious Inherit the Earth? Demography and Politics in the Twenty-First Century, London: Profle Books, 2010 J.A. Goldstone, E.P. Kaufmann & M.D. Tof (eds), Political Demography: How Population Changes Are Reshaping International Security and National Politics, New York: Oxford University Press, Βλ. N.G.J. Pounds, An Historical Geography of Europe, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 38-9 L. Smith, Te New North: Te World in 2050, London: Profle Books, 2012, 90.

150 150 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Η σπάνις και η εξ ορισμού περιορισμένη διαθεσιμότητα των υφισταμένων φυσικών πόρων συνεπάγεται την εξάρτηση των κρατικών δρώντων αφενός από τα εκάστοτε δεδομένα του φυσικού περιβάλλοντος κατ απόλυτο σχέση αφετέρου από άλλους κρατικούς δρώντες κατά σχέση διαφοροποιημένης προσβάσεως στους φυσικούς πόρους [7]. Η εξάρτηση αυτή συνδέεται με τα εξής χαρακτηριστικά: α. το μέγεθος του ενδιαφέροντος, το οποίο επιδεικνύει το εξαρτώμενο κράτος για το συγκεκριμένο αγαθό. β. το μέγεθος του ελέγχου επί του συγκεκριμένου αγαθού από το κράτος, το οποίο ασκεί την επιρροή. γ. την δυνατότητα και την ικανότητα του εξαρτώμενου (ή υπό διαδικασία εξαρτήσεως) κράτους προς εξεύρεση πηγής προμηθείας του συγκεκριμένου αγαθού, εξαιτίας του οποίου υφίσταται (ή πρόκειται να υποστεί) την εξάρτηση [8]. 1. Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος Το χαμηλό επίπεδο του κατά κεφαλήν διαθέσιμου ποσίμου ύδατος αποτελεί έναν από τους βασικότερους παράγοντες προκλήσεως δημογραφικών κινδύνων, στον βαθμό, κατά τον οποίον η ύπαρξη επαρκών διαθέσιμων υδάτινων πόρων συνδέεται όχι απλώς με την παραγωγή τροφίμων, την βιομηχανία και τις τεχνικές υποδομές, αλλά εν γένει με την ίδια την βιολογική ύπαρξη των μελών των κοινωνιών και κατά συνέπεια με την ασφάλεια και την ισχύ των κρατικών σχηματισμών. Η συνολική ποσότητα κάθε είδους επιφανειακού υδατίνου αποθέματος στον πλανήτη ανέρχεται σε 1400 εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα και καλύπτει μία έκταση, η οποία προσεγγίζει το 71% της συνολικής επιφανείας του πλανήτη. Το 98% της ανωτέρω ποσότητος υδάτινων αποθεμάτων, ωστόσο, χαρακτηρίζεται από πολύ υψηλή περιεκτικότητα σε άλατα, στοιχείο, το οποίο καθιστά τα εν λόγω υδάτινα αποθέματα ακατάλληλα τόσο για πόση όσο και για άρδευση [9]. Η έννοια της ασφαλείας των υδάτων (water security) αφορά στην ικανότητα ενός πληθυσμού να διαθέτει πρόσβαση σε πόσιμα ύδατα επί σταθερής βάσεως. Η ικανότητα αυτή είναι δυνατόν να περιορίζεται ή να αναιρείται πλήρως εξαιτίας μίας σειράς παραγόντων, όπως η αύξηση του μεγέθους του πληθυσμού, οι μεταβολές κλιματικής υφής (ξηρασίες, κλιματική μεταβολή), ο εξαστισμός, καθώς και η υπέρμετρη άρδευση των επίγειων διαθέσιμων υδάτων από αρτεσιανά πεδία [10]. Ενδεχόμενη μεταβολή των κλιματικών και γεωφυσικών δεδομένων θα προκαλέσει σημαντικές αρνητικές συνέπειες στην διαθεσιμότητα των υδάτινων πόρων σε ορισμένες περιο- 7. Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 24. J. Caporaso, Dependence, Dependency and Power in the Global System, International Organisation 32 (Winter 1978), Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., Βλ. H.J. Bruins, Proactive Contingency Planning vis-à-vis Declining Water Security in the 21st Century, Journal of Contingencies and Crisis Management 8:2 (6/2000),

151 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 151 χές. Οι τομείς, οι οποίοι αναμένεται ότι θα επηρεαστούν από ένα τέτοιο ενδεχόμενο είναι κυρίως η αγροτική παραγωγή, η βιομηχανία και η κατανάλωση ποιοτικού ύδατος. Η αύξηση του μεγέθους ενός πληθυσμού, όπως είναι αυτονόητο, μειώνει την ανά άτομο διαθέσιμη ποσότητα υδάτων, η οποία πρέπει να αναπληρώνεται με αντίστοιχη αύξηση των παραγομένων ή εισαγομένων ποσών ποσίμου ύδατος. Η αύξηση του πληθυσμού συνδέεται με την επίταση του εξαστισμού, εξαιτίας του οποίου παρατηρείται αυξημένη αναλογικώς συγκέντρωση του πληθυσμού ενός κράτους στα αστικά κέντρα αυτού [11]. Η ύπαρξη επαρκών διαθέσιμων υδάτινων πόρων είναι αναγκαία για το άτομο είτε αυτό αντιμετωπίζεται ως απλός καταναλωτής είτε ως παραγωγός. Στην δεύτερη, μάλιστα, περίπτωση οι ανάγκες της καταναλώσεως νερού αυξάνονται, όπως είναι αυτονόητο, σε σημαντικό βαθμό. Οι ατομικές ή οικιακές ανάγκες ποσίμου ύδατος καθορίζονται βάσει ενός ελάχιστου ποσού απαραιτήτου για την επιβίωση του ατόμου σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης και ενός μέγιστου ποσού εξαρτώμενου από το βιοτικό επίπεδο του ατόμου και κατ επέκταση του κοινωνικού συνόλου, εντός του οποίου το άτομο διαβιοί [12]. Σε επίπεδο ατομικής καταναλώσεως εντός ενός σύγχρονου μεταβιομηχανικού κοινωνικού συνόλου οι μέσες ανάγκες ποσίμου ύδατος υπολογίζεται ότι ανέρχονται σε 262 λίτρα ανά ημέρα για μία τυπική οικογενειακή εστία στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ αντίστοιχα δεδομένα ισχύουν για άλλους ανεπτυγμένους κρατικούς σχηματισμούς [13]. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, η οικιακή χρήση των υδάτων δεν υπερβαίνει ένα ποσοστό της τάξεως του 10% σε παγκόσμιο επίπεδο [14]. Σε επίπεδο αρδεύσεως για την αγροτική παραγωγή οι ανάγκες διαθέσιμων υδάτινων πόρων αυξάνονται σε σημαντικό βαθμό, ενώ αυτές εξαρτώνται ως προς το μέγεθός τους από τον τύπο της καλλιέργειας και το κλίμα εκάστης γεωγραφικής περιοχής. Τέλος, σε επίπεδο βιομηχανίας, το οποίο επίσης συναρτάται σε σημαντικό βαθμό με την αγροτική παραγωγή, οι ανάγκες διαθέσιμων υδάτινων πόρων κορυφώνονται από ποσοτικής απόψεως. Υπολογίζεται λ.χ. ότι ένας μεγάλου μεγέθους θερμικός σταθμός ηλεκτρικής παραγωγής χρειάζεται για την λειτουργία του κυβικά μέτρα ανά ώρα, ενώ ένας πυρηνικός σταθμός ηλεκτρικής παραγωγής χρειάζεται κυβικά μέτρα ανά ώρα [15]. Σε συλλογικό υπερατομικό επίπεδο κρατικής οργανώσεως και διαδράσεως των κρατικών δρώντων εντός του διεθνούς συστήματος ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες γεωπολιτικής πιέσεως είναι τα υδάτινα αποθέματα και η γεωγραφική κατανομή τους [16]. Σε επίπεδο πολιτικής διαρθρώσεως ενός γεωγραφικού υποσυ- 11. Βλ. L. Smith, Te New North, ό.π., Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., Βλ. IBIS World (ed.), Cashing in On Climate Change, Santa Monica, CA, Βλ. Y. Lacoste, Το νερό στον κόσμο: Οι μάχες για τη ζωή, Αθήνα: Κασταλία, 2007, Βλ. M. Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, μτφρ. Γ. Πρεβελάκης, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2007⁴ [1987], Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 32.

152 152 Ιωάννης Ε. Κωτούλας στήματος, επομένως, αναμένεται ότι θα καταγραφούν συνέπειες για τις διακρατικές σχέσεις και τις ισορροπίες μεταξύ των επιμέρους κρατικών δρώντων, επαναπροσδιορισμός της κατανομής των αγορών ενεργείας, καθώς και σημαντικές απειλές για το μέγεθος της ασφαλείας ορισμένων κρατικών σχηματισμών, οι οποίοι αντιμετωπίζουν δυσχέρειες στην πρόσβαση σε πόσιμα ύδατα [17]. Η ασφάλεια των υδάτων αποτελεί παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει τα μεγέθη της ισχύος και της ασφαλείας των κρατικών δρώντων ή/και ευρύτερων γεωγραφικών περιοχών λόγω της θέσεως τους εντός ενός υποσυστήματος και εξαιτίας των υφισταμένων γεωφυσικών ιδιομορφιών της επικράτειάς τους [18]. Στην περίπτωση, κατά την οποία οι κρατικοί δρώντες αναπτύσσονται από εδαφικής απόψεως επί κοινών υδροφόρων στρωμάτων, όπως συμβαίνει λ.χ. στα κράτη της Μέσης Ανατολής, προκύπτει ζήτημα αρμονικής και αμοιβαίως λυσιτελούς κατανομής των υδάτινων πόρων μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών. Στην περίπτωση, κατά την οποία ένας κρατικός δρων ταυτίζεται με μία αυτάρκη από γεωγραφικής απόψεως περιοχή νησιωτικού χαρακτήρα, όπως λ.χ. η Κύπρος και η Ταϊβάν, προκύπτει ζήτημα επαρκούς τροφοδοτήσεως των εν λόγω κρατών με ποσίμους υδάτινους πόρους. Σε κάθε περίπτωση, επομένως, η μεταβολή των γεωφυσικών και των κλιματικών δεδομένων δεν είναι άνευ συνεπειών για την κατανομή της ισχύος στον χώρο σε διεθνές επίπεδο τόσο μεταξύ των κρατικών δρώντων όσο και κατ απόλυτο τρόπο, όσον αφορά στον προσδιορισμό του παγκοσμίου γεωπολιτικού κέντρου. Το κύριο γεωπολιτικό κέντρο της υφηλίου εντοπίζεται στην ευρύτερη περιοχή του Βορείου Ατλαντικού ήδη από τον 16ο αιώνα. Η οικονομική, τεχνολογική και γενική πολιτισμική υπεροχή της βόρειας και κεντρικής Ευρώπης, η οποία καταγράφεται με αυξανόμενη ένταση ήδη από την ύστερη μεσαιωνική περίοδο, διατηρήθηκε κατά τους Νεότερους Χρόνους με την δημιουργία, μεταξύ άλλων, των αγγλοσαξονικών υπερπόντιων αποικιών στην Βόρειο Αμερική ως αντίδραση στην ισπανική κυριαρχία της Κεντρικής και Νοτίου Αμερικής, εξέλιξη, η οποία με την σειρά της συνέβαλε στην μετατόπιση του παγκόσμιου γεωπολιτικού κέντρου προς τον Βόρειο Ατλαντικό. Η μετατόπιση του γεωπολιτικού κέντρου από το ευρωπαϊκό τμήμα του Βορείου Ατλαντικού στο αμερικανικό τμήμα αυτού, η οποία σημειώνεται ήδη κατά τον ύστερο 19ο και τον πρώιμο 20ό αιώνα, επιτάθηκε κατά τα μέσα του 20ού αιώνα. Μερική αναπροσαρμογή των δεδομένων παρατηρήθηκε κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οπότε καταγράφεται η σημαντική ενίσχυση σε γεωπολιτικό και οικονομικό επίπεδο των κρατών της Ανατολικής Ασίας, κρατών, τα οποία, πάντως παρουσιάζουν υψηλό βαθμό χωρικής συγκεντρώσεως στο βορειοανατολικό τμήμα της ασιατικής ηπείρου. Η μετατόπιση αυτή οφείλεται σε μία σειρά δομικών παραγόντων, συγκεκριμένως στην αύξηση του πληθυσμού μέσω των μεταναστευτικών 17. Βλ. P.H. Gleick, Climate Change and International Politics: Problems Facing Developing Countries, Ambio 18:6 (12/1989), Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 38 P.H. Gleick, Water and Confict, στο P.H. Gleick (ed.), Te World s Water , Washington D.C.: Island Press, 1998,

153 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 153 ροών (ιδίως προς την Βόρειο Αμερική), στην αύξηση των αναγκών σε φυσικούς πόρους, καθώς και στην παρατηρούμενη μερική μεταβολή των κλιματικών δεδομένων. Βάσει των διαφαινομένων τάσεων το οικονομικό γεωπολιτικό κέντρο της υφηλίου τείνει να μετατοπίζεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες ακόμη περισσότερο προς τον Βορρά, διαμορφώνοντας ένα γεωπολιτικό πλαίσιο, το οποίο ενίοτε προσδιορίζεται ως Νέος Βορράς. Σε επίπεδο γεωφυσικών δεδομένων ο Νέος Βορράς είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ως το σύνολο των ηπειρωτικών και θαλάσσιων χωρικών εκτάσεων, οι οποίες αναπτύσσονται βορείως του γεωγραφικού πλάτους των 45 μοιρών. Οι χωρικές αυτές εκτάσεις ελέγχονται από τα εξής κράτη: τον Καναδά, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Δανία (Γροιλανδία), την Ισλανδία, την Νορβηγία, την Σουηδία, την Φιλανδία και την Ρωσία [19]. Από γεωφυσικής απόψεως οι περιοχές του Νέου Βορρά παρουσιάζουν σημαντικά πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλες περιοχές, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται η αφθονία ποσίμου ύδατος. Οι περιοχές της Αλάσκα και του Καναδά, της Σκανδιναυίας και της Ρωσίας περιέχουν πολυάριθμα μόνιμα ρεύματα, πηγές, ποταμούς και λίμνες, γεωφυσικά στοιχεία, τα οποία αποτελούν διαθέσιμα αποθέματα ποσίμου ύδατος. Αναφέρεται χαρακτηριστικώς ότι η Νορβηγία με την χαρακτηριστική ορεινή διαμόρφωσή της διαθέτει περίπου κυβικά μέτρα ανανεώσιμου ποσίμου ύδατος ανά άτομο. Κατ αντίθεση σε άλλα σημεία της υφηλίου, και ιδίως σε ορισμένες χώρες της υποσαχαρείου Αφρικής, όπως η Κένυα, η κατάσταση είναι εξαιρετικώς δυσμενής, καθώς υπάρχουν μόλις 839 κυβικά μέτρα ανά άτομο [20]. Η σπάνις ποσίμου ύδατος καθίσταται ακόμη δυσχερέστερη στο εσωτερικό της ισλαμικής πολιτισμικής περιοχής, η οποία εκτείνεται από το Μαρόκο και την Αλγερία στην βόρειο Αφρική έως την άνυδρη Αραβική Χερσόνησο και το όριο της Ινδικής Χερσονήσου. Η ισλαμική πολιτισμική περιοχή τη εξαιρέσει της Ινδονησίας, η οποία αποτελεί ιστορική προσθήκη του 17ου αιώνος- ταυτίζεται σε επίπεδο γεωφυσικών δεδομένων με την Ζώνη της Ξηρασίας. Το δυτικό τμήμα της Ζώνης της Ξηρασίας αποτελεί μία ευρεία έκταση, η οποία περιλαμβάνει την βόρειο Αφρική και το κέρας της ανατολικής Αφρικής, την Αραβική Χερσόνησο και το νότιο Ιράν. Το δυτικό αυτό τμήμα χαρακτηρίζεται βάσει της κλιματικής ταξινομήσεως Köppen από θερμό κλίμα ερήμου με εξαιρετικώς χαμηλή βροχόπτωση, η οποία δεν επιτρέπει την ανάπτυξη αγροτικών καλλιεργειών, και ιδιαίτερα υψηλή θερμοκρασία, η οποία προσεγγίζει τους C (τύπος Bwh) [21]. Στις γεωγραφικές αυτές περιοχές τα διαθέσιμα ποσά ανανεώσιμου ποσίμου ύδατος κατά μέσο όρο δεν υπερβαίνουν τα κυβικά μέτρα ανά άτομο. Σε συνδυασμό με την δημογραφική έκρηξη, η οποία παρατηρείται στην εν λόγω περιοχή λόγω της υψηλής γονιμότητος και γεννητικότητος του πληθυσμού, αναμένεται ότι η σχε- 19. Βλ. L. Smith, Te New North, ό.π., Βλ. L. Smith, Te New North, ό.π., Βλ. M.C. Peel, B.L. Finlayson & T.A. McMahon, Updated World Map of the Köppen- Geiger Climate Classifcation, Hydrology and Earth System Sciences 11 (2007), 1638.

154 154 Ιωάννης Ε. Κωτούλας τιζόμενη με το ζήτημα των υδάτων γεωπολιτική πίεση θα επιταθεί κατά τις επόμενες δεκαετίες, καθώς τα ανά άτομο διαθέσιμα ποσά ύδατος θα μειωθούν αναλογικώς σε σημαντικό βαθμό [22]. (Βλ. Πίνακα I) ΠΙΝΑΚΑΣ I ΔΙΑΘΕΣΙΜΑ ΠΟΣΙΜΑ ΥΔΑΤΑ ΣΕ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΚΡΑΤΗ Κράτος Ανανεώσιμες πηγές ύδατος Σύνολο διαθεσίμων ποσίμων υδάτων (χλμ³) Διαθέσιμα πόσιμα ύδατα κατά κεφαλήν(μ³/άτομο) Νέος Βορράς Καναδάς Ηνωμένες Πολιτείες Ισλανδία Νορβηγία Φιλανδία Σουηδία Ρωσική Ομοσπονδία Περιοχές με σπάνι ποσίμου ύδατος Μαρόκο Αλγερία Τυνησία Λιβύη 1 99 Αίγυπτος Ισραήλ Σαουδική Αραβία 2 93 Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα 0 31 Κένυα Ρουάντα Πηγή: World Resources Institute (ed.), World Resources 2008, Data Table 2: Food and Water, Washington DC, 2008, Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., Ενδεικτικώς αναφέρεται ότι τα διαθέσιμα ποσά ύδατος έως το 2025 θα μειωθούν στην μεν Αλγερία από 423 σε 270 κυβικά μέτρα, στο δε Μαρόκο από 895 σε 540 κυβικά μέτρα. Βλ. Y. Lacoste, Το νερό στον κόσμο, ό.π., 101. Για μία πρόταση επιλύσεως των δημογραφικών κινδύνων σχετιζομένων με την σπάνι ποσίμου ύδατος επικεντρωμένη στον βορειοαφρικανικό χώρο βλ. Β. Μπαλαφούτα, MedMENA Privilege Principle: Η μεσογειακή ζώνη MENA ως ιδανική περιοχή για πιλοτική εφαρμογή ιδεών νομής και διακυβερνήσεως διακρατικών ποταμών, στο Ι.Θ. Μάζης & Κ. Νικολάου-Πατραγάς (επιμ.), Αι αραβικαί εξεγέρσεις και η αναδιαμόρφωσις του αραβοϊσλαμικού κόσμου, Πρακτικά Α Διεθνούς Μεσανατολικού Συνεδρίου του Αθήνησι Πανεπιστημίου υπό την διεύθυνσιν του Καθηγητού Ιωάννου Θ. Μάζη, Αθήνα: Λειμών, 2013,

155 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 155 Αντίστοιχη μείωση των διαθεσίμων ποσών υδάτων αναμένεται ότι θα παρατηρηθεί και σε άλλα σημεία, τα οποία ανήκουν ή συνάπτονται από χωρικής απόψεως με την Ζώνη της Ξηρασίας. Στο ευρύτερο γεωπολιτικό υποσύστημα της Σιβηρίας και της Κεντρικής Ασίας αναμένεται ότι θα παρατηρηθεί σημαντική ανισομέρεια στην κατανομή των διαθεσίμων ποσών ύδατος ανάμεσα στην ελεγχόμενη από την Ρωσική Ομοσπονδία περιοχή της Σιβηρίας και τα ισλαμικών πολιτισμικών αναφορών κράτη της Κεντρικής Ασίας. Η Σιβηρία διαθέτει υψηλά ποσά ποσίμου ύδατος χάρις στην ύπαρξη πολυαρίθμων ποταμών, ρευμάτων και λιμνών, σε αντίθεση με τα ισλαμικών αναφορών κράτη, τα οποία αναπτύσσονται ανατολικώς της Κασπίας Θαλάσσης [23]. Στο νότιο τμήμα του Καζακστάν αναπτύσσονται αποξηραμένες εκτεταμένες καταβυθίσεις, η περιορισμένης εκτάσεως πλέον λίμνη Αράλη και η λίμνη Μπαλχάς. Οι ασθενείς βροχοπτώσεις της περιοχής μειώνονται ακόμη περισσότερο στις παρακείμενες νότιες περιοχές. Η διαφοροποίηση αυτή όσον αφορά στην κατανομή των διαθεσίμων ποσών ύδατος είχε επισημανθεί ήδη από τον 19ο αιώνα, όταν εκπονήθηκαν σχέδια από Ρώσους μηχανικούς της αυτοκρατορικής διοικήσεως για τη μεταφορά υδάτων από την δυτική Σιβηρία στα βαθύπεδα της περιοχής της Αράλης και της Κασπίας Θαλάσσης (σημερινά κράτη του Καζακστάν και του Ουζμπεκιστάν). Τα σχέδια αυτά τροφοδοσίας των βαθυπέδων της Αράλης με ύδατα από την δυτική Σιβηρία συνεχίστηκαν από το σοβιετικό καθεστώς με απόληξη το φιλόδοξο πρόγραμμα Sibaral, το οποίο εγκαινιάστηκε το 1985, αλλά εγκαταλείφθηκε ένα έτος αργότερα [24]. Πλέον, μία ενδεχόμενη αναβίωση του σχεδίου εκτροπής υδάτων της δυτικής Σιβηρίας προς τις νότιες άνυδρες περιοχές της Κεντρικής Ασίας εμπλέκει έξι κράτη, ήτοι αφενός την Ρωσική Ομοσπονδία, η οποία ελέγχει την ροή των υδάτων, αφετέρου τα πέντε κράτη υποδοχής των ροών υδάτων, το Καζακστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Κιργιστάν και το Τατζικιστάν [25]. Αντίστοιχη μεταβολή της σχέσεως προσβάσεως σε πόσιμα ύδατα αναμένεται ότι θα καταγραφεί στο γεωπολιτικό υποσύστημα της Σιβηρίας και της Κίνας. Η Κίνα αντιμετωπίζει εντεινόμενο πρόβλημα λειψυδρίας και σπάνεως ποσίμων υδάτων αφενός λόγω της μερικής μεταβολής των κλιματικών δεδομένων αφετέρου λόγω της γεωγραφικής της θέσεως, ιδίως στις δυτικές και βορειοδυτικές επαρχίες της. Το νότιο τμήμα της Κίνας εξαρτάται όσον αφορά στην υδροδοσία του από τα υψίπεδα του Θιβέτ, από όπου απορρέουν πολυάριθμοι μείζονες ποταμοί όχι μόνον της Κίνας, αλλά ολόκληρης της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Άπω Ανατολής. Παρά τον έλεγχο της ζωτικής σημασίας και πλουσίας σε ύδατα ενδοχώρας του Θιβέτ, εκτιμάται ότι έως το 2030 η εντεινομένη εκβιομηχάνιση και άνοδος του βιοτικού επι- 23. Βλ. P. Micklin, Te Aral Sea Crisis and Its Future: An Assessment in 2006, Eurasian Geography and Economics 47:5 (2006), Βλ. Ph.P. Micklin, Te Fate of Sibaral : Soviet Water Politics in the Gorbachev Era, Central Asian Survey 6:2 (1987), Βλ. F. Pearce, Russia Reviving Massive River Diversion Plan, New Scientist, 9/2/2009, htp://

156 156 Ιωάννης Ε. Κωτούλας πέδου στην Κίνα θα έχει ως συνέπεια αυτή να υπολείπεται σε ποσοστό 25% των αναγκών της σε διαθέσιμα πόσιμα ύδατα [26]. Στο πλαίσιο αυτό το βόρειο τμήμα της επικρατείας της Κίνας θα εξαρτάται σε αυξανόμενο βαθμό από τις πλούσιες σε πόσιμα ύδατα εκτάσεις της υπό ρωσικό έλεγχο Σιβηρίας. Η εξέλιξη αυτή, η οποία σχετίζεται με τον δημογραφικό κίνδυνο της σπάνεως ποσίμου ύδατος για το κράτος της Κίνας, αντισταθμίζει σε επίπεδο διακρατικών ισορροπιών τον δημογραφικό κίνδυνο της γηράνσεως του πληθυσμού και της αδυναμίας επαρκούς αναπληρώσεως του εργατικού δυναμικού της Σιβηρίας για το κράτος της Ρωσικής Ομοσπονδίας [27]. Σε γενικές γραμμές η παρατηρούμενη μεταβολή των κλιματικών δεδομένων, βάσει της οποίας αναμένεται να σημειωθεί σημαντική αύξηση της μέσης θερμοκρασίας στην τροπόσφαιρα το κατώτερο μέρος της ατμόσφαιρας-, καταγράφεται στα κλιματολογικά σενάρια με αυξανόμενη ένταση κυρίως στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη. Συγκεκριμένως εκτιμάται ότι η θερμοκρασία στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη θα αυξηθεί τουλάχιστον κατά 1,5-2,5 C έως το 2050 και κατά 3,5-6 C έως το τέλος του 21ου αιώνα, βαθμός αυξήσεως, ο οποίος είναι αξιοσημείωτος, καθώς είναι διπλάσιος του παγκοσμίου μέσου όρου [28]. Τα κλιματολογικά πρότυπα επίσης προβλέπουν την αύξηση κατά τις επόμενες δεκαετίες της πτώσεως υετού και χιονός στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη, ιδίως κατά την χειμερινή περίοδο [29]. Σε περιοχές, όπως η Σκανδιναυία, η Ρωσία και ο Καναδάς, εκτιμάται ότι θα σημειωθεί αύξηση της ροής των υδάτων των ποταμών. Σε περιοχές, ωστόσο, όπως η νότιος Ευρώπη και η Μέση Ανατολή, αναμένεται ότι θα καταγραφεί σημαντική μείωση της απορροής των υδάτων των ποταμών σε ποσοστό, το οποίο εκτιμάται ότι θα κυμαίνεται μεταξύ 10%-30% [30]. Σε επίπεδο διακρατικών σχέσεων η μεταβολή αυτή συνεπάγεται τον αυξημένο πολιτικό έλεγχο των κρατών του Νέου Βορρά επί των διαθεσίμων ποσών ποσίμου ύδατος σε παγκόσμιο επίπεδο και την ενίσχυση της σχετικής γεωπολιτικής τους θέσεως τόσο εντός γεωπολιτικών υποσυστημάτων όσο και στο ευρύτερο παγκόσμιο γεωπολιτικό σύστημα. Ταυτοχρόνως η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων θα έχει ως συνέπεια την αύξηση της αποδοτικότητος της αγροτικής παραγωγής στα βόρεια γεωγραφικά πλάτη και την αντίστοιχη υποβάθμιση αυτής στα νοτιότερα γεωγραφικά πλάτη, με συνέπεια την 26. Βλ. U.K. Sinha, Tibet s Watershed Challenge, εφ. Washington Post, φ. 14/6/ Βλ. R.D. Kaplan, Te Revenge of Geography: What the Maps Tells Us About Coming Conficts and the Batle Against Fate, New York: Random House, 2013 [2012], Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 37-8 L. Smith, Te New North, ό.π., Βλ. G.A. Meehl et al, Global Climate Projections, στο S. Solomon et al (eds.), Climate Change 2007: Te Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge: Cambridge University Press, 2007, Βλ. P.C.D. Milly et al, Global Patern of Trends in Streamfow and Water Availability in a Changing Climate, Nature 438 (2005),

157 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 157 αυξανόμενη εξάρτηση των περιοχών αυτών από εισαγωγές τροφίμων και συναφών αγαθών [31]. Η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων και κυρίως οι συνέπειες αυτής στο φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον, ήτοι η μείωση των διαθεσίμων ποσών ποσίμου ύδατος και η υποβάθμιση της αγροτικής παραγωγής, αναμένεται ότι θα συμβάλει στην αύξηση των διακρατικών και ενδοκρατικών συγκρούσεων σε ορισμένες περιοχές. Στην υποσαχάρειο Αφρική, συγκεκριμένως, η αύξηση της θερμοκρασίας επηρεάζει σε καθοριστικό βαθμό την αγροτική παραγωγικότητα λόγω της απουσίας επαρκούς τεχνολογικής υποδομής ή εναλλακτικών μεθόδων καλλιέργειας. Η αύξηση της θερμοκρασίας της τάξεως του ενός (1) βαθμού Κελσίου είναι δυνατόν κατ αυτόν τον τρόπο να επιφέρει μείωση της αγροτικής παραγωγής τάξεως του 10-30%. Καθώς η μεγάλη πλειονότητα των οικογενειακών οικονομικών μονάδων σχετίζεται με την αγροτική παραγωγή σε αυξημένο βαθμό το εισόδημα των οίκων εξαρτάται από την αγροτική παραγωγή σε βαθμό %- η μείωση της αγροτικής παραγωγής λόγω της αυξήσεως της θερμοκρασίας ενέχει σημαντικές συνέπειες τόσο για τις οικογενειακές οικονομικές μονάδες σε μικρο-επίπεδο όσο και για τους κρατικούς σχηματισμούς σε μακρο-επίπεδο. Ως εκ τούτου βάσει ορισμένων προβολών της διαθεσιμότητος των υδατίνων πόρων στην υποσαχάρειο Αφρική αναμένεται αύξηση των ενόπλων διακρατικών και ενδοκρατικών συγκρούσεων σε ποσοστό της τάξεως του 49% και κατ αντιστοιχία θάνατοι ατόμων λόγω των συγκρούσεων αυτών έως το 2050 [32]. 3. Σπάνις ποσίμων υδάτων και ιστορικά δεδομένα Τα αστικά κέντρα κατά την αρχαιότητα και κατά την μεσαιωνική περίοδο, πριν την εισαγωγή προηγμένων τεχνικών αποθηκεύσεως των ποσίμων υδάτων, κατετρύχοντο από μόνιμο πρόβλημα σταθερής και αξιόπιστης παροχής ποσίμων υδάτων. Ακόμη και στο διοικητικό πλαίσιο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία απέδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην κατασκευή υδραγωγείων, η υδροδοσία των αστικών κέντρων παρουσίαζε σημαντικές δυσλειτουργίες, όπως την ανεπαρκή συντήρηση των αποθηκευμένων υδάτων και την δυσανάλογη κατανομή τους μεταξύ των κατοίκων. Σε γενικές γραμμές, κατά την προβιομηχανική περίοδο η παροχή ποσίμου ύδατος ενείχε σημαντικούς κινδύνους για την υγεία των κατοίκων, καθώς οι ακάλυπτοι υδαταγωγοί είχαν ως συνέπεια την καταγραφή μεγάλου βαθμού εξατμίσεως και ποσοτικής απωλείας των υδάτων, ενώ τα αποθηκευμένα ύδατα περιείχαν στέρεα καταιωρήματα και ανέπτυσσαν μικροοργανισμούς και φύκη. Κατά συνέπεια τα αποθηκευμένα ύδατα έπειτα από σύντομο σχετικώς διάστημα καθίσταντο μη πόσιμα για τον πλη- 31. Βλ. J.E. Olesen & M. Bindi, Consequences of Climate Change for European Agricultural Productivity, Land Use and Policy, European Journal of Agronomy 16 (2002), Βλ. M.B. Burke et al, Warming Increases the Risk of Civil War in Africa, PNAS 106:49 (2009),

158 158 Ιωάννης Ε. Κωτούλας θυσμό. Τέλος, η παρουσία πολυαρίθμων ζώων εντός του οικιστικού αστικού ιστού μείωνε τα διαθέσιμα ποσά ύδατος και ενίοτε συνέβαλε στην υποβάθμιση της ποιότητας αυτού [33]. Η ασφάλεια των υδάτων υποβαθμιζόταν περαιτέρω σε ορισμένες περιπτώσεις λόγω των κλιματικών δεδομένων, καθώς τα ποσά υετού ήσαν μειωμένα και η ευκολία συντηρήσεως των αποθηκευμένων ποσίμων υδάτων δυσχερής. Στην ζώνη των τροπικών και στις παρακείμενες ζώνες της σαβάννας, οι οποίες διέθεταν υγρό τροπικό κλίμα, οι ιδιαίτερες κλιματικές και γενικότερες γεωφυσικές συνθήκες προκάλεσαν σε βάθος χρόνου την υποβάθμιση του πολιτιστικού επιπέδου και πιθανότατα επέφεραν την οριστική κατάρρευση ορισμένων πολιτισμών, οι οποίοι δεν επέτυχαν την κατάλληλη προσαρμογή στα νέα δεδομένα. Ιστορικά παραδείγματα, τα οποία χρησιμεύουν, ώστε να καταδείξουν την σχέση ανάμεσα στην σπάνι ποσίμου και αρδευσίμου ύδατος και την μείωση του μεγέθους της ισχύος μίας πολιτειακής μονάδος και της ασφαλείας των υδάτων, η οποία είναι δυνατόν να απολήξει στην κατάρρευση της τελευταίας, αναφέρονται τα εξής: α. Η παρακμή του αστικού κέντρου του Τελ Λεϊλάν στην βορειοανατολική Συρία κατά την ύστερη 3η χιλιετία π.χ. Το οικιστικό συγκρότημα του Τελ Λεϊλάν (Tell Leilan), το οποίο είχε ιδρυθεί ήδη από την 5η χιλιετία π.χ. ως μικρού μεγέθους οικισμός αλιείας, αναπτυσσόταν πλησίον του ρου του ποταμού Ευφράτη, στην κοιλάδα του ποταμού Χαβώρ. Το Τελ Λεϊλάν με την πάροδο των ετών είχε εξελιχθεί σε σημαντικό αστικό κέντρο, καθώς υπολογίζεται ότι διέθετε πληθυσμό ατόμων περί το 2300 π.χ., κάλυπτε δε συνολική έκταση εκταρίων. Οι κάτοικοι του αστικού κέντρου αξιοποιούσαν τα αρδευόμενα προσχωματικά εδάφη πλησίον της κοίτης του ποταμού για αποδοτικές καλλιέργειες. Το Τελ Λεϊλάν ανήκε στην πολιτειακή μονάδα της Ακκαδικής Αυτοκρατορίας ( π.χ.), η οποία εκτεινόταν από την νότιο Μεσοποταμία και την περιοχή του Ελάμ στα ανατολικά έως το βόρειο τμήμα των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη. Τα ανασκαφικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι η ευημερούσα έως τότε πόλη είχε εγκαταλειφθεί έναν αιώνα αργότερα μετά το διάστημα αυτό ακμής, περί το 2200 π.χ. Καθώς απουσιάζουν οι ενδείξεις εξωτερικής εισβολής και παρατηρείται βάσει των στρατογραφικών δεδομένων σημαντική αύξηση της κόνεως και λοιπών ιζημάτων στο έδαφος, φαίνεται πιθανό ότι τα αίτια παρακμής της του αστικού κέντρου είναι εξωγενή, αλλά μη ανθρωπογενή, και δη κλιματικά. Τα κανάλια του Ευφράτη μεταβάλλονται με υπερβολικώς απρόβλεπτο ρυθμό, ώστε ο αποτελεσματικός έλεγχός τους από τα υδραυλικά συστήματα ήταν περιορισμένος [34]. Τα αρδευτικά κανάλια αποστραγγίστηκαν λόγω εκτεταμένης από χρονικής απόψεως ξηρασίας, εν- 33. Βλ. K.D. White, Greek and Roman Technology, Ithaca, NY: Cornell University Press, 1984, Βλ. R. Mc Cormick Adams, Heartland of Cities: Surveys of Ancient Setlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates, Chicago, IL: University of Chicago Press, 1981, 144.

159 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 159 δεχομένως λόγω των μειωμένων ποσών υετού, με συνέπεια την μείωση της ροής των ποταμών και την αποδιάρθρωση του συστήματος υδροδοσίας των αγροτικών καλλιεργειών. Στην βόρειο Μεσοποταμία και το νότιο τμήμα της Μικράς Ασίας η καταγραφομένη μείωση των ποσών υετού είχε ως συνέπεια την αποστράγγιση λιμνών και την αισθητή μείωση της ροής των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη. Οι κάτοικοι του Τελ Λεϊλάν και άλλων αστικών κέντρων της ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής της βορείου Μεσοποταμίας εγκατέλειψαν σταδιακώς τις οικιστικές εγκαταστάσεις τους μετακινούμενοι σε παρακείμενα αστικά κέντρα προς το νοτιότερο τμήμα της Μεσοποταμίας [35]. Η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων επέφερε την γενική υποβάθμιση της αγροτικής παραγωγής της γεωγραφικής περιοχής της βορείου Μεσοποταμίας, όπου η αγροτική παραγωγή βασιζόταν εκτός από τον ρου των ποταμών στις τακτικές βροχοπτώσεις. Η καταγραφή αντίστοιχων διαδικασιών παρακμής οικιστικών εγκαταστάσεων σε παρακείμενες περιοχές καταδεικνύει την ευρύτητα εκδηλώσεως του εν λόγω κλιματικού φαινομένου, οι συνέπειες του οποίου επηρέασαν όλη την ανατολική Μεσόγειο [36]. Τα γεωλογικά δεδομένα από μία ευρεία περιοχή, η οποία εκτείνεται από την Ιταλική Χερσόνησο έως τον Περσικό Κόλπο, παραπέμπουν σε εκτεταμένη αποδιοργάνωση του κλίματος [37]. β. η κατάρρευση του πολιτισμού των Μάγια από τον 10ο έως τον 13ο αιώνα. Ο λεγόμενος κλασικός πολιτισμός των Μάγια ( ) αναπτύχθηκε σε μία ευρεία γεωγραφική περιοχή, η οποία εκτεινόταν από το άκρο της Χερσονήσου του Γιουκατάν με τα βαθύπεδα έως τις ακτές του Ειρηνικού Ωκεανού και την σημερινή Γουατεμάλα και από τις παράκτιες πεδιάδες του ακρονοτίου τμήματος του Κόλπου του Μεξικό έως το ορεινό νότιο τμήμα με τα υψίπεδα στη σημερινή Ονδούρα. Η γεωγραφική αυτή περιοχή στο μεγαλύτερο τμήμα της χαρακτηρίζεται βάσει της κλιματικής ταξινομήσεως Köppen από τροπικό υγρό κλίμα σαβάννας με διακριτές περιόδους υγρασίας και ξηρασίας, με τις τελευταίες να διαρκούν περισσότερο (τύπος Aw) [38]. Στο νότιο μόνον τμήμα της γεωγραφικής περιοχής του πολιτισμού των Μάγια, στην ευρύτερη περιοχή του αστικού κέντρου της Κοπάν, επικρατεί τροπικό ισημερινό κλίμα, χαρακτηριστικό των δασών βροχής (τύπος Af) [39]. 35. Βλ. H. Weiss et al, Te Genesis and Collapse of North Mesopotamian Civilization, Science 261 (1993), Βλ. R.A. Kerr, Sea-Floor Dust Shows Drought Felled Akkadian Empire, Science 279: 5349 (1998), Πβ. E.B. Barbier, Scarcity and Frontiers: How Economies Have Evolved through Natural Resource Exploitation, Cambridge: Cambridge University Press, 2011, Βλ. J.L. Brooke, Climate Change and the Course of Global History: A Rough Journey, Cambridge: Cambridge University Press, 2014, Βλ. T.L. McKnight & D. Hess, Physical Geography: A Landscape Appreciation, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2000, Βλ. T.L. McKnight & D. Hess, Physical Geography, ό.π.,

160 160 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Το βόρειο τμήμα της γεωγραφικής περιοχής του πολιτισμού των Μάγια αντιστοιχεί στην Χερσόνησο του Γιουκατάν, ένα ευρύ και ευμέγεθες οροπέδιο με χαρακτηριστική πορώδη ασβεστολιθική σύσταση χωρίς ορεινές διαμορφώσεις και χωρίς σημαντικού μεγέθους ποταμούς ή άλλες υδάτινες συγκεντρώσεις. Οι περίοδοι ανυδρίας διαρκούσαν για παρατεταμένο χρονικό διάστημα στο βόρειο τμήμα. Το νότιο τμήμα της γεωγραφικής περιοχής του πολιτισμού των Μάγια, όπου επικρατούσε αυξημένη πτώση υετού και καταγράφονταν ηπιότερες εκδηλώσεις ξηρασίας, παρουσίαζε μεγαλύτερη αγροτική παραγωγή σε σχέση με το κύριο τμήμα της Χερσονήσου και κατά συνέπεια περιείχε μεγαλύτερο πληθυσμό, μολονότι το ορεινό μέρος αυτού περιελάμβανε περιοχές πτωχές και ελάσσονος οικονομικής σημασίας [40]. Ο πολιτισμός των Μάγια αποτελείτο από πολυάριθμους επιμέρους αυτόνομους πολιτειακούς σχηματισμούς με αντίστοιχη χωρική επικράτεια, μερικοί εκ των οποίων ήσαν επικυρίαρχοι (Τικάλ, Καλακμούλ, Κοπάν, Παλένκουε) επί των υπολοίπων, τηρώντας τους τελευταίους σε καθεστώς θεσμοθετημένης υποτέλειας. Ο κατακερματισμός της γεωγραφικής περιοχής του πολιτισμού των Μάγια σε πολυάριθμες πολιτειακές μονάδες οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανυπαρξία στην εν λόγω γεωγραφική περιοχή ζώων ελκύσεως και μεταφοράς βοών, ίππων και όνων- και οδικού δικτύου, το οποίο θα επέτρεπε στρατιωτικές επιχειρήσεις μέσω ενός αποτελεσματικού συστήματος επιμελητείας των στρατευμάτων. Η οικονομική ανάπτυξη των Μάγια βασίστηκε από διοικητικής απόψεως σε ένα σταθερό απολυταρχικό πολιτικό σύστημα με επικεφαλής έναν θεϊκό ηγεμόνα (k uhul ajaw) και μία ιερατική και πολεμική αριστοκρατία. Η οικονομική οργάνωση, η οποία είχε σταθεροποιηθεί έως τον 4ο αιώνα, εδράστηκε στην αυξημένη επαγγελματική διαφοροποίηση του εργατικού δυναμικού, καθώς εκτός από την αγροτική παραγωγή, η οποία δημιουργούσε το απαραίτητο πλεόνασμα τροφής, υπήρχαν βιοτεχνίες αγγειοπλαστών, υφαντών, ξυλουργών και συναφών επαγγελμάτων [41]. Τα αστικά κέντρα, τα οποία αναπτύσσονταν κυρίως στα βαθύπεδα της Χερσονήσου του Γιουκατάν, άρχισαν να αναπτύσσονται σε σημαντικό βαθμό κατά τον 8ο αιώνα, περίοδο κορυφώσεως του πολιτισμού των Μάγια. Η πληθυσμιακή πυκνότητα των αστικών κέντρων και της εξηρτημένης ενδοχώρας αυτών τριπλασιάστηκε από τον 7ο έως τον πρώιμο 9ο αιώνα, ώστε ο συνολικός πληθυσμός του κεντρικού τμήματος των βαθυπέδων της Χερσονήσου του Γιουκατάν εκτιμάται ότι ανερχόταν σε 2,5 εκατομμύρια [42]. 40. Βλ. J. Diamond, Collapse: How Societies Choose to Fail or Survive, London: Penguin, 2011 [2005], 160, Βλ. D. Acemoglu & J.A. Robinson, Why Nations Fail: Te Origins of Power, Prosperity, and Poverty, London: Profle Books, 2013 [2012], 146. Οι εγγενείς αδυναμίες του συστήματος αγροτικής παραγωγής των Μάγια, ωστόσο, είχαν ως συνέπεια ότι παρά την επαγγελματική εξειδίκευση, η οποία καταγράφεται, το 70% του πληθυσμού ασχολείτο με αγροτικές εργασίες. Βλ. J. Diamond, Collapse, ό.π., Βλ. E.B. Barbier, Scarcity and Frontiers, ό.π., 102.

