97 ANOIΞΗ 2010 ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ. Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση. 2 Απριλίου - Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου

Transcript

1 97 ANOIΞΗ 2010 Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Διδακτικη λογοτεχνιας και εφαρμογες στο σχολειο 2 Απριλίου - Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου

2 Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Μαζί διαβάζουμε τον κόσμο! ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ...και για νεαρούς αναγνώστες με απαιτήσεις w w w. p s i c h o g i o s. g r ΣΤΟΥΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥΣ ΑΠΟ ΤΗΝ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ: Ο ΑΛΧΗΜΙΣΤΗΣ: ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΣ ΦΛΑΜΕΛ Κάθε βιβλίο μάς φέρνει πιο κοντά! Στις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, την τελευταία σελίδα τη γράφουμε όλοι μαζί στο Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας. Γνώρισε τους συγγραφείς και τους αναγνώστες μας μέσα από τα blogs, το forum και τις εκδηλώσεις μας. Στείλε τις κριτικές σου και λάβε μέρος σε κληρώσεις. Γίνε μέλος του FAN CLUB μας. Στείλε στο info@psichogios.gr ή sms στο γράφοντάς μας ΔΙΑΔ, ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ, ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ, Τ.Κ., ΠΟΛΗ με κενό ανάμεσα, ή κάλεσε χωρίς χρέωση στο Εσείς κι εμείς πάντα σ επαφή! Ένα βιβλίο σε περιμένει... Έχουν περάσει σχεδόν 45 χρόνια από τότε (1966) που καθιερώθηκε από τη Διεθνή Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (International Board on Books for Young People IBBY) η 2α Απριλίου (ημέρα που γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ) ως Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου. Δίνεται, έτσι, κάθε φορά η ευκαιρία στους αναγνώστες, στα παιδιά, στους γονείς, στους εκπαιδευτικούς, στους συγγραφείς, στους εικονογράφους, στους βιβλιοθηκάριους, στους εκδότες, κ.λπ. να οργανώσουν εκδηλώσεις σε σχολεία και βιβλιοθήκες, σε βιβλιοπωλεία και πολυχώρους, δείχνοντας την αγάπη τους στο παιδικό βιβλίο και στο διάβασμα. Ιδιαίτερα τονίζεται από όλους η αξία της φιλαναγνωσίας, καθότι πρόκειται για δραστηριότητα που ταυτίζεται με τις καλές συνήθειες της ζωής. Η φιλαναγνωσία είναι η ευρεία λεωφόρος της ελπίδας και των ονείρων, για μικρούς και μεγάλους. Οδηγεί σε ανοιχτούς ορίζοντες σκέψης και καρδιάς. Το βιβλίο διαπλάθει τον έσω άνθρωπο, επηρεάζει το χαρακτήρα, ακονίζει την κριτική ικανότητα, καλλιεργεί την ευαισθησία. Επιπλέον, τον ανοίγει σε ταξίδια πρωτόγνωρα και συναρπαστικά. Το καράβι-βιβλίο ταξιδεύει τον αναγνώστη και του γνωρίζει καινούργιες θάλασσες και θαυμαστούς ορίζοντες. Όλα τα παιδιά τραγουδούν το λαϊκό τραγουδάκι: «Ήταν ένα μικρό καράβι, που ήταν αταξίδευτο Κι έκανε ένα μικρό ταξίδι Και σε πέντ έξι εβδομάδες» Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου μάς θυμίζει τα «ταξίδια» που κάνουμε, μικροί και μεγάλοι, με το βιβλίο. Και όπως λέει το μήνυμα της IBBY: «Ένα βιβλίο σε περιμένει. Βρες το!» Οι Διαδρομές αγωνίζονται για όλ αυτά, χρόνια τώρα, από το δικό τους μετερίζι και με τη δική τους πίστη. Σε αυτό το τεύχος, όπως πάντοτε, ο αναγνώστης θα βρει πολλά ενδιαφέροντα σχετικά με το βιβλίο: κείμενα, μελέτες, νέες κυκλοφορίες παιδικών βιβλίων, και άλλα πολλά. & Ο Διευθυντής