161 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 161 Η έναρξη των μεταβολών στο εσωτερικό της πολιτισμικής περιοχής των Μάγια σημειώθηκε κατά τον πρώιμο 9ο αιώνα και σχετίζεται τόσο με ενδογενείς όσο και με εξωγενείς παράγοντες. Ο ενδογενής παράγοντας αποσυνθέσεως του πολιτισμού των Μάγια ταυτίζεται με την σταδιακή αποδυνάμωση του πολιτικού συστήματος της θεϊκής βασιλείας. Σύμφωνα με τις πηγές μετά τον θάνατο του θεϊκού ηγεμόνα στην Κοπάν το 810 δεν υπήρξαν διάδοχοι βασιλείς, ενώ τα ανάκτορα εγκαταλείπονται την ίδια περίοδο μετά την επεισοδιακή πυρπόλησή τους το 850. Βορείως της Κοπάν, στην πόλη Κουιριγκά, ο τελευταίος ηγεμόνας αναφέρεται βασίλευσε έως το 800, ενώ την αμέσως επόμενη περίοδο οι κάτοικοι εγκατέλειψαν πλήρως τον αστικό ιστό μετακινούμενοι σε άλλη οικιστική περιοχή. Αντίστοιχες πολιτικές διεργασίες καταγράφονται από τον 9ο αιώνα σε όλη την γεωγραφική έκταση του πολιτισμού των Μάγια με συνέπεια την αποδιοργάνωση του πολιτικού συστήματος, την κατάρρευση των εμπορικών δραστηριοτήτων και την μείωση του πληθυσμού. Η Κοπάν λ.χ. προσέγγισε το μέγιστο πληθυσμιακό μέγεθος αυτής, τους κατοίκους, κατά τον ύστερο 8ο αιώνα. Έκτοτε ο πληθυσμός της Κοπάν μειώθηκε κατά σταθερό ρυθμό ανερχόμενος σε κατοίκους στα μέσα του 10ού αιώνα, ενώ στις αρχές του 13ου αιώνα η άλλοτε ευημερούσα πόλη είχε μεταβληθεί σε έναν περιορισμένου μεγέθους οικισμό ατόμων. Περί το 1250 η οικιστική περιοχή της Κοπάν είχε εγκαταλειφθεί πλήρως, καθώς ο εναπομείνας πληθυσμός μετακινήθηκε σε άλλες περιοχές [43]. Η υποβάθμιση της πολιτισμικής περιοχής των Μάγια αντανακλάται και στα δεδομένα της αρχιτεκτονικής, καθώς η τελευταία χρονική καταγραφή ανεγέρσεως ενός μνημειώδους κτίσματος στην ευρύτερη περιοχή των Μάγια απαντά το 909 [44]. Ο εξωγενής παράγοντας αποσυνθέσεως του πολιτισμού των Μάγια, ο οποίος μας ενδιαφέρει στην παρούσα ανάλυση, αφορά στην μείωση του ποσίμου ύδατος, το οποίο ήταν διαθέσιμο για τις ανάγκες του πληθυσμού και την αγροτική παραγωγή λόγω της μερικής μεταβολής των κλιματικών δεδομένων και λόγω της ιδιαιτερότητος της κατανομής των φυσικών πόρων στην Χερσόνησο του Γιουκατάν. Τα διαθέσιμα ποσά ποσίμου ύδατος κατανέμονταν κατά μη παραγωγικό τρόπο μέσω δεξαμενών -φυσικών και τεχνητών-, πηγαδιών, καθώς και σπηλαίων, στα οποία συγκεντρώνονταν τα ύδατα του υετού κατεισδύοντας στο ασβεστολιθικό υπέδαφος και δημιουργώντας έναν υδροφόρο ορίζοντα. Η ανάπτυξη του συστήματος αποθηκεύσεως του ποσίμου ύδατος ήταν αποτελεσματική σε ορισμένα αστικά κέντρα, όπως την Τικάλ, όπου οι αρχές ήταν δυνατόν να συντηρήσουν έναν πληθυσμό μεγέθους ατόμων για χρονικό διάστημα δεκαοκτώ μηνών σε περίπτωση παρατεταμένης ανομβρίας [45]. Η καταγραφή εκτεταμένων περιόδων ξηρασίας, η οποία προσδιορίζεται κατά το δεύτερο ήμισυ του 8ου αιώνα (περ ) και ανά μεταγενέστερα επαναλαμβα- 43. Βλ. D. Acemoglu & J.A. Robinson, Why Nations Fail, ό.π., Βλ. J. Diamond, Collapse, ό.π., Βλ. V. Scarborough & G. Gallopin, A Water Storage Adaptation in the Maya Lowlands, Science 251 (1991),

162 162 Ιωάννης Ε. Κωτούλας νόμενα διαστήματα ( , 860, 910) και η οποία υπήρξε η μέγιστη σε ένταση για ένα διάστημα ετών στην γεωγραφική αυτή περιοχή, παραπέμπει στον ανωτέρω προσδιορισθέντα εξωγενή παράγοντα αποσυνθέσεως του πολιτισμού των Μάγια. Η αδυναμία της πολιτικής αρχής -των θεϊκών ηγεμόνων- να διασφαλίσουν την ευημερία της οικονομικής βάσεως των πολιτικών σχηματισμών επέφερε την απαξίωση του πολιτικού συστήματος και την εσωτερική ενδόρρηξη του διοικητικού συστήματος των Μάγια. Η κατάρρευση της αγροτικής παραγωγής και η μείωση των διαθέσιμων ποσίμων υδάτων σε συνδυασμό με την γενική αποδιοργάνωση του πολιτικού συστήματος επέφερε αφενός την υπέρμετρη αύξηση του ποσοστού θνησιμότητος, καθώς και την αντίστοιχη μείωση του ποσοστού γεννητικότητος του πληθυσμού. Τελική συνέπεια των ανωτέρω εξελίξεων υπήρξε η δραστική μείωση του πληθυσμού των Μάγια σε βάθος χρόνου, ιδίως στο νότιο τμήμα, όπου υπολογίζεται ότι αυτή προσέγγισε το 90-99% του αρχικού πληθυσμού [46]. Ο αισθητώς μειωμένος λόγω της καταρρεύσεως της αγροτικής παραγωγής πληθυσμός πλέον συγκεντρώθηκε σε συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία, τα οποία διέθεταν ευχερή πρόσβαση σε πόσιμα ύδατα, όπως τις φυσικές και τεχνητές διαμορφώσεις στο βόρειο τμήμα της Χερσονήσου του Γιουκατάν και σημεία πλησίον ποταμών και λιμνών στο νότιο τμήμα της Χερσονήσου. Η κατάρρευση του συστήματος των Μάγια, πάντως, παρουσιάζει εσωτερική ανομοιομορφία τόσο σε επίπεδο χωρικών αναφορών όσο και σε επίπεδο χρονικής συγκυρίας λόγω της διαφοράς στην κατανομή των διαθεσίμων ποσίμων υδάτων ανά οικιστικό κέντρο [47]. Από μακρο-ιστορικής απόψεως η κατάρρευση του πολιτισμού των Μάγια έχει ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά με την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού κατά τον πρώιμο 12ο αιώνα π.χ. σε επίπεδο ενδογενών πολιτικών και εξωγενών κλιματικών παραγόντων, καθώς και με την κατάρρευση του ρωμαϊκού πολιτισμού στις δυτικές επαρχίες κατά τον 5ο και 6ο αιώνα σε επίπεδο ενδογενών πολιτικών παραγόντων [48]. γ. η κατάρρευση της Αυτοκρατορίας των Χμερ μετά τον 13ο αιώνα. Η Χερσόνησος της Ινδοκίνας, στην οποία αναπτύχθηκε το κράτος των Χμερ κατά την μεσαιωνική περίοδο, στο μεγαλύτερο τμήμα της χαρακτηρίζεται βάσει της κλιματικής ταξινομήσεως Köppen από τροπικό υγρό κλίμα σαβάννας με διακριτές περιόδους υγρασίας και ξηρασίας, με τις τελευταίες να διαρκούν περισσότερο (τύπος Aw) [49]. Ο γεωπολιτικός προσανατολισμός του κράτους των Χμερ ήταν ενδοστρεφής, καθώς αυτό αναπτυσσόταν με κέντρο την περιοχή της Λίμνης Τόνλε Σαπ και τον κάτω 46. Βλ. T. Whitmore & B.L. Turner II, Landscapes of Cultivation in Mesoamerica on the Eve of Conquest, Annals of the Association of American Geographers 82 (1992), Βλ. L. Lucero, Te Collapse of the Classic Maya: A Case for the Role of Water Control, American Anthropologist 104 (2002), Βλ. D. Kaniewski et al, Environmental Roots of the Late Bronze Age Crisis, PLoS ONE 8:8 (8/2013) e Βλ. T.L. McKnight & D. Hess, Physical Geography, ό.π.,

163 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 163 ρου του ποταμού Μεκόνγκ προς τα βόρεια και τα δυτικά. Η ανάπτυξη, δηλαδή, του κράτους των Χμερ πραγματοποιείτο με κατεύθυνση επεκτάσεως προς το εσωτερικό της Χερσονήσου της Ινδοκίνας και όχι νοτίως προς την θάλασσα και τις νήσους της σημερινής Ινδονησίας κυρίως λόγω της υπάρξεως οροσειρών στο νότιο τμήμα της χερσονήσου, οι οποίες αναπτύσσονται παραλλήλως προς την Θάλασσα της Ταϊλάνδης, αν και οι εμπορικές σχέσεις με την ευρύτερη περιοχή της Ινδονησίας υπήρξαν σημαντικές. Στα δυτικά η κατεύθυνση αναπτύξεως του κράτους των Χμερ στο εσωτερικό ακολουθούσε κατεύθυνση βόρειο και βορειοδυτική προς τις χαμηλές αλλουβιακές κοιλάδες, οι οποίες αναπτύσσονται εκατέρωθεν της κοίτης του ποταμού Τσάο Πραγιά. Το οδικό δίκτυο περιελάμβανε τέσσερις κύριες αμαξιτές οδούς, οι οποίες ένωναν σε επίπεδο συγκοινωνιών και επικοινωνιών τα σημεία της Αυτοκρατορίας των Χμερ και συνέβαλαν στον αποτελεσματικό στρατιωτικό και οικονομικό έλεγχο της επικρατείας της πολιτειακής μονάδος. Η κυριότερη εξ αυτών, η Βασιλική Οδός, μία αμαξιτή κατασκευή, η αρχική κατασκευή της οποίας χρονολογείται στον 11ο αιώνα, ένωνε την πρωτεύουσα Ανγκόρ Βατ με την πόλη Πιμάϊ στο άκρο του Υψιπέδου Κοράτ [50]. Η πρωτεύουσα του κράτους των Χμερ, το Ανγκόρ Βατ, αποτελούσε το μοναδικό σημαντικού μεγέθους αστικό κέντρο του εν λόγω κράτους, καθώς τα υπόλοιπα διοικητικά κέντρα διέθεταν συγκριτικώς μικρό πληθυσμό και υποτυπώδεις δομές. Το Ανγκόρ Βατ ήταν ένα αστικό κέντρο χαμηλής εντάσεως, καθώς η οικιστική έκτασή του κάλυπτε 400 τετραγωνικά μίλια, μία πολύ μεγαλύτερη έκταση σε σύγκριση προς άλλα αστικά κέντρα της προβιομηχανικής περιόδου στον ευρασιατικό χώρο, η έκταση των οποίων κατά μέσο όρο δεν υπερέβαινε τα 40 τετραγωνικά μίλια [51]. Η εξαιρετικώς μεγάλη έκταση του οικιστικού συγκροτήματος του Ανγκόρ, χαρακτηριστική της αναπτύξεως αστικών κέντρων στα τροπικά κλίματα, είχε ως συνέπεια την ύπαρξη ενός αντιστοίχως υψηλού πληθυσμού, ο οποίος εκτιμάται ότι ανερχόταν σε άτομα, αντισταθμίζοντας κατ αυτόν τον τρόπο την χαμηλή πυκνότητα κατοικήσεως [52]. Το αστικό κέντρο του Ανγκόρ διέθετε ένα εξαιρετικώς ανεπτυγμένο υδραυλικό σύστημα υδροδοσίας, το οποίο χρησιμοποιείτο τόσο για την παροχή ποσίμου ύδατος στους κατοίκους όσο και για τις αγροτικές καλλιέργειες σε όλη την έκταση του οικιστικού συγκροτήματος και των εξαρτημένων από αυτό αγρών. Το υδραυλικό αυτό σύστημα και η διαχείριση των υδάτων περιελάμβανε ως μεθόδους την τεχνητή 50. Βλ. D.J. Welch, Archaeological Evidenece of Khmer State Political and Economic Organization, Bulletin of the Indo-Pacifc Prehistory Association 16 (1997), Βλ. J. Diamond, Collapse, ό.π., Η χωρική εκτατικότητα του Ανγκόρ Βατ υπερβλήθηκε μόνον από το Λονδίνο του ύστερου 19ου αιώνος. 52. Αντίστοιχα αστικά κέντρα χαμηλής εντάσεως σε τροπικό κλίμα ήσαν οι πόλεις Τικάλ και Κοπάν στην Χερσόνησο του Γιουκατάν (2ος-9ος αι.), οι πόλεις Ανουρανταπούρα και Πολοναρούβα στην Κευλάνη (4ος-12ος αι.), η πόλη Μπαγκάν στην Βιρμανία (13ος αι.), καθώς και η πρωτεύουσα των Ταϊλανδών Σουχοτάι ( ).

164 164 Ιωάννης Ε. Κωτούλας εκτροπή της κοίτης ποταμών, την συγκέντρωση ποσίμου ύδατος σε ευμεγέθεις δεξαμενές και την ελεγχόμενη παροχή ύδατος στους παρακείμενους αγρούς [53]. Η σταδιακή παρακμή του αστικού κέντρου του Ανγκόρ οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στην μεταβολή των κλιματικών δεδομένων, η οποία καταγράφεται με επίταση από τον 14ο αιώνα. Μελέτες του δικτύου υδροδοσίας, καθώς και μελέτες των δακτυλίων δένδρων, κατέδειξαν την αστάθεια του κλίματος στην εν λόγω γεωγραφική περιοχή μετά τα μέσα του 14ου αιώνα. Κατά την περίοδο των ετών και εκ νέου μεταξύ των ετών κατεγράφησαν παρατεταμένες περίοδοι ξηρασίας, ενώ έντονες πτώσεις υετού σημειώθηκαν στο μεσοδιάστημα των ανωτέρω περιόδων [54]. Το σύστημα υδροδοσίας εξασφάλιζε έως τότε έως και τρεις σοδειές όρυζας ανά έτος, συμβάλλοντας στην δημιουργία επαρκούς πλεονάσματος αγροτικής παραγωγής. Η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων και η αδυναμία συντηρήσεως του συστήματος αγροτικής καλλιέργειας είχε ως συνέπεια την αισθητή μείωση της παραγωγής. Κατ αυτόν τον τρόπο η σπάνις ποσίμου και αρδευσίμου ύδατος απετέλεσε θεμελιώδη παράγοντα υποχωρήσεως της ισχύος του κράτους των Χμερ. Σε γενικές γραμμές, η απόπειρα διατηρήσεως σε περιόδους σοβαρής συστημικής κρίσεως ενός ανεπτυγμένου και πολυσύνθετου πολιτειακού συστήματος, το οποίο συνδέεται με την ύπαρξη μίας κεντρικής αρχής, θεωρείται ότι επισπεύδει την κατάρρευση ενός κρατικού σχηματισμού [55]. Στην περίπτωση του Ανγκόρ και του κράτους των Χμερ εν γένει η μεταβολή των κλιματικών δεδομένων, η αύξηση της σχετικής ισχύος των παρακειμένων αντιπάλων πολιτειακών μονάδων των Ταϊλανδών και των Βιετναμέζων, η αδυναμία συντηρήσεως του ανεπτυγμένου υδραυλικού συστήματος, στο οποίο εδραζόταν η οικονομική παραγωγή του κράτους των Χμερ, καθώς και ο μερικός αναπροσανατολισμός της οικονομίας προς τις θαλάσσιες δραστηριότητες, αποτέλεσαν τους δομικούς παράγοντες μειώσεως της κρατικής ισχύος των Χμερ σε βάθος χρόνου. 4. Αξιολόγηση της σπάνεως ποσίμων υδάτων ως δημογραφικού κινδύνου Μία γενική αποτίμηση της σπάνεως ποσίμων υδάτων ως παράγοντος προκλήσεως δημογραφικών κινδύνων καταδεικνύει ότι πρόκειται περί ενός σχετικώς μέσης εντάσεως από απόψεως αιτιώδους συναφείας και επαληθευτικής παράγοντος τόσο σε επίπεδο ενδοκρατικών όσο και σε επίπεδο διακρατικών συγκρούσεων. Η ισχύς του παράγοντος αυτού επαληθεύεται, ωστόσο, αποτελεσματικότερα σε κοινωνίες μικρού μεγέθους με ανεπαρκές τεχνολογικό πλαίσιο και μαλθουσιανές δημογραφι- 53. Βλ. R. Fletcher et al, Te Water Management Network of Angkor, Cambodia, Antiquity 82 (2008), Βλ. B. Buckley et al, Climate as A Contributing Factor in the Demise of Angkor, Cambodia, Proceedings of the National Academy of Sciences USA 107 (2010), Βλ. J. Tainter, Te Collapse of Complex Societies, Cambridge: Cambridge University Press, 1990.

165 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 165 κές σχέσεις, οι οποίες κατά συνέπεια εξηρτώντο σε μεγαλύτερο βαθμό από τα γεωφυσικά δεδομένα του περιβάλλοντος και τις κλιματικές μεταβολές [56]. Η πρόκληση συγκρούσεων λόγω της ελλείψεως των πλέον στοιχειωδών φυσικών πόρων, ήτοι της τροφής και του ποσίμου ύδατος, πιστοποιείται ήδη από τα πρώτα στάδια του πολιτισμού του συγχρόνου ανατομικώς ανθρώπου. Κατά την Παλαιολιθική Περίοδο παρατηρείται βάσει των αρχαιολογικών δεδομένων ιδιαιτέρως συχνή καταφυγή σε βίαιες συγκρούσεις, στοιχείο, το οποίο συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τους περιορισμένους φυσικούς πόρους, οι οποίοι ήσαν διαθέσιμοι στις επιμέρους ανθρώπινες πληθυσμιακές ομάδες. Η σπάνις των φυσικών πόρων επιτεινόταν από την ανεπαρκή τεχνολογική ανάπτυξη, συνθήκη, η πρωτογενής αναίρεση της οποίας σε μεταγενέστερη περίοδο μετά το π.χ. και την συνακόλουθη γεωργική επανάσταση- επέτρεψε την ευχερή ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής και την αύξηση του πληθυσμού [57]. Κατά την Παλαιολιθική Περίοδο η ανυπαρξία αγροτικής παραγωγής και τεχνολογικής υποδομής σήμαινε ότι ένα πληθυσμιακό σύνολο, ακόμη και αν αυτό ήταν μικρού μεγέθους, υπερέβαινε την φέρουσα οικονομική χωρητικότητα του τοπικού περιβάλλοντος, στο εσωτερικό του οποίου αναπτυσσόταν, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Θεμελιώδης σκοπός, επομένως, των συχνών πολεμικών συγκρούσεων κατ αυτήν την περίοδο ήταν η εξάλειψη των ανταγωνιστικών πληθυσμιακών ομάδων σε ένα δεδομένο τοπικό περιβάλλον, το οποίο εξ ορισμού χαρακτηριζόταν από περιορισμένη φέρουσα οικονομική χωρητικότητα [58]. Η έκταση του εδάφους, την οποία εκάστη πληθυσμιακή ομάδα διέτρεχε στο πλαίσιο της διαδικασίας συνεργατικής τροφοληψίας, ώστε να αποκτήσει πρόσβαση σε θηράματα, φυτά και πρώτες ύλες, ήταν ευρεία και επέβαλλε έναν νομαδικό τρόπο διαβιώσεως. Η ανομοιόμορφη κατανομή της τροφής και των διαθεσίμων πόρων στον χώρο και στον χρόνο και η αστάθεια του περιβάλλοντος επέβαλε υψηλή εκτατικότητα και χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού. Οι κοινωνίες των θηρευτών και τροφοσυλλεκτών χαρακτηρίζονταν από χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα και περιορισμένη δέσμευση με μία γεωγραφική περιοχή [59]. Σε γενικές γραμμές υπολογίζεται ότι οι κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών παρουσίαζαν πληθυσμιακή πυκνότητα της τάξεως του 0,1-1 ατόμου ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο ή βάσει άλλων υπολογισμών των 2-3 ατόμων ανά τετραγωνικό μίλι [60]. 56. Βλ. E.B. Barbier, Scarcity and Frontiers, ό.π., Βλ. G.R. Bentley, T. Goldberg & G. Jazieńska, Te Fertility of Agricultural and Non- Agricultural Traditional Societies, Population Studies 47 (1993) Βλ. S. LeBlanc & K.E. Register, Constant Batles: Te Myth of the Noble Savage, New York: St. Martin s Press, 2003, Βλ. M. Mann, Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας, τ. Α : Μια ιστορία της εξουσίας από τις αρχές ως το 1760 μ.χ, μτφρ. Γ. Καράμπελας, Αθήνα: Πόλις, 2008, Βλ. F. Fukuyama, Te Origins of Political Order: From Prehuman Times to the French Revolution, London: Profle Books, 2012 [2011], 55.

166 166 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Σε επίπεδο ενδοκρατικών συγκρούσεων αναλυτικές μελέτες, οι οποίες εξέτασαν πολυάριθμους κρατικούς σχηματισμούς για ένα υπολογίσιμο χρονικό διάστημα, το οποίο υπερέβαινε τα δέκα (10) έτη, κατέδειξαν ότι ο συσχετισμός ανάμεσα στην γενική υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και στην πιθανότητα εκδηλώσεως ενδοκρατικών συγκρούσεων παραμένει σε γενικές γραμμές μη ισχυρός. Η μεταβολή των γεωφυσικών δεδομένων αύξανε την πιθανότητα εκδηλώσεως ενδοκρατικών συγκρούσεων κατά ένα μικρό μόνον ποσοστό της τάξεως του 0,5-1,5% [61]. Οι εντάσεις, οι οποίες εκδηλώνονται στο εσωτερικό ενός κρατικού σχηματισμού λόγω της μεταβολής των δεδομένων του φυσικού περιβάλλοντος και των συνεπειών αυτών, όπως η μείωση του κατά κεφαλήν ποσίμου ύδατος, επιλύονται κατά κανόνα μέσω διαπραγματεύσεων και πολιτικών συμβιβασμών ή μέσω χαμηλής και σπανιότερα μεσαίας εντάσεως συγκρούσεων, δηλαδή μέσω διαμαχών (επίπεδο εντάσεως της συγκρούσεως 1) ή μη βίαιων κρίσεων (επίπεδο εντάσεως της συγκρούσεως 2) και σπανιότερα μέσω βίαιων κρίσεων (επίπεδο εντάσεως της συγκρούσεως 3) [ 62]. Στο σημείο αυτό, δηλαδή, πρέπει να σημειωθεί ότι η σημαντική αύξηση του πληθυσμού στο εσωτερικό ενός κρατικού σχηματισμού προκαλεί μεν υποβάθμιση του φυσικού πλούτου, ήτοι αποψίλωση των δασικών εκτάσεων, μείωση των υδάτινων πόρων, της αρόσιμης γης και άλλων φυσικών αγαθών, αποτελεί δε παράγοντα προκλήσεως δημογραφικών κινδύνων, ωστόσο δεν αποτελεί αφ εαυτής καθοριστικό αίτιο έμπρακτης αντιθέσεως στην κεντρική κυβέρνηση εκ μέρους των δοκιμαζομένων από τις εξελίξεις αυτές πληθυσμών σε περιπτώσεις ενδοκρατικών συγκρούσεων [63]. Το καθοριστικό στοιχείο της μετουσιώσεως του χαμηλού επιπέδου του κατά κεφαλήν διαθεσίμου ποσίμου ύδατος σε παράγοντα προκλήσεως δημογραφικών κινδύνων σε πολιτικό επίπεδο μέσω της εκδηλώσεως ενδοκρατικών συγκρούσεων, είναι ο προγενεστέρως καταγραφόμενος ανταγωνισμός μεταξύ ομάδων του πληθυσμού, είτε κοινωνικών ελίτ είτε εθνοτικών ομάδων είτε άλλων, για τον έλεγχο των υδάτων [64]. Η καταφυγή στην χρήση βίας και η κλιμάκωση της εντάσεως της πολιτικής συγκρούσεως στο εσωτερικό ενός κρατικού σχηματισμού συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις ιδιαίτερες σχέσεις ανάμεσα στις επιμέρους πληθυσμιακές ομάδες, εθνοτικού, θρησκευτικού, ταξικού ή άλλου τύπου, και με την ικανότητα του κρατικού διοικητι- 61. Βλ. W. Hauge & T. Ellingsen, Beyond Environmental Scarcity: Causal Pathways to Confict, Journal of Peace Research 35 (1998), G. Baechler, Why Environmental Transformation Causes Violence: A Synthesis, Environmental Change and Security Project Report of the Woodrow Wilson Center 4 (1998), N.P. Gleditsch, Armed Confict and the Environment, Journal of Peace Research 35 (1998), Βλ. J.A. Goldstone, Population and Security: How Demographic Change Can Lead to Violent Confict, Journal of International Afairs 56:1 (2002), Βλ. I. de Soysa, Te Resource Curse: Are Civil Wars Driven by Rapacity or Paucity?, στο M. Berdal & D.M. Malone (eds.), Greed and Grievance, Boulder, CO: Lynne Riener, 2000, Βλ. J.A. Goldstone, Population and Security, ό.π., 4.

167 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 167 κού μηχανισμού να συμβάλλει στον μετριασμό των εντάσεων. Στην περίπτωση, κατά την οποία ο κρατικός μηχανισμός δεν διαθέτει το απαραίτητο μονοπώλιο της βίας και την δυνατότητα επιβολής του κυριαρχικού του ελέγχου επί του συνόλου της επικρατείας και επί του συνόλου του πληθυσμού, προκύπτει κενό εξουσίας, το οποίο είναι δυνατόν να τύχει αξιοποιήσεως από τις επιμέρους πληθυσμιακές ομάδες κατά τον μεταξύ τους ανταγωνισμό και κατά τον προς τον κρατικό διοικητικό μηχανισμό καταγραφόμενο ανταγωνισμό [65]. Σε επίπεδο διακρατικών συγκρούσεων ο συσχετισμός ανάμεσα στην γενική υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος και στην πιθανότητα εκδηλώσεως συγκρούσεων αποτελεί πιθανή εκδοχή της διαδράσεως των κρατικών δρώντων. Η σύγκρουση αυτή επικεντρώνεται κυρίως στα διαθέσιμα πόσιμα ύδατα ως πρωτογενές αγαθό. Όπως παρατηρεί ο Καθηγητής Οικονομικής Γεωγραφίας/Γεωπολιτικής Ιωάννης Θ. Μάζης, υφίσταται μία τυπολογία διακριτών χαρακτηριστικών των υδάτων ως ζητήματος ασφαλείας σε επίπεδο διεθνών σχέσεων: α. Τα ύδατα αποτελούν ζήτημα σχετιζόμενο με την εδαφική ασφάλεια ενός κρατικού σχηματισμού, καθώς όλα τα ενδιαφερόμενα και εμπλεκόμενα μέρη επιδιώκουν να ελέγξουν την εδαφική περιοχή στην οποία ή υπό την οποία υφίστανται υδάτινοι πόροι. β. Η σχέση μεταξύ της εξαρτήσεως από τα ύδατα και του μεγέθους της ασφαλείας ενός κρατικού σχηματισμού είναι απόλυτη, ήτοι η καθολική υπεροχή της εξαρτήσεως εκμηδενίζει την ασφάλεια ενός κρατικού σχηματισμού, ιδίως όταν παρατηρείται αντιπαλότητα δύο ή περισσοτέρων ανταγωνιστικών κρατικών δρώντων για τον έλεγχο της αυτής πηγής ύδατος ή των αυτών υδάτινων αποθεμάτων. γ. Τα ύδατα φέρουν σταθερό δυναμικό συγκρούσεων ως ζήτημα απολύτου ασφαλείας ενός κρατικού σχηματισμού. δ. Το διεθνές δίκαιο παραμένει υποτυπώδες και εν πολλοίς ανεπαρκώς διαμορφωμένο όσον αφορά στην διευθέτηση και ρύθμιση των διακρατικών ανταγωνισμών για τον έλεγχο των υδάτινων αποθεμάτων, εκτός εάν υφίσταται συγκεκριμένη διακρατική συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερομένων δρώντων [66] ε. Στην περίπτωση σπάνεως των υδάτων, ο έλεγχος επί αυτών προσλαμβάνει ιδιότυπο συμβολική σημασία, στοιχείο, το οποίο αυξάνει την απόλυτη σχέση ισχύος και κύρους των κρατικών δρώντων και κατά κανόνα δυσχεραίνει την επίτευξη διακρατικών διευθετήσεων [67]. 65. Βλ. G. Baechler, Why Environmental Transformation Causes Violence: A Synthesis, Environmental Change and Security Project Report of the Woodrow Wilson Center 4 (1998), Για μία αναλυτική εξέταση του σημείου αυτού βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., I.T. Mazis, A Geopolitical Analysis on the Issue of the Water Reserves in Middle East, ό.π., Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 45-6.

168 168 Ιωάννης Ε. Κωτούλας Σε γενικές γραμμές τα μέλη μίας πληθυσμιακής ομάδος, η οποία αναπτύσσεται στα ανάντη των ποταμών, διαθέτουν σαφές πολιτικό και οικονομικό πλεονέκτημα σε σχέση με τα μέλη μίας πληθυσμιακής ομάδος, η οποία αναπτύσσεται στα κατάντη των ποταμών τόσο λόγω της δυνατότητος ελέγχου της ροής των υδάτων μέσω της εκτροπής αυτών ή της παρακρατήσεως ποσών υδάτων όσο και μέσω της επιτεινομένης αλατώσεως των εδαφών στο νότιο/κατώτερο τμήμα του ποταμού [68] Σε επίπεδο διακρατικών διαδράσεων η καταφυγή στην χρήση στρατιωτικής βίας για την πρόσκτηση ελέγχου επί των υδάτινων πόρων ή την αύξηση του βαθμού του υφισταμένου ελέγχου αποτελεί μη συμφέρουσα επιλογή από απόψεως κόστουςοφέλους για έναν κρατικό σχηματισμό, αφενός λόγω του υψηλού κόστους και των πιθανών επιπλοκών στις διακρατικές ισορροπίες αφετέρου λόγω της υπάρξεως εναλλακτικών μεθόδων αναπληρώσεως ενδεχόμενης μειονεκτικής καταστάσεως του κρατικού δρώντος όσον αφορά στην πρόσβαση σε υδάτινους πόρους [69] Σε περίπτωση μειωμένης προσβάσεως σε υδάτινους πόρους ο ενδιαφερόμενος κρατικός σχηματισμός είναι δυνατόν να αναπληρώσει την έλλειψή του αυτή μέσω μίας ή/και περισσοτέρων εκ των κατωτέρω επιλογών: α. υιοθέτηση αποτελεσματικών και προηγμένων τεχνικών και μεθόδων αρδεύσεως και καλλιέργειας, καθώς, άλλωστε, η χρήση των ποσίμων υδάτινων πόρων εφαρμόζεται σε ποσοστό 70%-75% στην άρδευση για την παραγωγή τροφίμων [70]. β. καταφυγή σε διαφορετικού τύπου αγροτικές καλλιέργειες, για τις οποίες απαιτείται μικρότερη ποσότητα ύδατος. γ. αύξηση της εισαγωγής τροφίμων. Η προσφυγή στις διαπραγματεύσεις και τελικώς στον συμβιβασμό σε θέματα υποβαθμίσεως του φυσικού περιβάλλοντος ή προσβάσεως σε φυσικούς πόρους αποτελεί μία ορθολογιστική επιλογή των κρατικών δρώντων σε διακρατικό επίπεδο ή των επιμέρους δρώντων σε ενδοκρατικό επίπεδο. Και αυτό διότι η χρήση στρατιωτικής βίας αφενός δεν συμβάλλει αφ εαυτής στην ποσοτική αύξηση των φυσικών πόρων αφετέρου κατά κανόνα δεν συμφέρει από απόψεως κόστους/οφέλους. Το κόστος της διεξαγωγής των στρατιωτικών επιχειρήσεων για έναν κρατικό δρώντα συνήθως υπερβαίνει αυτό της καταβολής αντιτίμου για τον προσπορισμό μέρους των φυσικών πόρων. Ταυτοχρόνως εάν ένας εκ των δρώντων αποπειράτο να αποκτήσει τον κυριαρχικό έλεγχο επί του συνόλου των φυσικών πόρων, λ.χ. επί του συνόλου των υδάτινων ροών ενός ποταμού, αυτή η ενέργεια θα αποτελούσε κατ ουσίαν casus belli για τους λοιπούς εμπλεκόμενους στην αντιπαράθεση δρώντες [71]. 68. Βλ. M. Mann, Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας, τ. Α : Μια ιστορία της εξουσίας από τις αρχές ως το 1760 μ.χ, ό.π., Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 39 L. Smith, Te New North, ό.π., A.T. Wolf, Shared Waters: Confict and Cooperation, Annual Review of Environment and Resources 32 (2007), M. Lowi, Water and Confict in the Middle East and South Asia: Are Environmental Issues and Security Issues Linked?, Journal of

169 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 169 Η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται από αρκετές περιπτώσεις διακρατικών αντιθέσεων για την διαχείριση φυσικών πόρων, συγκεκριμένως για τον έλεγχο ποτάμιων υδάτινων πόρων ή υπόγειων υδάτινων αποθεμάτων, τα οποία κείνται ιππαστί στην ενδιάμεση συνοριακή ζώνη αυτών. Στην περίπτωση των ποταμών ένας ποταμός είναι δυνατόν να είναι εθνικός όταν το σύνολο της λεκάνης του βρίσκεται σε ένα μόνο κράτος, ή να είναι διακρατικός ποταμός, όταν η λεκάνη του ή οι πόροι αυτής κατανέμονται μεταξύ περισσοτέρων του ενός κρατών [72]. Οι περιπτώσεις αυτές διακρατικών αντιπαραθέσεων επιλύονται κατά κανόνα μέσω μη-βίαιων διαδικασιών, ήτοι μέσω διμερών διαπραγματεύσεων ή μέσω επιδιαιτησίας και αμοιβαίων συμβιβασμών ανάμεσα στα αντιμαχόμενα κράτη παρά μέσω τυπικών ή παρατεταμένων πολεμικών συγκρούσεων. Κατά το χρονικό διάστημα των ετών λ.χ. σημειώθηκαν διαδράσεις ανάμεσα σε κρατικούς δρώντες για την διαχείριση των υδάτων, διαδράσεις, οι οποίες περιελάμβαναν ρηματικές διακοινώσεις, επίσημες συμφωνίες ή εχθροπραξίες. Η πλειονότητα των διαδράσεων αυτών, συγκεκριμένως το 67%, χαρακτηρίζεται ως συνεργατικής υφής, ενώ μόλις το 28% αυτών ενείχε χαρακτήρα συγκρούσεως ποικίλης εντάσεως [73]. Συγκεκριμένες περιπτώσεις, οι οποίες τείνουν να επιβεβαιώνουν την ανωτέρω υπόθεση εργασίας, είναι οι κάτωθι: α. Η διαμάχη ανάμεσα στην Ινδία και το Μπαγκλαντές για την κατανομή των υδάτων του ποταμού Γάγγη. Η Ινδία είχε προβεί ήδη από το 1960 στην διευθέτηση των συνοριακών διαφορών με το Πακιστάν, τον κατ εξοχήν παρακείμενο ανταγωνιστικό σε σχέση με την Ινδία γεωπολιτικό δρώντα, όσον αφορά στην κατανομή των υδάτων του ποταμού Ινδού, συνομολογώντας με το συγκεκριμένο κράτος την Συνθήκη για τα Ύδατα του Ινδού. Στην περίπτωση της διαμάχης με ένα άλλο παρακείμενο ισλαμικών αναφορών κράτος, το Μπαγκλαντές, αντικείμενο της συγκρούσεως υπήρξε η οικονομική εκμετάλλευση των υδάτινων πόρων του ποταμού Γάγγη, ενός από τους μεγαλύτερους ποταμούς παγκοσμίως, ο οποίος ρέει από το βόρειο τμήμα της Ινδικής Χερσονήσου απολήγοντας στις εκβολές, οι οποίες απαντούν στην επικράτεια του Μπαγκλαντές [74]. Ο Γάγγης είναι ιδιαιτέρως σημαντικός για την δημογραφική ασφάλεια τόσο της Ινδίας όσο και του Μπαγκλαντές, καθώς εκτιμάται ότι περί το 50% του πληθυσμού της Ινδίας και περί το 30-35% του πληθυσμού του Μπαγκλαντές διαβιούν στην Environment and Development 8 (1999), Βλ. Β.Γ. Μπαλαφούτα, Πρόταση για μία θεωρητική διεθνή νομική βάση δεδομένων για τη διακυβέρνηση διακρατικών ποταμών, Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών, Working Papers, 9/2014, Βλ. W. Barnaby, Do Nations Go to War over Water?, Nature 458 (2009), Βλ. R. Hill, S. Ganguli & D. Naylor, Environmental Flashpoints in South Asia, στο R.S. Chen, W.C. Lenhardt & K.F. Alkire (eds.), Consequences of Environmental Change: Political, Economic, Social, Proceedings of the Environmental Flash Points Workshop, Reston, Virginia, Nov. 1997, University Center, MI: Consortium for International Science Information Network, 1998,

170 170 Ιωάννης Ε. Κωτούλας λεκάνη του ποταμού. Το 43% της συνολικής αρδευομένης επιφανείας γης της Ινδίας απαντά στην λεκάνη του ποταμού Γάγγη. Η Ινδία κατασκεύασε το Φράγμα Φαράκκα στο κρατίδιο της Δυτικής Βεγγάλης, σε απόσταση 16 χιλιομέτρων από την συνοριακή γραμμή με το Μπαγκλαντές, ελέγχοντας κατ αυτόν τον τρόπο την ροή των υδάτων προς το Μπαγκλαντές. Η άντληση υδάτων από τον ρου του Γάγγη στο ινδικό τμήμα αυτού μειώνει τα διαθέσιμα ποσά, τα οποία προσεγγίζουν τελικώς την επικράτεια του Μπαγκλαντές, συμβάλλοντας όχι μόνον στην μείωση των διαθεσίμων υδάτων, αλλά και στην αποξήρανση των κοιτών πολλών μικροτέρων ποταμών, οι οποίοι αναπτύσσονται στην επικράτεια του Μπαγκλαντές [75]. Ταυτοχρόνως η επιτεινόμενη υλοτόμηση των δασικών εκτάσεων και η συνακόλουθη διάβρωση των εδαφών στον άνω ρου του ποταμού Γάγγη, στο τμήμα της Ινδίας, έχει ως συνέπεια την επίταση αποθέσεως ιζημάτων ιλύος στον κάτω ρου, στο τμήμα του Μπαγκλαντές. Η απόθεση ιλύος υπολογίζεται σε 2 εκατομμύρια τόνους ανά έτος, ενώ επίσης παρατηρείται αυξημένη αλάτωση του εδάφους και ερημοποίηση των εδαφών [76]. Η αντιπαράθεση για τον έλεγχο των υδάτων του Γάγγη διευθετήθηκε με διμερείς επαφές ανάμεσα στα δύο κράτη, οι οποίες απέληξαν στην ενδιάμεση συμφωνία του Βάσει των διατάξεων της συμφωνίας αυτής η Ινδία θα εδύνατο να χρησιμοποιεί πλατύτερα τμήματα του φράγματος για σύντομα χρονικά διαστήματα. Η συμφωνία είχε επίσης ως συνέπεια την καθιέρωση της Κοινής Επιτροπής Ποταμού, η οποία θα ήλεγχε την ροή των υδάτων, τις δυνατότητες αρδεύσεως και την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών [77]. Η συνεννόηση των δύο κρατών επαναλήφθηκε το 1996 με την υπογραφή νέας συνθήκης διαρκείας 30 ετών, βάσει της οποίας η Ινδία αναγνώριζε τα δικαιώματα του Μπαγκλαντές ως κράτους υποδοχής των υδάτων του Γάγγη. β. Η διαμάχη ανάμεσα στο Ισραήλ και την Ιορδανία για την κατανομή των υδάτων του ποταμού Ιορδάνη. Το Ισραήλ, κράτος περιβαλλόμενο στο ευρύτερο γεωπολιτικό υποσύστημα της Μέσης Ανατολής από αναθεωρητικούς κρατικούς δρώντες, όπως η Συρία και το Ιράν, και από αναθεωρητικές πολιτειακές δομές, όπως οι παλαιστινιακές οργανώσεις, επιδιώκει την έλλειψη εξαρτήσεως από οποιοδήποτε παρακείμενο κράτος όσον αφορά στο ζήτημα των υδάτων, ακόμη και σε περίοδο ειρήνης. Η στάση αυτή του εν λόγω κρατικού δρώντος είναι σαφής της αντιμετωπίσεως της προσβάσεως σε πόσιμα ύδατα ως ζητήματος εθνικής ασφαλείας [78]. 75. Βλ. Sudha Ramachandran, India, Bangladesh Fight against the Current, Asia Times Online, 8/6/ Βλ. N. Islam, Indo-Bangladesh Common Rivers: Te Impact on Bangladesh, Contemporary South Asia 1:2. (1992), Βλ. B.M. Abbas A.T., Te Ganges Water Dispute, Dhaka: University Press, 1984, Βλ. I.T. Mazis, A Geopolitical Analysis on the Issue of the Water Reserves in Middle East, ό.π. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 42.

171 Η σπάνις ποσίμων υδάτων ως δημογραφικός κίνδυνος στην ιστορία 171 Επίσημη θέση της κυβέρνησης της Ιορδανίας είναι η εφαρμογή της θεμελιώδους αρχής της ισομερούς χρήσεως των υδάτων, αρχή, η οποία προκύπτει σε ορισμένο βαθμό από την στρατιωτική αδυναμία του κράτους της Ιορδανίας τόσο σε σχέση με το Ισραήλ όσο και σε σχέση με παρακείμενα ισλαμικών αναφορών κράτη. Η Ιορδανία επέδειξε διάθεση συνεργασίας με το Ισραήλ στο ζήτημα της κατανομής των υδάτων του ποταμού Ιορδάνη, προτείνοντας την υιοθέτηση μέτρων εξοικονομήσεως των υδάτων και την κατασκευή σταθμών αφαλατώσεως σε συνεργασία, μάλιστα, με το Ισραήλ [79]. Ως αποτέλεσμα των διπλωματικών επαφών και της συνειδητοποιήσεως εκ μέρους των δύο πλευρών των αμοιβαίων οφελών από την συνεργασία στο ζήτημα των υδάτων, η χαμηλής εντάσεως διαμάχη, η οποία παρατηρείτο από το 1990 έως το 1994, επιλύθηκε μέσω της συνομολογήσεως συνθήκης ειρήνης των δύο κρατών. Η συνθήκη ειρήνης υπεγράφη στο Άραμπα της Ιορδανίας στις 26 Οκτωβρίου 1994 και απετέλεσε ένα λειτουργικό πλαίσιο διευθετήσεως των εκατέρωθεν διαφορών των δύο κρατών στο ζήτημα της κατανομής των υδάτων του ποταμού Ιορδάνη και δευτερευόντως του ποταμού Γιαρμούκ και των υπογείων υδάτων του Άραμπα. Βάσει των όρων της συνθήκης η Ιορδανία θα λαμβάνει ετησίως 100 εκατομμύρια κυβικά μέτρα, αντλούμενα εξ ημισείας από την Λίμνη Κιννερέτ (Θάλασσα της Γαλιλαίας) και από τον ποταμό Ιορδάνη, ενώ το Ισραήλ, στο οποίο η ανά κεφαλή κατανάλωση είναι κατά πολύ υψηλότερη αυτής στην Ιορδανία, θα λαμβάνει ετησίως 45 εκατομμύρια κυβικά μέτρα από τον ποταμό Γιαρμούκ με την συναίνεση της Ιορδανίας [80]. γ. Η διαμάχη ανάμεσα στην Ουγγαρία και την Σλοβακία για την κατανομή των υδάτων του ποταμού Δούναβη. Η Ουγγαρία και η Σλοβακία είναι γειτονικά κράτη με ευρεία κοινή συνοριογραμμή 676 χιλιομέτρων, αμφότερα δε είναι πλέον μέλη της Ευρωπαϊκής Ενώσεως και του ΝΑΤΟ. Η διαμάχη των δύο κρατών, η οποία εγκαινιάστηκε πριν ορισμένες δεκαετίες, αφορά στην κατανομή των υδάτων του ποταμού Δούναβη λόγω της κατασκευής φραγμάτων στην περιοχή της Σλοβακίας. Η μεν Ουγγαρία καταλαμβάνει το 11,6% της λεκάνης απορροής του ποταμού, η δε Σλοβακία το 5,9%. Το 1977 τα δύο κράτη, η Ουγγαρία και η ενιαία τότε Τσεχοσλοβακία, οι οποίες αποτελούσαν μέλη του Συμφώνου της Βαρσοβίας και τελούσαν υπό σοβιετική επικυριαρχία, υπέγραψαν μία διμερή συνθήκη, βάσει της οποίας προβλέφθηκε η κατασκευή ενός διασυνοριακού συστήματος φραγμάτων στα σημεία Γκαμπτσίκοβο (Gabcíkovo) και Ναγκύμαρος (Nagymaros) επί του ποταμού Δούναβη. Τα δύο κράτη ήλπιζαν να αυξήσουν την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, η οποία θα αντιστάθμιζε την σημαντική περιβαλλοντική υποβάθμιση των δύο κρατών, η οποία πα- 79. Βλ. Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π., 43 T. Naf & R. Matson, Water in the Middle East: Confict or Cooperation, Boulder, CO: Westview Press, 1984, Η συνθήκη παρατίθεται στο Ι.Θ. Μάζης, Γεωπολιτική των υδάτων στη Μέση Ανατολή, ό.π.,

172 172 Ιωάννης Ε. Κωτούλας ρατηρείτο ήδη από την δεκαετία του Η Ουγγαρία ειδικότερα επεδίωκε τον έλεγχο των περιοδικών πλημυρών του ποταμού, καθώς η επικράτειά της καταλαμβάνει μεγαλύτερο τμήμα της λεκάνης απορροής των υδάτων του ποταμού σε σχέση με την Σλοβακία (τότε Τσεχοσλοβακία). Η ενέργεια υποστηρίχθηκε επίσης από την Σοβιετική Ένωση, η οποία επεδίωκε να αξιοποιήσει την υδάτινη διαδρομή του ποταμού για την δυνητική προβολή ισχύος μέσω της μετακινήσεως των πολεμικών της δυνάμεων στην Κεντρική Ευρώπη [81]. Οι οικονομικές δυσκολίες της Ουγγαρίας, ωστόσο, σε συνδυασμό με διατυπωθείσες ανησυχίες για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του έργου στην λεκάνη της Ουγγαρίας, αλλά και για την υδροδότηση της Βουδαπέστης, επέφεραν την αναστολή της κατασκευής του φράγματος. Τον Οκτώβριο του 1983 αποφασίστηκε διμερώς η καθυστέρηση της ολοκληρώσεως του έργου, η δε Ουγγαρία ανέστειλε πλήρως τις εργασίες στο Ναγκύμαρος το 1989 και ανέστειλε πλήρως την ισχύ της συνθήκης το Η Τσεχοσλοβακία αντέδρασε στην αποχώρηση της Ουγγαρίας από την κοινοπραξία κατασκευάζοντας νέο φράγμα, το οποίο απέσπασε το 90% της ροής από την παλαιά κοίτη του ποταμού, επιφέροντας πτώση της στάθμης του ποταμού στο ουγγρικό τμήμα κατά δύο μέτρα [82]. Μετά την εξέλιξη αυτή η ένταση ανάμεσα στα δύο κράτη κορυφώθηκε, ώστε σημειώθηκε παρέμβαση ενός εξωτερικού δρώντος, της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, για την ειρηνική και λυσιτελή διευθέτηση της διαμάχης. Τα δύο κράτη συμφώνησαν να υποβάλουν τις θέσεις τους στο Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης της Χάγης, το οποίο εξέδωσε την συμβιβαστική απόφασή του το Βάσει αυτής τόσο η αποχώρηση της Ουγγαρίας το 1989 από την διμερή συμφωνία όσο και η μονομερής κατασκευή του φράγματος από την Τσεχοσλοβακία το 1992 αποτελούσαν παραβίαση των όρων της συνθήκης του 1977, η οποία θεωρήθηκε ως τελούσα ακόμη εν ισχύι. Η διαμάχη ανάμεσα στα δύο κράτη δεν εξελίχθηκε σε ένοπλη αντιπαράθεση τόσο λόγω της παρεμβάσεως ενός ισχυρού εξωτερικού δρώντος όσο και εξαιτίας της κοινής προσβάσεως των δύο αντιπαρατιθεμένων δρώντων σε ένα περιορισμένης υφής φυσικό αγαθό. 81. Βλ. H. Fürst, Te Hungarian-Slovakian Confict over the Gabcikovo-Nagymaros Dams: An Analysis, Intermarium 3 (2003), Βλ. M. Sükösd, Democratization, Nationalism and Eco-Politics: Te Slovak-Hungarian Confict over the Gabcikovo-Nagymaros Dam System on the Danube, στο Responding to Environmental Conficts: Implications for Teory and Practice, NATO Science Series 78 (2002),

173 ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ Ιωάννης Π. Τζιβάρας Δρ. Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου Abstract: This paper his a brhief presentathion of the hinternathional commerchial arbhitrathion system hin Turkey. Te text analyzes the legal framework applhicable hin cases of ehither nathional or hinternathional commerchial arbhitrathion, chithing the legal system hin Turkey and the Internathional Conventhions adopted by the State hin hits domesthic leghislathion. Further, the text hillustrates the types of commerchial arbhitrathion agreements who can meet hin Turkhish leghislathion, the applhicathion of Turkhish Code of Chivhil Procedure on commerchial arbhitrathion and the organhizathion of the commerchial arbhitrathion hin nathional and hinternathional dhisputes and the arbhitral adjudhicathions. Περίληψη: Η εν λόγω μελέτη αποτελεί μία σύντομη παρουσίαση του συστήματος εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία. Το κείμενο προχωρά στην ανάλυση του νομικού πλαισίου που ανευρίσκεται σε υποθέσεις εθνικής ή διεθνούς εμπορικής διαιτησίας, βάσει τόσο του νομικού συστήματος της Τουρκίας όσο και των Διεθνών Συμβάσεων που έχουν υιοθετηθεί από το κράτος στην εσωτερική του νομοθεσία. Περαιτέρω, το κείμενο περιγράφει τους τύπους της εμπορικών διαιτητικών συμφωνιών που μπορούν να ανευρεθούν στην τουρκική νομοθεσία, την ισχύ του Τουρκικού Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας όσον αφορά την εμπορική διαιτησία όπως και την οργάνωση της εμπορικής διαιτησίας σε εθνικές και διεθνείς διενέξεις όπως και τις δικαστική οργάνωση όσον αφορά την διαιτησία. Εισαγωγικά στοιχεία Η διαιτησία, δύναται να αφορά μία τεχνική που αποσκοπεί στην εύρεση λύσεως σε υποθέσεις που αφορούν τις σχέσεις μεταξύ δύο ή περισσοτέρων προσώπων ή κρατών και βασίζονται σε μία διεθνή σύμβαση, χωρίς να περιβάλλονται υπό τον κρατικό μανδύα [1]. Η επίλυση των διαφορών, οι οποίες ανακύπτουν από συναλλαγές σε 1. Βλ. Στάγκος, Π., Γκλαβίνης, Π., Φουστούκος, Α., Διεθνής Εμπορική Διαιτησία: Κείμενα και Σχόλια. (Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1999), 13, Σε αυτή την περίπτωση, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου (ΔΕΕ) που ιδρύθηκε το 2016 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

174 174 Ιωάννης Π. Τζιβάρας επίπεδο εμπορίου, αποτελούν το κεντρικό σημείο αναφοράς στο εμπορικό σύστημα διαιτησίας σε όλα τα κράτη, μιας και τα τελευταία, πέραν από τις εμπορικές συναλλαγές στο εσωτερικό τους, συναλλάσσονται και σε επίπεδο διεθνούς εμπορίου [2]. Το εν λόγω σύστημα, διαφορετικό εν συγκρίσει με την έννοια της διεθνούς διαιτησίας σε επίπεδο Διεθνούς Δημοσίου Δικαίου [3], καθίσταται σημαντικό αφού, βάσει αυτού, κρίνεται η διευκόλυνση ή όχι στις σχέσεις μεταξύ των εμπλεκομένων κρατών, που απώτερο σκοπό έχουν την βελτίωση της οικονομικής τους καταστάσεως στο εσωτερικό τους. Το διαιτητικό σύστημα σε όλες τις χώρες έχει αποκτήσει δύο πτυχές, αντανακλώντας ιδιαίτερη ευελιξία στην πρακτικής της [4]. Η πρώτη αφορά την επίλυση της εμπορικής διαφοράς που έχει ανακύψει σε δικαστήρια εθνικού επιπέδου, των οποίων, η απόφαση αποτελεί πτυχή της εξασκήσεως της κρατικής εξουσίας κατ αποκλειστικότητα. Η δεύτερη πτυχή του διαιτητικού συστήματος αφορά την διεθνή διαιτησία, η οποία, κατά κύριο λόγο, σχετίζεται με εμπορικές διαφορές διεθνούς επιπέδου, διαφορές οι οποίες επιλύονται από Δικαστήρια μη εθνικού επιπέδου. Τα εν λόγω, ορίζονται από τα διάδικα μέρη, τα οποία συστήνονται είτε κατά περίπτωση, όπως στην περίπτωση των ad hoc Δικαστηρίων, είτε σε μόνιμη βάση, όπου λαμβάνουν χώρα συγκεκριμένοι Οργανισμοί, με ιδίους εσωτερικούς κανονισμούς σχετικά με την διεξαγωγή της διαιτησίας [5]. Καθοριστικό ρόλο για την διεξαγωγή διαιτησιών διεθνούς εμπορικού ενδιαφέροντος, διαδραμάτισε η Διεθνής Σύμβαση της Νέας Υόρκης του 1958 [6] (Conventhion on the Recognhithion and Enforcement of Forehign Arbhitral Awards), η οποία υπεγράφη από 137 κράτη παγκοσμίως [7]. Η εν λόγω Σύμβαση θέτει τους όρους και τις προϋποθέσεις της άσκησης και της εκτέλεσης διαιτητικής δίκης και αντίστοιχα διαιτη στο Παρίσι. Συγκεκριμένα, το ΔΕΕ αποτελεί ΜΚΟ που ενθαρρύνει τις εμπορικές συναλλαγές, την διακίνηση των κεφαλαίων αλλά και την διεύρυνση των αγορών. Αναλυτικότερα, βλ. Δημολίτσα, Α., Τα Γενικά Χαρακτηριστικά της Διαιτησίας του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου. (Αθήνα: Ελληνική Ένωση για τη Διαιτησία, 1995), όπως και Παπαγεωργαράκης, Θ., Η Διαιτησία: Μία Εναλλακτική Πρόταση Επίλυσης των Εμπορικών Διαφορών, Ανάπτυξη 5 (2000). 2. Lew, D. J., Mhistelhis, A. L., Kroll, M. S., Comparative International Commercial Arbitration. (Te Hague, London, New York: Kluwer Law Internathional, 2003), Brownlhie, I., Principles of Public International Law. Seventh Edhithion. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2008), Shaw, N.M., International Law. Fhifh Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2003), Dezalay, Y., Garth, G. B., Dealing in Virtue: International Commercial Arbitration and the Construction of a Transnational Legal Order. (Chhicago: Chhicago Unhivershity Press, 1996), SICE Forehign Trade Informathion System, Te New York Convention of Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα htp:// Τελευταία ενημέρωση 23/05/ Unhited Nathions Conventhion on the Recognhithion and Enforcement of Forehign Arbhitral Awards, New York, June 10, 1958, 21 U.S.T. 2517, 330 U.N.T.S. 37.

175 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 175 τικής αποφάσεως και στην αλλοδαπή, υπό τη σκέπη του UNCITRAL [8]. Έτσι, με βάση το πνεύμα της Συμβάσεως, μία διαιτησία δύναται να χαρακτηριστεί ως διεθνής από την στιγμή που είτε τα διάδικα μέρη, κατά την διάρκεια της συμφωνίας για διαιτησία, έχουν την έδρα τους σε διαφορετικά κράτη είτε ένα εξ αυτών βρίσκεται σε διαφορετικό μέρος από αυτό που έχουν την έδρα τους τα μέρη [9]. Στην περίπτωση δε που γίνεται λόγος για διεθνείς εμπορικές συμφωνίες, οι εν λόγω, όπως αναφέρθηκε ως άνω, θα πρέπει να διαφοροποιηθούν εν συγκρίσει με τις διεθνείς διαιτησίες [10]. Βάσει, λοιπόν, του Πρότυπου Νόμου της UNCITRAL, οι εμπορικές διαφορές, δύνανται να περιλαμβάνουν, χωρίς να περιορίζονται σε αυτό, οποιαδήποτε εμπορική συναλλαγή για την προμήθεια ή και την ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών [11]. Ο Νόμος περί της Εμπορικής Διαιτησίας στην Τουρκία Η εμπορική διαιτησία στο κράτος της Τουρκίας, ως συνήθη πρακτική στα πλαίσια του τουρκικής οικονομίας [12], αποτελεί μέθοδο η οποία εφαρμόζεται σε περιπτώσεις διαφορών για δύο ή περισσότερους εταίρους [13]. Η εν λόγω μέθοδος διαιτησίας δύναται να χαρακτηριστεί ως ευέλικτη, γρήγορη και οικονομική, ώστε τα μέρη να προάγουν και να επιλύουν τις διαφορές τους με διαιτητή που ορίζεται από τα ίδια τα μέρη. Οι διατάξεις που αφορούν την εμπορική διαιτησία στην Τουρκία, ανευρίσκονται τόσο εντός των διατάξεων του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας του 1927 (Turkhish Code of Chivhil Procedure-TCCP) (εφεξής ΤΚΠολΔ) [14], η δημιουργία του οποίου βασίστηκε τόσο στον αντίστοιχο Κώδικα του Neuchatel του 1925 (Neuchatel Chivhil Code of Procedure), όσο και στον Διεθνή Εμπορικό Κώδικα του 2001 (Internathional Arbhitrathion Law-IAL) (εφεξής ΔΕμπΚ) [15], του οποίου η βάση ανευρί- 8. Born, G., International Commercial Arbitration. Volume I. (Frederhick, MD: Aspen Publhishers, 2009), 110, Dutson, S., Moody, A., Newhing, N., International Arbitration: A Practical Guide. (London: Globe Bushiness Publhishhing, 2012), Redfern, A., Hunter, M., International Commercial Arbitration. (London: Sweet & Maxwell, 1991), 13, Sumer, M., Jurhisdhicthion of Soverehign States and Internathional Commerchial Arbhitrathion: A Bound Relathionshhip, Ankara Bar Review 2 (2008): Strong, S. I., Research and Practice in International Commercial Arbitration: Sources and Strategies. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2009), Μαθιουδάκης, Μ., Η Διεθνής Εμπορική Διαιτησία ως Εναλλακτική Μορφή Επίλυσης Διεθνών Εμπορικών Διαφορών, Αγορά Χωρίς Σύνορα 10(1) (2004): Togan, S., Economic Liberalization and Turkey. (New York: Routledge, 2010), Yeshilhirmak, A., Te Turkhish Internathional Arbhitrathion Law of 2001, Journal of International Arbitration 19 (2002): Ο ΤΚΠολΔ κυρώθηκε, ως νόμος του τουρκικού κράτους, στις 18 Ιουνίου του 1927, και αριθμήθηκε ως Ν. 1086/ Ο ΔΕμπΚ κυρώθηκε στην Τουρκία με το Ν. 4686/ και τέθηκε σε ισχύ την 5η Ιουλίου του ίδιου έτους, επονομαζόμενος ως Turkhish Internathional Arbhitrathion Law

176 176 Ιωάννης Π. Τζιβάρας σκεται στον Πρότυπο Νόμο για την Διεθνή Εμπορική Διαιτησία του 1958 ( Unhited Nathions Commhisshion on Internathional Trade Law [UNCITRAL] Model Law on Internathional Commerchial Arbhitrathion) [16]. Με την εισροή του ΔΕμπΚ, το πεδίο δράσεως του ΤΚΠολΔ σχετίστηκε με το πεδίο των εμπορικών διαφορών, η νομιμοποιητική βάση των οποίων απαιτεί, αφενός, η διαφορά να εγείρεται εντός του κράτους της Τουρκίας και αφετέρου, στο εσωτερικό αυτών, να μπορεί να υφίσταται και το στοιχείο της αλλοδαπότητας. Ο ΔΕμπΚ, εν αντιθέσει με τον ΤΚΠολΔ, όσον αφορά τις εμπορικές διαφορές, αφορά και εκείνες τις διαφορές, στο εσωτερικό των οποίων υφίσταται το στοιχείο της αλλοδαπότητας και ειδικότερα τις εμπορικές, εκείνες, συμφωνίες οι οποίες έχουν υπογραφεί είτε μεταξύ αλλοδαπών είτε μεταξύ ενός αλλοδαπού και ενός ημεδαπού, του οποίου ο τόπος διαμονής, η κατοικία ή ο τόπος εργασίας βρίσκονται στην Τουρκία. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις τα δύο αντίδικα μέρη υποχρεούνται, βάσει του ΔΕμπΚ, να επιλέξουν το κράτος της Τουρκίας, ως έδρα εκδίκασης της διαφοράς [17]. Ωστόσο, ο ΔΕμπΚ, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για περιπτώσεις εμπορικών συμφωνιών κατά τις οποίες, οι διαφορές που ανακύπτουν βάσει αυτών, να έχουν σαν έδρα μία τοποθεσία η οποία βρίσκεται εκτός των συνόρων της Τουρκίας. Είναι γενικά αποδεκτό ότι ο ΔΕμπΚ, δεν θα ήταν εφαρμόσιμος για εμπορικές διαφορές οι οποίες ανακύπτουν στο εσωτερικό του κράτους, καθώς η σκοπιά του είναι η ρύθμιση των διαφορών στο εσωτερικό των οποίων ενέχεται το στοιχείο της αλλοδαπότητας. Έτσι, ο ΔΕμπΚ, σκοπεύει, πέραν των άλλων, να προσελκύσει την εκάστοτε διεθνή εμπορική διαιτησία, και εν προκειμένω στην Τουρκία, και να εδραιώσει σε αρκετά μεγάλο βαθμό την πρόοδο στο εν λόγω πεδίο, βασίζοντας την λειτουργία του (2001). Περαιτέρω, βλ. Elver, C. N., Turkhish Internathional Arbhitrathion Law and Restrhicthions on hits Applhicathion, Journal of International Arbitration 21(5) (2004): Ο ΤΚΠολΔ εμπεριέχει διατάξεις περί της εμπορικής διαιτησίας στα άρθρα αυτού. Περαιτέρω, βλ. Ansay, T., Kuru, B., Golcuklu, F., Chin Sensoy, S., Law of Procedure, hin Introduction to Turkish Law, Fhifh Edhithion, ed. Ansay, T., Wallace, D. (Te Hague: Kluwer Law Internathional, 2005), , Monthinerhi, C., Te UNCITRAL Arbhitrathion Rules and thehir Use hin Ad Hoc Arbhitrathion, hin International Commercial Arbitration: Diferent Forms and their Features, ed. Cordero-Moss, G. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2013), , Holtzmann, M. H., Neuehaus, E. J., A Guide to the UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration: Legislative History and Commentary. (Te Hague, London, New York: Kluwer Law Internathional, 1995), Sanders, P., UNCITRAL s Project for a Model Law on International Commercial Arbitration. (Te Hague: Kluwer Law Internathional, 1987), Roth, M., UNCITRAL Model Law on Internathional Commerchial Arbhitrathion, hin Practitioner s Handbook on International Commercial Arbitration, Second Edhithion, ed. Wehigand, F., B. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2009), Γενικότερα, βλ. Bulut, B., Te Role of the Place of Arbhitrathion hin Internathional Commerchial Arbhitrathion Proceedhing: Turkey as a Place of Arbhitrathion, Ankara Bar Review 1 (2011):

177 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 177 τόσο στην αρχή της αυτονομίας των μερών [18] όσο και, αναλόγως, στον ρόλο του διαιτητή-δικαστή, ο οποίος καθίσταται περιορισμένος, αναλόγως των προϋποθέσεων που προβάλλονται από την εκάστοτε διαιτητική περίπτωση. Ωστόσο, είναι σημαντικό να σημειωθεί πως ο ΔΕμπΚ καθίσταται εφαρμόσιμος, βάσει του άρ. 1 παρ. 5 αυτού, και σε περιπτώσεις οι οποίες αφορούν εμπορικές διαφορές που σχετίζονται με την παραχώρηση εργοληψίας σχετικά με δημόσιες παροχές, όπου πάλι ενέχεται το στοιχείο της αλλοδαπότητας. Όσον αφορά το σύστημα της εμπορικής διαιτησίας, η Τουρκία έχει υπογράψει και αντίστοιχα επικυρώσει τις ακόλουθες διαιτητικές Συμβάσεις [19]: Σύμβαση της Νέας Υόρκης για την Αναγνώριση και την Επιβολή Αλλοδαπών Διαιτητικών Αποφάσεων του 1958 (New York Conventhion on the Recognhithion and Enforcement of Forehign Arbhitral Awards of 1958) (New York Conventhion), την οποία η Τουρκία επικύρωσε με τον Ν. 3731/ και έγινε μέλος την 25η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους. Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Διεθνή Εμπορική Διαιτησία του 1961 (European Conventhion on Internathional Commerchial Arbhitrathion of 1961) (European Arbhitrathion Conventhion), την οποία η Τουρκία επικύρωσε με τον Ν. 3730, την 8η Μαΐου του 1991 και έγινε μέλος την 23η Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, όπως και την Σύμβαση που αφορά την Αποκατάσταση των Επενδυτικών Διαφορών μεταξύ Κρατών και Υπηκόων άλλων κρατών του 1965 (Conventhion on the Setlement of Investment Dhisputes Between States and Nathionals of Other States of 1965) (ICSID Conventhion), την οποία η Τουρκία επικύρωσε με τον Ν της 27ης Μαΐου του 1988 και έγινε μέλος την ίδια ημέρα παράλληλα με την υπογραφή αυτής [20]. 18. Για το ζήτημα της αυτονομίας των μερών, βλ. ειδικότερα Sornarajah, M., Te International Law of Foreign Investment. Second Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2004), Bhirsel, M. T., Yeshilhirmak, A., Cavosoglu A. E., Turkey: International Handbook on Commercial Arbitration. Suppl.43, March 2005, Balkaya, B., Turkey: Enforcement of Forehign Arbhitral Awards hin Turkey, Arbitration News 15(1) (2010): Πέραν αυτών, πρέπει να αναφερθεί ότι υφίστανται και άλλες διεθνείς Συμβάσεις και Συμφωνίες που ενέχουν ειδικό ενδιαφέρον για την εμπορική διαιτησία. Έτσι, χαρακτηριστικές καθίστανται το Πρωτόκολλο της Γενεύης του 1923 (Te Geneva Protocol of 1923), η Σύμβαση της Γενεύης του 1927 (Te Geneva Convention of 1927), η Σύμβαση της Μόσχας του 1972 (Te Moscow Convention of 1972), η Σύμβαση του Παναμά του 1975 (Te Panama Convention of 1975), η Συνθήκη OHADA του 1993 (Te OHADA Treaty of 1993) όπως και η Συμφωνία της Βορείου Αμερικής για το Ελεύθερο Εμπόριο του 1994 (North American Free Trade Agreement of 1994-NAFTA). Για τα εν λόγω βλ. Capper, P., International Arbitration: A Handbook. Third Edhithion. (London, Shingapore: Lovells, 2004),

178 178 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Επίσης, αξίζει σε αυτό το σημείο να σημειωθεί ότι, όσον αφορά το τουρκικό διαιτητικό σύστημα, ιδιαίτερη πρακτική σημασία για το εν λόγω ζήτημα έχει και το κωδικοποιημένο Δικονομικό Διεθνές Δίκαιο, και ειδικότερα οι κανόνες του Διεθνούς Ιδιωτικού Δικαίου εν ευρεία έννοια [21] (Internathional Prhivate and Procedural Law- IPPL), περίπτωση η οποία, όμως, εφαρμόζεται μόνο όταν δεν γίνεται επίκληση και εφαρμογή στις παραπάνω συνθήκες. Επιπρόσθετα, πρέπει να αναφερθεί ότι ο θεσμός της διαιτησίας όπως και η πρακτική της εκδίκασης διαιτητικών διαφορών, έχει βαθιές ρίζες στην Τουρκία, βάσει του αντιστοίχου υπάρχοντος νομικού πλαισίου. Η εισροή του ΔΕμπΚ υποβοήθησε, ως ένα μεγάλο βήμα, προς την εγκαθίδρυση ενός μοντέρνου διαιτητικού συστήματος, μιας μοντέρνας κουλτούρας όσον αφορά το σύστημα καθώς στην επέκταση της διαιτητικής πρακτικής, βάσει της οποίας ένα μεγάλο μέρος διαιτητικών διαφορών λαμβάνει επίλυσης. Στη Τουρκία, υφίστανται κατά κύριο λόγο, δύο φορείς οι οποίοι ενασχολούνται με την διαχείριση εγχωρίων αλλά και διεθνών εμπορικών διαφορών. Οι εν λόγω φορείς είναι, αφενός το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο της Τουρκίας με έδρα την Άγκυρα (Unhion of Chambers of Commerce, Industry, Marhithime Trade and Commodhity Exchanges of Turkey-Turkhiye Odalar ve Borsalar Bhirlhighi), στο οποίο οι κανόνες για την εμπορική διαιτησία υιοθετήθηκαν το 1990 και αφετέρου, το Υπουργείο Εμπορίου της Κωνσταντινούπολης (Arbhitrathion Bureau of the Istanbul Chamber of Commerce-Istanbul Thicaret Odashi), το οποίο διαθέτει μία λίστα από διαιτητικούς κανόνες οι οποίοι υιοθετήθηκαν το Τα είδη και οι τύποι των συμφωνιών που υπάγονται σε διαιτησία Βάσει του άρ. 4 παρ. 1 του ΔΕμπΚ, μία διαιτητική συμφωνία, δύναται να αφορά εμπορικές σχέσεις και αντίστοιχες διαφορές οι οποίες είτε λαμβάνουν χώρα την χρονική στιγμή που ανακύπτει η διαφορά, είτε για διαφορές οι οποίες θα ανακύψουν στο μέλλον, μέσα από την ύπαρξη εννόμων σχέσεων και δεσμών, είτε αυτές είναι τυποποιημένες στο στενό πλαίσιο μιας συμβολαιογραφικής πράξεως είτε εμπεριέχονται σε άλλο τύπο εγγράφου [22]. Επίσης, σύμφωνα με τις διατάξεις του προαναφερθέντος άρθρου, και ειδικότερα βάσει της δευτέρας παραγράφου αυτού, η συμφωνία που αφορά την υπαγωγή σε διαιτητική διαδικασία, κρίνεται απαραίτητη να βρίσκεται σε γραπτό κείμενο, το οποίο να φέρει την υπογραφή και των δύο μερών που έχουν καταστήσει την συμβολαιογραφική πράξη. Ο γραπτός, απαιτητέος, τύπος του συμβολαίου μπορεί επίσης να πραγματοποιηθεί με μία ανταλλαγή σειράς αλληλογραφίας, κειμένων telex, τηλεγραφημάτων ή οποιαδήποτε άλλης μορφής επικοινωνιακών συστημάτων, αρκεί 21. Γραμματικάκη-Αλεξίου, Α., Παπασιώπη-Πασιά, Ζ., Βασιλακάκης, Ε. Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο. Γ Έκδοση. (Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002), Βλ. Born, (2009), όπ.π., σελ

179 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 179 μόνο και μόνο να υφίσταται η αναγραφή της συμφωνίας πάνω σε αυτά κατά τρόπο ξεκάθαρο και ευανάγνωστο [23]. Επιπρόσθετα, ο τύπος της γραπτής συμφωνίας, είτε πρέπει να συμφωνείται και από τα δύο μέρη είτε ο ισχυρισμός για την ύπαρξη συγκεκριμένου τύπου από την μία πλευρά δεν πρέπει να αντικρούεται από την άλλη [24]. Το κύρος και η ισχύς της συμφωνίας που αφορά το σύστημα της διαιτησίας, αποτελεί ζήτημα το οποίο πρέπει να αναφέρεται ρυθμιστικά σε ειδική διάταξη μέσα στο συμβόλαιο των μερών [25], και αν φυσικά, δεν υφίσταται κάποια ειδική ρύθμιση μέσα σε αυτό, την λύση δίδει το εφαρμοστέο, σε κάθε περίπτωση, εσωτερικό δίκαιο του τουρκικού κράτους. Ωστόσο, στην Τουρκία υφίσταται και μία ειδική πρότυπη ρήτρα η οποία συνίσταται από το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, όπου αναφέρει ότι, οι διαφορές οι οποίες ανακύπτουν από την εφαρμογή του συμβολαίου θα επιλύονται βάσει διαιτησίας και σύμφωνα με τους Διαιτητικούς Κανόνες που έχει συστήσει το ίδιο το Επιμελητήριο. Τα συμμετέχοντα μέρη σε διαιτητική συμφωνία Ο ΔΕμπΚ δεν εμπεριέχει κάποιο κανόνα που να συνιστά περιορισμό όσον αφορά την ικανότητα είτε των φυσικών είτε των νομικών προσώπων ώστε να συστήσουν μία διαιτητική συμφωνία. Συγκεκριμένα, και οι δύο προαναφερθείσες κατηγορίες προσώπων, όση ικανότητα έχουν ως προς την σύσταση μίας κοινής συμβολαιογραφικής πράξεως τόσο έχουν και την ικανότητα συμμετοχής σε μία συμφωνία η οποία δύναται να επιλυθεί με διαιτησία. Υφίσταται όμως και η περίπτωση στην οποία τα παραπάνω άτομα δύνανται να εκπροσωπούνται από τους νόμιμους αντιπροσώπους τους, ή και στα πλαίσια της πληρεξουσιότητας, κατά τρόπο άμεσο ή έμμεσο, ενεργητικό ή παθητικό. Στο εσωτερικό δίκαιο της Τουρκίας, είναι χαρακτηριστικό ότι δεν υφίσταται κάποια νομική διάταξη η οποία να περιορίζει την συμμετοχή προσώπων αλλοδαπών σε μία συμφωνία ως αναφέρεται παραπάνω. Αξιοσημείωτο, επιπρόσθετα, είναι το γεγονός ότι, με τον θάνατο ενός προσώπου ή με την χρεωκοπία μίας εταιρίας, δεν τερματίζεται αυτόματα και η συμφωνία, αλλά δύναται να ακολουθηθεί ειδική διαδικασία [26]. 23. Moses, L. M., Te Principles and Practice of International Commercial Arbitration. Second Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2012), Γενικότερα, βλ. Nousshia, A., Confdentiality in International Commercial Arbitration: A Comparative Analysis of the Position under English, US, German and French Law. (Berlhin, Hehidelberg: Sprhinger-Verlag, 2010). 25. Για την έννοια και την σημασία του συμβολαίου σε μία διαιτητική εμπορική επιδίκαση, βλ. αναλυτικότερα Onyema, E., International Commercial Arbitration and the Arbitrator s Contract. (New York: Routledge, 2010). 26. Born, G., International Arbitration: Cases and Materials. (New York: Aspen Publhishers, 2011),

180 180 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Επίσης, τόσο εκπρόσωποι του τουρκικού κράτους όσο και διοικητικοί του υπάλληλοι μπορούν να είναι μέρη σε μία τέτοιου είδους συμφωνία, διαδικασία όμως, η οποία είναι σύμφωνη με ένα συνονθύλευμα διαφόρων δικαιϊκών διατάξεων. Για παράδειγμα, σύμφωνα με την ανάλυση των διατάξεων του άρ. 2 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Εμπορική Διαιτησία (εφεξής ΕΣΕΔ), νομικά πρόσωπα τα οποία υπόκεινται στις διατάξεις του Αστικού Κώδικα (εφεξής ΑΚ) του κάθε κράτους έχουν την δικαιοδοσία να καταρτίσουν τέτοιου είδους συμφωνίες. Το τουρκικό κράτος, δεν έχει διατυπώσει κάποιου είδους επιφύλαξη όσον αφορά την παραπάνω διάταξη, αλλά επιπρόσθετα, προχώρησε στην υιοθέτηση και των διατάξεων του άρ. 25 της Σύμβασης της Washhington (Conventhion on the Setlement of Investment Dhisputes between States and Nathionals of Other States-ICSID) βάσει του οποίου, τόσο το τουρκικό κράτος όσο και διοικητικά στελέχη αυτού έχουν την δικαιοδοτική ικανότητα να είναι μέλη σε μία εμπορική διαιτησία, η οποία δύναται να επιλυθεί βάσει των διατάξεων της εν λόγω Συμβάσεως. Επίσης, στο σύστημα των εκδίκασης διαφορών με τον θεσμό της διαιτησίας στην Τουρκία, μπορούν να υπαχθούν και διαφορές οι οποίες στοιχειοθετούνται είτε βάσει συμφωνιών παραχώρησης είτε διοικητικών συμφωνιών οι οποίες βασίζονται στην παροχή δημοσίων υπηρεσιών, με δεδομένο ότι θα πρέπει να υφίσταται, στο πλαίσιο της διαφοράς, το στοιχείο της αλλοδαπότητας. Η παραπάνω άποψη δικαιολογείται, βάσει του άρ. 125 του Τουρκικού Συντάγματος, όπως και από τους Νόμους Ν και Ν του 1999 του τουρκικού κράτους. Ωστόσο, ο ΔΕμπΚ δεν εμπεριέχει καμία ειδική ρύθμιση που να αφορά την διαιτησία μεταξύ πολλών αντιδίκων, γεγονός που μπορεί να θέσει τροχοπέδη στην ορθή διαδικασία της εκδίκασης της διαιτητικής υποθέσεως, παράλειψη η οποία εκμαιεύεται και από τις ρητές διατάξεις του άρ. 8 παρ. 2 του ΔΕμπΚ, που προωθεί την αρχή της ίσης μεταχείρισης μεταξύ των δύο αντιδίκων στις εμπορικές διαιτησίες. Η σφαίρα και η σκοπιά της διαιτησίας Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρ. 1 παρ. 4 του ΔΕμπΚ, αναφέρονται οι διαφορές εκείνες οι οποίες δεν δύνανται να υπαχθούν στο διαιτητικό σύστημα του υπό παράθεση νομικού πλαισίου. Έτσι λοιπόν, διαφορές οι οποίες ανακύπτουν και εμπεριέχουν ενέργειες, οι οποίες δεν συνάδουν με τις αντίστοιχες των διαδίκων μερών, βάσει της εκάστοτε συμβολαιογραφικής πράξεως, δεν δύνανται να αποτελέσουν αντικείμενο διαιτησίας. Για παράδειγμα, διαφορές που ανακύπτουν από το Οικογενειακό Δίκαιο, ποινικά κολάσιμες πράξεις ή ακόμα και σοβαρές παραβιάσεις του Δικαίου Προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, δεν μπορούν να υπαχθούν στην σφαίρα της διαιτησίας, ενώ, αντιθέτως, πράξεις οι οποίες, για παράδειγμα, συνάδουν με την σφαίρα του Δικαίου του Ανταγωνισμού, μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο εμπορικής διαιτησίας. Ωστόσο, στις διατάξεις του ΔΕμπΚ, δεν υπάρχει ειδική νομική ρύθμιση παρεμβάσεως και επεξηγήσεως όσον αφορά την συμβολαιογραφική πράξη. Βάσει του άρ.

181 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία του τουρκικού ΑΚ, η οποιαδήποτε ενέργεια περί της επεξηγήσεως μπορεί να πραγματοποιηθεί από τους εθνικούς δικαστές κατά τρόπο υποκειμενικό και αμερόληπτο. Έτσι, ούτε στις διατάξεις του ΔΕμπΚ αλλά ούτε και σε διατάξεις άλλων δικαίων υφίσταται μία ρητή σύγκληση απόψεων για το θέμα της προσαρμογής και της σύγκλησης των συμβολαίων. Βάσει, όμως, της βιβλιογραφίας αλλά και τις απόψεις πανεπιστημιακών, αυτή οφείλει να βασίζεται στην αρχή της καλής πίστεως αλλά και στην αρχή της δικαιοσύνης, και εντός των πλαισίων της ελεύθερης διαμόρφωσης του συμβολαίου από τα μέρη. Στην περίπτωση των συμβολαίων που αφορούν την ύπαρξη εμπορικής διαιτησίας, ο συνδυασμός των διατάξεων της τουρκικής νομοθεσίας, ορίζει ότι, αν τα διάδικα μέρη καταστρώσουν ένα συμβόλαιο το οποίο συνάδει με την γενικότερη αρχή του ex aequo et bono, νομιμοποιείται και η ορθότητα του συμβολαίου. Ο διαχωρισμός της διαιτητικής συμφωνίας ως ειδικής ρήτρας Το άρ. 7H του ΔΕμπΚ αφορά την εφαρμογή της αρχής του ανταγωνισμού και δίδει στα διαιτητικά δικαστήρια την δικαιοδοσία ελέγχου των προφάσεων, όσον αφορά την διαδικασία του ανταγωνισμού, ανεξάρτητα όμως από το εάν τέτοιου είδους προφάσεις αποτελούν συστατικά μέρη μίας διαιτητικής συμφωνίας. Επίσης, στην ανάλυση του εν λόγω άρθρου, ξεχωριστή σημασία διαδραματίζει και η αρχή του διαχωρισμού της διαιτητικής συμφωνίας, ως ειδικής ρήτρας εντός του συμβολαίου, κατά τρόπο ανεξάρτητο από τα υπόλοιπα μέρη αυτού. Αποτέλεσμα του παραπάνω γεγονότος είναι, σε περίπτωση τελεσιδικίας του αρμόδιου δικαστηρίου περί της ακυρότητας του συμβολαίου, να μην συνεπάγεται ταυτόχρονα και την ακύρωση της διαιτητικής συμφωνίας. Η πραγματοποίηση μιας τέτοιου είδους συμφωνίας έχει τόσο θετικά όσο και αρνητικά αποτελέσματα. Το θετικό στοιχείο της υποθέσεως έγκειται στο ότι, εάν ένα μέρος αρνείται να συμμετάσχει στις απαιτούμενες διαιτητικές διαδικασίες, η διαιτησία δύναται να συνεχιστεί παρά την απουσία του διαδίκου. Σύμφωνα, ειδικώς, με τις διατάξεις του άρ. 7Β ΔΕμπΚ, εάν ένα διάδικο μέρος δεν παραστεί στο Διαιτητικό Δικαστήριο, τότε ο παρών αντίδικος δύναται να προχωρήσει στη διαδικασία. Στον αντίποδα της παραπάνω απόψεως, το αρνητικό στοιχείο της υποθέσεως, είναι ότι οποιαδήποτε ενέργεια λαμβάνει χώρα και αφορά την διαδικασία και τα αποτελέσματα της διαιτησίας, πριν από την εκδίκασή της, δεν ισχύει. Στην περίπτωση αυτή και βάσει του άρ. 5 παρ.1 ΔΕμπΚ, το ενδιαφερόμενο μέρος, εάν φυσικά το επιθυμεί, έχει την δυνατότητα να υποβάλλει προδικαστική ένσταση προ της εκδίκασης και της έκδοσης της αποφάσεως από το Δικαστήριο. Ωστόσο, αν η εν λόγω ενέργεια δεν λάβει χώρα μέσα στο προκαθορισμένο χρονικό πλαίσιο, το δικαίωμα της παραπάνω ενστάσεως παύει να ισχύει, όμως το Δικαστήριο, παρόλα αυτά, διατίθεται, παρά την πάροδο του ευλόγου χρονικού πλαισίου, να ακούσει την άποψη του ενδιαφερομένου.

182 182 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Το ζήτημα των διαιτητών-δικαστών Αξιώσεις και διορισμός των διαιτητών-δικαστών Ο ΔΕμπΚ παραθέτει συγκεκριμένες ρήτρες και διατυπώνει ορισμένες επιφυλάξεις όσον αφορά τα πρόσωπα των διαιτητών [27]. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρ. 7Β παρ. 1 στ. 1 ΔΕμπΚ, διαιτητής μπορεί να οριστεί ένα φυσικό πρόσωπο το οποίο δύναται να απολαμβάνει της ανεξαρτησίας η οποία του δίδεται από το ισχύον σύστημα δικαίου, ενώ απαγορεύεται, στην προκειμένη περίπτωση στην Τουρκία, ο διαιτητής να εκδικάζει σχετικές διαφορές και για υποθέσεις οι οποίες ανακύπτουν στα όρια του κράτους καθώς και υποθέσεις όπου υφίσταται δραστηριοποίηση στην αλλοδαπή. Τα διάδικα μέρη υποχρεούνται να συμφωνήσουν ως προς τις επιφυλάξεις που θα θέσουν όσον αφορά τα πρόσωπα τα οποία θα τοποθετηθούν ως διαιτητές σε μελλοντικές διαφορές, βάσει πάντα της αρχής της αυτονομίας και της ισότητας των μερών. Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρ. 7C παρ. 1 ΔΕμπΚ, οι διαιτητές απαιτείται να εκδικάζουν τις υποθέσεις που ανακύπτουν σε καθεστώς αμεροληψίας. Βάσει αυτού, ο διαιτητής δεν πρέπει να εξαρτάται με οποιαδήποτε είδους σχέση, είτε άμεση είτε έμμεση, με κανένα από τα διάδικα μέρη, όπως για παράδειγμα να κατείχε στο παρελθόν την θέση εργοδότη ή νομικού συμβούλου κτλ ενός εκ των δύο μερών. Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι, οποιοσδήποτε διαιτητής, οφείλει πριν από τον διορισμό του να αποκαλύψει εγγράφως οποιαδήποτε στοιχεία που μπορούν να προκαλέσουν αμφιβολίες και νομικά κενά, όσον αφορά την ανεξαρτησία του καθώς και την αμεροληψία του. Αν, για οποιοδήποτε λόγο, τέτοιου είδους αμφιβολίες ανακύψουν μετά τον διορισμό του διαιτητή, ο τελευταίος οφείλει να τις αποκαλύψει στα μέρη των οποίων έχει διορισθεί ως διαιτητής, χωρίς καμία καθυστέρηση. Εξαίρεση των διαιτητών από τα καθήκοντά τους Βάσει των διατάξεων του άρ. 7C παρ. 2 ΔΕμπΚ, ένας διαιτητής δύναται να εξαιρεθεί μόνο και μόνο όταν, κατά πρώτο λόγο, δεν διακατέχεται από τις αξιώσεις που έχουν θέσει τα διάδικα μέρη και, κατά δεύτερο λόγο, όταν υφίστανται περιστατικά τα οποία δύνανται να προκαλέσουν αμφιβολίες όσον αφορά την ανεξαρτησία και την αμεροληψία αυτού. Σύμφωνα επίσης με τις διατάξεις του άρ. 7D παρ. 1 ΔΕμπΚ, τα διάδικα μέρη είναι ελεύθερα να αποφασίζουν κάθε φορά την διαδικασία την οποία θα χρησιμοποιήσουν σε περίπτωση έγερσης μιας διαφοράς μεταξύ τους. Επίσης, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρ. 7D παρ. 2 ΔΕμπΚ, σε περιπτώσεις αποτυχίας του μηχανισμού της διαιτησίας, το εν λόγω άρθρο προβάλλει ένα συγκεκριμένο μηχανισμό που προάγει την επίλυση της διαφοράς. Βάσει αυτού, ένα εκ των 27. Για το ζήτημα των διαιτητικών δικαστηρίων, ειδικώς, βλ. Lhillhich, B. R., Brower, N. C., International Arbitration in the 21st Century: Towards Judicialisation and Uniformity. (New York: Transnathional Publhishers, 1994).

183 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 183 μερών, εφόσον σκοπεύει να αμφισβητήσει την ιδιότητα του διαιτητή, οφείλει να στείλει μία γραπτή δήλωση, η οποία να εμπεριέχει τους λόγους για τους οποίους το εν λόγω μέρος αμφισβητεί τον διαιτητή, μέσα σε χρονικό διάστημα 30 ημερών από την απόφαση του δικαστηρίου ή από την ημερομηνία που πραγματοποιήθηκε η σχετική ενημέρωση για την κατάσταση η οποία εγείρει την εξαίρεση. Ακόμα, βάσει των διατάξεων του άρ. 7F παρ. 1 ΔΕμπΚ, αν η εντολή τερματιστεί από τον διαιτητή, για οποιονδήποτε λόγο, ένας αναπληρωματικός διαιτητής δύναται να διοριστεί σύμφωνα με την διαδικασία διορισμού που έχει οριστεί από τα ίδια τα μέρη, βάσει του άρ. 7G παρ. 1 ΔΕμπΚ, ενώ, καθίσταται δεδομένο το γεγονός ότι η αναπλήρωση του διαιτητή δεν δύναται να καθυστερήσει στα πλαίσια της διεξαγωγής της διαιτητικής δίκης. Επιπρόσθετα, ο αριθμός των διαιτητών που μπορούν να συμμετάσχουν στην διεξαγωγή μιας διαιτητικής δίκης, σύμφωνα με το άρ. 7A παρ. 1 ΔΕμπΚ, κρίνεται από την ελεύθερη επιλογή των μερών που επιθυμούν την διεξαγωγή της διαιτησίας. Ωστόσο, τα ίδια τα μέρη οφείλουν να διορίσουν έναν αποκλειστικό διαιτητή για την κάλυψη της δικής τους πλευράς ή έναν μονό αριθμό από διαιτητές. Σύμφωνα με την παρ. 2 του προαναφερθέντος άρθρου, εάν τα μέρη συναντήσουν οποιαδήποτε είδους κώλυμα στον καθορισμό του αριθμού των διαιτητών, τότε πρέπει να οριστούν τουλάχιστον τρεις διαιτητές είτε από τα μέρη είτε από το ίδιο το Δικαστήριο. Διορισμός των διαιτητών Κατά την διάρκεια της διαιτητικής διαδικασίας, τα μέρη είναι ελεύθερα ώστε να συμφωνήσουν όσον αφορά την διαδικασία του διορισμού των διαιτητών τους, γεγονός που καταδεικνύεται βάσει του άρ. 7Β παρ.1 ΔΕμπΚ. Βάσει του άρ. 7Β παρ. 1 εδ. 3 ΔΕμπΚ, τα μέρη δύνανται να επιλέξουν από ένα διαιτητή, και εν συνεχεία, οι εν λόγω διαιτητές μπορούν να ορίσουν έναν τρίτο ως τον Πρόεδρο του δικαστηρίου. Εάν η παραπάνω διαδικασία αποτύχει, είτε από την πλευρά των διαδίκων μερών είτε από την πλευρά των διαιτητών, τότε ο διορισμός λαμβάνει χώρα από το ίδιο το Δικαστήριο, ύστερα από σχετική αίτηση των μερών. Στην περίπτωση εκείνη κατά την οποία ο αριθμός των δικαστών ξεπερνά τους τρεις, τότε ο ενδεδειγμένος κανόνας του άρ. 7Β παρ. 1 εδ. 4 ΔΕμπΚ, αναφέρει ότι, η διαδικασία η οποία θα εφαρμοστεί θα είναι σύμφωνη με την επιλογή ενός ίσου αριθμού διαιτητών και στην περίπτωση που για οποιοδήποτε λόγο, η διαδικασία ορισμού αποτύχει και πάλι, τότε σύμφωνα με το άρ. 7Β παρ. 2 ΔΕμπΚ, τα μέρη δύνανται πάλι να ζητήσουν την βοήθεια του ίδιου του δικαστηρίου. Σε οποιαδήποτε από τις παραπάνω καταστάσεις, απαιτείται από το Δικαστήριο οι διαιτητές να διαθέτουν πιστοποιημένα προσόντα, τα οποία έχουν συμφωνηθεί προηγουμένως από τα διάδικα μέρη, στα στενά, όμως, πλαίσια της ανεξαρτησίας και της αμεροληψία αυτών. Επιπροσθέτως, το Δικαστήριο λαμβάνει υπόψιν, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρ. 7Β παρ. 3 ΔΕμπΚ, και το ζήτημα της εθνικότητας των διαιτητών-δικαστών, γεγονός το οποίο συνάδει με την προϋπόθεση εκείνη, σύμφωνα

184 184 Ιωάννης Π. Τζιβάρας με την οποία, η επιλογή των μερών για τον δικαστή ή τους δικαστές, οφείλει να βαίνει προς την διαφορετικότητα των δικαστών ως προς την εθνικότητά τους. Τέλος, ένας διαιτητής, κρίνεται υπεύθυνος ώστε να εξασφαλίζει, σύμφωνα με το άρ. 7Ε ΔΕμπΚ, την αποτελεσματική εφαρμογή των καθηκόντων, εντός των ευλόγων πλαισίων, λειτουργώντας στα πλαίσια της αποτροπής της δημιουργίας ζημίας της λειτουργίας του. Η διαδικασία της διαιτητικής δίκης Το μέρος διεξαγωγής της διαιτησίας Κατά τις διατάξεις του ΔΕμπΚ, τα διάδικα μέρη είναι ελεύθερα ώστε να ορίσουν το μέρος στο οποίο θα διεξαχθεί η διαιτησία (lex loci arbitri). Ιδιαίτερα, σε περίπτωση όπου υπάρξει διαφωνία ως προς αυτό, ο τόπος της διεξαγωγής κρίνεται από το ίδιο το Δικαστήριο, το οποίο λαμβάνει υπόψη τις, κατά περίπτωση, συνθήκες της διαφοράς. Το Δικαστήριο επίσης, αν το κρίνει αναγκαίο, είναι σε θέση, σύμφωνα με το άρ. 19 παρ. 2 ΔΕμπΚ, να διεξάγει την δίκη σε κάποιο άλλο μέρος, εφόσον έχει ενημερώσει τα διάδικα μέρη. Ενέργειες που αφορούν την διεξαγωγή της διαιτητικής επιδίκασης Ο τουρκικός νόμος αποδέχεται την αρχή της αυτονομίας των μερών σε άμεση σχέση με την διαδικασία της διαιτησίας. Πράγματι, τα διάδικα μέρη είναι ελεύθερα να συμφωνήσουν επί της διαδικασίας η οποία θα ακολουθηθεί, σύμφωνα πάντα με τις διατάξεις του ΔΕμπΚ, και ιδιαίτερα βάσει των διατάξεων του άρ. 8Α παρ. 1 αυτού. Κατ επιλογήν του εφαρμόσιμου νομικού πλαισίου, τα μέρη δύνανται να αναφερθούν και να επιλέξουν τη νομοθεσία οποιουδήποτε κράτους ή συγκεκριμένων κανόνων διαιτησίας. Αν τα μέρη, δεν προβούν σε συμφωνία μεταξύ τους, τότε, βάσει και των διατάξεων του άρ. 8 παρ. 2 ΔΕμπΚ, οι διαδικασίες διαιτησίας θα πρέπει να λάβουν χώρα σε άμεση συνάρτηση με τις διατάξεις του ΔΕμπΚ. Υφίστανται, όμως, δύο βασικοί περιορισμοί της αρχής της αυτονομίας των μερών, βάσει αναλύσεως του άρ. 8Β ΔΕμπΚ. Ο πρώτος εξ αυτών, αφορά το γεγονός της χρήσης και της εφαρμογής της αρχής της ισότητας των μερών, ενώ ο δεύτερος αφορά την αρχή της ισοτιμίας στην παρουσίαση της υποθέσεως από την πλευρά του κάθε διαδίκου. Η δήλωση για απαίτηση των αξιώσεων που δημιουργούνται από την ύπαρξη μιας διαιτητικής διαφοράς, βάσει του άρ. 10 παρ. 1 ΔΕμπΚ, πρέπει να υποβληθεί μέσα στο συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο που έχει συμφωνηθεί από τα ίδια τα μέρη. Η δήλωση πρέπει να εμπεριέχει τουλάχιστον, τα ονόματα, τις επωνυμίες, τον τόπο προέλευσης καθώς και τους νόμιμους αντιπροσώπους των μερών, την συμφωνία για υποβολή της διαφοράς σε διαιτησία, το υπογεγραμμένο συμβόλαιο της σύμβασης, τις προϋποθέσεις πάνω στις οποίες είναι βασισμένη η έγερση αξιώσεων, το θέμα της

185 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 185 διαφοράς που έχει ανακύψει και τίθεται προς διαιτητική διενέργεια όπως και το ποσό που επιζητεί κάθε διάδικος. Με την παραλαβή των καταθέσεων, το Δικαστήριο, εφόσον έχει συμφωνήσει με αυτές, καταρτίζει και τους όρους εκείνους που σχετίζονται με την δικαιοδοσία του. Οι παραπάνω όροι, δύνανται να εμπεριέχουν πληροφορίες, όπως για παράδειγμα, ονόματα των μερών, τις διευθύνσεις τους, μία περίληψη των αξιώσεων και των διεκδικήσεών τους, τις αποζημιώσεις που ζητούνται, τα ονόματα καθώς και τις διευθύνσεις των διαιτητών, τους όρους διεξαγωγής της διαιτησίας αλλά και τους εφαρμοζόμενους δικαστικούς νόμους και κανόνες. Τα εν διαφωνία μέρη, μπορούν, επίσης, να τροποποιήσουν τις αξιώσεις τους κατά την διάρκεια των ενεργειών που λαμβάνουν χώρα μέσα σε μια διαιτησία, βάσει του άρ. 10D παρ.2 ΔΕμπΚ. Παρόλα αυτά όμως, το Δικαστήριο μπορεί να αρνηθεί μία τέτοια τροπολογία, αν γίνει αντιληπτό από το ίδιο, ότι οι παραπάνω ενέργειες, έχουν γίνει είτε με καθυστέρηση ή δημιουργούν αδικαιολόγητη καθυστέρηση στο αντίδικο μέρος. Αποδεικτικά στοιχεία Ο ΔΕμπΚ δεν περιλαμβάνει σαφείς διατάξεις όσον αφορά την θεματική των αποδεικτικών στοιχείων. Σύμφωνα με το άρ. 12B ΔΕμπΚ, τα μέρη υποχρεούνται να καταθέσουν τα αποδεικτικά τους στοιχεία, εντός των χρονικών ορίων που έχει θέσει το Δικαστήριο. Το ίδιο το άρθρο, προβλέπει επίσης ότι το Δικαστήριο μπορεί να ζητήσει την νομική βοήθεια του αρμόδιου δικαστηρίου της χώρας σχετικά με την συλλογή των αποδεικτικών στοιχείων. Στην περίπτωση της Τουρκίας, το Δικαστήριο επιβάλλει, όσον αφορά την κατηγορία των αποδεικτικών στοιχείων, την χρησιμοποίηση των διατάξεων του τουρκικού ΤΚΠολΔ. Σύμφωνα με το άρ. 11Α παρ. 1 ΔΕμπΚ, το Δικαστήριο δύναται να οργανώσει προφορικές ακροάσεις ή και να έρθει σε επαφή με τον κάθε διάδικο, ύστερα από αίτηση αυτών. Το Δικαστήριο, επίσης, οφείλει να δώσει επαρκή, εκ των προτέρων, ενημέρωση για την ημερομηνία διεξαγωγής της εξέτασης των αποδεικτικών στοιχείων. Επίσης, βάσει του άρ. 10 παρ. 2 ΔΕμπΚ, το Δικαστήριο δύναται να διατάξει ότι οποιαδήποτε επίσημα τεκμηριωμένη απόδειξη, θα πρέπει να ακολουθείται και από επίσημη μετάφραση αυτής, στην γλώσσα όπου θα διεξαχθεί η διαιτητική δίκη [28]. Ακόμα, σύμφωνα με το άρ. 8 ΔΕμπΚ, οι διαιτητές δύνανται να διατάξουν τις απαραίτητες ενέργειες για την διαιτησία με την σύμφωνη γνώμη κάθε μέρους και σύμφωνα με τους προκαθορισμένους κανόνες. Όπου δεν καθίσταται δυνατή μια τέτοια συμφωνία, το ίδιο το άρθρο δίδει στους διαιτητές μία γενικότερη και ευρύτερη εξουσία για την διεξαγωγή των απαραιτήτων ενεργειών. Εν κατακλείδι, θέματα όπως η εκτίμηση των αποδείξεων και η ακροαματική διαδικασία, μπορούν να προσδιορι- 28. Αναλυτικότερα, βλ. O Malley, D. N., Rules of Evidence in International Arbitration: An Annotated Guide. (New York: Taylor & Franchis, 2012).