3 Περίοδος Γ : Άνοιξη 2010 Τεύχος 97 Μάρτιος - Απρίλιος - Μάιος 2010 Τριμηνιαία Έκδοση (Περίοδος Β : , τεύχη Περίοδος Α : , τεύχη 1-60) Ιδιοκτησία: Λέσχη Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας ΟΙ Σωματείο μη-κερδοσκοπικό Ζαλόγγου 7, Αθήνα ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Εκδότης & Διευθυντής: Βασίλης Αναγνωστόπουλος vanagno@ece.uth.gr Yπεύθυνοι Ύλης: Aγγελική Βαρελλά Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη Συντακτική Επιτροπή: Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), Ελένη Ηλία (Ε.Η.), Μαρία Μιράσγεζη (Μ.Μ.), Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.), , loty@loty.gr Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.), , tsilimen@otenet.gr Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), Εικόνα Εξωφύλλου: Από το βιβλίο: To δειλό λιοντάρι, Eκδ. Καλειδοσκόπιο, του εικονογράφου Δημήτρη Μπάκα Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις: Πέγκυ Σκουλίδα, pskoulida@psichogios.gr ISSN Owner: DIADROMES Club for Children s Literature Study and Research, a Greek non-profit union 7, Zalogou str., Αthens, Greece Publisher & Director: V. D. Anagnostopoulos vanagno@ece.uth.gr Editors: Angeliki Varella Helen Ilia Tasoula Tsilimeni Editorial Committee: Αngeliki Varella (Α.V.), Galatia Soureli (G.S.), Eleni Ilia (Ε.I.), Μaria Μirasgezi (Μ.Μ.), Litsa Psarafti (L.Ps.), Loty Petrovits (L.P.), , loty@loty.gr Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.), , tsilimen@otenet.gr Theti Hortiati (Th.H.), Cover Illustration: From the book: The cowardly lion, Kaleidoskopio Publications, Illustrator: Dimitris Bakas 3rd Period: Spring 2010 No 97 March - Αpril - May 2010 Quarterly Publication (2nd Period: , No st Period: , No 1-60) Marketing, Public Relations and Advertisments: Peggy Skoulida, pskoulida@psichogios.gr ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Επισημάνσεις O εικονογράφος του τεύχους: Δημήτρης Μπάκας Η Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου και το Μήνυμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβλίων για τη Νεότητα Η εικόνα του ειδικού παιδιού στο έργο Ο Νάνος και η Γαριδούλα Η διδακτική αξιοποίησή της στο νηπιαγωγείο της Ιωάννας Κωστάκη «Ο απλός κόσμος του Γιώργου Σεφέρη» Εκπαιδευτική δραστηριότητα κριτικής κατανόησης και παραγωγής ποιητικών κειμένων στη Γ Δημοτικού των Γιάννη Ανδρουλιδάκη και Μαίρης Τουρκομανώλη Ένθετο 16-σέλιδο Βιβλιοπαρουσιάσεις (43 τίτλοι) Χαρταετοί στον ουρανό της Αγγελικής Βαρελλά Τάσεις στη δημιουργία μυθιστορημάτων για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες του Μάνου Κοντολέων H Annie M. G. Schmidt, τιμημένη με το βραβείο Άντερσεν, «μιλάει» με τον μεγάλο παραμυθά της Annie M. G. Schmidt CONTENTS Points This Issue s Illustrator: Dimitris Bakas International Children s Book Day and the Annual IBBY Message The image of the special child in The Dwarf and the Little Shrimp An educational approach for use in the nursery school by Ioanna Kostaki The simple world of Giorgos Seferis Educational activities for the critical