186 186 Ιωάννης Π. Τζιβάρας στούν σύμφωνα με τους νόμους και τους κανόνες που δύνανται να εφαρμοστούν, και σε περίπτωση που το παραπάνω δεν καθίσταται δυνατό, πραγματοποιείται από τους διαιτητές. Εμπειρογνωμοσύνη Το άρ. 12Α παρ. 1 του IAL, προβλέπει την χρησιμοποίηση ενός εμπειρογνώμονα, ο οποίος θα βοηθήσει το διαιτητικό Δικαστήριο στην διεκπεραίωση συγκεκριμένων ζητημάτων. Σύμφωνα με το παραπάνω άρθρο, το Δικαστήριο δύναται να απαιτήσει από το κάθε μέρος να παράσχει στον εμπειρογνώμονα πρόσβαση σε κάθε σχετική πληροφορία ή έγγραφο. Μετά από απαίτηση ενός ή και των δύο μερών, το Δικαστήριο μπορεί να ζητήσει από τον εμπειρογνώμονα να συμμετάσχει σε ακροαματική διαδικασία, ώστε να δώσει απαντήσεις σε ερωτήσεις των μερών για την έκθεση εμπειρογνωμοσύνης, βάσει του άρ.12α παρ.1. Προσωρινά μέτρα προστασίας-ασφαλιστικά μέτρα Το διαιτητικό Δικαστήριο, σύμφωνα με το άρ. 6 παρ. 2 ΔΕμπΚ, είναι εξουσιοδοτημένο να παραχωρεί προσωρινά μέτρα προστασίας, ύστερα από απαίτηση ενός διάδικου μέρους. Τα μέρη δύνανται να προσέρχονται στο Δικαστήριο είτε πριν, είτε κατά την διάρκεια της διαιτητικής δίκης για άσκηση προσωρινών μέτρων προστασίας, τα οποία Δικαστήρια, βάσει του άρ. 6 παρ. 2, 4 ΔΕμπΚ, έχουν την δυνατότητα παροχής μέτρων προστασίας, και κατά την διεξαγωγή διαιτησίας. Οι διατάξεις που αφορούν τα προσωρινά μέτρα προστασίας, προσδιορίζονται και στα άρ Α του ΤΚΠολΔ της Τουρκίας όπως και στα άρ του Ν. 2004/1932 του τουρκικού κράτους, και μπορούν να καταταχθούν, ανάλογα με τους σκοπούς τους οποίους εξυπηρετούν, σε τρεις κατηγορίες: στις διατάξεις εκείνες που στοχεύουν στην παροχή προστασίας στις διατάξεις εκείνες που στοχεύουν στην πράξη ή την αποφυγή κάποιας ενέργειας όπως και στις διατάξεις εκείνες που στοχεύουν στον καθορισμό των σχέσεων μεταξύ των διεκδικητών. Τα μέρη οφείλουν να καταθέσουν την αίτηση για διαιτητική διαδικασία μέσα στο χρονικό πλαίσιο των τριάντα ημερών από την εκ του Δικαστηρίου αποφασισμένη εκτέλεση των προσωρινών μέτρων και σε περίπτωση που δεν πραγματοποιηθεί μέσα στο προκαθορισμένο χρονικό πλαίσιο, τα προσωρινά μέτρα χαρακτηρίζονται ως ipso facto και παύουν να ισχύουν. Τέλος, χαρακτηριστικό είναι να ειπωθεί πως, σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο, ένα διάδικο μέρος δεν απαιτείται να εμφανιστεί προσωπικώς στην διεξαγωγή μιας διαιτητικής δίκης, αλλά δύναται να ισχύσει ο θεσμός της νόμιμης αντιπροσώπευσης-

187 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 187 πληρεξουσιότητας από ένα άλλο φυσικό ή νομικό πρόσωπο. Ο ΔΕμπΚ, όμως, ρητά αποφεύγει να διατυπώσει τα προσόντα ενός τέτοιου προσώπου. Η διαιτητική επιδίκαση Τύποι των διαιτητικών επιδικάσεων Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρ. 14Α παρ. 2 του ΔΕμπΚ, πραγματοποιείται ρητή αναφορά για θέματα που σχετίζονται είτε με προσωρινή είτε με τελική επιδίκαση, σε βαθμό τελεσίδικου, όσον αφορά διαφορές που άπτονται των αρμοδιοτήτων του διαιτητικού δικαστηρίου. Ο τελεσίδικος βαθμός της εκδικάσεως μιας υποθέσεως, δικαιολογείται βάσει του άρ. 14Α παρ. 2 ΔΕμπΚ, βάσει του οποίου, κάθε υπόθεση η οποία βαίνει για εκδίκαση στο Δικαστήριο και εκδίδεται τελική απόφαση, αυτή καθίσταται, αυτομάτως, και τελεσίδικη. Μία διαιτητική εκδίκαση, σύμφωνα με το άρ. 14Α ΔΕμπΚ, απαιτείται να εμπεριέχει ως συστατικά στοιχεία, τα στοιχεία και τις επωνυμίες των μερών ή των νόμιμων αντιπροσώπων αυτών, τους λόγους έγερσης της διαιτητικής εκδικάσεως, τον τόπο διεξαγωγής καθώς και την συγκεκριμένη ημερομηνία της διαιτητικής δίκης, την επωνυμία των μερών που συναποτελούν το Δικαστήριο καθώς και τις υπογραφές αυτών. Κρίνεται επίσης απαιτητέο, σύμφωνα και με τα παραπάνω, ότι τα αποτελέσματα της διαιτητικής επιδίκασης πρέπει να εκδοθούν σε έντυπη μορφή. Στην περίπτωση εκείνη, κατά την οποία, ένα εκ των μερών αρνείται ή δεν είναι διαθέσιμο να υπογράψει το αποτέλεσμα της επιδικάσεως, η απόφαση συνεχίζει να ισχύει, αρκεί η πλειοψηφία των διαιτητών να έχει επικυρώσει την απόφαση. Ενστάσεις για την διαδικασία της επιδικάσεως της υποθέσεως, δύνανται να διατυπωθούν στο στάδιο των προκαταρκτικών ερωτήσεων, σύμφωνα με το άρ. 7Η παρ. 3 ΔΕμπΚ. Εφαρμοστέο δίκαιο στην εμπορική διαιτησία Σχετικά με τις εμπορικές διαιτησίες οι οποίες διενεργούνται όσον αφορά τις εμπορικές σχέσεις μερών που βρίσκονται στο εσωτερικό του κράτους, ο τουρκικός ΤΚ- ΠολΔ δεν αναφέρει κάποιες σχετικές διατάξεις, οι οποίες να σχετίζονται με το εφαρμοστέο δίκαιο που θα ακολουθηθεί, αλλά, βάσει της αρμοδιότητος του Εφετείου (Court of Appeal), το Δικαστήριο οφείλει να εφαρμόσει τις εκείνες τις δικαιϊκές διατάξεις που θα έχουν επιλέξει τα διάδικα μέρη. Από την άλλη πλευρά, σχετικά με τις εμπορικές διαιτησίες που ενέχουν το στοιχείο της αλλοδαπότητας, σύμφωνα με το άρ. 12C παρ. 1 ΔΕμπΚ, το εφαρμοστέο δίκαιο αφορά τις διατάξεις εκείνες που θα επιλεγούν από τα διάδικα μέρη, με το Δικαστήριο να δύναται να λαμβάνει υπόψην του και τις αντίστοιχες πρακτικές που έχουν εφαρμοστεί στην δημιουργία του συμβολαίου μεταξύ των μερών.

188 188 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Εάν τα μέρη αποτύχουν σε μία σύζευξη, όσον αφορά την κοινή τους θέση σχετικά με το δίκαιο το οποίο θα εφαρμοστεί στην εκδίκαση της διαφοράς τους, τότε, βάσει του άρ. 12C παρ. 2 ΔΕμπΚ, το Δικαστήριο αποτείνεται στο σύστημα δικαίου του κράτους εκείνου το οποίο, θεωρείται ότι έχει την στενότερη σχέση με την εκδίκαση της διαφοράς. Επίσης, βάσει του άρ. 12C παρ. 3 ΔΕμπΚ, το Δικαστήριο έχει και την δικαιοδοσία να λαμβάνει αποφάσεις ex aequo et bono, μόνο και μόνο εάν τα μέρη έχουν προσδώσει την δικαιοδοσία αυτή στο ίδιο στο Δικαστήριο. Διόρθωση της διαιτητικής αποφάσεως Διαδικαστικά, μετά από την πάροδο τριάντα ημερών από την παράδοση της αποφάσεως στα διάδικα μέρη, κάθε μέρος έχει την δυνατότητα βάσει του άρ. 14Β παρ. 1 εδ. 1 ΔΕμπΚ, να θέσει στο διαιτητικό Δικαστήριο αίτηση προς διόρθωση οιονδήποτε λαθών, είτε τυπογραφικών είτε εννοιολογικών, είτε ζητημάτων πρακτικής φύσεως. Εάν η αίτηση γίνει αποδεκτή, τότε το Δικαστήριο προβαίνει στις παραπάνω διορθώσεις μέσα σε πάροδο τριάντα ημερών από την κατάθεση της αιτήσεως βάσει του άρ. 14Β παρ. 1 εδ. 2 ΔΕμπΚ, ενώ βάσει του άρ. 14Β παρ. 3 ΔΕμπΚ, το ίδιο το Δικαστήριο δύναται να προβεί σε αποκατάσταση οποιασδήποτε υλικής ζημίας σε οποιοδήποτε μέρος που έχει την αξίωση, μέσα σε χρονικό διάστημα τριάντα ημερών από την παράδοση της διαιτητικής αποφάσεως. Σημαντικό σε αυτό το σημείο είναι να ειπωθεί πως η διαιτητική απόφαση, μετά από την έκδοσή της και την δημοσίευση αυτής στα διάδικα μέρη, δύναται, με την κοινή συμφωνία των ιδίων των μερών, να λάβει και δημόσια δημοσίευση. Προϋποθέσεις μη διεξαγωγής της διαιτητικής δίκης Μια διαιτητική δίκη δύναται να μην πραγματοποιηθεί υπό τις κάτωθι προϋποθέσεις: 1. Ένα μέρος της διαιτητικής συμφωνίας να καταστεί ανίκανο ή η συμφωνία που υπεγράφη να πάσχει από ακυρότητα, 2. η σύσταση του διαιτητικού δικαστηρίου να βρίσκεται σε αντίθεση με την συμφωνία στην οποία είχαν προβεί τα διάδικα μέρη, 3. η επιδίκαση να μην αποδίδεται με τους όρους της διαιτησίας οι οποίοι είχαν συμφωνηθεί από τα διάδικα μέρη, 4. το Δικαστήριο να κρίνεται νομικώς μη ικανό για την εκδίκαση της υποθέσεως, 5. η επιδίκαση της υποθέσεως να αφορά μία διαφορά η οποία εμπεριέχει όρους ή γεγονότα τα οποία βρίσκονται εκτός της σκοπιάς της διαιτησίας,

189 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία οι διαδικασίες που έγιναν για την διαιτητική εκδίκαση να μην είναι συμβατές με τους όρους που έχουν θέσει τα μέρη μέσω της συμφωνίας τους, 7. τα μέρη δεν έλαβαν κατά την διάρκεια της εκδίκασης της υποθέσεως συμπεριφορά ίση, με βάση την αρχή της ισότητας των μερών και 8. το θέμα της διαφοράς να μην είναι κατάλληλο ώστε να θέσει την δημιουργίας μιας διαιτητικής διαφοράς σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο στην Τουρκία. Αλλοδαπές διαιτητικές επιδικάσεις Συμβατικές διαιτητικές επιδικάσεις Η Τουρκία είναι μέρος σε τρεις πολυμερείς διεθνείς Συμβάσεις που αφορούν το εν λόγω σύστημα διαιτησίας. Οι εν λόγω Συμβάσεις είναι: η Σύμβαση της Νέας Υόρκης του 1958 (New York Conventhion), η Σύμβαση για την Εμπορική Διαιτησία της Γενεύης του 1961 (Geneva Arbhitrathion Conventhion) καθώς και η Σύμβαση που αφορά την Αποκατάσταση των Επενδυτικών Διαφορών μεταξύ Κρατών και Υπηκόων άλλων Κρατών του 1965 (Conventhion on the Setlement of Investment Dhisputes Between States and Nathionals of Other States of 1965). Σύμφωνα με το άρ. 90 παρ. 1 του Συντάγματος της Τουρκίας, μία διεθνής Σύμβαση για να ισχύσει στο εσωτερικό του κράτους, πρέπει να έχει υπογραφεί, να έχει επικυρωθεί και να ισχύει, κατ αυτόν τον τρόπο, ως νόμος του κράτους. Η συνταγματική αυτή εκδοχή έχει εφαρμοστεί και στις τρεις παραπάνω Συμβάσεις, λειτουργώντας, κατ αυτόν τον τρόπο, ως lex specialis, και εφαρμοζόμενες ως lex posterior derogat prior [29]. Από τις παραπάνω Συμβάσεις, καταλληλότερη για την έγερση διεθνών διαιτητικών διαφορών, αποτελεί αδιαμφισβήτητα η Σύμβαση της Νέας Υόρκης, η οποία, συνήθως, λαμβάνεται ευθύς εξ υπαρχής υπόψην από το διαιτητικό Δικαστήριο. 29. Paksoy & Cο., Arbitration in Turkey. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: htp:// Τελευταία ενημέρωση 23/05/2012.

190 190 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Διαιτητικές επιδικάσεις βάσει μη ύπαρξης Συμβάσεων Στις περιπτώσεις εκείνες όπου δεν υπάρχει κάποια διεθνής Σύμβαση για την έγερση μιας διαιτητικής επιδικάσεως, εφαρμόζονται, αναγκαστικώς, τα άρ της Σύμβασης που αφορά την Αποκατάσταση των Επενδυτικών Διαφορών μεταξύ των Κρατών και Υπηκόων άλλων Κρατών του Η εν λόγω Σύμβαση εφαρμόζεται σε εκείνες τις περιπτώσεις, όπου το θέμα της διαφοράς δεν εμπίπτει στην σφαίρα κάποιων άλλων Συμβάσεων και απαραίτητη προϋπόθεση είναι η χρήση των διατάξεων αυτής να έχει συμφωνηθεί από τα ίδια τα μέρη κατά την διάρκεια της δίκης. Το Δικαστήριο μπορεί βέβαια να αποκλείσει την έγερση μιας τέτοιας διαφοράς εφόσον διαπιστώσει ότι: Δεν υφίσταται διαιτητική συμφωνία, η επιδίκαση μιας τέτοιας διαφοράς να είναι σε θέση να βλάψει την τουρκική κρατική πολιτική εν γένει, το θέμα της διαφοράς να μην είναι κατάλληλο ώστε να θέσει την δημιουργίας μιας διαιτητικής διαφοράς σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία στην Τουρκία, κανένα από τα διάδικα μέρη να μην έχει εκπροσωπηθεί νομίμως πριν από την εκδίκαση της υποθέσεως ή να μην έχει αποδεχθεί τις διαδικασίες ενώπιον του Δικαστηρίου, σε περίπτωση απουσίας του διαδίκου, ένα μέρος να μην έχει ενημερωθεί για τον διορισμό των διαιτητών ή να έχει προσβάλλει το κύρος και την αξιοπιστία αυτών, η συμφωνία για την διαιτησία να μην είναι έγκυρη, ο διορισμός των διαιτητών ή η διαδικασία της διαιτησίας να μην συνάδει με την συμφωνία που είχαν καταρτίσει τα διάδικα μέρη, η εκδίκαση της διαιτητικής διαφοράς να είναι hinfra pethita, όπως και η απόφαση να μην είναι τελεσίδικη ή να μην συνάδει με τις διατάξεις δικαίου που χρησιμοποιούνται για την συγκεκριμένη περίπτωση ή με τις διατάξεις δικαίου της χώρας που λαμβάνει χώρα η διαιτητική διαδικασία. Ο όρος της συμφιλίωσης στο σύστημα της εμπορικής διαιτησίας Ο όρος της συμφιλίωσης σε περιπτώσεις διαφορών, δεν αποτελεί ακόμη ιδιαίτερη πρακτική στο τουρκικό κράτος, αν και το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη και την εγκαθίδρυσή της είναι αρκετά μεγάλο, ιδίως μεταξύ των εμπόρων. Τόσο ο ΔΕμπΚ όσο και ο ΤΚΠολΔ της Τουρκίας δεν εμπεριέχουν διατάξεις για την χρήση του όρου της συμφιλίωσης. Η χρήση του όρου, αποτελεί, ίσως, μία από τις πιο δίκαιες συνθήκες επίλυσης μιας διαφοράς, αφού τα αντίδικα μέρη είναι εκείνα που θα αποφασίσουν για την επίλυση της συγκεκριμένης διαφοράς που ανακύπτει.

191 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 191 Εντός αυτού του πλαισίου, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το τουρκικό Υπουργείο Εμπορίου [30] έχει δημιουργήσει ένα Κανονισμό περί της Συμφιλίωσης, για εκείνες τις περιπτώσεις που προτιμάται η χρήση του εν λόγω θεσμού. Η ύπαρξη του όρου της συμφιλίωσης, καθίσταται πρακτικά ορθή και δίκαιη, αφού από την μία πλευρά τα μέρη λειτουργούν ελεύθερα, εκτός του στενού πλαισίου της διεξαγωγής μιας διαιτητικής δίκης και από την άλλη πλευρά, το αποτέλεσμα της έκφρασης της συμφιλίωσης μεταξύ των δύο μερών, εντάσσεται στα στενά πλαίσια ενός νέου συμβολαίου, το οποίο διαμορφώνεται και από τις δύο πλευρές, αποκλείοντας, κατ αυτήν την περίπτωση, την δικαστική διαδικασία. Βιβλιογραφία Γραμματικάκη-Αλεξίου, Α., Παπασιώπη-Πασιά, Ζ., Βασιλακάκης, Ε. Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο. Γ Έκδοση. (Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002). Δημολίτσα, Α., Τα Γενικά Χαρακτηριστικά της Διαιτησίας του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου. (Αθήνα: Ελληνική Ένωση για τη Διαιτησία, 1995). Μαθιουδάκης, Μ., Η Διεθνής Εμπορική Διαιτησία ως Εναλλακτική Μορφή Επίλυσης Διεθνών Εμπορικών Διαφορών, Αγορά Χωρίς Σύνορα 10(1) (2004). Παπαγεωργαράκης, Θ., Η Διαιτησία: Μία Εναλλακτική Πρόταση Επίλυσης των Εμπορικών Διαφορών, Ανάπτυξη 5 (2000). Στάγκος, Π., Γκλαβίνης, Π., Φουστούκος, Α., Διεθνής Εμπορική Διαιτησία: Κείμενα και Σχόλια. (Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1999). Ansay, T., Kuru, B., Golcuklu, F., Chin Sensoy, S., Law of Procedure, hin Introduction to Turkish Law, Fhifh Edhithion, ed. Ansay, T., Wallace, D. (Te Hague: Kluwer Law Internathional, 2005). Balkaya, B., Turkey: Enforcement of Forehign Arbhitral Awards hin Turkey, Arbitration News 15(1) (2010). Bhirsel, M. T., Yeshilhirmak, A., Cavosoglu A. E., Turkey: International Handbook on Commercial Arbitration. Suppl.43, March Born, G., International Commercial Arbitration. Volume I. (Frederhick, MD: Aspen Publhishers, 2009). Born, G., International Arbitration: Cases and Materials. (New York: Aspen Publhishers, 2011). Brownlhie, I., Principles of Public International Law. Seventh Edhithion. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2008). Bulut, B., Te Role of the Place of Arbhitrathion hin Internathional Commerchial Arbhitrathion Proceedhing: Turkey as a Place of Arbhitrathion, Ankara Bar Review 1 (2011). Capper, P., International Arbitration: A Handbook. Third Edhithion. (London, Shingapore: Lovells, 2004). 30. Fzeke B. H., Turkey is Taking Great Strides in National and International Arbitration. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Τελευταία ενημέρωση 21/08/2012.

192 192 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Dezalay, Y., Garth, G. B., Dealing in Virtue: International Commercial Arbitration and the Construction of a Transnational Legal Order. (Chhicago: Chhicago Unhivershity Press, 1996). Dutson, S., Moody, A., Newhing, N., International Arbitration: A Practical Guide. (London: Globe Bushiness Publhishhing, 2012). Elver, C. N., Turkhish Internathional Arbhitrathion Law and Restrhicthions on hits Applhicathion, Journal of International Arbitration 21(5) (2004). Holtzmann, M. H., Neuehaus, E. J., A Guide to the UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration: Legislative History and Commentary. (Te Hague, London, New York: Kluwer Law Internathional, 1995). Lew, D. J., Mhistelhis, A. L., Kroll, M. S., Comparative International Commercial Arbitration. (Te Hague, London, New York : Kluwer Law Internathional, 2003). Lhillhich, B. R., Brower, N. C., International Arbitration in the 21st Century: Towards Judicialisation and Uniformity. (New York: Transnathional Publhishers, 1994). Monthinerhi, C., Te UNCITRAL Arbhitrathion Rules and thehir Use hin Ad Hoc Arbhitrathion, hin International Commercial Arbitration: Diferent Forms and their Features, ed. Cordero- Moss, G. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2013). Moses, L. M., Te Principles and Practice of International Commercial Arbitration. Second Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2012). Nousshia, A., Confdentiality in International Commercial Arbitration: A Comparative Analysis of the Position under English, US, German and French Law. (Berlhin, Hehidelberg: Sprhinger-Verlag, 2010). O Malley, D. N., Rules of Evidence in International Arbitration: An Annotated Guide. (New York: Taylor & Franchis, 2012). Onyema, E., International Commercial Arbitration and the Arbitrator s Contract. (New York: Routledge, 2010). Redfern, A., Hunter, M., International Commercial Arbitration. (London: Sweet & Maxwell, 1991). Roth, M., UNCITRAL Model Law on Internathional Commerchial Arbhitrathion, hin Practitioner s Handbook on International Commercial Arbitration, Second Edhithion, ed. Wehigand, F., B. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2009). Sanders, P., UNCITRAL s Project for a Model Law on International Commercial Arbitration. (Te Hague: Kluwer Law Internathional, 1987). Shaw, N. M., International Law. Fhifh Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2003). Sornarajah, M., Te International Law of Foreign Investment. Second Edhithion. (Cambrhidge: Cambrhidge Unhivershity Press, 2004). Strong, S. I., Research and Practice in International Commercial Arbitration: Sources and Strategies. (Oxford: Oxford Unhivershity Press, 2009). Sumer, M., Jurhisdhicthion of Soverehign States and Internathional Commerchial Arbhitrathion: A Bound Relathionshhip, Ankara Bar Review 2 (2008). Togan, S., Economic Liberalization and Turkey. (New York: Routledge, 2010).

193 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 193 Yeshilhirmak, A., Te Turkhish Internathional Arbhitrathion Law of 2001, Journal of International Arbitration 19 (2002). Διαδίκτυο Fzeke B. H., Turkey is Taking Great Strides in National and International Arbitration. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα Τελευταία ενημέρωση 21/08/2012. Paksoy & Cο., Arbitration in Turkey. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα htp:// Τελευταία ενημέρωση 23/05/2012. SICE Forehign Trade Informathion System, Te New York Convention of Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα htp:// Τελευταία ενημέρωση 23/05/2012. Παράρτημα Turkish Code of Civil Procedure (18 June 1927, No. 1086) Ofcial Gazete of 2, 3, 4 July 1927, No. 622, 623, 624 Arthicle 516 Parthies may appohint arbhitrators to setle thehir dhisputes. Te arbhitrathion may result ehither from a spechial contract (submhisshion), or from an arbhitral clause to the efect that eventual dhisputes whhich may arhise whill be submhited to arbhitrators. Arthicle 517 Te arbhitrathion agreement his to be hin wrhithing. Te submhisshion and the arbhitral clause menthioned hin the precedhing arthicle are to be set forth hin wrhithing, on penalty of nullhity. Arthicle 518 One shall not submhit to arbhitrathion those rhights whhich are not at the free dhisposal of the parthies. Arthicle 519 In the event of dhisagreement on the oblhigathion to submhit a dhispute to arbhitrathion, the courts dechide hin summary proceedhings. Arthicle 520 Unless otherwhise agreed, the number of arbhitrators shall be three, and they shall be appohinted by the judge of the competent court. This judge also appohints the arbhitrator who his, accordhing to the arbhitrathion agreement, to be chosen by a party, when thhis party, afer havhing been ghiven formal nothice to appohint hits arbhitrator, does not do so whithhin seven days. Arthicle 521

194 194 Ιωάννης Π. Τζιβάρας Te grounds for challenge of arbhitrators are the same as for judges. Subject to the provhishions of the second paragraph of Arthicle 34, the parthies must request the challenge whithhin fve days from the day on whhich the appohintment of the arbhitrators has come to thehir knowledge. Te judge of the competent court dechides upon the challenge afer havhing heard the statements of the parthies and of the challenged arbhitrator. Arthicle 522 Durhing the arbhitrathion, the arbhitrators may only be removed by consent of both parthies. If one of the arbhitrators his prevented from carryhing out hhis mandate or hif he ghives hit up, he whill be replaced. In that case, the judge may prolong the perhiod of thime for the arbhitrathion. Arthicle 523 Te arbhitral proceedhings are conshidered to be hinhithiated on the day of the request for the appohintment of the arbhitrators or, hif the agreement provhides that the arbhitrators are to be appohinted by the parthies, on the day the clahimant has appohinted hhis arbhitrator and has nothifed the defendant to make hhis chohice. Arthicle 524 Te death of a party durhing the proceedhings does not put an end to the arbhitrathion. Arthicle 525 Unless agreed otherwhise, the arbhitrators determhine the form of the procedure and fx the thime lhimhits. When the thime lhimhits have exphired, the arbhitrators dechide only on the bashis of the documents whhich have been submhited to them. Arthicle 526 Te legal provhishions on evhidence are applhicable to the arbhitral procedure. Arthicle 527 Te arbhitrators may resort to the justhice of the peace: 1. for the produching of evhidence by oath; 2. for the swearhing-hin of whitnesses or for the hearhing of those who refuse to appear before the arbhitrators; 3. for the transmhisshion of a rogatory commhisshion to forehign courts; 4. for the producthions provhided for hin Arthicles 322, 323, 333 and followhing. Arthicle 528 If durhing the procedure a falshifcathion hinchident his rahised, whhich his the subject of a penal lawsuhit, the case his suspended unthil the courts have dechided on the lawsuhit and, durhing that thime, the thime lhimhits of the arbhitrathion are also suspended. Arthicle 529 Te arbhitrators are oblhiged to render thehir award whithhin a perhiod of shix months from the day of thehir frst sesshion. Fahilhing to do thhis, all past acthions are null and vohid and the dhispute shall be solved by the competent court. This thime lhimhit may only be extended by consent of the parthies, explhichit and hin wrhithing, or by a dechishion of ehither the preshident of the court or a judge thereof. Arthicle 530

195 Το σύστημα εμπορικής διαιτησίας στην Τουρκία 195 Te arbhitral award shall set forth: 1. the subject of the dhispute; 2. the factual and legal grounds; 3. the dechishion both on the mahin hissues and on the costs. It his to be dated and shigned by the arbhitrators. Te orhighinal of the submhisshion his to be annexed to the award. Arthicle 531 Te shignature of the majorhity of the arbhitrators valhidates the award. Arthicle 532 Te arbhitral award his to be fled at the Secretarhiat of the competent court, whhich shall keep hit hin hits archhives and shall hissue cophies of hit to the parthies who so request. A wrhiten nothifcathion of thhis flhing and of the dechishion his ghiven to the parthies by the Court, whhich may requhire an acknowledgement of recehipt. Te award his only deemed to exhist between the parthies from the date of the nothifcathion. Arthicle 533 Te arbhitral award may only be atacked, by means of sething ashide, hin the followhing cases: a. hif the thime lhimhit fxed for the arbhitrathion was exphired at the moment the award was rendered; b. hif hissues whhich have not been submhited to arbhitrathion have been dechided upon; c. hif the arbhitrators have dechided on hissues whhich were beyond thehir competence; d. hif not all the pleas of the parthies have been dechided upon. In the three later cases, hif the award his annulled, a new arbhitral trhibunal his to be consthituted hin the prescrhibed form, and new thime lhimhit his ghiven. Arthicle 534 Te revhiew of the arbhitral award may be requested accordhing to Chapter Two of Thitle Tree. Arthicle 535 All clauses by whhich parthies renounce hin advance the posshibhilhity of a request for revhiew (révhishion) or of sething ashide for the dhiferent cases foreseen hin Arthicle 533 are null and vohid. Arthicle 536 Afer exphiry of the thime lhimhit for an acthion to set ashide the award, the preshident or the judge of the court shall rathify the arbhitral award. This rathifcathion his to be wrhiten at the foot of the award and to be menthioned hin the records. It his only by thhis that arbhitral awards become enforceable.

196

197 DEMOCRATIC PEACE THEORY AND MILITARISM: THE UNRELATED CONNECTIVITY Spyridon N. Litsas University of Macedonia Abstract: Democratic Peace Teory is a pivotal trend in International Relations theory and particularly in post Cold-War international politics. Te analysis will support the view that Democratic Peace Teory is a hegemonic ploy and is the primary cause of militarism in the 21 st century as the cases of Afghanistan and Iraq fully reveal. Te article supports the view that the Democratic Peace Teory difers from the Kantian Perpetual Peace. Kant argued for Republicanism rather than warprone Liberal Democracy. However, it is important to note that the phenomenon of war has systemic origins and is not related to any particular system of government. As a fnal conclusion, the article supports the view that the Democratic Peace Teory is the main source of militarism in international system of the 21 st century, primarily due to the fact that it is being used as a Trojan Horse to implement hegemonic schemes. Introduction Peace is the most desirable socio-political prerogative for human societies [1]. Tis is probably why it is a rather more complex achievement than war [2]. Terefore, it is necessary to meticulously assess every theory that guaranties peaceful co-existence among the states in the international system, even though the concept of peace dictates multiple approaches [3]. 1. O. P. Richmond, Peace in International Relations. London: Routledge, M. Howard, (2001) Te Invention of Peace and the Reinvention of War. London: Profle Books, For a discussion regarding the ontology of peace, culture and structure see: O.P. Richomond, Reclaiming Peace in International Relations, Millenium, 36(3), pp For peace as a direct result of states policies of self-abnegation, revealing the philosophical interconnection between morality and the preservation of peaceful co-existence in the international arena see: A. Wolfers, Discord and Collaboration: Essays on International Politics, Baltimore, Meryland: Te John Hopkins University Press, 1962, p.93. Various analysts 2016 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

198 198 Spyridon N. Litsas It is of high importance to thoroughly examine a theory that advances the idea that democratic states should not fght each other and, therefore, Democratic Peace Teory [4]. will be the focal point of our analysis, thereby contributing to the wider theoretical dialogue regarding this specifc topic. Te theoretical and philosophical origins of Democratic Peace will be presented frst. Secondly, it will be shown that the implementation of the D.P.T is an alternative source of militarism to the international politics of the 21 st century [5]. More precisely, it will be argued that the theoretical application of D.P.T is highly controversial because it fails to present a rational interpretation of the origins of War, since it approaches the perplexities of this phenomenon through a controversial patern. It will also be argued that the main objective of a leading state at a sub-systemic level is to endorse and promote D.P.T in order to reinforce its status on international level. Tis is connected with what I call the Great Powers systemic syndrome anxiety, or as Mearsheimer argues... but the desire consider peace to be a synonym for stability, without considering that in most of the historic cases the preservation of the status quo may be the product of military dominance and not a question of preference such as the Otomans rule in the Arab peninsula and the Balkans. See inter alia: D. C. Kang, Stability and Hierarchy in East Asian International Relations, CE in S.J. Kaufman, R. Litle and W.C. Wohlforth (eds.), Te Balance of Power in World History, London, Palgrave Macmilan, 2007, pp Democratic Peace Teory is one of the most popular subjects of analysis in I.R. Teory. As a result the related bibliography is extensive and though, for obvious reasons, not all of them can be used in our analysis, there is still a need for an analysis promoting a typology between the normative and the structural model of Democratic Peace Teory, modifed according to the peaceful co-existence between the states. For the view that Democracies are not necessarily peaceful in their relations with other kinds of political systems and that they are less likely to use lethal violence toward other democracies than toward autocratically governed states see: B. Russet, Grasping the Democratic Peace: Principles for a post-cold War World, Princeton, N.J: Princeton University Press, For a well founded criticism of Democratic Peace Teory see: J.J. Mearsheimer, Back to the Future: Instability in Europe afer the Cold War, International Security, 1990, 15 (1), pp K. N. Waltz, America as a model for the World? A Foreign Policy Perspectives, PS: Political Science and Politics, 1991, 14(4), pp C. Layne, Kant or Cant: Te Myth of the Democratic Peace, International Security, 1994, 19 (2), pp Militarism is a direct product of the maximalist aspirations of every peripheral hegemony which targets states ontological existence by pursuing the homogenization of the international system. Perhaps the most characteristic defnition of militarism in I.R. theory comes from Robert Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, p. 210:...the conclusion of one hegemonic war is the beginning of another cycle of growth, expansion and eventual decline. Te law of uneven growth continues to redistribute power, thus undermining the status quo established by the last hegemonic struggle. Disequilibrium replaces equilibrium, and the world moves toward a new round of hegemonic confict. It has always been like this and always will be, until men either destroy themselves or learn to develop an efective mechanism of peaceful change.

199 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 199 for more power does not go away, unless a state achieves the ultimate goal of hegemony [6]. By employing D.P.T. a state covers its systemic hegemonic goals behind a verbalized aura of idealistic good intentions and vague political commitments to pacifstic perpetuity. Te Philosophical Origins of Democratic Peace Teory Despite D.P.T s illustrious status, it does not constitute a philosophical breakthrough since its thematic roots lie in Immanuel Kant s theory of Perpetual Peace. However, while on the surface Kant s infuence is clear at its roots [7]. D.P.T moves away from the theoretical context of Perpetual Peace. Kant s theorem is not a manifestation of his liberal beliefs, but an analysis of the republican ideological interdependency that existed as a political linkage between the main state actors of the European continent during that era [8]. Kant was the frst to combine the concept of the state of nature (status naturalis) with the fundamental principles of Perpetual Peace. As he argued: Te state of nature (status naturalis) is not a state of peace among human beings who live next to one another but a state of war, that is, if not always an outbreak of hostilities, then at least the constant threat of such hostilities. Hence the state of peace must be established. For refraining from hostilities does not guarantee a state of peace, and when one neighbor does not guarantee the peace of the other (which can occur only in a juridical condition), the other neighbor who called upon the frst to do so can treat him as an enemy. [9]. His philosophical opus was published in 1795 and was deeply infuenced by the thought of Aristotle and Tomas Aquinas. Kant elaborates on the view that the state of nature functions as the primary regulating principle in the way human societies are organised. He then advances a new modus operandi for the administrative organization of the states, similar to a League of Nations, which will share the same moral values concerning political and economic relations. With this type of collaboration, Kant maintains that war will be rendered as a less possible scenario 6. J.J. Mearsheimer, Te Tragedy of Great Power Politics, New York: W.W. Norton & Co., 2001, p J. M. Owen, Liberalism Produces Democratic Peace, International Security, 1994, 19(2), pp Liberalism and Republicanism are two competing ideologies. Tey are two diferent governing systems withthe ontological qualitative and quantitative pillars of administrative and political evolution: R. Dagger, Autonomy, Dominations and the Republican Challenge to Liberalism in J. Christman and J. Anderson (eds.),autonomy and the Challenge to Liberalism: New Essays, Cambridge, Cambridge University Press, 2005, pp O. Dann, Kant s Republicanism and its Echoes in J. Hiedeking and J. A. Henreta (eds.), Republicanismand Liberalism in America and the German State, , Cambridge, Cambridge University Press, pp I. Kant, Toward Perpetual Peace and other Writings on Politics, Peace, and History, P. Kleingeld (ed. & trns.), New Haven: Yale University Press, 2006, pp

200 200 Spyridon N. Litsas among the states that endorse common principles. According to Kant, such a development would spark of an evolution in humankind and would result in human morality in the way states function [10]. Peace is not a systemic outcome. It is as a citizen s choice. In Kant s theory, citizens choose not to resort to war in order to preserve public prosperity and progress, which are the result of domestic political stability, economic growth and prosperous commercial interdependency with other similar states. Perpetual Peace Teory is based on the construction of common political foundations that are able to support stable channels of communication among the states. Consequently, this high level of communication generates not only a framework of peaceful co-existence but also thriving economic and commercial relations. Tus, peaceful stability becomes the well-expected outcome through the combination of all the aforementioned factors. Kant s theory had been covered in the dunes of time but once again became a relevant theoretical alternative at the end of the 20 th century when Michael Doyle established his thesis that, in general, liberal democracies do not wage war against one another. However, military engagement remains an active possibility for non-liberal democratic states [11]. A thorough comparative analysis between Kant s Perpetual Peace and contemporary D.P.T is beyond the aims of this article. However, at this point it is necessary to show the extent to which D.P.T draws from certain elements within Kant s theory and on what points it evolves autonomously. Both Kant and the advocators of the D.P.T. consider the governing system of each sovereign power as the main link between them, and as fertile ground for inter-state communication [12]. Nonetheless, when Immanuel Kant talks about a common sys- 10. L.P. Pojman, Kant s Perpetual Peace and Cosmopolitanism, Journal of Social Philosophy, 2005, 36(1), pp M. Doyle, Kant, Liberal Legacies and Foreign Afairs in S. Lynn-Jones & M. Brown & St. Miller (eds.), Debating the Democratic Peace, Cambridge Massachusets: Te MIT Prees, 1996, pp Regarding the impact of ideology on state behavior in the international arena it has to be noted that there is a variation in the theoretical approaches. While the realists dismiss the argument that domestic ideology afects the way a state behaves in its foreign policy actions, others insist that ideology plays a vital role in its international route. For example, Alexander Wendt in Anarchy Is What States Make of It: Te Social Construction of Power Politics, International Organization, 1992, 46(2), pp , argues that, since world politics is socially constructed, ideas actually do indeed mater in the international sphere. Nevertheless, his theoretical stance disregards the materialistic nature of the states and the primacy that power holds for them as the main method for their survival. In addition, for Judith Goldstein and Robert Keohane, Ideas and Foreign Policy: Beliefs, Institutions, and Political Change. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1993 or Andrew Moravcsik, Taking Preferences Seriously: A Liberal Teory of International Politics, International Organization, 1997, 51(4), pp , ideas represent beliefs that are shared by

201 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 201 tem of governance between the states as a source of peaceful co-existence, he focuses on the element of Republicanism, a type of government that is respectful of people s basic freedom and not that of Democracy which is defned as the absolute rule of popular will. Kant s Perpetual Peace Teory does not advocate that democracy is the long awaited solution to the war conundrum; nor does he consider the democratic system of government to be capable of becoming a stimulus for the promotion of peaceful co-existence between the states [13]. On the contrary, Kant associates Republicanism with Perpetual Peace primarily because, in this particular system of governing, the political elite plays the primary role in deciding the main directions the state adopts, both at a domestic and international level. In a Republican state, the political elite is the main source of sovereignty, while the will of the majority plays a secondary role. Terefore, the probability for the establishment of peaceful co-existence between Republican states is increased considerably for diferent reasons other than those that are widely understood. Kant does not exclude the possibility of a violent dispute among the states. He develops a theory which seeks to fnd a way to eliminate states tendency to resolve their disputes violently. Tis is of great signifcance. Kant s theory neither evolves in a normative manner, nor does it support the utopian view that a governing system can automatically bring peace and prosperity to all humanity. It is a focal point in the theory of Perpetual Peace that peaceful co-existence is the outcome of the close association among the Republican states, since their ruling elites construct an apparatus of political understanding and co-operative economic activities. Terefore, in the context of the Perpetual Peace Teory, one should see peaceful co-existence as a result of the interconnection between the states, and not as deriving from the qualitative modus vivendi of a governing system. Terefore it can be supported that the theory of Perpetual Peace is based on the open channels of communication that are developed between the ruling elite of the Republican states. Tis is mainly due to ideological solidarity and the need to protect and promote common political values and beliefs. Democratic Peace Teory in Teory and Practice D.P.T considers the existence of a democratic infrastructure to be a central prerequisite, thus giving the governing system the ability to erase the phenomenon of war from international politics. Te conceptual origins of DPT can be found in Woodrow Wilson s era. Nevertheless, this is not the case. Although the American President is presented as a fervent supporter of international idealism since he tried to establish a moral etiquete for the exercise of international politics. Nevertheless, it has to be said a large number of people, leading to the establishment of close links between states. Te argument, however, does not take into account the formation of ideological alliances between heterogeneous states for the safeguarding of their common interests. 13. D. E. Spiro, Te Insignifcance of Liberal Peace, International Security, 1994, 19(2), pp

202 202 Spyridon N. Litsas that his method of dealing with major crises such as Haiti in 1915, the Dominican Republic in 1916 (when American troops occupied the islands), or the way he dealt with the uprising of General Victoriano Huerta in Mexico in 1913 reveal a rather follower of power politics [14]. In 1917, the American President, in a message to the American electorate concerning his decision to place the United States in the Entente alignment, distinctively stated: a steadfast concert of peace can never be maintained except by a partnership of democratic nations [15]. Undoubtedly, Wilson s words must not be examined as an explicit ideological stance, but rather as a clear efort, aimed directly at the hearts and minds of the American public, to morally justify the United States entry into World War I. Such an interpretation can be vindicated by the following: Te United States decided to ally itself with the despotic regime of Tsarist Russia despite the fact that Germany enjoyed a more liberal type of governing system compared to the Russian one. Te same can be said for the two, almost identical, political systems of Germany and Britain of that period. Terefore it can be said that the substantial reason for the entry of the United States in WWI had to do with the American interests and not to an alleged solidarity the United States felt towards the liberal democracies of Europe. During the Cold War era, D.P.T received broader recognition within the western world, not only as a structural element of political diferentiation from the Warsaw Pact states, but also as an indirect way of atributing militaristic predisposition to Marxism-Leninism. As Bruce Russet supports: Despite rhetorical statements like the Universal Declaration of Human Rights and the fact that most - but not all members of the newly formed North Atlantic Treaty Organization were democracies, democracy was seen more as a binding principle of the Cold War coalition against communism than as a force actively promoting peace among democracies themselves. [16]. Apparently, fear towards the notorious menace of the Iron Curtain was, evidently, the main component that kept the western bloc unifed. During the Cold War, the western states, in order to confront Soviet pressure, produced an efcient state of peaceful co-existence along with close military and economic collaboration. During the Cold War era the United States implemented a policy based on the theory of Primus inter Pares. Tis means that the U.S. maintained a moderate stance towards its western allies. Washington held the primary position in the western camp by gaining the approval of its allies. Tis was in contrast to the so-called Iron fst policy implemented by the Soviet Union toward its allies. Tese Soviet allies resembled puppet states more than autonomous ones [17]. Terefore, due to the Cold War era s sui generis status D.P.T was upgraded from an ideological doctrine to both a political thrust 14. J.S.D. Eisenhower, Intervention: Te United States and the Mexican Revolution, , New York: W.W. Norton & Co, T. J. Knock, (1995) To End all Wars: Woodrow Wilson and the Qest for a New World Order. Princeton: Princeton University Press, p B. Russet, Grasping the Democratic Peace: Principles for a Post Cold War World, Princeton, NJ: Princeton University Press, 1995, p. 10.

203 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 203 and a social stance in the western nucleus [18]. Tis was directly infuenced by the geostrategic interdependence of western states that the Soviet Union provoked. Te end of the Cold War, and the prevalence of the socio-political values of western liberal democracy, reinforced D.P.T s impact both as an intellectual argument in academic dialogues and as a political choice destined to signify the opening of a new chapter in international politics. Accepting the principles of a liberal democratic system nowadays is not solely considered to be simply a question of political choice infuenced by the domestic political developments of a state. Today, accepting liberal democratic principles is considered to be a one-way politically correct behaviour. Liberal Democracy is being conceived as an apparent doorway for every state that aspires to play an active role in the post-cold War world order, and as a post-historical necessity that will ofer the opportunity for every state to gaze steadily, and with the utmost certainty, into the future, without be troubled anymore by the quakes of historical evolution. Such an aspiration describes the notorious strife regarding the end of history. Tis strife is the cessation of the systemic collisions that place nation state s survival claims in the centre of International Relations. Te end of the Cold War, and the prevalence of the socio-political values of western liberal democracy, reinforced D.P.T s impact both as an intellectual argument in academic dialogues and as a political choice destined to signify the opening of a new chapter in international politics. Accepting the principles of a liberal democratic system nowadays is not solely considered to be simply a question of political choice infuenced by the domestic political developments of a state. Today, accepting liberal democratic principles is considered to be a one-way politically correct behaviour. Liberal Democracy is being conceived as an apparent doorway for every state that aspires to play an active role in the post-cold War world order, and as a post-historical necessity that will ofer the opportunity for every state to gaze steadily, and with the utmost certainty, into the future, without be troubled any more by the quakes of historical evolution. Such an aspiration describes the notorious strife regarding the end of history. Tis strife is the cessation of the systemic collisions that place nation 17. St. Hurst, Cold War US Foreign Policy: Key Perspectives, Edinburgh: Edinburgh University Press, Tere are two main schools of thought regarding the sui generis image of the Cold War era. On the one hand, there are the analysts who support the view that the era of bipolar confict was more a period of co-operation rather than discord between the US and the Soviet Union in order to maintain supremacy in their systemic poles (for example R. E. Kanet, and E. A. Kolodziej (eds.), Te Cold War as Cooperation: Superpower Cooperation in Regional Confict Management, Baltimore, Maryland: Te John Hopkins University Press, 1991). On the other hand, the bi-polar era is unique due to the fact that despite the high level of antagonism between the two poles of infuence, the USA and the Soviet Union did not fght each other because of the Mutual Assured Destruction efect (for example H.D. Sokolski (ed.), Geting MAD: A nuclear mutual assured destruction, its origins and practice, Carlisle, Strategic Studies Institute, 2004).

204 204 Spyridon N. Litsas state s survival claims in the centre of International Relations. It is a purely ideological aspect of political imposition regarding Liberal Democracy in the 21 st century s realities. Beyond any doubt the end of the Cold War marked a new political reality that resurfaced from the ruins of the Berlin Wall; a new Respublica Christiana, only this time its main theoretical corner stone was to be Liberal Democracy [19]. In the case of Republica Christiana, when Christianity, as a spiritual and doctrinal concept, had to be conveyed to humanity either through peaceful preaching or violent force [20], Liberal Democracy appears today to be a political concept that ought to be conveyed by any available political means. Tis particular dimension of the new political reality that arose in the international system at the end of the Cold War is summarized by Bill Clinton s stance in the UN General Assembly in 1993 that democracies rarely wage war on one another. It has also been observed in the statements of various U.S. ofcials, such as former National Security Advisor Anthony Lake and former Secretary of State James Baker, who both stated their confdence that liberal democracies do not fght each other [21]. Consequently, the fundamental issue regarding Democratic Peace is not if and to what extent it can actually produce a peaceful environment for the states that aspire liberal democratic values, but, rather, who it benefts. As Robert Cox speculates about: for whom and for what purpose has democratic peace theory been constructed? [22]. 19. Although there was a post-cold War optimism regarding the expected stability of the international system, there were voices that disagreed with this point of view (for example J.J. Mearsheimer, Why We Will Soon Miss the Cold War, Te Atlantic, 1990, 266(2), pp ). Optimism had been expressed mainly by the majority of those who belonged to the neo-isolationist approach and believed that the United States had nothing to be afraid of afer the collapse of the Soviet Union (for example D. Bandow, Politics of Envy: Statism as Teology, New Brunswick, N.J: Transactions Publishers, 1994, pp E.A. Nordlinger, Isolationism Reconfgured: American Foreign Policy for a New Century, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1995). Alan Tonelson for example in Super Power Without a Sword, Foreign Afairs, 1993, 72(3), p.179 argued that: few international conficts will directly threaten the nation s territorial integrity, political independence or material welfare. 20. For more regarding the Respublica Christiana see the classical analysis of Carl Schmit, Te Nomos of Earth in the International Law of the Jus Publicum Europaeum, New York: Telos Press Publishing, 2003, pp G. A. Raymond, Democracies, Disputes, and Tird Party Intermediaries, Journal of Confict Resolution, 1994, 38(1), pp R. W. Cox, Social Forces, States and World Orders: Beyond International Relations Teory in R.O. Keohane (ed.), Neorealism and its Critics, New York: Columbia University Press, 1986, p. 204.

205 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 205 Democratic Peace: A Feasible Solution or a Political Trojan Horse? At this point we will concentrate our analysis on a theoretical review of the D.P.T. Te majority of theoretical studies on D.P.T follow either a historical course of analysis or they base their conclusions on various statistical and empirical results. Nevertheless, is it possible to reach widely accepted conclusions through the above-mentioned routes of theoretical analysis? Te perplexing phenomenon of war troubled humanity well before the establishment of the Westphalian system, which studies the human presence on earth from the frst organised societies until today. Nevertheless, the above assertion is not enough by itself to prove the pivotal signifcance of war in the formation of contemporary structures, in both domestic and international organizational processes. On the contrary, our argument is supported by the fact that a large number of scholars from classical antiquity until the present day approach war either as a phenomenon able to alter the systemic balance of power [23] or as an operational instrument, which can reinforce state s sovereignty [24]. Research on War has become the search for the Holy Grail in the discipline of the I.R. theory [25]. Te traditional paradigm sees war as a direct outcome of human 23. Tucydides Peloponnesian War is the not only the historical narration of a major confict between Athens and Sparta, but rather a theoretical approach over the perplexities of hegemonic war upon systemic balance of power. Te Peloponnesian war infuenced, directly or indirectly, every city-state of the era, thus greatly modifying the socio-economic and political evolution of the Hellenic sub-system in the decades that followed the Spartan victory over the Athenian democracy. See also R. Gilpin, Te Teory of Hegemonic War, Te Journal of Interdisciplinary History, 1988, 18(4), pp Machiavelli supports the view that it is the task of the sovereign to decide about fundamental questions of the state s existence, such as war or peace. War, he suggested, is essential to sovereignty either as a mean in order to protect it or as an apparatus in order to expand it over other territories. See for example: F. Maiolo, Medieval Sovereignty: Marsilius of Padua and Bartolus of Saxoferato, Delf: Eburon Academic Publishers, 2007, p War has been one of the most popular themes for I.R. Teory. Either as a perplex phenomenon of systemic dimension (for example: M.I. Midlarsky, Systemic War ad Dyadic Wars: No Single Teory, International Interaction, 1990, 16(3), pp K.N. Waltz, Man, the State and War: A Teoretical Analysis, New York: Columbia University Press, 2001, rev. ed., pp ), a direct result of human conduct (St. P. Rosen, War and Human Nature, Princeton, N.J: Princeton University Press, 2005), a product of the continuous security dilemma between the states (B.R. Posen, Te Security Dilemma and Ethnic Confict, Survival, 1993, 35(1), pp.27-47), or due to the security dilemma which is caused by the self-help nature of the international system (R. Schweller, Neoliberalism s Status Qo Bias: What Security Dilemma?, Security Studies, 1996, 5(3), pp ). Undoubtedly, all of the above atempts to explore the origins of the war phenomenon have a share of merit in I.R. Teory. Conversely, manichaeistic approaches based on gender or race arguments (see for example: J. S. Goldstein, War and Gender: How Gender Shapes the War System and

206 206 Spyridon N. Litsas nature. Human beings are, by nature, antagonistic and aggressive, hence the sociopolitical structure, resulting from human achievement, which favours discord and combative readiness. Hans Morgenthau, a central fgure in the school of classical realism, suggests that politics like society in general, are governed by objective laws that have their roots in human nature [26]. He also shares the Nietzschean view that human nature is fundamentally evil and driven by the lust for power [27]. Additionally, when it comes to the interpretation of the war phenomenon, the traditional paradigm also goes beyond anthropological characteristics. It lays the foundation for a wider theoretical dialogue regarding the role of the state, its continuous quest for power, its ontological existence and survival etc. Tis can be clearly seen by analysing the theoretical legacy of Tucydides. Tucydides most signifcant contribution in the theory of International Relations is the security dilemma. For example, the fundamental cause of the Peloponnesian War was Sparta s resentment at Athens strengthening [28]. All kind of measures that are taken by a state in order to reinforce the level of its power automatically reduces another state s level of power [29]. Tis discordant correlation arises from the fact that a state cannot possibly obtain an absolute amount of power in the international arena. Rather, the amount of power a state secures is analogous to the level of power that another one holds. As Kenneth Waltz characteristically states: Power is estimated by comparing the capabilities of a number of units. Although capabilities are atributes of units, the distribution of capabilities across units is not. Te distribution of capabilities is not a unit atribute, but rather a system wide concept. [30] Trough this lucidly given description of the relative nature of power the only valid option that is given to a state whose power is threatened is war. War involves the violent cessation of the strengthening of an opponent. It was in this specifc situ - ation that it has been used frequently in the past, such as in the Peloponnesian War, the Arab-Israeli War of 1967, or the well-known Six-day War. It can be thoroughly supported that the security dilemma is based on the anarchic and antagonistic nature of the International System. Tis dilemma is compounded by the fundamental principle of uncertainty, which determines the behaviour of a state towards the political Vice Versa, Cambridge: Cambridge University Press, 2001) ofer a rather simplistic and normative approach. 26. H.J. Morgenthau, Politics Among Nations, New York: McGraw Hill, 2005, 7 th ed., p U. Enemark Petersen, Breathing Nietzsche s Air: New Refections on Morgenthau s Concept of Power and Human Nature, Alternatives, 1999, 24(1), pp Te Landmark Tucydides: A Comprehensive Guide to the Peloponnesian War, ed. by R. B. Strassler, New York: Touchstone, 1996, pp. 1.88, J.H. Herz, Idealist Internationalism and the Security Dilemma, World Politics, 1950, 2(2), pp K. N. Waltz, Te Anarchic Structure of World Politics in R.J. Art and R. Jervis (eds.), International Politics: Enduring Concepts and Contemporary Issues, New York: Pearson & Longman, 2008, 9 th ed., p. 38.

207 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 207 agenda and objectives of another one. In this case we accept the Tucydidian argument that the security dilemma is the main origin of war; and if we consider that the security dilemma is the outcome of the international structure then these can only lead us to the following conclusion: the type of government a state chooses to adopt cannot be a counterpoise to the systemic structure of the international arena. Additionally, it cannot lead a state, especially a Great Power, to halt its aspirations regarding the maximization of its power. As long as war continues to be the continuation of politics by other means [31] then a collision between two states remains an issue of the redistribution of power on the international level; a political phenomenon that has a systemic rather than domestic reasoning. At this point it is critical to mention that direct democracy, as was adopted in the city-state of Athens during the classical era, functioned as a source of amplifying Athenian involvement in the Peloponnesian war [32]. However the Athenian hegemonic aspirations against Sparta were not formed by the style of governing but by the idiosyncratic tendency of every Great Power to maximize its power. Direct democracy, that is, the equal involvement of all male citizens in the daily political life of Athens, enhanced and reinforced Athens hegemonic prospects. Nevertheless, it did not cause the Peloponnesian war because, as we have already seen, the primary reason for this systemic war can be found in the security dilemma created by Athens toward Sparta s impulsiveness. Te security dilemma is the main source of the war phenomenon. It occurs when a Great Power, in its efort to accumulate more power, challenges the existing balance of power in the international system. In this context, the Great Power functions purely as a revisionist element. Te violent response of other states comes as a habitual task of safeguarding their own ontological existence. Revisionism, a behaviour that distinguishes Great Powers sense of fundamental insecurity, is not the product of the post-westphalian balance of power, but a constant reality of International 31. Te conceptual framework of this well-known phrase of Carl von Clausewitz should not be seen only as a rational evolution of strategic analysis. Tis phrase can be linked with the Aristotelian dialectic regarding morality in peace and war: if virtue is the capacity of conferring benefts, then the greatest virtues must be those which are the most useful for the others, and, for this reason, justice and courage are the most honoured; for the later is useful to others in war, and the former in both war and peace. E. Garver, Confronting Aristotle s Ethics: Ancient and Modern Morality, Chicago: University of Chicago Press, 2006, p See: A. H. M. Jones, Te Athenian Democracy and its Critics, Te Cambridge Historical Journal, 1953, XI: pp See also: J.G. Zumbrunnen, Silence and Democracy: Athenian Politics in Tucydides History, University Park, PA: Te Pennsylvania State University Press, 2008.

208 208 Spyridon N. Litsas Politics since the dawn of time [33]. Tis is why its consistent objective is self prevalence in the face of other antagonistic elements in the international arena. Another fundamental factor regarding the origins of war is the anarchic nature of the international system. Tis is not a morphological feature of the international arena but rather a result of the lack of a constant capable of resolving the disputes arising in interstate relations. According to Kenneth Waltz: Wars occur because there is nothing to prevent them...in the absence of a supreme authority there is then the constant possibility the conficts will be setled by force [34]. War also plays an instrumental role for the survival of the states. Clausewitz s commonly known phrase that war is merely a continuation of politics through other means is not an indication of so-called militarism, but the most convincing proof that states are rational actors, adjusting themselves to the systemic conditions of the International environment. For the war to maintain its functional role, it is important to serve, in a pragmatic way, the political interests and necessities of the state, rather than an ill-considered and uterly unnecessary hyper-chauvinistic ego. Te primary political aim of every state in the international arena is its survival beyond any form of material or immaterial sacrifce. Since the war phenomenon is not the outcome of domestic political developments and socio-political ideologies, how then can D.P.T generate its pacifstic objectives? If there is agreement that the governing system could begin or prevent war, then we should ask ourselves why a war between Britain and Germany, for example, did not break out in 1933 when Adolf Hitler and his party rose up in power with the declared political objective of abolishing the Weimar Republic. Additionally, if we assume that the governing system of a state is the driving force behind the formation of friendly or unfriendly relations among the states [35] then we should also question the Sino- American rapprochement during the Cold War era. Finally, if we embrace the view 33. For example Jason Davidson defnes revisionism as a preference for changing the international distribution of goods including, but not limited to, territory. It is also the willingness to incur costs in pursuing that preference. J.W. Davidson, Te Roots of Revisionism: Fascist Italy, , Security Studies, 2002, pp Similarly, see also J. Legro, Rethinking the World, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2005, p. 10. On the other hand, Mearsheimer holds the argument that every Great Power is a revisionist element since, in order to survive, it has to strive for becoming at least a regional hegemon. For example this position becomes apparent in Mearsheimer s approach regarding China: a wealthy China would not be a status quo power but an aggressive state determined to achieve regional hegemony. Tis is not because a rich China would have wicked motives, but because the best way for any state to maximize its prospects for survival is to be the hegemon in its region of the world. J.J. Mearsheimer, Te Tragedy of Great Power Politics, p See also an approach that explores the interconnectivity between status quo revisionism of the Great Powers and the realist paradigm: St. Chan, Realism, Revisionism and the Great Powers, Issues and Studies, 2004, 40(1), pp K. Waltz, Man, the State and War, p. 232.

209 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 209 that the governing system can function as a corner stone for the formation of an alliance, then we should wonder how it is possible for Saudi Arabia, a state that promotes Islamic theocracy from the Sunni doctrinal point of view and bases its sovereignty on Sharia Law, to be the closest ally of the United States inside the Arab World [36]. From the aforementioned, there is a general conclusion that should be considered as a crucial methodological boundary between the disciplines of political science and International Relations theory. It is indisputable that the governing system of a state has the ability to determine its own bureaucratic system and deeply infuence the social structure, economic capabilities, and domestic political stability, among other things. On the international level, however, the governing system cannot surpass the systemic limitations of the anarchic structure of the International arena and the antagonistic state of afairs that prevail between the states. Te main reason for this inability has to do with the diferent nature of the implementing policies on the domestic and international level of analysis, respectively. In this case, the governing system emerges as a key factor in formulating international relation. Tis is a clear and perilous atempt to destroy the ontological existence of the state and it evolves into a revolutionary objective for the establishment of a global homogeneity, according to the well-known revolutionary tradition analysis of Martin Wight [37]. It is both an empirical and theoretical fact that the governing system cannot afect the economic interdependency among states. Tis is based solely on the reinforcement of national interest and does not take into account either political ideologies [38] or the notion of collective security, which is mainly based on a state s capacity to obtain hard power [39]. More specifcally, the governing system of a state cannot substitute, or serve as an alternative for the most important aims of a nation state in the international arena. Tose aims are the acquisition of power and the guaranteed survival of the state. At this point, it is important to open a parenthesis in order to note the impressive reappearance of the term national interest in the western political vocabulary of the 21 st century. In spite of various constructivist eforts to argue that national interest is of no importance in 21 st century international politics, during the 35. Alexander Wendt, for example in Anarchy Is What States Make of It: Te Social Construction of Power Politics, International Organization, 46(2), pp supports the view that common governing systems project collective identities that may bring states and their societies closer. 36. See for example: R. Bronson, Understanding U.S.- Saudi Relations in P. Aarts and G. Nonneman (eds.), Saudi Arabia in the Balance: Political Economy, Society, Foreign Afairs, New York, New York University Press, M. Wight, International Teory: Tree Traditions, Leicester: Leicester University Press, new. ed. 38. M.I. Midlarsky, Paradoxes of Democracy in M.I. Midlarsky (ed.), Inequality, Democracy, and Economic Development, Cambridge: Cambridge University Press, A. Orakhelashvili, Collective Security, New York: Oxford University Press, 2011.

210 210 Spyridon N. Litsas current international economic recession, leaders of powerful Western states have contradicted these constructivist views and have made use of theoretical arguments from the realist approach. For example, in a 2009 New York Times interview, German Chancellor Angela Merkel stated that: International policy is, for all the friendship and commonality, always also about representing the interests of one s own country. [40] From a theoretical perspective, D.P.T seems incompatible not only with the systemic features of the international arena but also with the structural functioning of states. However, in a case where a Great Power applies this theory as foreign policy doctrine, then D.P.T is no longer a mere theoretical fallacy, but a political instrument used to maximize infuence within the international arena. Tis form of implementation can be achieved by one of the two following ways: either a state will voluntarily adopt D.P.T theory, as a direct result of the implementation of a bandwagoning policy or as the product of a violent coercion coming from the side of the powerful element towards the less powerful one. Tis is the ultimate manifestation of a revisionist political agenda that pits a more powerful faction against a weaker one. In this second example we come across an apparent case of animus dominandi which shapes the behaviour of every state in the international arena, while it also dictates the international political agenda of every Great Power accordingly [41]. We have already mentioned that the D.P.T. is an invention primarily developed by American I.R. theorists. Troughout its history, the United States has made extensive use of moral arguments to create a sense of idealistic superiority from the rest of the international system. Henry Kissinger s view concerning the way in which the United States understands its presence in the International System ofers a good example. He states that the United States foreign policy is characterised by idealistic interventionism that appears as an ethical crusade for the enforcement of American values throughout the world [42]. At this point it is vital to mention that eforts to construct a framework of moral superiority in the collective conscience are not an American innovation. Almost every hegemonic power developed a similar stance, both as an instrument to achieve domestic political legitimization for their expansionist aspirations, and as a 40. As cited in N. Kulish and J. Dempsey, Merkel is set to Greet, and then Resist, Obama, New York Times, March 30, 2009, p. A Te concept of animus dominadi is being presented by Nietsche ( F. Nietsche, Beyond Good and Evil, R.J. Hollingdale (trns.), London: Penguin Books, 1990, p. 193) as a form of an almost normative suppression through exploitative implementations: Life itself is essentially appropriation, injury, overpowering of the strange and weaker, suppression, severity, imposition of one s own forms, incorporation and, at the least and mildest, exploitation... For a thorough theoretical analysis with a blend of animus dominadi and total war see: C. Craig, Glimmer of a New Leviathan: Total War in the Realism of Niebuhr Morgenthau and Waltz, New York: Columbia University Press, 2003, pp See also: H.J. Morgenthau, Scientifc Man vs. Power Politics, Chicago: University of Chicago Press, H.A. Kissinger, Refections on a Partnership: British and American Atitudes to Postwar Foreign Policy, International Afairs, 1982, 58(4), pp

211 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 211 moralistic ploy to diminish any possible reaction toward their aspirations from the international sphere. For instance, Napoleon s France projected the ideology of antiaristocracy in order to justify the advancement of the French army in the European continent [43]. Britain projected the conviction of being the global civilizer and a fair ruler by insisting that all its colonial subjects enjoyed a protected and prosperous life. Tis was done to justify and then maintain an imperial status on which the sun never sets [44]. Nazi Germany projected the horrendous ideology of Aryan superiority in order to veil German aspirations for global domination [45]. Last but not least, the Soviet Union promoted the ideological myth of the social harmony of the proletariat in order to justify expansion into the Caucasus afer the overthrow of the Tsarist regime in Russia. Tis same ideology was also promoted by the Soviet Union in Central Europe afer World War II [46]. D.P.T represents the American version of those atempts. Nevertheless, it is necessary to diferentiate the theoretical approach of American academia from that of the American politicians. For example Bruce Russet and John Oneal argue that Liberal Democracy, interdependence [47] and international organizations promote the peace- 43. See for example: A. Cassels, Ideology and International Relations in the Modern World, London: Routledge, 1996, pp D. Armitage, Te Ideological Origins of the British Empire, Cambridge: Cambridge University Press, M. Geyer, Restorative Elites, German Society and the Nazi Pursuit of War in R. Bessel (ed.), Fascist Italy and Nazi Germany: Comparisons and Contrasts, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, pp See for example: G. Gorodetsky, Te Formation of Soviet Foreign Policy: Ideology and Realpolitik in G. Gorodetsky (ed.), Soviet Foreign Policy, , London: Routledge, 1994, pp Interdependence is a systemic phenomenon and this can be analyzed through a series of defning approaches. Peter De Wilde defnes interdependence as the existence of independent social actors, who wish to preserve their identity, but who are also structurally afected by one another s behavior (P.J. De Wilde, Saved from Oblivion: Interdependence Teory in the First Half of the 20 th Century, Aldershot: Darthmouth Publishing Co., 1991, p. 17). Robert Keohane and Jospeh Nye Jr. defne it as referring to situation characterized by reciprocal costly efects among countries or among actors in diferent countries (R. O. Keohane and J. Nye Jr., Power and Interdependence: World Politics in Transition, New York: Addison-Wesley Longman, 2001, 3 rd. ed.). Andrew Hanami describes interdependence not as structure but as a manifestation and result of structure. What has been considered as the recent rise in interdependency around the world is actually the rise in worldwide interactions, which frequently lead to interconnectivity. Increased interconnectivity can result from such increased levels of international interactions, but this is not interdependence. (A.K. Hanami, Structural Realism and Interconnectivity in A.K. Hanami (ed.), Perspectives on Structural Realism, New York: Palgrave Macmillan, 2003, p. 205). Last but not least Stephen Kranser portrays interdependency as a an inherent, a logically necessary, aspect of an international system composed of sovereign States (St. Kranser, Economic Interdependence and

212 212 Spyridon N. Litsas ful co-existence between the states [48]. However, American politicians, primarily during Clinton s and George Walker Bush s administrations, argue that global peace and prosperity can be established only through the spread of liberal democracy all over the world. Nevertheless, moralistic arguments cannot disguise the genuine political objectives of the United States. Te U.S. is the undisputed western peripheral hegemonic power and it aspires to expand its dominance throughout the International System. Tis, as we have already mentioned before, does not constitute an innovative course of action, or reveal a unique American egocentrism. It is rather a typical func - tion of a Great Power in order to achieve its upgraded role in the international arena and, at the same time, confront any kind of threat to its peripheral primacy. As it can be understood, the main objective of Democratic Peace is not the radical modernization of the International System through a crusade for the establishment of democracy, but rather through the decisive elimination of any kind of opposition or threat to its hegemonic might, without, however, facing the risk of being accused of being a ruthless and immoral despot. It could be seen that D.P.T. is the Trojan Horse of the 21 st century used by the United States, not only for conquering the enemy s castle, but also for preserving the archetypal image that the U.S. has projected within the Western world since the nation s birth on July 4, Te veiling of the United States hegemonic objectives under the moralistic guise of the D.P.T could initially be perceived as unnecessary. Why, afer all, does the superpower feel the need to cover its hegemonic objectives under such a utopian theory? Tis question can be answered by observing the structural function of the International System. A clearly revisionist endeavour can generate serious reactions, both within the western world and in the rest of the International system, which would place the United States at the mercy of such upheaval. Tis could occur either by the creation of counter balancing antihegemonic coalitions, or by the gradual disintegration of NATO into a marginal alliance with limited capabilities of intervention. In other words, the U.S. would plainly reveal its political agenda and its idealistic facade would be demolished. Tis, in turn, would jeopardize the position of the U.S. on the International scale of power and would force longtime and traditional allies to take opposing positions against the U.S. [49]. As a result, it can be concluded that D.P.T cannot possibly exceed the systemic limitations of the international system. No hegemony has ever managed to bypass the anarchic and antagonistic structure of the international system and become a supreme global imperium. Nevertheless, even in a limited geographical area, where a peripheral hegemony has succeeded to impose its dominance, there have been dis- Independent Statehood in R.H. Jackson and A. James (eds.), States in a Changing World: A Contemporary Analysis, New York, Oxford University Press, 1993, p J.R. Oneal and B. Russet, Triangulating Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, New York: W.W. Norton & Co., J.G. Ikenberry, America a Imperial Ambitions in R.J. Art and K. N. Waltz, Te Use of Force: Military Power and International Politics, Lanham: Rowman & Litlefeld Publishers, 2004, 6 th ed.

213 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 213 putes; either in the form of social revolts against the ruling administration, or in the form of national claims by ethnic groups for their independence or self-determination. Consequently, the elimination of the war phenomenon is not the main precondition for D.P.T to function properly. Certainly war can be a source of destruction for any state, regardless of its size or capacity for power. However, war is a human invention and a direct result of the structure of the international system. Terefore, it is clear that when a Great Power aspires to establish the D.P.T, then its fundamental objective cannot be the elimination of the war phenomenon but, rather, the decisive invalidation of the International System as a mechanism for international relations. Te pivotal objective of the D.P.T. is not to establish liberal democracy as the ultimate element that connects states so that they do not wage war o one another. Such an objective is utopian and cannot eradicate the central role of national interest in the political designs of every state. If this was the case, in order for the war phenomenon t be eliminated, national interests would have to cease to exist as well. Consequently, the international system would cease to exist as well, since a nation-state without the will and ability to safeguard its national interests becomes like the Flying Dutchman, a ghost ship that can never make port. It no longer resembles the Westphalia paradigm of the modern era. Te International System would be abolished, then the hegemonic power would be able to elevate its power from the sub-systemic to the global level, since the systemic limitations would no longer exist. Terefore, we can now fully support the view that Democratic Peace is a qualitative political method that seeks to eradicate the states ontological existence and replaces it with a new homogenized global structure. Today, D.P.T is considered to be a descendant of international cosmopolitanism, which some scholars link with so-called progressive ideological beliefs [ 50]. Te aforementioned illusion, that humanity will be beter of without the cultural and political diversity of the westphalian system, is based on a crucial misconception that war, as a phenomenon, will cease to exist if the anarchic and antagonistic nature of the international system is abolished. Nevertheless, if we overcome the dubious utopianism of the D.P.T and focus on the selected methodology concerning its implementation, we will understand that D.P.T is the main source of militarism in the 21 st century. Not only because it is almost impossible to modify a state s international behaviour by making considerable changes to domestic policies but also because democracies are war-prone [51]. 50. See for example: D. Harvey, Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom, New York: Columbia University Press, Ch. Daase, Democratic Peace-Democratic War: Tree Reasons Why Democracies are War-prone in A. Geis and L. Broth (eds.), Democratic Wars: Looking at the Dark Side of Democratic Peace, New York: Palgrave Macmillan, 2006.

214 214 Spyridon N. Litsas U.S and Democratic Peace Teory As we have already mentioned, in the post Cold War era, the idea of promoting a Democratic Peace zone was advanced from the level of a mere ideological source of diferentiation between the United States and the USSR, to an extensive political and military operation. However paradoxical this may sound, the United States aspiration to enforce democracy has actually caused the most signifcant military conficts of the post- Cold War era. Te Belgrade bombing in 1999 by U.S. Stealth aircrafs took place, according to ofcial American statements, due to Milosevic s autocratic regime that carried out ethnic cleansing against the Albanian population in Kosovo [52]. However, while the United States was mobilizing its hard power apparatus by condemning Serbia to a long period of international isolation and domestic underdevelopment, the White House was ofering its full support to the Kosovar separatists of U.C.K, whose democratic credentials can be highly contested [53]. In the case of Iraq and Afghanistan, D.P.T was used to control the region afer the collapse of Sadam Hussein s Baathic rule in Iraq and the collapse of the Taliban in Afghanistan. Tis double democratization process is considered to be an essential political development for local societies and a major step to fll the political gap afer the fall of the two aforementioned autocratic regimes. In the case of Serbia, Liberal Democracy s imposition produced the desired outcomes for the White House. Yet, this was not because the Serbian community suddenly discovered the positive aspects of liberal democracy, but because the Serbian majority understood that there was no other way to stabilize the state and repair diplomatic relations with other Western states. However, the Iraqi and Afghan cases are diferent from Serbia. Te violent enforcement of democracy in Iraq and Afghanistan has not produced the desired results. Te American army departed Iraq leaving behind a dubious peaceful co-existence between the Sunni and Shia population. Lef in power was also a weak central government trying unsuccessfully to imitate western civic democratic methods. In Afghanistan the Taliban has not only re-emerged across the eastern borders of the state, but has also managed to be a constant threat to Pakistan. So, is liberal democracy a political opulence that can only function in the western world? Te answer is no. European states such as Spain, Portugal and Greece, which had turbulent political histories during the 20 th century, today constitute ideal examples of liberal democratic regimes. It is this author s view that the political history of a state does not infuence its civic present or future. Societies have the power and the ability to bypass historical determinism and choose their own best solution. Tak- 52. Ch. Layne, Blunder in the Balkans: Te Clinton Administration s Bungled War against Serbia, Cato Institute, Washington, 1999, Policy Analysis no. 345 ( 53. Ch. Papasotiriou, Te Kosovo War: Kosovar Insurrection, Serbian Retribution and Nato Intervention, Journal of Strategic Studies, 2002, 25(1), pp For a thorough approach regarding the wider perplexities that the Kosovo Qestion created for South Eastern Europe see: A. Tziampiris, Kosovo s Final Status and the Issue of Greater Albania, Defensor Pacis, 19, pp

215 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 215 ing into consideration the aforementioned examples, can we presume that Iraq and Afghanistan would follow the same course of domestic political re-organization? Once again the answer is negative. From a constructivist point of view there is neither a historical nor ideological connection between today s Afghan and Iraqi conscience and liberal democratic principles, since the historical past infuences the political present and future of a state [54]. However, this view is not sufcient. I support the position that Iraq and Afghanistan could not adopt liberal democracy, since both domestic political sceneries are being dictated by an equally powerful socio-political element: Islam. In other words, it is not the historical past of the two states that shapes their future in the international arena, but the collective choices being made due to religion and cultural social conditions of a metaphysical structure. Islam is not simply a world religion. It is primarily a collective ideology with a rather developed political and doctrinal theory concerning social organization. Te indisputable dominance of Islam at the centre of the Muslim world eliminates any atempt at domestic ideological and political pluralism, or of harmonious co-existence with contrasting socio-political models such as liberal democracy. Te entire process of democratizing the two aforementioned Islamic states goes beyond the utopian ideal of voluntarily acceptance of Western values, an idealistic point of view that vividly resembles the Catholic Church s arguments at the time of the discovery of the New World. Te unwillingness of these Islamic states to voluntarily accept democracy makes war the only realistic option for the U.S. to impose power. In reality, no one can really support the view that the NATO atack against the Taliban regime was an irrational action. Te Taliban is one of the most totalitarian regimes that humanity has ever witnessed and had almost identical methods of imposing its political presence as the notorious Khmer Rouge. Nevertheless, the NATO invasion of Afghanistan was not a humanitarian venture, but was motivated by the Taliban s alliance with Al Qaeda terrorists. In order for this radical regime to be defeated, an ordinary military invasion was not sufcient. Te primary objective for NATO and, in particular, the United States was the complete reformation of Afghanistan s socio-ideological and political foundations. Te situation is similar in Iraq. Te objective in Iraq was not solely the overthrow of the Baathic regime of Sadam Hussein, nor was it control of Iraq s oil deposits by Western companies. Te primary objective, rather, was to install basic western socio-political values in Iraq. Tis would lead Iraq in an entirely diferent direction in the sub-system of the Middle East. On both occasions, the United States chose to wage war. On a primary level, the goal was to eliminate the political risks to Western interests. However, on a secondary level, the main goal was transformed into an undisguised atempt at altering the domestic structure of the aforementioned states in accordance with U.S. preference. War, in the second case, abandons the self-restraining Clausewitzian logic as an al- 54. For this kind of a constructivist approach see: R. Ned Lebow, A Cultural Teory of International Relations, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

216 216 Spyridon N. Litsas ternative way of achieving political goals. Te very essence of the aforementioned dimension of war eliminates any form of rational application and, as a result, leads directly to military action. Terefore, it can be clearly supported that the D.P.T, on one hand, and militarism, on the other, develop a close ideological and empirical connection since neither is addressed directly in American foreign policy [55]. From the above it can be said that the D.P.T is a political weapon used by a Great Power, to accomplish its hegemonic objectives. Tis qualitative course of action promoted by the U.S. since the Cold War ended has been the primary source of militarism in the 21 st century, as the wars in the Balkans and the Middle East clearly show. Inevitably, Democratic Peace leads to Democratic War and constitutes the ultimate atempt at imposing radical changes in the domestic socio-political structure of a state. As Geis et al argue: As long as democracy is promoted by peaceful means of cooperation and voluntary assistance, one might not object to such a foreign policy strategy. If regime change is to be achieved by force as in the Iraq war 2003, however, the fip side of the democratic peace, namely a democratic war becomes obvious. Unfortunately, the notion of a democratic peace lends itself to being employed as an ideological underpinning for liberal-expansionist policies. Under the guise of promoting a seemingly universalist idea of democracy and freedom, some of the powerful Western democracies arrogate to themselves the right to pursue a liberal mission. [56]. Is Democratic Peace Morally Acceptable? Tis question is misleading and therefore entirely rhetorical. Tis is because, as we have previously asserted, D.P.T is actually widely used by the United States as a tool for promoting political objectives in the international arena [57]. Tus, the more appropriate question at this point would be: is the United States desire to maximise its hegemonic power is a moral quest or an immoral crusade? I support the view that morality can neither defne the political choices of a state in the international arena nor can it portray, in a qualitative form, the eforts of a hegemonic power to secure its 55. J. Sterling-Folker, Te Emperor Wore Cowboys Boots, International Studies Perspectives, 2008, 9(3), pp A. Geiss, L. Broth and H. Muller, From Democratic Peace to Democratic War?, Peace Review, 2006, 19, p In general it can be said that American foreign policy makes use of the concept of morality as a methodological apparatus in order to achieve diplomatic goals. Various analysts clearly afected by the teachings of Tomas Paine promote the view that this is a genuine reaction of the US towards crises and hardships in the international arena. See for example: R. McElroy, Morality and American Foreign Policy, Princeton: Princeton University Press, Within the context of Tomas Paine s legacy regarding the defense of human rights, humanitarian intervention in the Tird World etc. see: K. M. Jensen and E.P. Faulkner (eds.), Morality and Foreign Policy: Realpolitik Revisited, Washington: United States Institute of Peace, 2005.

217 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 217 survival through maximizing its power. Tis is because morality is not a so-called perpetual social principle, but a relative one under the direct infuence of periodic so - ciological conceptions and misconceptions. In every historical period, morality is transformed to a great extent by the social trends and collective perceptions of that specifc era and it dictates the domestic developments of organized societies [ 58]. However, this cannot be said for the anarchic and antagonistic structure of the International System. If someone, for example, during the Dark Ages had supported the argument that Jesus Christ had an intimate connection with Mary Magdalene, he likely would have been burnt at the stake as a heretic. Today, however, if a gifed author, such as Nikos Kazantzakis or Dan Brown, presents a novel about Jesus Christ, St. Mary Magdalene and their alleged descendants, he can become a very successful and prominent member of the western society. Nevertheless, states in the international arena are obliged to function rationally and not morally. Tis is due to the fact that, on the one hand, morality is not an unchanging or necessarily common ideal for humanity. Morality takes on various forms for human societies and it is also uterly dependent on historical and societal development. What used to be immoral during the past is a social trend today, and vice versa. In addition, morality does not dictate international relations, because the quest for power cannot be combined with the quest for immaterial aspects of self-existence. Due to the aforementioned theoretical inconsistency of the concept of morality, the only way states can function morally in the international arena is to operate rationally [59]. In other words, states main moral burden is to safeguard and protect their national interests against their adversaries. Tis can be accomplished primarily through the maximization of the state s power, since power is the main element that most directly defnes the international status quo. Taking John Mearsheimer s theoretical stance regarding the Great Powers constant motivation to change the international distribution of power in their favour [60], the United States atempts to apply the D.P.T as a political trend in the 21 st century international politics is a well-expected development. As Jefrey Taliaferro quite rightly states: All states strive to maximize their power relative to other states because only the most powerful states can guarantee their survival. Tey pursue expansionist policies when and where the benefts of doing so outweigh the costs. States under anarchy face the ever-present threat that other states will use force to harm or conquer them. [61] 58. For an analysis disconnecting morality from policies regarding human rights see: B. Tibi, Islamic Law/Shari a, Human Rights, Universal Morality and International Relations, Human Rights Qarterly, 1994, 16(2), pp Regarding the use of morality as an oxymoronic rationale for the beginning of war see: D. Chandler, Constructing Global Civil Society: Morality and Power in International Relations, London: Palgrave Macmillan, A. Kydd, Sheep in Sheep s Clothing: Why Security Seekers Do not Fight Each Other, Security Studies, 1997, 7(1), pp J.J. Mearsheimer, Te Tragedy of Great Power Politics.

218 218 Spyridon N. Litsas In contrast, the wide support of other states towards the U.S. political agenda is irrational. By supporting U.S. initiatives around the implementation of the D.P.T., states, along with their political and economic elites, simply bring the end of their ontological existence one step closer. As Hobbes accurately states in Leviathan, the establishment of the state system decisively halts the appearance of the ultimate militaristic phenomenon for humanity, that of bellum omnium contra omnes [62]. Tis means that any atempt to eradicate, or even diminish, the status of the Westphalian system only brings closer the realization of this most extreme militaristic phenomenon. Such a backlash would elevate the frequency of organized violent disputes on the domestic and international level. Wars would become the continuation of cultural and behavioural incidents. In this homogeneous global reality brutality would emerge as the only pragmatic option to safeguard individual or collective existence. Terefore, the proper question is not whether the United States ambitions are moral. Such a dilemma is clearly of litle importance, and any atempt to answer it would remove the discussion from the sphere of international relations theory, thus leading the scholar into a labyrinth of utopian subjectivity. Nonetheless, it is essential to mention one more time that states enforcing of hard and sof power is completely rational, due to the systemic conditions that states face. Tis enforcement of power would lead to the establishment of a multipolar international system, which would counter-balance the hegemonic objectives of the U.S., or of any other peripheral hegemony, and would remove D.P.T from the framework of international politics. Undoubtedly, a multipolar world would increase the level of international antagonism, especially between the Great Powers. However, such a development could counterbalance and contain their hegemonic political agendas. Furthermore, a multipolar international system could function in favour of those states of lower and middle status, since bipolarity and unipolarity limit their options concerning the course of action they will adopt in a more hierarchical international environment. Last but not least, it is important to remember that any international modus operandi that functions in favour of the gradual decrease of antagonism between states erodes states ability to safeguard their self-existence. Tis ofers a great opportunity to rogue elements to appear in the most vicious way. Islamic fundamentalism, which is expressed today through the terrorist activities of Al Qaeda, constitutes a defning example. Conclusion Although D.P.T is deeply infuenced by Kant s Perpetual Peace, it does not constitute its continuance. It is a well-orchestrated atempt to cover the United States hege- 61. J. Taliaferro, Security Seeking Under Anarchy: Defensive Realism Revisited, International Security, 2000/01, 25(3), p For an analysis regarding the negative infuence of bellum omnium contra omnes in state sovereignty see inter alia: L. Bonanate, Ethics and International Politics, London: Polity Press, 1995.