understanding and creation of poems in the 4 th Grade by Giannis Androulidakis and Mary Tourkomanolis 16-page Booklist insert with Reviews (43 titles) Kites in the sky by Angeliki Varella Trends in Young Adult Fiction by Manos Kondoleon Annie M. G. Schidt, honoured with the Andersen Prize, converses with the great storyteller by Annie M. G. Schmidt Επικοινωνία: Εκδ. Ψυχογιός A.E. Tατοΐου 121, Μεταμόρφωση Τηλ.: Eπιμελητής περιοδικού: Πέτρος Γιαρμενίτης DTP: Σπυριδούλα Βονίτση Communication: Psichogios Publications S.A. 121, Tatoiou str Metamorfossi Τel.: Copy editor: Petros Yarmenitis DTP: Spyridoula Vonitsi Συνέντευξη του Κυριάκου Μαργαρίτη από την Αγγελική Βαρελλά Στην Καπνικαρέα καπνίζει η ωραία της Θέτιδας Χορτιάτη Προκήρυξη Διαγωνισμού Συγγραφής Παιδικών Βιβλίων Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς Interview with Kyriakos Margaritis by Αngeliki Varella Poem by Thetis Chortiati Announcement of the Annual Women s Literary Society Writing Competition Το περιοδικό εκδίδεται 4 φορές το χρόνο, τους μήνες Μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του DIADROMES is published four times a year in March, June, September and December The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights Νέα Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές News Submission Guidelines ΚΩΔΙΚΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ 3727 Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουν τις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους. The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

4 επισημάνσεις επισημάνσεις 4 Ένοχες διαφημίσεις επισημάνσεις Στη δεκαετία του 1970, από τη μεταπολίτευση και ύστερα, πολλά παιδικά βιβλία κατηγορήθηκαν άλλοτε δίκαια, άλλοτε άδικα ότι περιέχουν «σεξιστικά» μηνύματα, ότι υποβαθμίζουν τη γυναίκα και τον κοινωνικό της ρόλο, ή έμμεσα αφήνουν να εννοηθεί πως υστερεί έναντι του «ισχυρού» φύλου. Ενοχοποιήθηκαν λοιπόν και θεωρήθηκαν αποκλειστικά υπεύθυνα για τη λαθεμένη αγωγή που έπαιρναν τα παιδιά σχετικά με τα δύο φύλα. Έκτοτε, πολύ νερό κύλησε στ αυλάκι, πολλά άλλαξαν στα τριάντα και πλέον χρόνια που μεσολάβησαν, και τα παιδικά βιβλία με μηνύματα αντίθετα προς τις σύγχρονες αντιλήψεις για την ισότητα των δύο φύλων σπανίζουν πια. Ωστόσο, η σημερινή κοινωνία δείχνει ανεπίδεκτη μαθήσεως, παρά τις προσπάθειες της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Στην τηλεόραση, λόγου χάρη, πλήθος είναι οι εκπομπές και οι σειρές που βρίθουν απαράδεκτων σεξιστικών μηνυμάτων, ενώ τα σκήπτρα κατέχει η διαφήμιση. Ένα παράδειγμα: Εταιρεία ειδική στην ηλεκτρονική επικοινωνία, με δύο τεράστιες διαφημίσεις τη μία δίπλα στην άλλη, που καταλαμβάνουν «από πάνω μέχρι κάτω» έναν πελώριο τοίχο στην είσοδο της λεωφόρου Βουλιαγμένης και όχι μόνο, δείχνει τα εξής: Στη μία εμφανίζεται ένας ς άντρας και πάνω από το κεφάλι του, σε μία «φούσκα», γράφει: «Τι αξία έχει η τεχνολογία αν δεν προσφέρει ελευθερία». Στην άλλη, με πανομοιότυπο τρόπο, εμφανίζεται μια νέα γυναίκα, με τη «φούσκα» όμως πάνω από το κεφάλι της να γράφει κάτι διαφορετικό: «Τι αξία έχει η τεχνολογία αν δεν είναι απλή». Έτσι σκέφτηκε ο προφανώς ακριβοπληρωμένος διαφημιστής πως αποδίδει την πραγματικότητα. Ότι το ζητούμενο στον άντρα, που τον θεωρεί ον ανώτερο, είναι η ελευθερία, ενώ στη γυναίκα, άτομο υποδεέστερο και με μειωμένη αντίληψη, το ζητούμενο είναι η ευκολία στη χρήση, μια τεχνολογία «απλή» για να χωράει στο μικρό της μυαλό και τις περιορισμένες ικανότητές της. Και μη χειρότερα! Λ.