219 Democratic peace theory and militarism: the unrelated connectivity 219 monic objectives behind the veil of a benevolent cause that promises a liberal Valhalla to humanity. However, for a state to enter this promised land where peaceful co-existence and social prosperity regulate human conduct, it requires a long stay in Purgatory. Afer all, Valhalla exists only in mythology while Purgatory is a miserable reality demonstrated by such cases as Afghanistan and Iraq. As we have seen, the origins of war are purely systemic; therefore no governing system can infuence them. Te United States hegemonic objectives of transforming the international arena into a homogeneous and collective upwardly mobile system constitute the main source of militarism in the 21 st century. D.P.T is not capable of materialising its promises. Minimizing the frequency of war can only be accomplished if states provide for their survival by increasing their capacity for hard power, enhancing their alliances and generally reinforcing their active presence within the international arena. By increasing the number of powerful states in the international System, the likelihood of war is reduced because one state can counterbalance the expansionistic tendencies of another. Within this context war is a less feasible scenario [63]. War will continue to play a signifcant role in the international system since it constitutes an indispensable tool for states to achieve their political objectives. For the establishment of a safer International System the eradication of war is not a realistic option. Nevertheless, the herculean task in front of us is the establishment of an international balance of power that would decrease its rate of occurrence. Tis can be achieved, not through the implementation of the D.P.T., but through the construction of an enduring international system in which states invest in their empowerment so that they are able to provide for their survival. Te ontological existence of states can serve as a counter-balancing mechanism to hegemonic aspirations. Global homogeneity can only provoke fundamental animosities and the prospects of war of all against all. If we continue with the current state of afairs, we will guarantee the establishment of militarism in the 21 st century. 63. See for example the well known analysis: K. W. Deutsch and J. David Singer, Multipolar Power Systems and International Stability World Politics, 1964, 16(3), pp

220

221 ΛΕΞΙΛOΓΙΟ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚH ΠΛΗΡΟΦΟΡIΑ ΣΤΗΝ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓIΑ ΣΩΜAΤΩΝ ΚΕΙΜEΝΩΝ Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Abstract: This paper ahims to crhithically examhine the relathionshhip between Corpus Lhinguhisthics and termhinologhical/semanthic research, whith a parthicular focus on termhinologhical hinvesthigathion that his carrhied out for purposes of translathional documentathion, both hin a practhical and hin a dhidacthic con text. Te hintroductory secthions of the paper outlhine the role of lexhical analyshis whith the ahim to chart the systemathichity of natural languages, and presents the mahin concepts of Corpus Lhinguhisthics, as these are currently percehived and applhied hin dhiscourse analyshis at large. In addhithion, the paper presents and exemplhifes models for the termhinologhical and semanthic uthilhisathion of parallel and comparable corpora, that may be hintegrated hin the practhice and dhidacthics of spechialhised translathion. Περίληψη: Στην παρούσα εργασία εξετάζεται κριτικά η σχέση Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων (Corpus Lhinguhisthics) και ορολογικής/σημασιολογικής έρευνας, με ειδικότερη εστίαση στην ορολογική έρευνα που διεξάγεται με στόχο την τεκμηρίωση της μεταφραστικής πράξης, τόσο σε εφαρ μοσμένο όσο και σε διδακτικό πλαίσιο. Στις εισαγωγικές ενότητες, δεικνύεται ο ρόλος της λεξιλογικής ανάλυσης στην προσπάθεια για χαρτογράφηση της συστημικότητας των φυσικών γλωσσών και παρουσιάζονται συνοπτικώς οι κύριες έννοιες της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων, όπως αυτές γίνονται αντιληπτές και εφαρμόζονται σήμερα ευρύτερα, στην ανάλυση του λόγου (dhiscourse). Περαιτέρω, στην εργασία παρουσιάζονται και παραδειγματίζονται μοντέλα ορολογικής και σημασιολογικής αξιοποίησης παραλλήλων και συγκρίσιμων σωμάτων κειμένων, τα οποία μπορούν να ενταχθούν στην πράξη και τη διδακτική της ειδικής μετάφρασης. Εισαγωγή. Σύντομο εννοιολογικό και ιστορικό υπόβαθρο. Οι φυσικές γλώσσες δομούνται ως σημειωτικά συστήματα, ή αλλιώς ως κώδικες οι οποίοι οργανώνουν και περιγράφουν το νοητό, τις πράξεις και τις κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων (Chomsky 1988: 1 2). Για να αναπαραστήσουν τα συνειδησιακά συμβάντα (fahits de conschience [: Saussure 1916: 28]), οι φυσικοί ομιλητές μιας 2016 Faculty of Turkish Studies and Modern Asian Studies National and Kapodistrian University of Athens

222 222 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης γλώσσας, ανατρέχουν σε μια κοινή και πάντως κοινωνικώς αναγνωρίσιμη και παραδεκτή οργάνωση των σημειωτικών πόρων της γλώσσας αυτής. Οι πόροι αυτοί συνδιαμορφώνουν το καλούμενο γλωσσικό δυναμικό, ή αλλιώς την δυνατότητα λογογένεσης, της φυσικής γλώσσας σε κοινωνικούς τόπους ή, σε πιο συμβατικούς όρους, σε ομάδες ομιλητών με κοινά κοινωνιολεκτικά χαρακτηριστικά και συνήθειες. Δομικά μέρη και αρχές της οργάνωσης αυτής είναι: (α) τα γλωσσικά σημεία (στον γνωστό ήδη από τους Στωικούς φιλοσόφους και περιγραφέντα από τον Saussure δυισμό σημαίνοντος (μορφής) σημαινομένου (περιεχομένου), τα οποία επιλέγονται αυθαίρετα (συμβατικά, «θέσει» κατά τον Αριστοτέλη Μπαμπινιώτης 2010: 41, πβ. Μότσιου 1994: 13), και (β) η γραμμικότητα της γλωσσικής εκφοράς, με άλλα λόγια η κωδικοποίηση των γλωσσικών σημείων υπό μορφή γραμμικών αλληλουχιών, οι οποίες μπορούν, μία εκάστη, να παρασταθούν κατά τρόπο μοναδιαίο στον μηχανισμό οργάνωσης της μνήμης, της αντίληψης και της γνώσης των φυσικών ομιλητών (πβ. de Mauro 1967: hix). Η οργάνωση της γλώσσας αντιστοιχεί, τελικώς, στον συγκερασμό και στη συνάρθρωση των δύο αυτών αρχών και αποτελεί το σύστημα των δυνατών δομών των ελαχίστων γλωσσικών σημείων. Η αυθαιρετότητα καλύπτει λειτουργικά την ανάγκη διάκρισης (ή αντιδιαστολής) των γλωσσικών σημείων: καθώς η βάση ενός γλωσσικού σημείου δεν είναι απόλυτη, καθίσταται δυνατή η οριοθέτησή του έναντι των υπολοίπων γλωσσικών σημείων με τα οποία συνυπάρχει στο σύστημα της γλώσσας. Στον αντίποδα, η γραμμικότητα αντανακλά τον συνταγματικό χαρακτήρα των (γλωσσικών) οντοτήτων. Οι τελευταίες οργανώνονται διαδοχικά, σε μια κάποια γραμμική αλληλουχία, και κατά συνέπεια είναι θεωρητικώς δυνατή η αποσύνθεση των σημασιολογικών-σηματοδοτικών τεμαχίων λόγου (segments [: Saussure 1916]) σε μικρότερη κειμενική έκταση. Η κατά Saussure ισορροπία και κατά τους συνεχιστές του, μεταξύ των οποίων και ο André Marthinet, οικονομία της γλώσσας εξυπηρετούνται από την διττή αυτή συστημική οργανωτική ιεραρχία, αντιδιαστολής (opposhithivhité) ή παραδειγματικών σχέσεων, και συσχέτισης ή συνταγματικότητας (syntagmathichité). Ο συστημικός χαρακτήρας της γλώσσας, όπως σκιαγραφείται ανωτέρω, επιβάλλει στην επιστήμη της γλώσσας, και σε όλες ανεξαιρέτως τις στοχεύσεις και τα υποπεδία της, συστηματικότητα στην προσπάθεια για την περιγραφή της: «[α]κόμη και αν το αντικείμενο της μελέτης δεν αφορά ευθέως στο σύστημα, αλλά μόνον εν μέρει ή έστω σε μικρό βαθμό, πρέπει πάντοτε να αντιμετωπίζουμε το μέρος εν σχέσει με την [γλωσσική] ολότητα αυτή, η οποία και του προσδίδει την αξία του, ή ακόμη και σε σχέση με ολόκληρο το σύστημα της γλώσσας, αν στόχος μας είναι η μελέτη να είναι ολοκληρωμένη» (de Mauro 1967: hix-x). Σε απλούστερους όρους, η κατανόηση και περιγραφή του γλωσσικού φαινομένου, ακόμη και στις πιο λιτές και κοινωνικώς παγιωμένες εκφάνσεις και πραγματώσεις του, προϋποθέτει την ουσιώδη παραδοχή ότι η γλώσσα, στην γραπτή και προφορι

223 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 223 κή της μορφή, διαμορφώνεται εν χρήσει, σε ομόγλωσσες ανθρώπινες κοινότητες και στοχεύει στην κάλυψη κοινότοπων αναγκών επικοινωνίας στο πλαίσιο των κοινοτήτων αυτών [1]. Η επιστήμη της γλώσσας, στη σύγχρονη εκδοχή της, διερευνά (ή, ορθότερα, επιχειρεί να διερευνήσει) εμπειρικά τις εκφάνσεις και τις διακυμάνσεις, τις παραδειγματικού τύπου οριοθετήσεις και τις συνταγματικής διάρθρωσης αλληλουχίες των δομικών στοιχείων, στο εσωτερικό των γλωσσικών πράξεων. Η γλωσσική επιστήμη είναι εξοπλισμένη πλέον με ένα ισχυρό, όσο και ακόμη εν πολλοίς ανεξερεύνητο, εργαλείο: τα εκτενή κειμενικά δεδομένα, ή σώματα κειμένων. Η περιγραφική μελέτη του γλωσσικού φαινομένου, διαχρονικά, αντλεί τα δείγματά της από κειμενικά δεδομένα και επιχειρεί, κατά κανόνα μέσω εμπειρικής γενίκευσης, να διατυπώσει υποθέσεις και θεωρήματα για τα στοιχεία και τις νόρμες (ή «συνήθειες») που συναπαρτίζουν το σύστημα της γλώσσας ως κοινωνική σημειολογική οντότητα. Τούτο είναι εφικτό μέσω διεργασιών ταξινόμησης, κατηγοριοποίησης και συνθετικής ερμηνείας, στο μέτρο του δυνατού και της βασιμότητας των κοινωνικών και γλωσσικών παραδοχών στις οποίες η ερμηνεία βασίζεται, των ανωτέρω στοιχείων και νορμών (Σαριδάκης 2016b). Σε τελευταία ανάλυση, αφού προηγουμένως προσδιοριστεί το εξηγητέο (explanandum) ως πληροφορία αξίας η οποία μπορεί να εξαχθεί μελετώντας αυθεντικά κείμενα, στόχος των εμπειρικών διεργασιών αυτών είναι η καταγραφή και μέτρηση των συναφών προς το φαινόμενο που μελετάται συστατικών μερών της γλωσσικής πράξης, εν προκειμένω των γλωσσικών σημείων και των σχέσεων που αυτά διαμορφώνουν στον λόγο (dhiscourse), σε πρώτο χρόνο, καθώς και η σε δεύτερο χρόνο διατύπωση παρατηρήσεων και ερμηνευτικών υποθέσεων ως προς τους μηχανισμούς και τα λειτουργικά αίτια που δημιουργούν τις εμφανίσεις και σχέσεις αυτές, σε συγκεκριμένα πεδία χρήσης ή ευρύτερα, και συγκεκριμένα με αναφορά στην ενδο και δια συστημική λειτουργία των φυσικών γλωσσών και τους κοινωνικούς λογογενετικούς μηχανισμούς τους. H συστηματοποίηση της μελέτης αυτής μέσα από το πρώτο σχεδίασμα αυτού που σήμερα ονομάζουμε σώματα κειμένων (corpora) [2], και εν συνεχεία η δημιουργία και οριοθέτηση του πεδίου της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων (ΓΣΚ, Corpus Lhinguhisthics) στην επιστήμη της γλώσσας, έχουν ως κρίσιμο οριοθέσιο, παραδόξως ίσως, την «εκ προοιμίου» απόρριψη από τον Noam Chomsky [3] των σωμάτων κει1. «Πρῶτον δεῖ θέσθαι τὶ ὄνομα καὶ τὶ ῥῆμα, ἔπειτα τί ἐστιν ἀπόφασις καὶ κατάφασις καὶ ἀπόφανσις καὶ λόγος» (Αριστ. Περὶ ἑρμηνείας, 1). 2. Πιθανότατα, το πρώτο σώμα κειμένων (και μάλιστα, εν μέρει διαγλωσσικό), με τους όρους που το προσδιορίζουμε σήμερα, είναι το Latin Corpus Glossary, του 8ου αι., στο οποίο συγκεντρώνονταν «δύσκολες λατινικές λέξεις διατεταγμένες σε αλφαβητική σειρά και ακολουθούμενες από περισσότερο γνωστά λατινικά συνώνυμα ή το αντίστοιχό τους στην Αγγλοσαξονική [Παλαιά Αγγλική]» (Starnes & Noyes 1946: 197 στο Franchis 1992: 17). 3. Γράφει σχετικώς ο Chomsky (1965: 19-20), σε μια περίοδο κατά την οποία αρχίζουν να αναπτύσσονται τα πρώτα (ηλεκτρονικά) σώματα κειμένων και να διαφαίνονται οι δυνα

224 224 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης μένων ως εργαλειακού υλικού ικανού να απαντήσει τα ερευνητικά ερωτήματα της επιστήμης της γλώσσας. Η τσομσκιανή απόρριψη, και η αντίδραση που αυτή γεννά στο πλαίσιο της επιστημολογικής σκέψης της σύγχρονης Γλωσσολογίας, απηχεί ξεκάθαρα την διάσταση μεταξύ ρασιοναλισμού και εμπειρισμού [4], ή με άλλα λόγια τον δυισμό «σώμα κειμένων ή γλωσσικό αισθητήριο» (corpus vs hintuhithion), η οποία προβάλλεται πλέον στην Γλωσσολογία και στις μεθόδους της [5]. Σώματα κειμένων: βασική αναδρομή. Η ΓΣΚ ως μεθοδολογία της επιστήμης της γλώσσας. Προσεγγίζοντας την έννοια «σώμα κειμένων» ως εν γένει συλλογής κειμενικών δεδομένων, θα εντοπίσουμε πληθώρα ορισμών, παραδοχών και επί μέρους μεταβλητότητες που αυτά προσφέρουν: «Υπάρχουν ελάχιστες αξιόπιστες διαδικασίες εμπειρικής επαλήθευσης ή επεξεργασίας δεδομένων, που να αποσκοπούν στη λήψη σημαντικών πληροφοριών αναφερόμενων στο γλωσσικό αισθητήριο του φυσικού ομιλητή [...] Το μείζον ζήτημα για την γραμματική θεωρία σήμερα δεν είναι η σπανιότητα αποδεικτικού υλικού, αλλά η ανεπάρκεια τρεχουσών θεωριών για την γλώσσα, που να καλύπτουν τις τεράστιες ποσότητες αποδεικτικού υλικού και να είναι δεκτικές σοβαρής αμφισβήτησης. Το πρόβλημα για τον αναλυτή είναι η δόμηση μιας περιγραφής και, όπου αυτό είναι δυνατό, μιας ερμηνείας για τις τεράστιες ποσότητες αναμφισβήτητων δεδομένων που αφο ρούν το γλωσσικό αισθητήριο του φυσικού ομιλητή (περιλαμβανομένου του ιδίου του αναλυτή) [...] Ούτε η μελέτη της μορφοσύνταξης, ούτε η απόπειρα ανάπτυξης χρήσιμων δοκιμίων παρεμποδίζονται από την έλλειψη αποδεικτικού υλικού για τον έλεγχο των αποτελε σμάτων [...]» (η πλαγιογράφηση δική μας). Στη θέση αυτή, ο Chomsky εμμένει, πολλά χρόνια αργότερα. Αναφέρει σε συνέντευξή του, το 2004: «Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων δεν σημαίνει απολύτως τίποτα. Είναι σαν να λέμε ή να υποθέτουμε ότι ένας φυσικός αποφασίζει, ή ότι η Φυσική και η Χημεία αποφασίζουν πως, αντί να στηρίζονται στο πείραμα, αυτό που θα πρέπει να κάνουν είναι να βιντεοσκοπήσουν τα πράγματα που συμβαίνουν στον κόσμο, να συλλέξουν τεράστιες βιντεοκασέτες για καθετί που συμβαίνει και από αυτές ίσως να φθάσουν σε κάποιες γενικεύσεις ή ερμηνείες. Λοιπόν, ξέρετε, οι επιστήμες δεν κάνουν αυτό. Ίσως όμως και να κάνουν λάθος. Ίσως οι επιστήμες θα έπρεπε απλώς να συλλέγουν όλο και περισσότερα δεδομένα και να προσπαθούν να αναπτύξουν τα αποτελέσματα από αυτά. Λοιπόν, αν κάποιοι θελήσουν να το δοκιμάσουν αυτό, δεν υπάρχει πρόβλημα. Δεν πρόκειται όμως να τύχουν σημαντικής στήριξης στο Τμήμα Χημείας, Φυσικής ή Βιολογίας. Αν όμως νοιώθουν ότι θέλουν να το δοκιμάσουν, καλώς. Σε ελεύθερη χώρα ζουν, ας το δοκιμάσουν. Θα το κρίνουμε από τα αποτελέσματα που θα βγάλουν» (στο McEnery & Hardhie 2013). 4. Στον «κύκλο» της ΓΣΚ, ο ρασιοναλισμός παραβάλλεται με την «εκ πολυθρόνας Γλωσσολογία» (armchahir lhinguhisthics): ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον αναλυτή της γλώσσας ο οποίος, καθισμένος στην πολυθρόνα του σαλονιού του, επινοεί παραδείγματα βασιζόμενος στο γλωσσικό αισθητήριό του για να στηρίξει μια κάποια «θεωρία» για την γλώσσα. Ο όρος αποδίδεται στον Fhillmore (1992). 5. Για μια εκτενή αναφορά στον επιστημολογικό διχασμό αυτό, βλπ. McEnery & Whilson 1996 [2001]: 5-13.

225 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 225 τών, που εξελίσσονται και διαμορφώνονται με την πάροδο του χρόνου στα εκάστοτε όρια, ποιοτικά και ποσοτικά, των εργαλείων και των μεθόδων της (υπολογιστικώς υποβοηθούμενης, σήμερα) ανάλυσης του γλωσσικού υλικού. Η εξελικτική πορεία αυτή είναι συνακόλουθη της ανάγκης η γλωσσολογική έρευνα να τροφοδοτείται από στοιχεία που προέρχονται από απτά, συγκεκριμένα και πάντως μη επινοημένα δεδομένα της γλωσσικής πράξης. Η αξία των πληροφοριών, και εν τέλει η γνώση που συγκροτείται μέσω της συστηματοποίησης των στοιχείων, συναρτώνται ευθέως με την ποσότητα του διαθέσιμου γλωσσικού υλικού και την αρτιότητα της συγκρότησής του [6]. Με άλλα λόγια, οι πληροφορίες πρέπει να αντιστοιχούν, κατά το δυνατόν «καθολικά» στο εκάστοτε μελετώμενο φαινόμενο σε οποιαδήποτε (ή σε όλες) από τις τυπολογικές εκφάνσεις της γλωσσικής επιτέλεσης (γραφή, ομιλία, ανάγνωση), βασιζόμενες πάντοτε σε πραγματικά «στιγμιότυπα» (hinstances) της επιτέλεσης αυτής. Από μεθοδολογική άποψη, η προσέγγιση αυτή είναι συνάμα γενική, όσο και καίριας σημασίας. Εν ολίγοις, η αυθεντικότητα των εμπειρικών κειμενικών δεδομένων σηματοδοτεί την απαγκίστρωση από την διαισθητική, προκύπτουσα ίσως και από την σφαίρα του φαντασιακού, άποψη για την λειτουργία της γλώσσας. Ο ερευνητής, προκειμένου να στηρίξει μια θεωρητική πρόταση ή γενίκευση, δεν επινοεί πλέον παραδείγματα ανατρέχοντας στο προσωπικό γλωσσικό αισθητήριο ή έστω στο αποθετήριο (reposhitory) κάποιων ad hoc συγκεντρωμένων δειγμάτων λόγου, όπως και δεν εντάσσει, πλέον, τα απομονωμένα δείγματα λόγου (στα οποία έχει πρόσβαση) σε «φανταστικές» συνθήκες γλωσσικής επιτέλεσης, μεμονωμένα, ή ακόμη (και έτι χειρότερο...) σε κάποια μη τεκμηριωμένη αλληλουχία με άλλα δείγματα λόγου. Αντιθέτως, στοχεύει στην εμπειρική διερεύνηση αυθεντικών δειγμάτων χρήσης της γλώσσας, και δι' αυτής, στην εξαγωγή και την διατύπωση συμπερασμάτων σε σχέση με τις νόρμες που τείνουν να διέπουν την εκάστοτε χρήση. Επιχειρείται, με την μεθοδολογία της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων, η συσχέτιση μεταξύ (α) μορφής (ή, απλούστερα, δειγμάτων [tokens]), (β) πληροφορίας συχνότητας και σχετικής θέσης (κατανομής) εμφάνισης του εκάστοτε φαινομένου και (γ) κοινωνικών/επικοινωνιακών συνθηκών της επιτέλεσης. Η εμπειρική συσχέτιση αυτή, όταν γίνεται με τήρηση των βασικών επιστημονικών αρχών της διαψευσιμότητας (refutabhilhity) [7] και της επαναληψιμότητας (replhicabhilhity) (πβ. Anfara 2008: 933), ιδίως δε 6. Qanthity his qualhity Alan Parthington, διάλεξη στο Lancaster Summer Course hin Corpus Lhinguhisthics and Other Dhighital Methods, Ιούλιος Θα ακολουθήσουμε, εδώ, την κουνιανή παραδοχή ότι «αλήθεια και διάψευση προσδιορίζονται κατηγορηματικά με την αντιπαράθεση της δήλωσης (statement) στο γεγονός (fact). Η κανονική επιστήμη προσπαθεί, και πρέπει πάντοτε να προσπαθεί, να φέρνει την θεωρία και το γεγονός σε στενότερη συμφωνία μεταξύ τους, η δε δραστηριότητα αυτή μπορεί εύκολα να ιδωθεί ως δοκιμή ή ως αναζήτηση για επιβεβαίωση ή διάψευση» (Kuhn 1996: 80). Ακολουθώντας τον συλλογισμό αυτό, και μη επεκτεινόμενοι περαιτέρω στην παρούσα εργασία, μπορούμε ευχερώς να προσδιορίσουμε ως ψευδο-δίλημμα τον τσομσκιανό δυισμό (οικεία σημ. 3) και, κατά συνέπεια, να απορρίψουμε εν όλω τον

226 226 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης όταν συνδυάζεται με μεθοδολογικό τριγωνισμό (trhiangulathion) [8] αποτελεί εξαίρετο εργαλείο στην προσπάθεια χαρτογράφησης και κατανόησης της συστημικότητας της λειτουργίας των φυσικών γλωσσών, του δυναμικού και εξελικτικού χαρακτήρα τους (μέσω της μελέτης της διακύμανσης varhiathion), και εν τέλει στην καλύτερη χαρτογράφηση, ταξινομία και κατηγοριοποίηση, ερμηνεία και περιγραφή του κοινωνικού πλαισίου της γλωσσικής εκφοράς. Η συγκέντρωση, η στατιστική στάθμιση και η συνακόλουθη ερμηνεία (υπό ενδοκαι δια-συστημική οπτική) των γλωσσικών φαινομένων, σε κατά το δυνατόν πολλές πτυχές και εκφάνσεις των φυσικών γλωσσών, συμβάλλουν, κατά γενική παραδοχή, στην πληρέστερη περιγραφή τους και στη διατύπωση θεωρημάτων περί την λειτουργία τους, υποσκελίζοντας τις, σε πολλές περιπτώσεις προηγουμένως κατισχύουσες, κανονιστικές θεωρήσεις. Η επιστημολογική αξία της εμπειρικής-επαγωγικής μεθοδολογίας αναδεικνύεται ιδιαιτέρως σε πεδία μελέτης τα οποία εμπεριέχουν έντονο το στοιχείο της διδακτικής, άρα και κατ ανάγκην νορμαλιστικής εν μέρει, προσέγγισης, όπως π.χ. στο εφαρμοσμένο πεδίο της Μετάφρασης. Στη σχετικώς σύντομη αλλά ταχέως εξελικτική πορεία της, η Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων σταθεροποίησε ορισμένες αρχές, σε ό,τι αφορά στα βασικά χαρακτηριστικά των εξηγητέων γλωσσικών (κειμενικών) δεδομένων και στον τρόπο της περιγραφής τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά, εν τέλει, συμπυκνώνουν την προσπάθεια για λειτουργικό προσδιορισμό των μεταβλητών της γλωσσικής συμπεριφοράς και συνιστούν, σταδιακά, μια «αλλαγή επιστημονικού υποδείγματος» (paradhigm shhif): τα κειμενικά δεδομένα, στοχεύεται πλέον να αξιοποιούνται καθολικά στην γλωσσολογική έρευνα. Οι αρχές που διέπουν την συγκέντρωση γλωσσικών δεδομένων και την συγκρότησή τους σε σώματα, συνοψίζονται κατωτέρω. Αυθεντικότητα (authenticity) Τα δεδομένα που συναπαρτίζουν ένα σώμα κειμένων είναι κείμενα, πλήρη ή δειγματοληπτικά, και προέρχονται από πράξεις ομιλίας ή/και γραφής επιτελεσμένες σε πραγματικές, μη πειραματικές και μη καθοδηγούμενες, συνθήκες επικοινωνίας. Ζητούμενο, μέσω της αυθεντικότητας των κειμενικών δεδομένων, είναι η δυνατότητα για μελέτη της γλωσσικής συμπεριφοράς εν χρήσει [9], όπως πραγματικά αυτή είναι και όχι όπως πιθανόν εικάζει ότι είναι ή θα έπρεπε να είναι ο ερευνητής. Ασφα«αφορισμό» της ΓΣΚ ως επιστημονικής μεθόδου. Περαιτέρω, ο συλλογισμός αυτός απαντά επαρκώς στον έτερο δυισμό του οικείου πεδίου («το ΣΚ ως θεωρία ή ως μέθοδος») (πβ. Σαριδάκης 2016b, ιδίως σημ. 7, McEnery & Hardhie 2012: , βλπ. και σύντομη αναφορά κατωτέρω). 8. Περί του τριγωνισμού ως (σύγχρονης) συμπληρωματικής μεθόδου στην ΓΣΚ, βλπ. Baker & Levon 2015: 3-5, Baker & Egbert 2016, ιδ. [1]. Επίσης, περί τριγωνισμού ευρύτερα στις κοινωνικές επιστήμες (ο όρος εισάγεται από τον Aaron Chicourel, 1973: 124 κε, πβ. Chicourel et al. 1974), βλπ. ενδεικτικώς: Hammersley 2008, Τσιώλης 2011.

227 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 227 λώς, στη βάση κάθε εμπειρικής έρευνας υπάρχει εγγενώς το υποκειμενικό στοιχείο: με άλλα λόγια, ακόμη και αυτή η συγκρότηση ενός σώματος αυθεντικών κειμενικών πραγματώσεων (hinstanthiathions) απηχεί, σε κάποιο βαθμό, το πρίσμα υπό το οποίο ο ερευνητής προσλαμβάνει και κατανοεί τα γλωσσικά φαινόμενα. Η εμπειρική έρευνα εμπεριέχει, εν ολίγοις, μια κάποια προϋπάρχουσα θέαση και στοιχειώδη ερμηνεία των εκφάνσεων και της εσωτερικής κοινωνικής λογικής οργάνωσης της γλώσσας σε συστημικό επίπεδο. Σε αντίθεση όμως με τα προηγούμενα «κανονο-στραφή» (rulebased) μοντέλα, στην ΓΣΚ το υποκειμενικό στοιχείο του ερευνητή είναι παραδοχή που υπόκειται σε διαδικασία εμπειρικής επαλήθευσης, όπως και ανοικτό προς διερεύνηση ερώτημα ή υπόθεση εργασίας. Η αυθεντικότητα των κειμενικών δεδομένων στις περισσότερες μελέτες, ακόμη και σε αυτές με σχετικώς «τετριμμένο» ζητούμενο, όπως π.χ. σε μελέτες περί την σημασιολογική διακύμανση με λεξικογραφική στόχευση, μπορεί να αναδείξει στοιχεία τα οποία υπερβαίνουν ή και ανατρέπουν τις αρχικές παραδοχές και υποθέσεις εργασίας (τουτέστιν, το αισθητήριο) του ερευνητή [10]. Περαιτέρω, η διαφάνεια της εμπειρικής μεθόδου εντάσσει την κριτική επαλήθευση και τον λεπτομερή (επανα)προσδιορισμό των αρχικών παραδοχών και υποθέσεων εργασίας σε όλα τα στάδια της έρευνας. Αυθεντικότητα και διαφάνεια προσδιορίζουν, κατά συνέπεια και από κοινού, την εμπειρική έρευνα με μεθόδους της ΓΣΚ ως «καθοδηγούμενη από τα κειμενικά δεδομένα» (corpus-drhiven) και όχι ως «βασιζόμενη σε κειμενικά δεδομένα» (corpus-based). Στο μέτρο του περιγραφικώς και ερευνητικώς δυνατού, τα κείμενα, ως επικοινωνιακές πράξεις που εντάσσονται σε ένα σώμα δεδομένων, πρέπει να είναι κοινωνιογλωσσικώς χαρακτηρισμένα (: ποιος είναι ο συντάκτης/ομιλητής, σε ποιον απευθύνεται, ποιο είναι το μέσον στο οποίο πραγματώθηκε το εκάστοτε κείμενο, ποιο είναι το θεματικό πεδίο του, ποια είναι η κυρίαρχη κειμενική λειτουργία του, κ.ο.κ.) [11]. 9. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Whiddowson: «Είναι σήμερα μάλλον διαδεδομένη η πεποίθηση ότι η Γλωσσολογία πρέπει να ασχολείται όχι με εξιδανικευμένα κατασκευάσματα, αλλά με την πραγματικότητα της γλώσσας, όπως την βιώνουν στην πράξη οι άνθρωποι: ως επικοινωνία, ως έκφραση ταυτότητας, ως το μέσον για την άσκηση κοινωνικού ελέγ χου» (Whiddowson 2000: 4-5). 10. «Η ποσοτική ανάλυση κειμένου με υπολογιστή, αναδεικνύει συμβάντα [facts] σχετικά με την πραγματική γλωσσική συμπεριφορά τα οποία δεν είναι, ή τουλάχιστον δεν είναι άμεσα, προσπελάσιμα από το αισθητήριο [...] Η ανάλυση σωμάτων κειμένων αναδεικνύει κειμενικά συμβάντα, εκπληκτικά προφίλ της παραγόμενης γλώσσας, ενώ οι συμφράσεις κρύβουν πάντοτε εκπλήξεις. Πράγματι, αποκαλύπτουν μια πραγματικότητα σχετικά με την χρήση της γλώσσας η οποία δεν ήταν έως τώρα προφανής στους χρήστες της» (Whiddowson 2000: 6). 11. Σε όρους Hallhiday, ο κοινωνιογλωσσικός χαρακτηρισμός αυτός επιχειρεί να περιγράψει κατά το δυνατόν πληρέστερα, και τις τρεις μεταλειτουργίες του λόγου (ιδεϊκή, κειμενική, διαπροσωπική). Στην περίπτωση των σωμάτων κειμένων, αυτονόητο είναι ότι μια τέτοιου τύπου περιγραφή, εφ όσον στοχεύει σε ευρύτερες κατηγοριοποιήσεις των

228 228 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Αναμφίβολα, τόσο η συγκρότηση ενός ΣΚ, όσο και σε κάποια σημεία ο χαρακτηρισμός του με την προσθήκη μεταδεδομένων περιγραφής του κειμενικού υλικού [12], εμπεριέχει κάποιο βαθμό υποκειμενικής θέασης των πραγμάτων [13], ωστόσο το εκάστοτε πλαίσιο περιγραφής μπορεί να συμφωνείται και να υλοποιείται εξελικτικά από ομάδες εργασίας, και τούτο (μπορεί να) περιορίζει την υποκειμενικότητα. Επιπλέον, το τυπολογικό πλαίσιο εφαρμόζεται σε πλήθος εμπειρικών (κειμενικών) δεδομένων, περιορίζοντας κατά τον τρόπο αυτό την (απευκταία, σε όρους ΓΣΚ) μέθοδο της επιλογής των καλύτερων παραδειγμάτων (cherry-phickhing) [14]. στοιχείων που εμπεριέχονται στα κείμενα ως μονάδων τυπικής (ή συμβατικής εκφοράς) του λόγου (dhiscourse), προϋποθέτει την συγκρότηση κατηγοριοποιητικών σχημάτων (schemata) περισσοτέρων του ενός επιπέδων, με σαφώς διατυπωμένα κριτήρια, ούτως ώστε τα σχήματα (schemata) αυτά να μπορούν να εφαρμοστούν επαναληπτικά σε πολλαπλά κειμενικά δείγματα και να τα καλύψουν επαρκώς. Εξ αυτού και μόνον του λόγου, η κοινωνιογλωσσολογική προσέγγιση αποκτά στοχευμένο και εμπειρικό χαρακτήρα, γεγονός που τροφοδοτεί, αυτονοήτως, και την κοινωνιογλωσσολογική θεωρία, στο βαθμό που αυτή επιχειρεί να κατανοήσει τις συμβάσεις που ενυπάρχουν και λειτουργούν στις επί μέρους γλωσσικές πραγματώσεις, ως αντανάκλαση του κοινωνικού-πολιτισμικού συστήματος της φυσικής γλώσσας. Σχολιάζει επί παραδείγματι ο Stubbs (1996: 12), αναφερόμενος στα είδη των γλωσσικών πραγματώσεων και την κατηγοριοποίησή τους: «Η έννοια του τύπου κειμένου είναι εν γένει ξεκάθαρη. Εν τούτοις, αν και έχουν προταθεί πολλές κατηγοριοποιήσεις, καμία δεν είναι απολύτως περιεκτική ή γενικώς αποδεκτή. Δεν υπάρχει καμία αναφορά ότι τα είδη αυτά συνιστούν κατηγορίες ξεκάθαρα οριοθετημένες μεταξύ τους, αν και τα κεντρικά μέλη των [επί μέρους] ομάδων εντοπίζονται με σχετική ευκολία. Τα είδη μπορούν, για παράδειγμα, να συνδυάζονται. Σημαντικό είναι όχι το να γνωρίζουμε, με κάποιον μηχανιστικό τρόπο, σε ποιο είδος ανήκει κάποιο δείγμα κειμένου, αλλά το πώς η συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση διαφοροποιεί τον τρόπο ερμηνείας του δείγματος. Η έμφαση σε όλες τις μελέτες του είδους είναι στις συμβάσεις που διέπουν τις χρήσεις της γλώσσας. Η ικανότητα εντοπισμού και σύγκρισης των διαφόρων κειμενικών ειδών συμβάλλει στην ικανότητά μας να τα κατανοούμε. Οι παρανοήσεις, συχνά δε και η αποστροφή προς κείμενα διαφορετικών ειδών, μπορεί συχνά να οφείλονται σε έλλειμμα κατανόησης των συμβάσεων που επιδρούν στην παραγωγή τους» (η πλαγιογράφηση δική μας, βλπ. και Σαριδάκης 2010: 92-96). Εν ολίγοις, η περιγραφή την οποία παράγει η μεθοδολογία της ΓΣΚ αφορά στα κείμενα και όχι στον λόγο (dhiscourse), του οποίου η διερεύνηση αποτελεί διακριτό (συνθετικό, ερμηνευτικό) στάδιο ανάλυσης. «Αν και τα κειμενικά ευρήματα μπορούν κάλλιστα να μας υποψιάσουν ως προς την σημασία τους στον λόγο και να μας παραπέμψουν πίσω στην συγκειμενική [contextual] πηγή τους, η σημασία αυτή δεν μπορεί να αναγνωσθεί από τα δεδομένα. Τα δεδομένα της πραγμάτωσης συνιστούν απόδειξη του κειμενικού προϊόντος: το ποια απόδειξη θα μπορούσαν να δώσουν ως προς την διεργασία του λόγου [dhiscourse process] αποτελεί αντικείμενο περαιτέρω έρευνας» (Whiddowson 2000: 9). 12. Τα μεταδεδομένα μπορούν να είναι εξωτερικά του ΣΚ και να συνδέονται με τα κείμε να μέσω κάποιας μεταβλητής, συνήθως ή κατά σύμβαση το όνομα του εκάστοτε αρχεί

229 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 229 Εικόνα 1. Δείγμα μεταδεδομένων περιγραφής από το BNC. ου, ή να ενσωματώνονται στο ΣΚ, ακολουθώντας κάποιον συμφωνημένο μορφότυπο. Η χρήση τυποποιημένων μεταδεδομένων περιγραφής καθίσταται περισσότερο αναγκαία με την εξάπλωση του παγκόσμιου ιστού (World Whide Web) και την απρόσκοπτη διάθεση άλλων ψηφιακών πόρων. Χαρακτηριστικό δείγμα εκτενούς χρήσης μεταδεδομένων περιγραφής είναι το Brhithish Nathional Corpus (BNC, διαθέσιμο από το Πανεπιστήμιο του Lancaster <htp://goo.gl/zye85w>). Περαιτέρω για τα μεταδεδομένα στην ΓΣΚ, βλπ. σχετικό άρθρο (2004) του L. Burnard στη δ/νση <htp://goo.gl/6sdp7g>. 13. Το στάδιο της σύνθεσης και της ερμηνείας, το οποίο ακολουθεί την στατιστική επιμέτρηση των κειμενικών δεδομένων, είναι κατ ουσίαν κειμενική ανάλυση ή, άλλως, κριτική ανάλυση λόγου (Crhithical Dhiscourse Analyshis). Κατά συνέπεια, η συγκρότηση οποιουδήποτε ΣΚ δεν είναι a priori ανεξάρτητη της διαίσθησης και των κοινωνικών παραδοχών του ερευνητή. «[...] Αυτό που εντοπίζεται σε ένα κείμενο δεν είναι μια τυπική έκφανση του [γλωσσικού] κώδικα, αλλά μια λειτουργική πραγμάτωση κάποιας κατάλληλης συγκειμενικής [contextual] χρήσης. Ως τέτοιο, είναι φορέας συνεκδοχών του λόγου [dhiscourse] και το αναγνωρίζουμε ως κείμενο όταν αναγνωρίζουμε σε αυτό κάποια πρόθεση συγκειμενικής σύνδεσης» (Whiddowson 2000: 10). 14. «Η προσέγγιση [στο πλαίσιο της κριτικής ανάλυσης λόγου] μέσω ΓΣΚ αποτελεί ασπίδα έναντι της κατηγορίας ότι οι ερευνητές στο πεδίο θα μπορούσαν να επιλέξουν τα καλύτερα παραδείγματα [ cherry-phick ] ή συνειδητά να επιλέξουν (πιθανώς μη τυπικά) δεδομένα ή γλωσσικά χαρακτηριστικά προς ανάλυση, ώστε να αποδείξουν μια προειλημμένη θέση» (Baker & Levon 2015, πβ. Whiddowson 2004).

230 230 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Κατά συνέπεια, η εμπειρική προσέγγιση της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων, καλύπτει σε γενικές γραμμές επαρκώς την αρχή της πλήρους εξηγησιμότητας (total accountabhilhity) [15], όσο και την ποπεριανή αρχή της διαψευσιμότητας (falshifabhilhity), κατ' ελάχιστον [16]. Συστηματικότητα (systematicity) Τα συστηματικά δομικά στοιχεία της εκάστοτε υπό μελέτη φυσικής γλώσσας είναι δυνατό να αξιολογηθούν μόνον μέσα στα κείμενα, τα οποία αντιμετωπίζονται, ευλόγως και κατά τεκμήριο, ως αυτάρκεις και συνεκτικές μονάδες νοήματος που επιτελείται και υφίσταται εντός κοινωνικού περιβάλλοντος. Έκταση (size) Εξελικτικά, με την ανάπτυξη των δυνατοτήτων των υπολογιστικών συστημάτων και την ευρεία «ανοικτή» διάθεση κειμενικών δεδομένων, καλύπτεται η ανάγκη για ανάπτυξη σωμάτων κειμένων της τάξεως πολλών εκατομμυρίων λέξεων: η διατύπωση περιγραφικής δήλωσης σε σχέση με την λειτουργία της γλώσσας προϋποθέτει τον εντοπισμό πληθώρας εμφανίσεων (occurrences) ενός φαινομένου (Shinclahir 1991: 18-19), χωρίς ωστόσο τα άπαξ λεγόμενα (hapax legomena) να εξαιρούνται απολύτως από την περιγραφή. Ως κομβική στην προσπάθεια ανάπτυξης σωμάτων κειμένων τα 15. Σε απλούς όρους, η αρχή της πλήρους εξηγησιμότητας στην Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων, η οποία και αποτελεί οιονεί αξίωμα στην ανάλυση του λόγου με χρήση υπολογιστικών συστημάτων (Computer Corpus Lhinguhisthics, CCL) υποδεικνύει ότι κατά την απομόνωση των προς διερεύνηση εμπειρικών δεδομένων, ο ερευνητής δεν καταφεύγει σε κάποια στοχευμένη επιλογή από το σύνολο των διαθέσιμων στο σώμα κειμένων στοιχείων, ώστε να ικανοποιείται η αρχική υπόθεση εργασίας, ενώ παράλληλα δεν θέτει στο περιθώριο «μη επιθυμητά» αναλυτικά δείγματα (Leech 1992: 112, McEnery & Hardhie 2012: 15). Για την σπουδαιότητα, όσο και για τον δυναμικό χαρακτήρα της θεμελιώδους αρχής της πλήρους εξηγησιμότητας, βλπ. ακόμη Qhirk 1968 και Qhirk 1992: 459 κε). 16. Ο Leech (1992: ) αναφέρει ακόμη, σε περιπτώσεις βέλτιστων πρακτικών, τις αρχές (hi) της πληρότητας (completeness) (το μοντέλο της εμπειρικής διερεύνησης πρέπει να είναι πλήρες, παρέχοντας εξηγησιμότητα στο σύνολο των δεδομένων του σώματος κειμένων η αρχή αυτή συμπίπτει σχεδόν με την περιγραφή της αρχής της πλήρους εξηγησιμότητας βλπ. παραπάνω), (hihi) της απλότητας (shimplhichity) (το μοντέλο είναι απλούστερο σε σχέση με άλλα μοντέλα, κατά το ότι αναλογίζει τα δεδομένα του σώματος κειμένων με περισσότερο προσεκτικά σχεδιασμένες αναλυτικές παραδοχές για το υπό διερεύνηση φαινόμενο), (hihihi) της ισχύος (strength) (το μοντέλο είναι ισχυρότερο σε σχέση με άλλα μοντέλα, στο βαθμό που περιορίζεται αυστηρά στον αναλογισμό των υπό μελέτη εμπειρικών δεδομένων, αποκλείοντας άλλα δεδομένα τα οποία πιθανόν θα μπορούσαν να εμφανιστούν, αλλά δεν εμφανίζονται), και (hiv) της αντικειμενικότητας (objecthivhity) (αντιστοιχεί εν ολίγοις στη δυνατότητα επανάληψης [replhicabhilhity] του εκάστοτε εμπειρικού πειραματικού μοντέλου).

231 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 231 οποία θα είναι τάξεις μεγέθους μεγαλύτερα από τα σημερινά (τα καλούμενα megacorpora), καταγράφεται το υπό παρακολούθηση [17] NOW corpus (Brhigham Young Unhivershity, ΗΠΑ), το οποίο σήμερα (Ιούλιος 2016) αριθμεί περισσότερα από 3,3 δισ. λέξεις κειμένου στην Αγγλική, και εμπλουτίζεται ημερησίως με 4-5 εκατ. λέξεις, που προέρχονται από περίπου άρθρα από τον ηλεκτρονικό Τύπο) [18]. Τυπολογία σωμάτων κειμένων και κύρια περιγραφικά μοντέλα Όπως σε κάθε ταξινομική/κατηγοριοποιητική προσπάθεια, ο προσδιορισμός και η οριοθέτηση των (ποικίλης φύσεως) συλλογών κειμενικών δεδομένων δεν είναι μια αυταπόδεικτη και κατά συνέπεια ίσως και περιττή διαδικασία. Η προσπάθεια αυτή, περαιτέρω, επαναπροσδιορίζεται όσο αυξάνονται οι δυνατότητες, υπολογιστικές και μεθοδολογικές, ανάλυσης και επεξεργασίας του κειμενικού υλικού, όπως και όσο αυξάνονται τα διαθέσιμα κειμενικά δεδομένα [19]. Σε αδρές γραμμές, ωστόσο, οι μεταβλητές χαρακτηρισμού ενός σώματος κειμένων προσδιορίζονται από την χρονική περίοδο την οποία καλύπτει το υλικό, από τον καθολικό ή τον δειγματοληπτικό χαρακτήρα του υλικού αυτού σε σχέση με το σύνολο των κειμενικών πραγματώσεων (hinstanthiathions) της κοινωνιογλωσσικής ομάδας από την οποία προέρχονται οι πραγματώσεις αυτές, από το μέγεθος του σώματος 17. Βλπ. σημ Τα κείμενα του σώματος μεταφέρονται αυτόματα στους διακομιστές του Πανεπιστημίου, εκκαθαρίζονται από τον κειμενικό θόρυβο (δεσμούς, διαφημίσεις, εικόνες, κ.λπ.) με την ρουτίνα (σε python) JusText <htps://goo.gl/kox2hio> και στη συνέχεια, προτού ενσωματωθούν στη σχεσιακή βάση δεδομένων του συστήματος, υπόκεινται σε διεργασία POS-tagghing και λημματοποίησης με τον επισημειωτή CLAWS 7, που έχει αναπτυχθεί από το εργαστήριο UCREL του Πανεπιστημίου του Lancaster και χρησιμοποιείται επίσης για την επισημείωση του BNC <htp://ucrel.lancs.ac.uk/claws/>. Η πρόσβαση στο NOW corpus είναι δυνατή στη δ/νση <htps://goo.gl/cs37vh>. 19. Κομβική, ως προς την διαθεσιμότητα κειμενικού υλικού προς ανάλυση, είναι η δυνατότητα ανάκτησης κειμένων από τον παγκόσμιο ιστό. Αν και τα δεδομένα που αντλούνται από το διαδίκτυο είναι πρωτίστως γραπτά κείμενα που προέρχονται από πολλές και διαφορετικές πηγές και δεν έχουν πρωταρχική συστηματοποίηση κατά συνέπεια, η συλλογή πολλών και κοινωνιογλωσσικώς συνεκτικών στοιχείων απαιτεί σημαντική προσπάθεια εκ μέρους του ερευνητή, η έκταση και η αυθεντικότητα του υλικού αποτε λούν σημαντικά κίνητρα για την αξιοποίηση του διαδικτύου ως πόρου άντλησης κειμενικών δειγμάτων. Περαιτέρω, η ποικιλομορφία του κειμενικού υλικού αυτής της προέλευσης προτρέπει στη συστηματική εξέλιξη μοντέλων κατηγοριοποίησης των γλωσσικών πράξεων με μεγάλη διακριτικότητα (afnhity). Τούτο συμβάλλει με την σειρά του στην καλύτερη συστηματοποίηση των γλωσσολογικών περιγραφών της κειμενικής επιτέλεσης, κατά εξεταζόμενο επίπεδο ή/και φαινόμενο. Τέλος, η ερευνητική προσπάθεια συνδράμεται από την σταδιακή ανάπτυξη και διάθεση υπολογιστικών εργαλείων που επιταχύνουν την όλη αυτή διαδικασία. Παράδειγμα είναι το εργαλείο BootCaT <htp://goo.gl/ws6toc>. Βλπ. σχετικώς και Baronhi & Bernardhinhi 2004.

232 232 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης κειμένων (έκταση σε εκατ. λέξεις, συνήθως), από την ύπαρξη ή όχι γλωσσολογικού σχολιασμού (ή επισημείωσης) (annotathion) [20], κ.ο.κ. Περαιτέρω, μια κειμενική συλλογή συνοδεύεται, εν όλω ή κατά μονάδα (κείμενο ή κειμενικό δείγμα), από μεταδεδομένα περιγραφής και χαρακτηρισμού, τα οποία θα μπορούσαμε να ομαδοποιήσουμε σε ενδογλωσσικά [21] και εξωγλωσσικά [22]. Συνήθως, η λειτουργική σύνθεση των ανωτέρω περιγραφικών κριτηρίων διακρίνει, σε αδρές γραμμές [23], τα σώματα κειμένων σε «γενικής» γλώσσας (ή σώματα κειμένων αναφοράς [24]), σε εξειδικευμένα [25], συγχρονικά [26] ή διαχρονικά [27], 20. Εν προκειμένω, περί της γλωσσολογικής επισημείωσης με στόχευση την μεταφρασιολογική έρευνα, βλπ. επί παραδείγματι Mouka et al Στην περίπτωση των ενδογλωσσικών κριτηρίων, ο χαρακτηρισμός για στοιχεία της μικροδομής του γλωσσικού υλικού προβάλλεται στη μακροδομή του, δηλ. στα κείμενα ή σε υπο-ομάδες κειμένων ενός σώματος κειμένων. Για παράδειγμα, εάν σε ένα σύνολο κειμένων ενός σώματος εντοπίζονται λεξικές μονάδες (π.χ. όροι) που προσιδιάζουν κατά κανόνα σε συγκεκριμένο κειμενικό είδος, π.χ. τεχνικό ή δημοσιογραφικό, τότε όσα κείμενα του σώματος εμφανίζουν με στατιστική εγγύτητα τις ίδιες ή παρεμφερείς λεξικές μονάδες, «ταυτοποιούνται» στο σώμα κειμένων αντιστοίχως ως τεχνικά, ή δημοσιογραφικά. Οι Shinclahir & Ball (1996: 4) προσδιορίζουν την χρήση εσωτερικών κριτηρίων περιγραφής του κειμενικού υλικού ως εκτατική έκφραση (βλπ. Σαριδάκης 2010: 49-52). 22. Τα εξωτερικά κριτήρια ανάγονται στις επικοινωνιακές συνθήκες της επιτέλεσης του κειμενικού υλικού, ή άλλως στη μακροσκοπική, κοινωνιογλωσσολογικού τύπου περιγραφή του γλωσσικού υλικού. Ευρύτερα, περί εσωτερικών και εξωτερικών κριτηρίων περιγραφής, όπως προτάθηκαν αρχικά από τους Shinclahir & Ball (1996) βλπ. Σαριδάκης 2010: Ένα περιεκτικό μοντέλο περιγραφής των επικοινωνιακών συνθηκών και της διακύμανσης των μεταβλητών του καταστασιακού πλαισίου, δίδεται επίσης από τον Bhiber (1988: 29-33, πβ. Σαριδάκης 2010: 65-67). Οι άξονες επί των οποίων αναπτύσσεται το κατηγοριοποιητικό μοντέλο κατά κύριο λόγο αντιστοιχούν στο μοντέλο της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογικής ανάλυσης (Systemhic Functhional Lhinguhisthics) του Hallhiday, το οποίο συνδυάζει ως μεταβλητές της συν διακύμανσης του επικοινωνιακού πλαισίου, τις μεταλειτουργίες του πεδίου (feld), του πλαισίου (tenor) και του τρόπου (mode) της διάδρασης μεταξύ των μερών μίας πράξης επικοινωνίας, που στην περίπτωση αυτή ασφαλώς είναι το κείμενο ως «μονάδα» (πβ. σημ. 11, βλπ. σχετικώς Hallhiday 1978, αλλά και Hallhiday & Mathhiessen 2004). 23. Για πληρέστερη παρουσίαση της τυπολογίας των σωμάτων κειμένων, βλπ. Σαριδάκης 2010: , αλλά και σχετικό προβληματισμό, αυτόθι, Τα σώματα κειμένων αναφοράς (reference corpora) περιλαμβάνουν συνήθως ολιγάριθμα και αρκετά περιεκτικά μεταδεδομένα χαρακτηρισμού των κειμένων και αξιοποιούνται κατά κανόνα ως σταθερά συγκρίσεως (terthium comparathionhis): τα κείμενα ενός ad hoc συγκροτημένου σώματος κειμένων αντιπαραβάλλονται σε κείμενα της «γενικής γλώσσας», ως προς συγκεκριμένα λεξιλογικά και δομικά στοιχεία τους. 25. Εξειδικευμένο, ή ειδικό, σώμα κειμένων είναι αυτό που περιέχει κείμενα ενός συγκεκριμένου είδους (π.χ. ιατρικής τεχνολογίας), σε μία ή περισσότερες φυσικές γλώσσες, σε

233 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 233 στατικά [28] ή υπό παρακολούθηση [29]. Τέλος, στο οικείο πεδίο των Μεταφραστικών Σπουδών ειδικότερα, η διάκριση αυτή κατά κανόνα προσδιορίζει τα σώματα κειμένων ως παράλληλα [30], συγκρίσιμα [31], και μεικτά [32]. Αυτονόητο είναι ότι τα ανωτέρω κριτήρια χαρακτηρισμού και τυπολόγησης των σωμάτων κειμένων μπορούν να συνδυάζονται και να χαρακτηρίζουν ένα σώμα κειμένων πολυδιαστασιακά (π.χ. συγχρονικό, παράλληλο, τριγλωσσικό, κ.ο.κ.). Νεο-φιρθιανή θεωρία για την γλώσσα Ο συγκερασμός των ανωτέρω κριτηρίων, στην πράξη της ανάπτυξης σωμάτων κειμένων, αναμφίβολα δεν ήταν χωρίς επίπτωση στη θεωρία της γλώσσας: η εκτενής αξιοποίηση σωμάτων κειμένων τροφοδοτεί την άνθηση της λεγόμενης νεο φιρθιανής σχολής της Γλωσσολογίας (neo Fhirthhian lhinguhisthics). Ο επιστημονικός αυτός «κύκλος» αποδίδει τις καταβολές του πεδίου στον J.R. Fhirth και στην προσέγγισή του για την μελέτη της γλώσσας, η οποία αντιμετωπίζει το νόημα ως κομβικό στην Γλωσσολογία, την δε προσέγγισή του δυνατή μόνον συστημικά, ως λειτουργία (functhion) εντός πλαισίου (context) [33]. Βασικές αρχές της προσέγγισης που προτάσσουν οι νεο φιρθιανοί γλωσσολόγοι, είναι το φαινόμενο της νοηματοδότησης των γλωσσικών σημείων μέσω της παράθεσης (meanhing by collocathion) και, εξ αυτής, σχέση παραλληλίας ή συγκρισιμότητας μεταξύ τους. 26. Τα συγχρονικά σώματα κειμένων στοχεύουν να αντιπροσωπεύσουν μία γλώσσα ή γλωσσική ποικιλία σε συγκεκριμένο χρόνο (Kennedy 1998: 22). 27. Τα διαχρονικά σώματα κειμένων, αντιπροσωπεύουν μία γλώσσα (ή γλωσσική ποικιλία) σε συγκεκριμένη περίοδο (Kennedy 1998: 22). 28. Τα περισσότερα σώματα κειμένων, ιδίως τα παλαιότερα, έχουν στατικό, πεπερασμένο μέγεθος (πβ. Kennedy 1998: 22). 29. Τα υπό παρακολούθηση (monhitor) ή δυναμικά (dynamhic) σώματα κειμένων «μη πεπερασμένες τράπεζες γλωσσικών δεδομένων» (Kennedy 1998: 22) οι οποίες εξελίσσονται με την διαρκή προσθήκη κειμενικού υλικού, που πληροί τα ίδια κριτήρια περιγραφής με το αρχικό υλικό του σώματος κειμένων. 30. Παράλληλα είναι τα σώματα κειμένων που περιέχουν ένα ή περισσότερα κείμενα σε μία φυσική γλώσσα, σε στοίχιση («παραλληλισμό») με τα μεταφράσματά τους σε μία ή περισσότερες άλλες φυσικές γλώσσες. Πβ. ωστόσο τον προβληματισμό στο Σαριδάκης Συγκρίσιμα είναι τα σώματα κειμένων που δομούνται, σε μία (ενδογλωσσικά) ή και περισσότερες γλώσσες (διαγλωσσικά), ώστε να είναι δυνατή η αντιπαραβολική εξέταση ενός γλωσσικού φαινομένου, στις επί μέρους ενότητες του σώματος κειμένων. Τα κριτήρια συγκρισιμότητας ορίζονται κατά κανόνα βάσει του (θεματικού) πεδίου, της εκάστοτε γλωσσικής ποικιλίας, του χρόνου και της έκτασης των κειμένων. Πβ. Σαριδάκης 2010: , όπου και σχετικός προβληματισμός. 32. Μεικτά είναι τα (διαγλωσσικά) σώματα κειμένων τα οποία συνδυάζουν παράλληλα και συγκρίσιμα κείμενα. 33. Βλπ. και σημ. 44.

234 234 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης η εκφωνηματική πράξη λόγου (dhiscourse) [34]. Σε δεύτερο (ή και κατά μία έννοια, ενδιάμεσο) επίπεδο, σε σχέση με τις βασικές αυτές έννοιες, αλλά με διαρκώς αυξανόμενη σπουδαιότητα για την εμπειρική προσέγγιση και των δύο, είναι η μελέτη των αιτιωδών σχέσεων της σημασιολογικής προτίμησης (semanthic preference) [35] στον λόγο και της σημασιολογικής προσωδίας (semanthic prosody) ή προσωδίας του λόγου (dhiscourse prosody) [36]. Στην παρούσα εργασία, και σε όσα ακολουθούν κατωτέρω, το φαινόμενο της παράθεσης εξετάζεται ειδικότερα με αναφορά στη λεξιλογική και σημασιολογική πληροφορία. Αν και ο όρος παράθεση είναι, ιστορικά, δεκτικός πολλαπλών ερμηνειών [37], γενικώς αποδεκτή προσέγγιση είναι αυτή του John Shinclahir, του λογιζομένου ως «πατέρα» της νεο φιρθιανής σχολαστικής παράδοσης: «Κόμβος (node) είναι ένα στοιχείο, του οποίου το συνολικό μοντέλο (μοτίβο) συνεμφάνισης (patern of co occurrence) με τις άλλες λέξεις τίθεται υπό εξέταση. Παράθεμα είναι οποιοδήποτε από τα στοιχεία τα οποία εμφανίζονται μαζί με τον κόμβο εντός συγκεκριμένου εύρους (λεξικής απόστασης). Κατ' ουσίαν, δεν υπάρχει διαφορά υπόστασης μεταξύ κόμβου και παραθέματος: εάν η λέξη Α είναι κόμβος και η λέξη Β είναι ένα από τα παραθέματά της, όταν η λέξη Β μελετάται ως κόμβος, η λέξη Α θα αποτελέσει ένα από τα παραθέματά της» (Shinclahir et al. 2004: 10, στο McEnery & Hardhie 2012: 124). Περαιτέρω, στο φαινόμενο το οποίο οριοθετείται ως σημασιολογική προσωδία (Louw 1993: 159), κατά παρέκταση της φωνολογικής προσωδίας, ή φόρτισης του εκφωνήματος μέσω επιτονισμού, οι νεο φιρθιανοί εντάσσουν την μελέτη της σημασιολογικής φόρτισης, συνήθως αλλά όχι αποκλειστικώς στο συνεχές {αρνητικό, θετικό}, μέσω της εξέτασης του φάσματος των λεξικών επιλογών γύρω από κάποιον κόμβο, για τον οποίο εικάζεται ότι ποιοτικώς δεν είναι παγιωμένος και ότι το κειμενικό περιβάλλον του μπορεί να περικλείει ή να υποδεικνύει την στάση (stance) του ομιλητή (ή συντάκτη) ενός κειμένου απέναντι στα δηλούμενα. Με βάση την νεο-φιρθιανή προσέγγιση, εν τέλει, δεν υφίσταται θεωρία ανεξάρτητη από τα εμπειρικά δεδομένα και αντιστρόφως. Η δε γενική μεθοδολογική πορεία κάθε προσπάθειας στο οικείο πεδίο είναι ξεκάθαρη: η παρατήρηση οδηγεί σε υπόθεση, η 34. Για την εννοιολόγηση και την θέση της ανάλυσης του λόγου (dhiscourse) στη νεο φιρθιανή σχολή, βλπ. κυρίως McEnery & Hardhie 2012: «Σημασιολογική προτίμηση είναι ο περιορισμός της τακτικής συνεμφάνισης σε στοιχεία τα οποία μοιράζονται ένα σημασιολογικό χαρακτηριστικό, για παράδειγμα αναφέρονται όλα στα αθλήματα ή στην έννοια του πόνου. Το χαρακτηριστικό αυτό εντοπίζεται τόσο στα συνταγματικά όσο και στα παραδειγματικά φαινόμενα [...] Η σημασιολογική προτίμηση [για να εντοπιστεί] απαιτεί να παρατηρούμε την ομοιότητα του νοήματος, ανεξάρτητα από την λεξική κατηγορία» (Shinclahir 2004: 142). 36. Για την έννοια της σημασιολογικής προσωδίας, βλπ. κυρίως Stubbs 2002: 65-66, Πβ. Σαριδάκης 2010: 124, 136, Hunston Για την μελέτη της προσωδίας υπό διαγλωσσικό πρίσμα, βλπ. ενδεικτικώς Xhiao & McEnery Πβ. McEnery & Hardhie 2012:

235 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 235 υπόθεση σε γενίκευση, και η γενίκευση σε ενιαία θεωρητική πρόταση (TognhinhiBonellhi 2001: 84-85). Σε μία ακραία εκδοχή της (η οποία ασφαλώς έχει δεχθεί κριτική ως προς την βασιμότητά της [38]), η νεο φιρθιανή προσέγγιση πρεσβεύει ότι η μόνη πηγή γνώσης για την γλώσσα είναι τα εμπειρικά δεδομένα [39]. Λεξική σημασιολογία, λεξικολογία ορολογία Λεξικογραφία και ΣΚ. Ιστορικά στοιχεία. Η ιστορικά πρώτη, και ίσως η καίρια από κάθε άποψη, και πάντως αναντίρρητη, χρηστική αξία των σωμάτων κειμένων, είναι στη λεξικογραφία. Η λεξικολογική πληροφορία την οποία στοχεύει να συμπεριλάβει ο λεξικογράφος στο εκάστοτε πόνημά του, μεγιστοποιείται, όσο και τεκμηριώνεται με αναδρομή σε αυθεντικό κειμενικό υλικό. Ήδη κατά την εποχή πριν από τα ηλεκτρονικά σώματα κειμένων, είχε γίνει ευρέως παραδεκτή η αξία της συγκέντρωσης εκτενούς κειμενικού υλικού και συστηματοποίησης της διερεύνησής του. Το Oxford Englhish Dhicthionary (OED) [40] είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λεξικού που αναπτύχθηκε βασιζόμενο σε σώματα κειμένων. Το 1928, οπότε και δημοσιεύθηκε ο 12ος και τελευταίος τόμος του μεγάλου ιστορικού λεξικού της Αγγλικής, ολοκληρώθηκε μια προσπάθεια 71 ετών, για την μελέτη, την λημματογράφηση και την σημασιολογική οριοθέτηση της Αγγλικής. Η συλλογή που αναπτύχθηκε περιελάμβανε κείμενα που χρονολογούνταν περίπου από το 1000 μ.χ. Η εργασία στο σώμα κειμένων του OED ήταν, ασφαλώς, χειροκίνητη και εξαιρετικά χρονοβόρα, συγκρινόμενη με τα σημερινά δεδομένα. Στα χρόνια που διήρκεσε η σύνταξη του λεξικού, και προτού αυτό ολοκληρωθεί, απεβίωσαν τέσσερις επιμελητές (ο James Murray, ο διάδοχός του Henry Bradley, καθώς και δύο επιμελητές πριν από αυτούς). Περίπου εθελοντές συγκέντρωσαν περίπου 50 εκατ. λέξεις από σχεδόν 5 εκατ. παραθέματα, που χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή και μεταφορά στο λεξικό των καταχωρίσεων από τις οποίες αυτό αποτελείτο. Το κειμενικό υλικό, που κάλυπτε περισσότερους από 350 τόμους πρώιμων χειρογράφων, από τον Beowulf [41] έως και κείμενα του 17ου αι., δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1864 από την Early English Text Society, αρχικώς για να καταστεί 38. Πβ. McEnery & Hardhie 2012: «Αν και η Γλωσσολογία Σωμάτων Κειμένων μπορεί να κάνει χρήση των κατηγοριών της παραδοσιακής γλωσσολογικής ανάλυσης, δεν τις αντιμετωπίζει ως δεδομένες. Είναι η εκφορά του λόγου, αυτή καθαυτή, και όχι μια εξωτερική της γλώσσας ταξινομία των γλωσσικών οντοτήτων, η οποία θα πρέπει να παραγάγει τις κατηγορίες και τις ταξινομήσεις που απαιτούνται για την απάντηση ενός δεδομένου ερευνητικού ερωτήματος» (Teubert 2005a: 4). 40. Οι ιστορικές πληροφορίες που αναφέρονται στο OED έχουν αντληθεί κυρίως από το Kennedy 1998:

236 236 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης προσπελάσιμο τμήμα του υλικού από το οποίο επρόκειτο να εξαχθούν τα παραθέματα που θα χρησιμοποιούνταν στο λεξικό. Εικόνα 2. Η πρώτη σελίδα του επικού Beowulf (Coton Vhitellhius A, xv). Για τις μεταγενέστερες προσθήκες στο OED χρησιμοποιήθηκαν μερικά εκατομμύρια επί πλέον καρτέλες, οι οποίες είχαν συνταχθεί έπειτα από την έκδοση του πρώτου τόμου του έργου, το Όπως εύστοχα σημειώνει ο G. Kennedy (1998: 19), το τεράστιο σώμα κειμένων αυτό, προοριζόμενο για λεξικογραφική έρευνα, αποτελεί έναν από τους πλέον αξιόλογους παγκοσμίως γλωσσικούς πόρους, στην Αγγλική ή σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα, καθώς μάλιστα αναπτύχθηκε χωρίς την χρήση υπολογιστικών συστημάτων [42]. 41. Η χρονολόγηση του επικού ποιήματος, που είναι γραμμένο στην Αγγλοσαξονική, υπολογίζεται μεταξύ 8ου και 11ου αι. 42. Χαρακτηριστική του βαθμού της προσπάθειας που απαίτησε η ανάπτυξη του συγκεκριμένου λεξικογραφικού πόρου, αλλά και των επιπτώσεων της προσπάθειας αυτής, είναι η παρακάτω αφήγηση στιχομυθίας από το ταξίδι, το 1896, του J. Murray, σε ένα μικρό χωριό της αγγλικής επαρχίας του Berkshhire, για να συναντήσει έναν αινιγματικό εθελοντή πληροφορητή του, κατά την διαδικασία ανάπτυξης του λεξικού, τον Δρ. W.C. Mhinor (Whinchester 2005: vhihi, 103, 109): «Καλημέρα σας, είμαι ο Δρ. James Murray, της Φιλολογικής Εταιρείας του Λονδίνου, και υπεύθυνος σύνταξης του Oxford Englhish Dhicthionary. Είναι τιμή και χαρά μου που επί τέλους σας γνωρίζω, καθώς, Εσείς, κύριε, πρέπει να είστε ο πιο επιμελής βοηθός μου, τα

237 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 237 Από την συστημική ιστορία των λέξεων στην περιγραφή του φαινομένου της γλώσσας Για να προσεγγίσουμε, προφανέστατα ακροθιγώς, το ίδιο το περιεχόμενο της λέξης «σημασία», ως εγγενούς στο γλωσσικό σημείο (ενίοτε δε, ακόμη και σε βάρος της λογικής εννοιολογικής διάστασης της λεξικής σημασίας Μότσιου 1994: 117), πρέπει να δεχθούμε ότι η σημασία αποτελεί στοιχείο μέλος του σημασιολογικού συστήματος, με εσωτερική οργάνωση η οποία καθορίζεται από τις σχέσεις της με τα άλλα στοιχεία του ιδίου συστήματος (Μότσιου, αυτόθι). Ότι αποτυπώνει «το σύνολο των σημασιολογικών σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ αυτής και των άλλων εκφράσεων» (Lyons 1986: 58, στο Μότσιου, αυτόθι). Η θέση ότι στις φυσικές γλώσσες οι σχέσεις αυτές είναι δυναμικές και ότι εμφανίζουν (δια)συστημικά χαρακτηριστικά, είναι περίπου αυταπόδεικτη. Η θέση αυτή, δε, οδηγεί προδήλως στην ανάγκη πρόσβασης, στο μέτρο του δυνατού, στη συστημική ιστορία, την εξελικτική μεταλλακτική διαδρομή των λεξικών μονάδων στον χρόνο και στα εκάστοτε πλαίσια και πεδία της χρήσης τους. Αν «σημασία είναι το σύνολο των παραδειγματικών και των συνταγματικών σημασιολογικών σχέσεων που χαρακτηρίζουν κάθε λέξη» (Μπαμπινιώτης 1985: 22 στο Μότσιου 1994: 117), θα πρέπει να δεχθούμε, κατά συνέπεια, ότι οι σχέσεις αυτές, που εν τέλει συνθέτουν την σημασιολογική αφαίρεση, πρέπει να εξεταστούν μέσω της παρακολούθησης, και όπου αυτό είναι δυνατόν, της «χαρτογράφησης» του κειμενικού πλαισίου των σημημάτων (sememes), όσο και της «πληροφοριακής» ιστορίας τους, τουτέστιν της κειμενικής (textual) και της αναφορικής (referenthial) διαδρομής τους στον χρόνο, τα μέσα και τις τροπικότητες (modalhithies) της εκφοράς του λόγου (πβ. Sarhidakhis 2013) [43]. Τα γλωσσικά σημεία, εν όλω, συνθέτουν το παραδειγματικό φάσμα της σημασιολογικής επιλογής το οποίο προσπελαύνουν και αξιοποιούν τα μέλη μιας (ομόγλωσσης) πολιτισμικής ομάδας. Το φάσμα αυτό έχει προσδιοριστεί από τον Μ.Α.Κ. Hallhiday ως νοηματοδοτικό δυναμικό και μπορεί να χαρακτηρισθεί κατά δύο έννοιες: αυτές αντιστοιχούν στη διάκριση του B. Malhinowsky (1923) μεταξύ καταστασιακού περιβάλλοντος (context of shituathion) και πολιτισμικού περιβάλλοντος (context of culture) [44]. Τα κείμενα, τέλος, είναι οι βασικές μονάδες της σημασιολογικής διεργασίας και αντλούν από το συστημικό νοηματοδοτικό δυναμικό, από την γλωσσική ορτελευταία είκοσι χρόνια. Ο Δρ. W.C. Mhinor να υποθέσω;» Λυπάμαι κύριε. Δεν είμαι αυτός που υποθέτετε. Είμαι ο Διευθυντής του Ασύλου Φρενοβλαβών Εγκληματιών του Broadmoor. Ασφαλώς, ο Δρ. Mhinor βρίσκεται εδώ. Αλλά είναι τρόφιμος του Ασύλου μας. Νοσηλεύεται περισσότερο από είκοσι χρόνια, και είναι ο παλαιότερος τρόφιμός του». 43. Συναφής, και ασφαλώς καίρια, η σχετική παρατήρηση του Κοραή (1833: 497, στο Μπαμπινιώτης 1998: 2039): «μεταβαίνοντες ἀπὸ τῆς ἀμαθείας τὸ σκότος, πρέπει νὰ πλησιάσωμεν τὰς ὁποίας ἕως τώρα ἐμεταχειριζόμεθα λέξεις εἰς τὴν λαμπάδα τῆς φιλοσοφίας πρέπει νὰ ἐρευνήσωμεν τί ἐσήμαινε πᾶσα μία ἀπ' αὐτὰς εἰς τοὺς προγόνους ἡμῶν, τί ἐκατάντησε νὰ σημαίνῃ εἰς ἡμᾶς καὶ τίς εἶναι ἡ κυρία της σημασία, παραβαλλομένης μὲ τὰς ἀναλόγους τῶν φωτισμένων ἐθνῶν λέξεις».

238 238 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης γάνωση της κουλτούρας εν τέλει, τα στοιχεία αυτά που σε μια ορισμένη επικοινωνιακή πραγμάτωση (hinstanthiathion) αποτελούν τα δομικά σημασιολογικά μέρη της πραγμάτωσης μιας συνειδητής κειμενικής σημασίας. «Ως κείμενο μπορεί να οριστεί το πραγματωθέν νοηματοδοτικό δυναμικό» (Hallhiday 1978). Η καταγραφή των εμφανίσεων των μορφικών λεξικών μονάδων μέσα στο κειμενικό περιβάλλον τους, η συσχέτιση της συνεμφάνισής τους (co-occurrence) με άλλες μονάδες στο ίδιο ή και συγγενή κειμενικά περιβάλλοντα και η ερμηνευτική διερεύνηση των μηχανισμών παραγωγής και εξέλιξης των εμφανίσεων και συνεμφανίσεων αυτών, συνιστούν την βάση για την κατανόηση των διεργασιών που ενσωματώνονται στα κείμενα ως σημασιολογικές μονάδες, στους κόσμους των κειμένων μιας κοινωνικής γλωσσικής ομάδας και, τέλος, στο ευρύτερο σύστημα διαχρονικής οργάνωσης της κουλτούρας μιας γλωσσικής κοινότητας. Αυτός είναι, με άλλα λόγια, ο στόχος της μεθοδολογίας της Γλωσσολογίας Σωμάτων Κειμένων στο επίπεδο της καταγραφής και περιγραφής του λεξιλογίου: η συστηματική και λεπτομερής στάθμιση των λεξικογραμματικών επιλογών τις οποίες κάνουν οι φυσικοί χρήστες μιας γλώσσας, στις γραπτές και προφορικές πραγματώσεις της επικοινωνίας τους. Η σύνθεση των ποιοτικών και ποσοτικών ευρημάτων της λεξιλογικής μεθοδολογίας αυτής μπορεί, εν τέλει, να συμβάλει στην ανάπτυξη εξηγησιακών μηχανισμών και στη διατύπωση προβλέψεων, με αντικείμενο την κοινωνική εγγραφή και οργάνωση της γνώσης και της κουλτούρας στο σύστημα της γλώσσας. 44. Η προσέγγιση αυτή συνιστά, κατά τον Fhirth την βάση για την μελέτη του νοήματος, ως raison d être της Γλωσσολογίας: το νόημα γίνεται αντιληπτό ως λειτουργία (functhion) εντός πλαισίου (context). «[Αντιμετωπίζω το νόημα] κατά κύριο λόγο ως σύνολο καταστασιακών σχέσεων σε ένα καταστασιακό πλαίσιο και στο είδος αυτό της γλώσσας που διαταράσσει την ατμόσφαιρα και τα αυτιά των άλλων, ως τρόπους συμπεριφοράς σε σχέση με τα άλλα στοιχεία στο καταστασιακό πλαίσιο. [...] [Η τεχνική] μπορεί να περι γραφεί ως σειριακή καταστασιακή πλαισίωση των γεγονότων που βιώνουμε, ως πλαίσιο εντός πλαισίου. Στο σχήμα αυτό, κάθε πλαίσιο συνιστά λειτουργία, όργανο του ευρύτερου πλαισίου, ενώ όλα τα όργανα βρίσκουν μια θέση σε αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί πολιτισμικό περιβάλλον. [...] Το νόημα, εν τέλει, το χρησιμοποιούμε για το συνολικό πλέγμα των λειτουργιών τις οποίες μπορεί να επιτελέσει μια γλωσσική μορφή. Τα βασικά συστατικά αυτού του συνολικού νοήματος είναι η φωνητική λειτουργία, την οποία θεωρώ ελάσσονα, οι μείζονες λειτουργίες λεξιλογική, μορφολογική και συντακτική [...] και η λειτουργία μιας πλήρους εκφωνητικής πράξης στο καταστασιακό της πλαίσιο, ή στο χαρακτηριστικό καταστασιακό πλαίσιο» (Fhirth 1935: 35, 72 πβ. και Σαριδάκης 2010: 67-69).

239 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 239 Γλωσσολογία σωμάτων κειμένων και ειδικό λεξιλόγιο/ορολογία Εισαγωγικά Ένα από τα κατεξοχήν πεδία αξιοποίησης των σωμάτων κειμένων στην άντληση και, περαιτέρω, στην κειμενική και σημασιολογική ανάλυση της λεξικής πληροφορίας, είναι αυτό της (ειδικής) ορολογίας, σε συγκεκριμένα πεδία χρήσης των φυσικών γλωσσών [45]. Προτού υπεισέλθουμε στην άρρηκτη, στις μέρες μας σχέση μεταξύ ειδικού λεξιλογίου και ΓΣΚ, τόσο στο εφαρμοσμένο (παραγωγικό) περιβάλλον της Μετάφρασης, όσο και με στόχο την μεταφραστική και μεταφρασιολογική έρευνα, ας δια τρέξουμε ορισμένες βασικές εννοιολογήσεις περί ειδικών γλωσσών και ορολογίας. Ειδική γλώσσα/υπογλώσσες, ειδική ορολογία [46]. Ιδιότητες των «όρων». Η έννοια της ειδικής γλώσσας ή των υπογλωσσών είναι φυσική απόρροια της διάκρισης μεταξύ «γενικής» και «ειδικής» επικοινωνίας. Επιχειρώντας μια σταχυολογική αναφορά στη διάκριση αυτή, προσδιορίζουμε ως «ειδική» την επικοινωνία μεταξύ φυσικών ομιλητών που βασίζεται σε μια σειρά «περιορισμών». Οι εν λόγω περιορισμοί ανάγονται στους (δηλούμενους ή συναγόμενους) «σκοπούς» του κάθε συμμετέχοντα στην πράξη της επικοινωνίας. Σε συγκεκριμένα κειμενικά είδη, π.χ. σε κείμενα ακαδημαϊκού λόγου [47], η επικοινωνιακή και πληροφοριακή στόχευση των συντακτών είναι σε αδρές γραμμές γνωστή και δεν διαφοροποιείται ουσιωδώς μεταξύ των φυσικών γλωσσών, ως προς την ρητορική δομή του λόγου και τον τρόπο με τον οποίο υφίστανται και λειτουργούν στον λόγο τα ειδικά λεξήματα. Αντιστοίχως «γνωστό» (και κατά συνέπεια δυνάμενο να «τυπολογηθεί»), είναι και το «κοινό» στο οποίο απευθύνονται οι συντάκτες αυτού του είδους των κειμένων. Συνοψίζοντας, στην ειδική επικοινωνία, αφενός, τα μέρη της επικοινωνίας είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό «ειδικοί» σε κάποιο συγκεκριμένο πεδίο και, αφετέρου, ο «κόσμος αναφοράς» της επικοινωνίας μεταξύ των ειδικών οριοθετείται, εάν όχι αποκλειστικά, τουλάχιστον κατά κύριο λόγο, σε αυτόν του ειδικού θεματικού τομέα. Η οριοθέτηση της ειδικής επικοινωνίας προσφέρει, κατ αντιδιαστολή, τον προσδιορισμό της γενικής επικοινωνίας. Ό,τι δεν θεάται ως «ειδικό» (εν προκειμένω, ο τυποποιημένος κόσμος αναφοράς του τομέα), εκλαμβάνεται (ή μπορεί να εκλαμβάνεται) ως «γενικό». 45. Για μια προσέγγιση της διάκρισης των φυσικών γλωσσών σε «γενικές» και «ειδικές» (ή τεχνογλώσσες), βλπ. Σαριδάκης 2010: Μείζον μέρος της παρούσας ενότητας προέρχεται από το Σαριδάκης 2016a και αναδημοσιεύεται (με προσθήκες και αλλαγές) εδώ. 47. Βλπ. σχετικώς: Swales 1990, Hyland 2006, Tognhinhi-Bonellhi 2005, Charles et al. 2009, Berkenkoter et al

240 240 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Εξ άλλου, στην περίπτωση της ειδικής επικοινωνίας, το επικοινωνιακό σύστημα περιλαμβάνει την γενική γλώσσα, ως το υπόβαθρο που παρέχει την σύνταξη, την μορφολογία και σημαντικό μέρος του χρησιμοποιούμενου λεξιλογίου. Επιπλέον, οι τύποι κειμένων που δημιουργούνται στην επιστημονική επικοινωνία, είναι, κατά βάση, κείμενα πληροφοριακά και περιγραφικά, με κυριότερη λειτουργία την αναφορική, και συμπληρωματικές λειτουργίες την μεταγλωσσική και την εκφραστική (Cabré 1999: 45, πβ. Κωστοπούλου 1999). Κατά συνέπεια, η ειδική επικοινωνία διαφέρει από την γενική: (α) στον τρόπο παραγωγής του προφορικού ή γραπτού λόγου, και (β) στη χρήση συγκεκριμένου και ειδικού λεξιλογίου ορολογίας (Cabré 1999: 47). Η χρήση, κατά το δυνατόν, «τυποποιημένης» ορολογίας (ήτοι, ορολογίας που προτείνεται ή γίνεται αποδεκτή στο επίπεδο της νόρμας από έναν εθνικό ή υπερεθνικό οργανισμό τυποποίησης, όπως π.χ. ο ΕΛΟΤ ή ο ISO, αντιστοίχως) καθιστά την επικοινωνία μεταξύ των ειδικών περισσότερο αποτελεσματική. Τα γλωσσικά σημεία (οι όροι) που χρησιμοποιούνται πρέπει να διακρίνονται από ακρίβεια, να κατονομάζουν δηλ. μια πολύ συγκεκριμένη έννοια, από διαφάνεια, προκειμένου να μην δημιουργούνται συγχύσεις και επικαλύψεις με άλλους όρους και έννοιες, και από καταλληλότητα, να μπορούν με άλλα λόγια να ενταχθούν επιτυχώς στην εκάστοτε επικοινωνιακή κατάσταση και στο επίπεδο λόγου (reghister) ενός κειμένου [48]. Στο σχήμα της Εικ. 3 παριστάνονται η ταξινόμηση και οι περιοχές επικάλυψης μεταξύ γενικής γλώσσας και ειδικών γλωσσών (ή υπογλωσσών). Ο εξωτερικός μεγάλος δακτύλιος αντιστοιχεί στο σύνολο των λεξιλογικών στοιχείων μιας γλώσσας και εμπεριέχει μικρότερους δακτυλίους. Η γενική γλώσσα βρίσκεται στο κέντρο, δεδομένου ότι αποτελεί τον πυρήνα τροφοδότησης των επί μέρους ειδικών γλωσσών. Οι ειδικές γλώσσες, με την σειρά τους, καταλαμβάνουν κυκλικούς τομείς, που εκτείνονται από την περιφέρεια του πυρήνα (κύκλος G) έως την περιφέρεια του εξωτερικού δακτυλίου (L). Μεταξύ των περιφερειών των κύκλων, οι μεσολαβούσες αποστάσεις αντιστοιχούν στις «περιοχές μετάβασης» από την ΓΓ στις ΕΓ, στο μέσο επίπεδο των ΕΓ και στην περιοχή υψηλής εξειδίκευσης των ΕΓ (Rondeau 1983 στο Cabré 1999: 69, πβ. Κωστοπούλου 1999). 48. Περί των αρχών που διέπουν την ονοματοθεσία στα πεδία ειδικής επικοινωνίας και του σχετικού με αυτές προβληματισμού. βλπ. ενδεικτικώς Σαριδάκης 1999: Α70-Α84.

241 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 241 L = Το σύνολο του λεξιλογίου μιας γλώσσας (Λ) G = Η Γενική Γλώσσα (ΓΓ) SL = Οι Ειδικές Γλώσσες (ΕΓ), κατά ομάδες (SL1, 2, 3) Εικόνα 3. Ταξινόμηση και επικάλυψη γενικής γλώσσας και ειδικών γλωσσών ([Rondeau 1983] Cabré 1999: 69, στο Κωστοπούλου 1999). Εξ άλλου, και με ειδικότερη αναφορά στη Μετάφραση, η σχέση ενδο-συστημικής και δια-συστημικής διάδρασης και επικάλυψης μεταξύ γενικής γλώσσας και (ειδικών) υπογλωσσών, απεικονίζεται ως ακολούθως: Εικόνα 4. Η λειτουργική σχέση μεταξύ δύο φυσικών γλωσσών και των υπογλωσσών τους (Σαριδάκης 2010: 42). Με βάση άλλους προσδιορισμούς, «ειδική γλώσσα» ή «υπογλώσσα» είναι αυτή που χρησιμοποιείται από μια συγκεκριμένη κοινότητα ομιλητών οι οποίοι ασχολούνται

242 242 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης με ένα συγκεκριμένο θεματικό αντικείμενο ή ασκούν ένα ειδικό επάγγελμα. Η υπογλώσσα, ως έννοια, αντιστοιχεί στις λειτουργικές ποικιλίες μιας φυσικής γλώσσας (Catford 1965: 83) και στον τρόπο με τον οποίο η γλώσσα γίνεται αντιληπτή ως το κοινώς αποδεκτό σύστημα λεκτικής επικοινωνίας στο εσωτερικό μιας κοινότητας (βλ. N. Sager 1986: 1-16, Σαριδάκης 2010: 33-34). Περαιτέρω, με βάση άλλες προσεγ γίσεις, ο όρος υπογλώσσα είναι υπώνυμο του όρου τεχνόλεκτος, όπου κάθε τεχνόλεκτος έχει την δική της λειτουργία, τις δικές της δομές και το δικό της διακριτό πεδίο αναφοράς. Ωστόσο, και εδώ, η τεχνόλεκτος δεν αντιμετωπίζεται ως ανεξάρτητη της γενικής γλώσσας, αλλά ως σχετιζόμενη με αυτήν [49]. Εστιάζοντας περαιτέρω στους προσδιορισμούς της έννοιας όρος, καταγράφουμε τους εξής: Κατά τον Rondeau (1984: 19), όρος είναι ουσιαστικά ένα γλωσσικό σημείο με την σωσσυριανή σημασία, δηλαδή μια γλωσσική μονάδα που φέρει ένα σημαίνον και ένα σημαινόμενο. Η κατονομασία (denomhinathion) είναι το σημαίνον (shignhifer) και η έννοια (concept) το σημαινόμενο (shignhifed). Με άλλα λόγια, όρος είναι ο (σταθερός) συνδυασμός λεκτικής εκφοράς και έννοιας και διακρίνεται από την λέξη, λόγω της χρήσης του σε προσδιορισμένα πεδία (θεματικούς τομείς) του επιστητού (πβ. Σαριδάκης 1999: Α56). Περαιτέρω, ο Rondeau (1984: 18 στο Σαριδάκης 1999: Α54) προτείνει τρεις ορισμούς για την Ορολογία, ως ακολούθως: (1) Το σύνολο των όρων ενός κλάδου, όπως είναι για παράδειγμα η Βιοχημεία, ή μιας επιστήμης όπως είναι, για παράδειγμα, η Γλωσσολογία. (2) Οι μέθοδοι συλλογής και ταξινόμησης των όρων, δημιουργίας νεολογισμών, τυποποίησης των όρων, διάδοσης της χρήσης των όρων, τις οποίες εφαρμόζουν οι ορολόγοι και ορογράφοι. (3) Το επιστημονικό πεδίο αυτό, του οποίου το αντικείμενο είναι γλωσσολογικής φύσης, ωστόσο έχει διεπιστημονικό χαρακτήρα και αξιοποιεί, κατά περίπτωση, στοιχεία της Γλωσσολογίας, της Λογικής, της Οντολογίας, της Ταξινομολογίας και της Επιστήμης των Η/Υ. Ο Sager (1990: 19), δίδοντας συγγενείς με αυτούς του Rondeau ορισμούς, θεωρεί την Ορολογία ως (πβ. Σαριδάκης 1999: Α55): (1) Το σύνολο των πρακτικών και των μεθόδων που χρησιμοποιούνται για την συλλογή, την περιγραφή και την παρουσίαση των (ειδικών) όρων. (2) Μια θεωρία, ως σύνολο προϋποθέσεων, επιχειρημάτων και συμπερασμάτων που απαιτούνται για την ερμηνεία των σχέσεων μεταξύ των εννοιών (concepts) και των όρων (terms) ως γλωσσικών σημείων. (3) Το λεξιλόγιο ενός συγκεκριμένου πεδίου χρήσης μιας φυσικής γλώσσας. Κατά τον Sager (1990: 19) όροι είναι λεξιλογικά στοιχεία που χαρακτηρίζονται από ειδική αναφορά σε ένα επιστημονικό πεδίο και αποτελούν στο σύνολό τους το (ειδι 49. Περισσότερα περί της διάκρισης των φυσικών γλωσσών σε «γενικές» και «ειδικές» (ή τεχνογλώσσες), βλπ. Σαριδάκης 2010:

243 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 243 κό) λεξιλόγιο του πεδίου αυτού. Αντιδιαστέλλονται, δε, στα λεξιλογικά στοιχεία γενικής (θεματικής) αναφοράς, τα οποία εντοπίζονται σε πληθώρα υπογλωσσών (sublanguages), ως λέξεις [50] και συναπαρτίζουν κατά συνέπεια το λεξιλόγιο. Η διάκριση αυτή, εξ άλλου, εντοπίζεται στο ότι ένα λεξικό ειδικής γλώσσας που καλύ πτει έναν συγκεκριμένο θεματικό τομέα περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό όρων, καθώς επίσης και λεξιλογικών στοιχείων γενικής αναφοράς, που δεν φαίνεται να προσιδιάζουν ειδικώς σε μία ή περισσότερες επιστήμες, και κατά την έννοια αυτή έχουν μη προσδιορισμένα ή, άλλως, γενικευμένα χαρακτηριστικά αναφοράς. Εν τούτοις, ο Sager δεν αποσαφηνίζει πλήρως την σχέση μεταξύ λέξεων και όρων, διότι λέξεις με γενική αναφορά είναι δυνατό να απαντώνται μεν σε περισσότερα του ενός θεματικά πεδία, αλλά και να αποκτούν νέο ή να περιορίζουν ή να διευρύνουν το σημασιακό τους εύρος όταν χρησιμοποιούνται σε «διακριτά» μεταξύ τους θεματικά πεδία. Η έλλειψη σαφήνειας αυτή εντοπίζεται και ως εγγενές χαρακτηριστικό των ειδικών λεξικών και στις μεταξύ τους διαφορετικές προσεγγίσεις των όρων, ακόμη και σε ένα «συγκεκριμένο» θεματικό πεδίο: π.χ., δύο διαφορετικά ειδικά λεξικά έχουν κατά κανόνα σημαντική επικάλυψη σε ό,τι αφορά στη συμπερίληψη συγκεκριμένων όρων με υψηλή θεματική εξειδίκευση. Τα πεδία αυτά, ωστόσο, διαφοροποιούνται σημαντικά όταν η σύγκριση περιλαμβάνει και λεξήματα που απαντώνται και στην γενική γλώσσα ή και σε άλλα θεματικά πεδία. Η διαφοροποίηση αυτή είναι αναμενόμενη, όσο και ανάλογη της διαφοροποίησης που παρατηρείται στο επίπεδο του λημματολογίου και της σημασιολογικής περιγραφής των γενικών λεξικών. Κάθε λεξικογραφική ή ορολογική προσπάθεια απηχεί, σε κάποιο βαθμό, την πρόσληψη του λόγου από τον επιχειρούντα αυτήν, όσο και τις διαφορές στο επίπεδο της καταγραφής και 50. Σε όρους ΓΣΚ, η συνήθης διάκριση γίνεται μεταξύ γραμματικών (ή λειτουργικών) λέξεων (grammar/functhional words) και λέξεων περιεχομένου (ή λεκτικών λέξεων) (content/lexhical words). Η διάκριση αυτή γίνεται συχνά στο επίπεδο των γραμματικών κατηγοριών των λεξημάτων (ήτοι, π.χ,, λειτουργικές λέξεις = σύνδεσμοι, άρθρα, αντωνυμίες ή άκλιτες λέξεις, εν όλω, και λέξεις περιεχομένου = ουσιαστικά, επίθετα, ρήματα, επιρρήματα ή κλιτές λέξεις, εν όλω). Με ειδικότερη αναφορά στην ορολογία, ωστόσο, εστιάζουμε στις λέξεις-κλειδιά που είναι φορείς ειδικού σημασιολογικού περιεχομένου (key content words) και στα παραθέματά (collocates) τους στον λόγο (dhiscourse) τα οποία θεωρούνται σημασιολογικώς σημαντικά. Πβ. Σαριδάκης 2010: 108.

244 244 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης της συστηματοποίησης των λεξιλογικών και σημασιολογικών πληροφοριών [51], αλλά και των «τυπολογικών» στοιχείων που συναρτώνται με τα λεξήματα [52]. Ο Rey (1992: 16-17), προσδιορίζοντας την δραστηριότητα ως προς τους ειδικούς όρους, την διακρίνει σε Ορολογία (termhinologhie) και Ορογραφία (termhinographhie). Κατ ακολουθία, η Ορολογία έχει θεωρητικό/μεθοδολογικό προσανατολισμό, ενώ το περιεχόμενο και η στόχευση της Ορογραφίας έχουν περιγραφικό χαρακτήρα, ως προς τα γλωσσικά σημεία, αλλά και ευρύτερα, ως σύνολα που συναπαρτίζουν τα δομικά μέρη της γλώσσας στο πλαίσιο (μίας εκάστης) συνθήκης ειδικής επικοινωνίας (πβ. Σαριδάκης 1999: Α61-62). Σε μια φυσική γλώσσα, για κάθε τέτοια «ορολογία» ανακύπτουν ζητήματα εσωτερικής συνοχής: από τα Μαθηματικά ώς την Φιλοσοφία, κάθε χώρος διαμορφώνεται εννοιολογικώς με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τις σχολές, τις τάσεις, τους ανθρώπους. Οι «ειδικοί» ενός θεματικού πεδίου (feld/domahin), σε τελευταία ανάλυση, κατέχουν επαρκώς μόνον την υπο-ορολογία (sous-termhinologhie) του πεδίου στο οποίο έχουν εξειδικευτεί. Οι διάφορες ορολογίες 51. Με ειδικότερη αναφορά, π.χ., στις σημασίες που έχουν περιληφθεί στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, αναφέρει ο Χαραλαμπάκης: «οι σημασίες του λήμματος κατατάσσονται πρωτίστως με βάση το χρηστικό τους αντίκρισμα και την στατιστική τους συχνότητα και όχι με κριτήριο, λ.χ., την ιστορική εξέλιξη (δηλ. να προηγείται η αρχαιότερη σημασία) ή την ετυμολογικά εμφανέστερη σημασία» (2014: 14). Εν προκειμένω, ακόμη και αν δεχθούμε ως αντιπροσωπευτικό της χρήσης της Ν. Ελληνικής τον κειμενικό πόρο από τον οποίο ο λεξικογράφος αντλεί εν προκειμένω την πληροφορία στατιστικής συχνότητας (πρόκειται για τον Εθνικό Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου <htp://hnc.hilsp.gr/>, σώμα κειμένων το οποίο δεν περιλαμβάνει δείγματα προφορικού λόγου), και μη υπεισερχόμενοι στο κατά πόσον η αντιπροσωπευτικότητα αυτή μπορεί ευθέως να συναρτηθεί με το «χρηστικό αντίκρισμα» και την στάθμισή του στον λόγο, ας αντιβάλουμε την αναφορά αυτή, ενδεικτικώς στα σημασιολογικά κριτήρια που έχουν αντιστοίχως χρησιμοποιηθεί στο ΛΚΝ του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών: «Καθώς επιδιώχθηκε ο ορισμός να είναι περιγραφικός και λειτουργικός, καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε οι λέξεις του ορισμού να είναι όσο το δυνατό κοινές και συχνές, και οπωσδήποτε να υπάρχουν ως λήμματα στο ΛΚΝ [...] Η ιστορική εξέλιξη των σημασιών δεν αποτέλεσε δεσμευτικό κριτήριο για την κατάταξή τους, που έγινε κυρίως με βάση την λογική τους σχέση. Επιδίωξη της κατάταξης των σημασιών ήταν να μπορεί ο χρήστης να μεταβαίνει λογικά από την μια σημασία στην άλλη» (Πετρούνιας 1998: ιζ). Οι δύο προσεγγίσεις προσδιορίζονται με εντελώς διαφορετικά κριτήρια, τα οποία περαιτέρω ανατρέχουν κατά κύριο λόγο στο (μη σταθερό) αισθητήριο του λεξικογράφου. 52. «Οι πληροφορίες για το ύφος και το γλωσσικό επίπεδο στο οποίο ανήκουν οι λέξεις, οι στερεότυπες εκφράσεις, είναι εν πολλοίς αξιολογικές και επομένως έχουν λίγο ή πολύ υποκειμενικό χαρακτήρα [...] Οι έννοιες καλή / κακή, ορθή / εσφαλμένη χρήση της γλώσσας παρουσιάζουν κατά κανόνα έντονα υποκειμενικό και διαισθητικό χαρακτήρα και γι αυτό [...] αποφεύγεται συνήθως οποιαδήποτε ρυθμιστική τάση. Συχνά γίνεται αποδεκτό το κριτήριο της χαλαρής νόρμας» (Χαραλαμπάκης 2014: 15, 16 η έμφαση δική μας).

245 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 245 και, έτι ειδικότερα, αυτές που σχετίζονται με τεχνικά και τεχνολογικά θέματα, εξαρτώνται από αρκετά περιστασιακούς, και συνήθως δύσκολα προσπελάσιμους από τον ορογράφο, παράγοντες ανάπτυξης και εξέλιξης. Ο Μπαμπινιώτης (1994: 31, βλπ. Σαριδάκης 1999: Α64-65) αναφέρει ότι «η λέξη όρος ξεκινάει από τον Αριστοτέλη, ο οποίος προσδιόρισε τον όρο ως "λόγος, ο το τί ην είναι σημαίνων", δηλαδή ο σημαίνων τι είναι τι». Όρος, κατά τον Μπαμπινιώτη, είναι αρχικά το «όριο», το «τέρμα» και ο «οροδείκτης» (το σημείο που θέτει το τέρμα των ορίων). Κατά τον Μπαμπινιώτη, οι όροι διαφοροποιούνται από τα συνήθη λεξήματα εξ αιτίας της ιδιαίτερης γλωσσικής λειτουργίας τους στην επικοινωνία. Οι ιδιότητες αυτές διακρίνονται και συνδυάζονται (Μπαμπινιώτης 1994: 32-35), ως ακολούθως: (1) Νεολογικός χαρακτήρας. Οι όροι, συχνά, είναι νεολογισμοί στο σύστημα της φυσικής γλώσσας. Κατά την έννοια αυτή, οι όροι αποτελούν «υστερογενείς», δευτερογενείς χρήσεις και παρουσιάζουν, λόγω της φύσεώς τους αυτής, έντονη αιτιότητα: στην δηλωτική τους λειτουργία, οι όροι αναδεικνύουν μια έντονα αιτιακή σχέση, σε αντιδιαστολή προς τις «πρωτογενείς» λέξεις. Κατά συνέπεια, η στήριξη των όρων σε υπαρκτά και ως εκ τούτου αναγνωρίσιμα γλωσσικά στοιχεία, τούς καθιστά περισσότερο προσιτούς και κατανοητούς στους χρήστες. (2) Σύνθετη υφή. Τα λεξήματα που προσλαμβάνουν περιεχόμενο όρου σε μια φυσική γλώσσα είναι, κατά κανόνα, σύνθετες λέξεις ή και περιφράσεις. Η συχνότητα αυτή δικαιολογείται, ξανά, λόγω της δευτερογενούς φύσης των όρων και του γεγονότος ότι αυτοί στηρίζονται σε γλωσσικές πληροφορίες που προϋπάρχουν στο σύστημα της γλώσσας, τις οποίες και συνθέτουν ως αυτοτελείς σημασιολογικές μονάδες. Επισημαίνουμε εδώ ότι γλώσσες όπως η Ελληνική, περιλαμβάνουν όρους οι οποίοι, σε σημαντική έκταση, έχουν εισέλθει στην γλώσσα μέσω της Μετάφρασης ή υστερογενούς απόδοσης. (3) Προσωπικός χαρακτήρας των όρων. Εκτός από κάποιες περιπτώσεις, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες λέξεις μιας φυσικής γλώσσας των οποίων ο γενεσιουργός μηχανισμός είναι κατά κανόνα άγνωστες, οι όροι παρουσιάζουν συνήθως έναν αναγνωρίσιμο «προσωπικό χαρακτήρα» και συνδέονται με συγκεκριμένο πρόσωπο ή φορέα που τους πρότεινε ή εισήγαγε. Με άλλα λόγια, υπάρχει συχνά μια «επώνυμη σχέση του δημιουργού με τον όρο» (Μπαμπινιώτης 1994: 34). (4) Πολυμορφία. Ο Μπαμπινιώτης αναγνωρίζει την πολυτυπία στην απόδοση των όρων και δεν την απορρίπτει ως μέθοδο, τουλάχιστον στο ξεκίνημα της απόδοσης ενός όρου και εν συνεχεία της μεταφοράς του, ως γλωσσικού σημείου, σε ένα γλωσσικό σύστημα και της «εγγραφής» του σε αυτό ως στοιχείου του νοηματοδοτικού δυναμικού του. Κατά τούτο, η ύπαρξη περισσοτέρων του ενός όρων (σημαινόντων) ως «προτάσεων αποδόσεως» μπορεί να προβεί χρήσιμη, έως ότου η ίδια η χρήση (usage) παγιώσει κάποιον από αυτούς. Περαιτέρω, στις φυσικές γλώσσες δεν είναι αναγκαίο να υπάρχει για κάθε όρο μία και μόνον σχέση σημαίνοντος-σημαινομένου

246 246 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης (1:1), καθώς η συνωνυμία είναι φαινόμενο εγγενές της εξέλιξης των γλωσσικών συστημάτων. Συγκεραστικώς, η «Ορολογία» χρησιμοποιείται για την περιγραφή του λεξιλογίου ενός συγκεκριμένου θεματικού τομέα, την συλλογή μεμονωμένων λέξεων και λεξημάτων που σχετίζονται με μία συγκεκριμένη επιστήμη ή κλάδο αυτής. Εξ ίσου, η Ορολογία είναι εφαρμοσμένο διεπιστημονικό πεδίο που αξιοποιεί στοιχεία από τον χώρο της Γλωσσολογίας, της Λογικής, της Οντολογίας και της Πληροφορικής. Μετάφραση και ορολογική έρευνα: μια διαχρονική και άρρηκτη σχέση Αναφέρει, εύστοχα, ο Gouadec (2007: 22), ότι η ορογραφία, νοούμενη ως εντοπισμός και διαχείριση ορολογικών δεδομένων, αποτελεί ουσιώδη δραστηριότητα της μεταφραστικής διαδικασίας. Ακόμη και αν θεωρήσουμε υπερβολική την διαπίστωσή του (αυτόθι) ότι χωρίς την ορολογία ενός κειμένου, η μετάφρασή του δεν είναι δυνατή, θα δεχθούμε ότι «καθημερινά οι μεταφραστές κάνουν εξόρυξη όρων [termhinology mhinhing], εκτός από τις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες έχει νόημα να υπάρχει κάποιος ειδικός για την συγκεκριμένη κρίσιμη δραστηριότητα» (Gouadec 2007: 23). Η συγκεκριμένη διαπίστωση έχει ειδικότερη συνάφεια στα μεταφραστικά περιβάλλοντα στα οποία γίνεται διάκριση «ρόλων» και ιεραρχήσεων, στο πλαίσιο ολοκληρωμένων μοντέλων διαχείρισης του μεταφραστικού έργου που στοχεύει στην ορθολογική και αποτελεσματική διαχείριση της ποιότητας (Κωστοπούλου & Σαριδάκης 2011, ιδ ). Σε αυτά, η ορολογική έρευνα, οποιοσδήποτε και αν είναι ο «φυσικός συντελεστής» της, αποτελεί μέρος τουλάχιστον των «υπόρρητων προδιαγραφών» (Κωστοπούλου & Σαριδάκης 2011: 208 σημ. 15) της μεταφραστικής επιτέλεσης και αποσκοπεί στην κάλυψη της ανάγκης για λεξιλογική και σημασιολογική ακρίβεια, όπως αυτή εκάστοτε προσδιορίζεται από τους αποδέκτες των μεταφρασμάτων ή «σκιαγραφείται» από τους συντελεστές του μεταφραστικού περιβάλλοντος, αυτού καθεαυτού. Αναφέρει σχετικώς η Gostkowska (2016: 23) ότι σημαντικό μέρος του χρόνου των μεταφραστών αφιερώνεται στην εξοικείωσή τους με την ορολογία των προς μετάφραση κειμένων, ως διεργασία της εξοικείωσής τους με τα εκάστοτε πεδία τους. Εν κατακλείδι, κατά τον Sager (1998: ) «οι μεταφραστές είναι αυτοί που πρέπει να αποκτήσουν βασική κατανόηση της Ορολογίας και των διαφόρων εφαρμογών της [...] καθώς πρέπει να εργαστούν ως ορολόγοι όταν αντιμετωπίζουν αποφάσεις που αναφέρονται στην ορθή επιλογή μεταξύ διαφορετικών τύπων έκφρασης ή στην δημιουργία ενός νεολογισμού ή μιας παράφρασης». Απολύτως συναφείς με την ορολογική έρευνα στο πλαίσιο της μεταφραστικής διαδικασίας είναι και οι προσπάθειες τυποποίησης (standardhisathion) των ειδικών ορολογιών. Οι μεταφραστές ειδικών κειμένων καλούνται πολύ συχνά να εντοπίσουν τις λεξιλογικές αντιστοιχίες (όρους) για νέες έννοιες και, σε περίπτωση που αδυνατούν να εντοπίσουν τον όρο της γλώσσας-στόχος σε κάποια συναφή βάση ορολογίας ή αντίστοιχο κείμενο, είναι αυτοί που καλούνται να διατυπώσουν, να «επινοήσουν» έναν ισοδύναμο όρο για την απόδοση του όρου της γλώσσας-πηγή. «Αυτό

247 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 247 προαπαιτεί άριστη γνώση της ορολογίας τόσο στην γλώσσα-πηγή, όσο και στην γλώσσα-στόχος, προκειμένου να αποφευχθεί η δημιουργία νεολογισμών και διπλοτύπων (duplhicates) που προκαλούν σύγχυση, στις περιπτώσεις όπου υπάρχουν ήδη κατάλληλες μεταφράσεις. Οι μεταφραστές έχουν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο στην αναζήτηση ορολογικής ομοιογένειας» (Teubert 2005b: 101). Αναλογιζόμενοι τον τεράστιο όγκο παραγωγής ειδικών κειμένων και την αυξανόμενη ζήτηση ποιοτικών μεταφράσεων, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι σήμερα, σε πολλές χώρες υπάρχουν ειδικοί οργανισμοί για την «ρύθμιση» (τουτέστιν, την τυποποίηση) της ειδικής ορολογίας [53]. Η τυποποίηση είναι απαραίτητη (αν και όχι πάντοτε δυνατή), ώστε να επιτυγχάνεται αποδοτικά η επικοινωνία μεταξύ των ειδι53. Στην Ελλάδα, τον ρόλο της τυποποίησης της ειδικής ορολογίας έχει αναλάβει ο ΕΛΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης), ο οποίος λειτουργεί ως εθνικός φορέας του διεθνούς οργανισμού ISO (Technhical Commhitee of the Internathional Standardhizathion Organhizathion/ISO TC 37). Χωρίς «εθνική ορολογία», οι χώρες δεν μπορούν να συμβάλλουν ενεργά, και με τρόπο ανεξάρτητο, στο σχεδιασμό και την περαιτέρω πρόοδο των επί μέρους τεχνολογικών πεδίων. Παρόλο που, σε διεθνές επίπεδο, η επιστημονική επικοινωνία κυριαρχείται από την Αγγλική, ως lingua franca, «μόνον εκείνοι που μπορούν να διατυπώσουν λόγο στην εθνική τους γλώσσα είναι σε θέση να λάβουν επιτυχώς και με αξιοπιστία μέρος στον διεθνή επιστημονικό διάλογο» (Teubert 2005b: 102). Στο πλαίσιο αυτό δραστηριοποιείται και η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ <eleto.gr>). Για την ελληνική Ορολογία, θεμελιώδη τυποποιητικά κείμενα που «καλύπτουν τις έννοιες, τους όρους και τις αρχές και μεθόδους της Ορολογίας, προσαρμοσμένα στην ελληνική γλώσσα και για την ελληνική γλώσσα» (ΕΛΕΤΟ 2010: 1) είναι το ΕΛΟΤ 402 [«Ορολογική εργασία Αρχές και μέθοδοι»], μαζί με τα ΕΛΟΤ «Ορολογική εργα σία Λεξιλόγιο Μέρος 1: Θεωρία και Εφαρμογή» και ΕΛΟΤ «Ορολογική εργασία Λεξιλόγιο Μέρος 2: Πληροφορικές εφαρμογές». Στο ΕΛΟΤ 402, το οποίο αποτελεί προσαρμοσμένη μεταφορά του διεθνούς προτύπου ISO 704: 2000 ( Termhinology work Prhinchiples and methods ), οι αρχές που διέπουν τόσο τον σχηματισμό νέων όρων όσο και την επιλογή του καταλληλότερου όρου μεταξύ περισσοτέρων συνώνυμων είναι (α) διαφάνεια (transparency): ο όρος αφήνει από την μορφή του να δια-φανεί, έστω και μερικώς, η έννοια την οποία αυτός προσδιορίζει, (β) συνέπεια (conshistency): κάθε νεοδημιουργούμενος όρος οφείλει να εντάσσεται στον σύστημα όρων στο οποίο ανήκει και να είναι συνεπής με αυτό, (γ) (γλωσσική) καταλληλότητα (approprhiateness): τα σημασιολογικά σχήματα που ακολουθούνται για τον σχηματισμό των όρων πρέπει να είναι οικεία και καθιερωμένα μέσα στην γλωσσική κοινότητα στην οποία απευθύνονται, (δ) (γλωσσική) οικονομία (lhinguhisthic economy): ο όρος θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο συνοπτικός, (ε) παραγωγικότητα (και συνθετικότητα) (derhivabhilhity and compoundabhilhity): προτιμώνται σχηματισμοί όρων που ευνοούν την περαιτέρω παραγωγή και σύνθεση για την δημιουργία άλλων όρων της ίδιας οικογένειας όρων, (ε) (γλωσσική) ορθότητα (lhinguhisthic correctness): προτιμώνται σχηματισμοί όρων που συμμορφώνονται με τα μορφολογικά, μορφοσυντακτικά και φωνολογικά πρότυπα της αντίστοιχης γλώσσας, (στ) (γλωσσική) εντοπιότητα (preference for nathive language): θα πρέπει να δίνεται προτεραιότητα στην ελληνική γλώσσα έναντι των άμεσων δανείων (ΕΛΕΤΟ 2010: 1).

248 248 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης κών κάθε πεδίου. Κάθε όρος, προκειμένου να αναγνωρίζεται ως τέτοιος, πρέπει να είναι σαφής, πλήρης και κατ ουδένα τρόπο αμφίσημος. ΓΣΚ, μετάφραση και λεξιλογική-ορολογική έρευνα Εισαγωγικά Στο σύγχρονο μεταφραστικό περιβάλλον, η ΓΣΚ μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην ανωτέρω περιγραφείσα ορολογική δραστηριότητα. Η πρόσβαση σε εκτενές κειμενικό υλικό αναδεικνύει την λεξιλογική και σημασιολογική ποικιλομορφία και συνδράμει την προσπάθεια ταξινόμησης και «χαρτογράφησής» της. Η ΓΣΚ έχει από πολλού μπει στην «καθημερινότητα» της μεταφραστικής πρακτικής: στην ουσία, όταν οι μεταφραστές ανατρέχουν στο διαδίκτυο για αναζήτηση αυθεντικών δειγμάτων λόγου στην χρήση κάποιου λεξήματος, δεν κάνουν κάτι άλλο (στις περισσότερες περιπτώσεις, εν αγνοία τους) από το να χρησιμοποιούν το μεγαλύτερο διαθέσιμο σώμα κειμένων (τον παγκόσμιο ιστό), αξιοποιώντας εργαλεία εντοπισμού κόμβων, εύρεσης συμφράσεων, μορφοσυντακτικής ανάλυσης, κ.λπ. τουτέστιν όλα εφαρμοσμένα εργαλεία της ΓΣΚ τα οποία ενσωματώνονται στις εκάστοτε μηχανές αναζήτησης (π.χ. την Google). Ωστόσο, παρά το εύρος του, ή μάλλον ακριβώς εξ αιτίας αυτού, το κειμενικό υλικό του παγκόσμιου ιστού δεν αποτελεί εισέτι συγκροτημένο σώμα κειμένων με την δόκιμη και γενικώς αποδεκτή σήμερα έννοια του όρου: τα κείμενα δεν συνοδεύονται από μεταδεδομένα χαρακτηρισμού, ενώ η όποια έρευνα επί των κειμένων αυτών μπορεί επί του παρόντος [54] να γίνει μόνον στοχευμένα και δη με λίγα κριτήρια, ήτοι με προσδιορισμό των πηγών στις οποίες γίνεται η αναζήτηση και, υπό προϋποθέσεις, του χρονικού εύρους τους. Στο σημείο αυτό ακριβώς θα εντοπίσουμε και το «παράδοξο» της όλης διεργασίας: το γεγονός ότι το ευρύ και χωρίς περιορισμό, στις περισσότερες περιπτώσεις, κειμενικό υλικό του διαδικτύου δεν αποτελεί συγκροτημένη κειμενική οργάνωση, λειτουργεί αποπροσανατολιστικά στην αφομοίωση μεθοδολογικώς ορθών πρακτικών για την ορολογική και σημασιολογική τεκμηρίωση, ειδικώς στο πλαίσιο της μεταφραστικής πράξης και, έτι περισσότερο, της διδακτικής της Μετάφρασης. Οι αναζητήσεις λεξημάτων στο διαδίκτυο μπορεί σε 54. Η διαδικασία της μετάβασης σε πιο αναλυτικές δομές χαρακτηρισμού της πληροφορίας έχει εν πολλοίς προδιαγραφεί στην πρωτοβουλία Semanthic web του World Whide Web Consorthium (W3C <htps://goo.gl/w0xxlh>). Το 2013, το πλήθος των ιστοτόπων με σημασιολογική επισημείωση υπολογιζόταν σε περίπου 4 εκατ. Ανεξαρτήτως του εάν η προδιαγραφή του σημασιολογικού ιστού θα υιοθετηθεί σε πιο γενικευμένη έκταση στο μέλλον, οι σύγχρονες μηχανές αναζήτησης ενσωματώνουν σταδιακά αυτόματους λημματοποιητές (lemmathisers) και μορφοσυντακτικούς επισημειωτές (POS-taggers), γεγονός που σταδιακά διευρύνει το φάσμα των φίλτρων που μπορούν να εφαρμοστούν στις αναζητήσεις στο διαδίκτυο.

249 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 249 πολλές περιπτώσεις να καθοδηγούν διαισθητικά τον μεταφραστή σε ορθές (ή τουλάχιστον ορθότερες, σε σύγκριση με το «έντυπο παρελθόν» και τους εγγενείς περιορισμούς που αυτό επέβαλε) επιλογές, ωστόσο δεν τον ωθούν να αξιοποιήσει ουσιαστικά και σε βάθος τις σύγχρονες δυνατότητες ανάλυσης του λόγου που προσφέρονται μέσω της ΓΣΚ, και κατ επέκταση να συμβάλει στη διεύρυνσή τους και στο επίπεδο και τα ζητούμενα της μεταφρασιολογικής έρευνας. Με άλλα λόγια, αντί οι μεταφραστές, ως επαγγελματίες σε εφαρμοσμένο επιστημονικό πεδίο το οποίο δοκιμάζεται καθημερινά στην πράξη, να συγκλίνουν προς περισσότερο συστηματικές επιστημονικές πρακτικές και να συμβάλουν σε αυτές, τείνουν να αρκούνται στον δευτερεύοντα ρόλο των απλών χρηστών ορισμένων αυτοματισμών που έχουν αναπτυχθεί πρωταρχικώς για άλλα πεδία της γλωσσικής επιστήμης. Αντίστοιχο φαινόμενο έχει παρατηρηθεί και στο πρόσφατο παρελθόν, στην περίπτωση των συστημάτων CAT, στο οποίο, παρά την γενίκευση της χρήσης τους την τελευταία εικοσαετία, δεν μπορεί τεκμηριωμένα να υποστηριχθεί ότι υπάρχει ουσιαστική εξέλιξη των μεθόδων και των διεργασιών, ούτε ότι τα συστήματα αυτά συνέβαλαν ουσιωδώς, πέραν της αύξησης της παραγωγικότητας, στο ζητούμενο της ποιότητας κατά την μεταφραστική επιτέλεση [55]. Κατά συνέπεια, και με ειδικότερη εστίαση στην Μετάφραση, θεωρούμε επίκαιρη ακόμη την παρατήρηση του Μικρού (2004: 158) ότι τα σώματα κειμένων «δεν έχουν χρησιμοποιηθεί [στην Ορολογία] με τέτοια ένταση όσο σε άλλους κλάδους της ευρύτερης γλωσσολογικής έρευνας και ανάπτυξης συστημάτων επεξεργασίας φυσικής γλώσσας» και, δυστυχώς, μη επιβεβαιωμένη εισέτι την προσδοκία του (αυτόθι) ότι η «συνδυασμένη προσπάθεια πολλών ευρωπαϊκών και διεθνών οργανισμών [...] ως προς την ανάπτυξη γλωσσικών πόρων ορολογίας [θα συμβάλει στην ανάπτυξη] σωμάτων κειμένων ειδικής χρήσης με έμφαση στην ορολογική χρήση [τα οποία] θα είναι πολυάριθμα και προσβάσιμα στο σύνολο των ενδιαφερομένων» [56]. Ειδικά στην περίπτωση της Ελληνικής, η παρατήρηση αυτή είναι καίρια, δεδομένου ότι ο τεχνικώς παρωχημένος τρόπος ευρείας διάθεσης και αναζήτησης κειμενικού υλικού από μείζονες φορείς παραγωγής του (π.χ. το Κοινοβούλιο, το Εθνικό Τυπογραφείο, κ.λπ.) λειτουργεί εισέτι αποτρεπτικά στην ανάπτυξη εξειδικευμένων σωμάτων κειμένων για οποιαδήποτε έρευνα, γλωσσική ή ορολογική. Πέραν τούτων, τα εφαρμοσμένα εργαλεία της ΓΣΚ δύνανται να συνδράμουν την λεξιλογική και ορολογική έρευνα, από τον εντοπισμό απλών αντιστοιχιών λεξιλογί55. Βλπ. σχετικό προβληματισμό στο Pym Η απουσία συστηματικής και συνεπούς αξιοποίησης της ΓΣΚ στην ορογραφική προσπάθεια στο πλαίσιο της μεταφραστικής πρακτικής είναι εμφανής και στην περίπτωση των πρακτικών που ακολουθούνται στο πλαίσιο της μονάδας συντονισμού της ορολογίας (TermCoord <termcoord.eu>) της ΓΔ Μετάφρασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Καίτοι η ακολουθούμενη στη μονάδα μεθοδολογία ανάπτυξης ορολογικών πόρων είναι ιδιαιτέρως αποδοτική και παράγει χρήσιμο για την μεταφραστική πρακτική ορολογικό υλικό, εν τούτοις δεν ακολουθεί εισέτι πρακτικές της ΓΣΚ.

250 250 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης ου έως την σε βάθος σημασιολογική έρευνα και ανάλυση της συμπεριφοράς των λεξημάτων στον λόγο. ΣΚ και λεξιλογική-ορολογική έρευνα Εφ όσον συγκεντρώνονται κειμενικά δεδομένα, κατά τα ανωτέρω, σε συνεκτικά σώματα κειμένων, τα τελευταία κατά κανόνα δομούνται ως μονογλωσσικές συλλογές ή, συχνά, ως παράλληλα σώματα κειμένων (βλπ. οικεία σημ. 35) τα οποία μπορούν να είναι στοιχισμένα [57] στο επίπεδο της πρότασης. Παράλληλα σώματα κειμένων υφίστανται ήδη διαθέσιμα στο διαδίκτυο, παρ όλο που το πλήθος τους, όσο και το εύρος των κειμενικών δεδομένων που αυτά περιέχουν αντιστοιχούν εν τέλει σε μικρό μόνον τμήμα της συνολικής μεταφραστικής παραγωγής [58]. Εξ άλλου, με αναφορά στη διδακτική και την έρευνα της Μετάφρασης, τουτέστιν στις Μεταφραστικές Σπουδές, ο Stewart (2000: ) αποδίδει την περιορισμένη ανάπτυξη και αξιοποίηση παραλλήλων ΣΚ στην επί μακρόν κατίσχυση των αναγόμενων στις καλούμενες λειτουργικές μεταφραστικές θεωρίες «κειμενοστραφών» και «πολιτισμικών» προσεγγίσεων της μεταφραστικής επιτέλεσης, οι οποίες δίδουν έμφαση στο Κείμενο-στόχος: «Ο ενθουσιασμός περί την άποψη ότι το μετάφρασμα θα πρέπει πρωτίστως να σέβεται τις συμβάσεις της Γλώσσας-στόχος έχει αποδώσει στο Κείμενο-πηγή, στην καλύτερη περίπτωση, υποδεέστερο ρόλο και, στην χειρότερη, καταλήξει στην αγνόησή του. Το ΚΠ, κάποτε κυρίαρχο στην μεταφραστική θεωρία και σήμερα ως επί το πλείστον κουραστικό εμβόλιμο στοιχείο και διαρκής ενόχληση, καθώς ξεφεύγει διαρκώς από τα γρανάζια των τακτικών θεωριών και των όμορφων ταξινομιών, έχει επί του παρόντος, τουλάχιστον αποκαθηλωθεί» [59]. Κατά την 57. Σε αδρές γραμμές, «στοίχιση» είναι η τεχνική διαδικασία δημιουργίας ζευγών (αντιστοιχιών) κειμενικών τεμαχίων (text segments) πρωτοτύπου μεταφράσματος, στο επίπεδο της πρότασης ή και χαμηλότερο. Για την έννοια και τις τεχνικές της στοίχισης, βλπ. περαιτέρω Σαριδάκης 2010: , Thiedemann Κυριότεροι ανασταλτικοί παράγοντες στην ευρεία διάδοση παραλλήλων σωμάτων κειμένων είναι: α. Το γεγονός ότι τα κειμενικά δεδομένα υπόκεινται, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, σε περιορισμούς πνευματικής ή βιομηχανικής ιδιοκτησίας. Αφ ενός, οι επαγγελματίες μεταφραστές «προστατεύουν» τα μεταφράσματά τους έναντι χρήσης από τρίτους, για προφανείς οικονομικούς λόγους. Αφ ετέρου, οι εταιρείες που αναθέτουν μεταφραστικό έργο διαφυλάττουν τα κείμενά τους (πρωτότυπα και μεταφράσματα), καθώς αυτά συχνά περιέχουν εμπιστευτική (εταιρική) πληροφορία. β. Η απαιτούμενη δαπάνη χρόνου για την ανάπτυξη ΣΚ στα παραγωγικά περιβάλλοντα της Μετάφρασης, η οποία συχνά αποτρέπει την ad hoc ανάπτυξη στοιχισμένου κειμενικού υλικού σε αυτά, πέραν ασφαλώς της δημιουργίας βάσεων δεδομένων για συστήματα μεταφραστικών μνημών (Translation Memory). 59. Περαιτέρω, ο Stewart (2000: 210) συσχετίζει το περιορισμένο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη και αξιοποίηση παραλλήλων ΣΚ στις Μεταφραστικές Σπουδές με την

251 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 251 γνώμη του γράφοντος, ο ισχυρισμός αυτός είναι μάλλον υπερβολικός στο επίπεδο του θεωρητικού περί την Μετάφραση προβληματισμού, αν και είναι γεγονός ότι οι παραγωγικώς αλυσιτελείς και επιστημολογικώς κυκλικές «λειτουργικές» θεωρίες αποτελούν επί μακρόν ασφαλές καταφύγιο πολλών εκ των ασχολουμένων [60] στο πεδίο των Μεταφραστικών Σπουδών, κυρίως στην διδακτική της Μετάφρασης. Στην περίπτωση των παραλλήλων σωμάτων κειμένων, ο εντοπισμός των αντιστοιχιών μεταξύ των λεξημάτων δύο (ή περισσοτέρων, στην περίπτωση των κειμενικών παραλληλιών του τύπου [1: πολλά]) φυσικών γλωσσών είναι σχετικά άμεσος και ενστικτώδης, με χρήση ειδικού λογισμικού [61]. Στο παράδειγμα της Εικ. 6, έχουν «συζευχθεί» δύο αντίστοιχοι όροι (αποτροπή, deterrence) και απεικονίζεται στιγμιότυπο παράλληλων συμφραστικών πινάκων των όρων αυτών. Η αναζήτηση έχει γίνει με χρήση του παράλληλου Σώματος Κειμένων Eur-Lex [62]. ανάπτυξη του συγκρίσιμου TEC (Translathional Englhish Corpus <htps://goo.gl/h4cuuj>) από την ομάδα της Mona Baker στο Πανεπιστήμιο του Manchester. 60. Σ.Σ.: Συνειδητά αποφεύγουμε εδώ τον όρο «ερευνητές»: οι όποιες, ελάχιστες, εργασίες που εδράζονται στο επιστημονικό υπόδειγμα των λειτουργικών προσεγγίσεων της Μετάφρασης είναι, κατά το μάλλον ή ήττον, αοριστόλογες επινοήσεις σχετικά με την μεταφραστική διεργασία και επιτέλεση, στερούμενες συστηματικής εμπειρικής επαλήθευσης. Κατά την έννοια αυτή, προσιδιάζουν μάλλον σε ελλειπτικά κακέκτυπα της «εκ πολυθρόνας γλωσσολογίας» (βλπ. σημ. 4), παρά σε επιστημονικές εργασίες. Για σχετικό προβληματισμό, πβ. ενδεικτικώς και Pym 2010: Η πλέον γνωστή εφαρμογή αναζήτησης λεξημάτων σε παράλληλα στοιχισμένα κείμενα είναι το ParaConc (<htps://goo.gl/deuvqq>, <htps://goo.gl/abfmnx>), η οποία λειτουργεί κατά τρόπο ανάλογο των εφαρμογών λεξιλογικής ανάλυσης μονογλωσσικών ΣΚ (π.χ. AntConc, WordSmhith). Ωστόσο, λόγω του ότι είναι εφαρμογή κλειστού κώδικα η οποία εκτελείται αποκλειστικά σε περιβάλλοντα Whindows, η τρέχουσα ερευνητική της χρήση είναι, μάλλον, περιορισμένη. 62. Η βάση κειμενικών δεδομένων EUR-Lex είναι επί του παρόντος η μεγαλύτερη παγκοσμίως βάση παραλλήλων κειμένων. Περιέχει κείμενα στις 24 επίσημες γλώσσες της ΕΕ, αντλούμενα από την Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, το δίκαιο της ΕΕ (συνθήκες, οδηγίες, κανονισμούς, αποφάσεις, ενοποιημένη νομοθεσία), προπαρασκευαστικές πράξεις (νομοθετικές προτάσεις, εκθέσεις, πράσινες και λευκές βίβλοι, κ.λπ.), νομολογία, διεθνείς συμφωνίες, έγγραφα της ΕΖΕΣ, δημόσια έγγραφα κ.λπ. Οι τύποι των εγγράφων που περιέχονται στο EUR-Lex καταλογογραφούνται στη δ/νση <htp://goo.gl/fwfi2y>. Όπου τα κείμενα αυτά υφίστανται σε περισσότερες από μία γλώσσες, είναι δυνατή η αναζήτηση, με δομές απλών ή σύνθετων λεξημάτων, στις γλώσσες αυτές. Βλπ. σχετικώς: <htp://goo.gl/gzruub>. Ακόμη, τα παράλληλα κείμενα του ευρωπαϊκού κεκτημένου (<htp://goo.gl/2rjdgz>) διατίθενται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΓΔ Μετάφρασης) σε διάταξη tmx (Translathion Memory eχchange, για συστήματα μεταφραστικής μνήμης βλπ. <htps://goo.gl/ekuzjv> και <htp://goo.gl/kjpy2h>), σε όλους ή σε οποιονδήποτε συνδυασμό γλωσσών (<htp://goo.gl/84d6ox>). Βλπ. σχετικώς Stehinberg et al Στα παραδείγματα που περιλαμβάνονται εδώ έχει αξιοποιηθεί η εκδοχή του κειμενικού υλικού που έχει ενσωματωθεί στην πλατφόρμα SketchEnghine <htp://goo.gl/af0yxn>, η

252 252 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Εικόνα 6. Παράδειγμα παράλληλης αναζήτησης λεξιλογίου (αποτροπή, deterrence) στο SketchEnghine (ΣΚ: Eur-Lex 2016). οποία προσφέρει εξελιγμένες δυνατότητες ορολογικής αναζήτησης και είναι συγκριτικώς περισσότερο στοχευμένη στη μεταφραστική δραστηριότητα. Βλπ. σχετικώς Bahisa et al Εικόνα 5. Πίνακας κειμενικών αντιστοιχιών (σε εκατ. λέξεις κειμένου) στο Eur-Lex 2016 (SketchEnghine).

253 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 253 Εικόνα 7. Παράδειγμα παράλληλης αναζήτησης λεξιλογίου, με αποκλεισμό πιθανού ισοδυνάμου στην ΓΣ (SketchEnghine, ΣΚ: Eur-Lex 2016). Αναζήτηση υποψηφίων όρων σε ΣΚ μπορεί να γίνει ακόμη μονογλωσσικά και διαγλωσσικά, σε συγκρίσιμα σώματα κειμένων. Η διαδικασία εντοπισμού και σημασιολογικής κατανόησης των υποψηφίων όρων ακολουθεί κατά κανόνα τα στάδια (α) της μη αυτόματης απομόνωσης των κύριων λεξημάτων, μεταξύ των λέξεων-κλειδιών (Σαριδάκης 2010: ) του υπό μελέτη ΣΚ, τα οποία αποτελούν κομβικά σημεία νοήματος στο εκάστοτε θεματικό πεδίο ( key keywords ), και (β) της μελέτης των παραθετικών σχέσεων και των συμφράσεων των λεξημάτων αυτών στο ΣΚ, για τον εντοπισμό των σημασιολογικών προτιμήσεων [63] και της προσωδίας [64] τους. Όταν η διεργασία γίνεται διαγλωσσικά, η μεθοδολογία [65] ακολουθείται κατ αναλογία και στα δύο (ή περισσότερα) συγκρίσιμα ΣΚ και τα αποτελέσματα συγκρίνονται μεταξύ τους. Οι «τυπικοί ορισμοί» (formal defnhithions), εφ όσον η διατύπωσή τους αποτελεί ζητούμενο της έρευνας, μπορούν να προκύπτουν συνδυαστικά, με συγκερασμό προϋπάρχοντος λεξικογραφικού υλικού, ευρημάτων της ad hoc εμπειρικής έρευνας και του γλωσσικού αισθητηρίου του ερευνητή [66]. Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα στην αξιοποίηση ήδη υφισταμένων ορολογικών πόρων (ειδικών λεξικών, μονογλωσσικών ή και διαγλωσσικών) για την υποστήριξη της σημασιολογικής ανάλυσης των λεξημάτων η οποία επιχειρείται με μεθοδολογίες της ΓΣΚ, ο ορογράφος (και, εν προκειμένω, ο μεταφραστής) αντιμετωπίζει πληθώρα ελλειμμάτων (πβ. Bowker 2000, Μικρός 2004: ), εν συνόψει: (α) Συχνά, τα λήμματα καταγράφονται σε απλές διαγλωσσικές αντιστοιχίες, χωρίς σαφή οριοθέτηση και περιγραφή των σημασιών πολύ δε περισσότερο, των εννοιών τις οποίες καλύπτουν. Με άλλα λόγια, απουσιάζει από τα λημματολόγια ο λεγόμενος «τυπικός ορισμός», ο οποίος μπορεί να καθοδηγήσει τον χρήστη τους στην ορθή ένταξη των όρων σε ευρύτερες μονάδες νοήματος εν χρήσει. Στην περίπτωση της μεταφραστικής διαδικασίας, η έλλειψη αυτή αποβαίνει συχνά καθοριστική σε βάρος της ποιότητας του μεταφράσματος [67], καθώς ο μεταφραστής δεν μπορεί να κατανοήσει τις σημασιολογικές και εννοιολογικές «ταυτότητες» των 63. Βλπ. σημ Βλπ. σημ Για μια εκτενή πρακτική πρόταση αξιοποίησης παραλλήλων ΣΚ για ορολογική έρευνα, πβ. Bowker & Pearson 2002: Μια τέτοια έρευνα καταγράφεται στο Σαριδάκης 2016a.

254 254 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης όρων εάν δεν έχει υψηλή εξειδίκευση στο θεματικό πεδίο στο οποίο καλείται να μεταφράσει, ειδικώς δε όταν η μετάφραση επιτελείται «αντίστροφα», ήτοι προς γλώσσα άλλη από την μητρική του. Το πρόβλημα αυτό της εννοιολογικής ασάφειας και της ανεπαρκούς νοηματικής τεκμηρίωσης επιτείνεται όταν η μετάφραση επιτελείται σε ομάδες εργασίας και όχι ατομικά, π.χ. στο πλαίσιο διεθνών οργανισμών, πολυεθνικών εταιρειών ή μεγάλων μεταφραστικών οργανισμών που μεταφράζουν από και προς πλήθος γλωσσών εργασίας [68]. (β) Η πληροφορία συχνότητας, όπως και χρονικότητας, των λημμάτων τις περισσότερες φορές απουσιάζει από τα ειδικά λεξικά αναφοράς της κατηγορίας αυτής. Στην περίπτωση εννοιολογικώς συγγενών όρων, ή ακόμη και των ομωνύμων εντός του αυτού πεδίου χρήσης, ο μεταφραστής αδυνατεί κατά συνέπεια να σταθμίσει τις εναλλακτικές επιλογές του, και κατά συνέπεια να τεκμηριώσει την τελική επιλογή του επί τη βάσει και του ποσοτικού/χρονικού κριτηρίου της χρήσης των όρων. Ξανά, στο «σενάριο» αυτό, η τελική λεξιλογική επιλογή του μπορεί μεν να καλύπτει το κριτήριο της σημασιολογικής σαφήνειας, στον βαθμό που η επιλογή γίνεται εννοιολογικώς κατανοητή, δεν καλύπτει όμως με επάρκεια το ζητούμενο της καταλληλότητας και, εν τέλει, της αποδεκτότητας του μεταφράσματος, σε ουσιωδώς λειτουργικούς όρους [69]. Αυτόματος εντοπισμός και εξαγωγή ορολογίας από ΣΚ Περαιτέρω, ο εντοπισμός υποψηφίων όρων σε ένα ΣΚ μπορεί να γίνει, σε πρώτο χρόνο, αυτόματα, χρησιμοποιώντας ειδικούς αλγορίθμους [70]. Οι αλγόριθμοι αυτοί βασίζονται (α) σε πληροφορίες σχετικής συχνότητας των λεξημάτων στο υπό ανάλυση ΣΚ (ήτοι στον εντοπισμό των λέξεων-κλειδιών με σύγκριση του ΣΚ μελέτης 67. Περί διαχείρισης ποιότητας κατά την μεταφραστική επιτέλεση, βλπ. Κωστοπούλου & Σαριδάκης 2011: Περί των κριτηρίων αξιολόγησης των εξειδικευμένων ορολογικών λεξικών, πβ. ενδεικτικώς Galophin-Δημητριάδη & Κατσόγιαννου 2004, ιδ Χρησιμοποιούμε, ξανά εδώ, τον προσδιορισμό της λειτουργικότητας στο πλαίσιο της συστημικής θεώρησης του Hallhiday (βλπ. και σημ. 22), και αντιλαμβανόμαστε την αποδεκτότητα σε όρους κοινωνιογλωσσολογικά σταθμισμένης κειμενικής ανάλυσης του επιπέδου του λόγου (reghister), ως την δυναμική διάδραση μεταξύ πεδίου (feld), τρόπου (mode) και πλαισίου (tenor). Η επικαλούμενη λειτουργικότητα ουδόλως σχετίζεται με τις εν πολλοίς αόριστες και επιστημονικά/εμπειρικά ατεκμηρίωτες ομότιτλες οριοθετήσεις που έχουν κατά καιρούς επιχειρηθεί στο πλαίσιο των καλουμένων «λειτουργικών θεωριών» της μετάφρασης. Βλπ. και σημ Πβ. ενδεικτικώς: Zhang et al Πρόσφατα παραδείγματα εργαλείων ανάκτησης ορολογικών δεδομένων είναι τα LUIZ (Vhintar 2010) για το ζεύγος γλωσσών ΣλοβενικάΑγγλικά. Βλπ. ακόμη Ανανιάδου & Ζερβάνου 2004.

255 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 255 με ένα ΣΚ αναφοράς [71], συνήθως γενικής γλώσσας) [72] και (β) με στάθμιση, στην περίπτωση πολυλεκτικών όρων, της παραθετικής ισχύος (collocathional strength) [73] των λεξημάτων του υπό ανάλυση ΣΚ. Εικόνα 8. Παραμετροποίηση αλγορίθμου εξαγωγής όρων (SketchEnghine). 71. Βλπ. οικεία σημ Βλπ. σχετικώς, ως προς τα μετρικά σύγκρισης (comparhison metrhics) Khilgarrhif Βλπ. και <htps://goo.gl/3qjtm2>. 73. Περί παραθετικής ισχύος, βλπ. κατωτέρω.

256 256 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Εικόνα 9. Λέξεις-κλειδιά και πολυλεκτικοί υποψήφιοι όροι (SketchEnghine). Πηγή: Σαριδάκης 2016a. Στην περίπτωση των παραλλήλων ΣΚ, έχουν σχετικώς αναπτυχθεί αυτοματοποιημένα εργαλεία εξαγωγής υποψηφίων όρων από κείμενα, με χρήση ειδικών στατιστικών εργαλείων [74]. Παράδειγμα αποτελεί το σύστημα TexSIS (Macken et al. 2013), το οποίο βασίζεται (α) σε ήδη στοιχισμένο παράλληλο κείμενο, (β) στη στοίχιση σε επίπεδο λέξης, (γ) σε γλωσσολογική επεξεργασία των λεξημάτων (σχολιασμός POS, λημματοποίηση, τεμαχισμός) σε κάθε γλώσσα του εκάστοτε ζεύγους γλωσσών. Η αρχιτεκτονική του συστήματος δεικνύεται στην Εικ Βλπ. σχετικώς και <htps://goo.gl/rjkagd>.

257 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 257 Εικόνα 10. Η αρχιτεκτονική του TexSIS (Macken et al. 2013: 10). Κομβικές λέξεις, λέξεις-κλειδιά, παραθέματα και συμφράσεις [75]. Από την λεξιλογική ανάλυση στους τυπικούς ορισμούς. Με την μεθοδολογία της ΓΣΚ, κάθε προσπάθεια εξαγωγής και περαιτέρω σημασιολογικής προσέγγισης των «όρων» που περιέχονται σε ένα ΣΚ βασίζεται κατά συνέπεια στη μη αυτόματη συνεξέταση των λεξημάτων που βρίσκονται σε εννοιολογική εξάρτηση από τον εκάστοτε μελετώμενο κόμβο, εντός της αυτής νοηματικής μονάδας ή σε όμορες στην εκφορά του λόγου νοηματικές μονάδες. Η εξέταση αυτή είναι επί της ουσίας κατανόηση και ανάλυση των παραθεμάτων (collocates) των κομβικών λεξημάτων (nodal words) και, περαιτέρω, συνδυαστική ανάλυση και ερμηνεία των συμφράσεων (concordances) του κόμβου. Στην ΓΣΚ, η εξέταση των λεξικών κόμβων υπό το πρίσμα αυτό, ονομάζεται KWIC (Keyword-hin-Context, ήτοι λέξηκλειδί εντός συγκειμένου). Ορίζονται, κατά την έννοια αυτή και εν κατακλείδι: (α) Ως «παράθεμα» (collocate) κάθε λέξη που βρίσκεται εντός ενός (επιλεγμένου) εύρους λεξικής απόστασης (lexhical dhistance) από τον εκάστοτε κόμβο (ήτοι, την λέξη που εκλαμβάνεται, αυτομάτως ή χειροκίνητα, ως πυρήνας μιας σημασίας η οποία 75. Η παρούσα ενότητα αποτελεί προσαρμοσμένη εκδοχή ομότιτλης ενότητας στο Σαριδάκης 2016a.

258 258 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης λεξικοποιείται πολυλεκτικά) [76]. Η έννοια της παράθεσης συνοψίζεται από τον Stubbs (1995: 24 στο Σαριδάκης 2010: 120): «Με τον όρο παράθεση εννοώ μια σχέση συνήθους συνεμφάνισης μεταξύ λέξεων (λημμάτων ή λεξικών μορφών). Μια κομβική λέξη μπορεί να παρατηρηθεί ότι συνεμφανίζεται με διάφορα παραθέματα εντός ενός συγκεκριμένου λεξικού εύρους, π.χ. 4:4, δηλ. τεσσάρων λέξεων πριν και τεσσάρων λέξεων μετά» [77]. (β) Ως «σύμφραση» (concordance) το τμήμα κειμένου σε ν λεξική απόσταση, δεξιά και αριστερά του εκάστοτε εξεταζόμενου κόμβου. Μέσω των συμφράσεων, που κατά κανόνα παρουσιάζονται υπό μορφή πίνακα στο εκάστοτε χρησιμοποιούμενο υπολογιστικό εργαλείο, είναι δυνατή η μη αυτόματη μεν, γρήγορη δε αναγνώριση του 76. «Αναγνωρίζουμε τις λέξεις [Σ.Σ.: και τις σημασίες τους] από τις λέξεις με τις οποίες γειτνιάζει. [...] Οι συνήθεις παραθέσεις στις οποίες εμφανίζονται οι μελετώμενες λέξεις είναι, με απλά λόγια, η λεξική συνοδεία, το λοιπό λεξιλογικό υλικό στο οποίο ενσωματώνονται συνηθέστερα ή κατά πλέον χαρακτηριστικό τρόπο. Η παράθεση μίας λέξης [... είναι...] η αμοιβαία προσδοκία της. [...] Οι παραθέσεις είναι πραγματικές λέξεις σε συνήθη γειτνίαση» (Fhirth 1951: 11, 12, 14 στο Σαριδάκης 2010: 115). 77. Περί παραθετικών συσχετίσεων των λεξημάτων στον λόγο, βλπ. Σαριδάκης 2010: 6062 και Grhies Περί των μαθηματικών-στατιστικών μοντέλων υπολογισμού της παραθετικής ισχύος, βλπ. ενδεικτικώς Hanks et al Τέλος, τηλεγραφικώς αναφέρουμε εδώ την πρόσφατη ανάπτυξη και ελεύθερη διάθεση του υπολογιστικού εργαλείου GraphColl (το οποίο αποτελεί τμήμα του εργαλείου LancsBox - Lancaster Desktop Corpus Toolbox) από το Πανεπιστήμιο του Lancaster (CASS, UCREL), στο οποίο είναι πλέον δυνατή η γραφική αναπαράσταση των δεσμών παραθετικής ισχύος μεταξύ των λεξημάτων στον λόγο, με αξιοποίηση πληθώρας στατιστικών μέτρων και με δυνατότητα εκτενούς παραμετροποίησης των μεταβλητών αναζήτησης. Βλπ. Brezhina et al Εικόνα 11. Σχηματική αναπαράσταση παραθετικών συσχετίσεων στο GraphColl.

259 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 259 τρόπου με τον οποίο αρθρώνονται και προσδιορίζονται ποιοτικά και ποσοτικά οι σημασίες του κόμβου. Η καταγραφή των συμφράσεων ενός κόμβου σε πίνακα, και με αναδρομή σε ολόκληρο το ΣΚ που εξετάζεται κάθε φορά, συμπληρώνει την σημασιολογική ανάλυση που καθίσταται δυνατή μέσω της εξέτασης των παραθεμάτων του κόμβου. Δήλον ότι, σε μια ανάλυση συμφράσεων, ως «κόμβοι» είναι δυνατόν να ορίζονται λεξικά συμπλέγματα (clusters) ή πολυλεκτικές μονάδες (MWUs, MWEs), και όχι μόνον μεμονωμένες λέξεις [78]. Οι συμφραστικοί πίνακες αξιοποιούνται επίσης για τον εντοπισμό ορισμών σε λεξικούς κόμβους. Πολλά είδη κειμένων, π.χ. τε χνικά και ακαδημαϊκά κείμενα, χαρακτηρίζονται από πληθώρα επεξηγηματικών δηλωτικών (defnhing exposhithives πβ. Pearson 1998: ), ήτοι από «ευθείες δηλώσεις σημασιολογικού και κειμενικώς λειτουργικού προσδιορισμού των καίριων γλωσσικών σημείων του εκφωνήματος» (Σαριδάκης 2012: xhix). Στην Εικ. 12 παρουσιάζονται τα 30 πρώτα παραθέματα ενός κόμβου (ισχύς) σε ελληνικό ΣΚ, με ανάλυση στο AntConc (Σαριδάκης 2016a). Ο πίνακας είναι ταξινομημένος βάσει (απόλυτης) συχνότητας (Freq) εμφάνισης των παραθεμάτων. Είναι εμφανές (και αναμενόμενο) ότι σημαντικό ποσοστό των παραθεμάτων είναι γραμματικές λέξεις [79], οι οποίες κατά κανόνα δεν λαμβάνονται υπ όψιν σε μελέτες με σημασιολογική στόχευση. 78. Στη στατιστική αξία των παραθέσεων εστιάζει πρωταρχικά το μοντέλο του Shinclahir (1991: 105 κε). Εκτενέστερη ανάλυση των συμφραστικών πινάκων και της αξιοποίησής τους στην υπολογιστική εξέταση των σημασιών στο Σαριδάκης 2010: Βλπ. σημ. 50.

260 260 Ιωάννης Ε. Σαριδάκης Εικόνα 12. Παραθέματα κόμβου ισχύς (Σαριδάκης 2016a). Στην Εικ. 13 παρουσιάζονται συμφράσεις λημματοποιημένου κόμβου (διεθνής ασφάλεια), όπως έχουν καταγραφεί σε ελληνικό ΣΚ (Σαριδάκης 2016a).

261 Λεξιλόγιο και σημασιολογική πληροφορία στη ΓΣΚ 261 Εικόνα 13. Στιγμιότυπο συμφραστικού πίνακα (κόμβος: διεθνής ασφάλεια) από ελληνικό ΣΚ. Πέραν του περιβάλλοντος χρήσης του κόμβου, το οποίο καθοδηγεί το γλωσσικό αισθητήριο του ερευνητή στη στάθμιση των σημασιακών μεταβλητών του υποψήφιου λήμματος και στην αποτύπωσή τους, η προσεκτική παρατήρηση του πίνακα αναδεικνύει την ύπαρξη επεξηγηματικού δηλωτικού (exposhithive) στην γραμμή 18. Η περαιτέρω ανάπτυξη (Εικ. 14) της συγκεκριμένης καταχώρισης, συμβάλλει στον εκάστοτε ζητούμενο «ορισμό»: Εικόνα 14. Ευρύτερο κειμενικό περιβάλλον κόμβου.