Π.-Α. o εικονογράφος του τεύχους ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΑΚΑΣ Ο Δημήτρης Μπάκας είναι γεννημένος στον Άγιο Βλάσση της Βοιωτίας. Τελείωσε το Γυμνάσιο στη Λιβαδειά. Αποφοίτησε από τη Σχολή Ευελπίδων, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, τη Νομική Αθηνών και το Κολλέγιο Στρατιωτικών Σπουδών του Λονδίνου. Μετά την αποστρατεία του ως Αντιστράτηγος- Στρατιωτικός Διοικητής Αθηνών, ασχολήθηκε με την αγαπημένη του ενασχόληση, τη ζωγραφική, την οποία ξεκίνησε από τα παιδικά του χρόνια και βελτίωσε με τη φοίτησή του στην ΑΒC και σε επαγγελματικούς κύκλους σπουδών στο Λονδίνο. Ασχολείται κυρίως με την ακουαρέλα και είναι μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος και της UNESCO. Εκθέσεις πραγματοποίησε σε πολλές πόλεις της Ελλάδας και της Κύπρου, όπως και στο Λονδίνο. Έργα του βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές και σε Δημόσιες Πινακοθήκες, ενώ έχουν εκδοθεί και σε αφίσες, ημερολόγια, τηλεκάρτες, κ.ά. Η αγάπη του για τα παιδιά τον οδήγησε στην εικονογράφηση παιδικής λογοτεχνίας, με πρώτο βήμα το βιβλίο Το δειλό λιοντάρι, εκδ. Καλειδοσκόπιο. 5

5 ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 2 AΠΡΙΛΙΟΥ 2Ο10 6 H Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου, την ημέρα που γεννήθηκε ο μεγάλος Δανός παραμυθάς Χανς Κρίστιαν Άντερσεν. Την καθιέρωσε η Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα (Ιnternational Board on Books for Young People ΙΒΒΥ) το Από τότε, κάθε χρόνο, ένα διαφορετικό εθνικό τμήμα της οργάνωσης αυτής ετοιμάζει ένα μήνυμα και μια αφίσα που διανέμονται σε όλο τον κόσμο, με σκοπό να τονίσουν την αξία των βιβλίων και της ανάγνωσης και να ενθαρρύνουν τη διεθνή συνεργασία για την ανάπτυξη και τη διάδοση της παιδικής λογοτεχνίας. Το 2010, υπεύθυνο για το υλικό του εορτασμού είναι το Τμήμα της Ισπανίας. Το μήνυμα έγραψε ο πολυβραβευμένος Ισπανός συγγραφέας παιδικών βιβλίων Eliacer Cansino. Την αφίσα φιλοτέχνησε η Ισπανίδα εικονογράφος Noemi Villamuza, από τις πιο γνωστές στη χώρα της. Σε όλες τις χώρες, παιδιά, συγγραφείς, εικονογράφοι, μεταφραστές, βιβλιοθηκάριοι, εκδότες και εκπαιδευτικοί γιορτάζουν την παγκόσμια αυτή ημέρα με διάφορες εκδηλώσεις σε σχολεία, βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλεία, πλατείες και άλλους χώρους, δείχνοντας έτσι την αγάπη και το ενδιαφέρον τους για τα βιβλία και το διάβασμα. Στην Ελλάδα, όπως κάθε χρόνο, o Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου/ Ελληνικό Τμήμα της ΙΒΒΥ, φρόντισε να μεταφραστεί το μήνυμα στα ελληνικά και παρότρυνε τους φορείς που ενδιαφέρονται για τα παιδιά και τα βιβλία τους να συμβάλουν στον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου. Η αφίσα με το μήνυμα τυπώθηκε στα ελληνικά με χορηγό τις εκδόσεις Πατάκη και διανέμεται με τη φροντίδα τους. ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΟΤΗΤΑ Ένα βιβλίο σε περιμένει, βρες το! Εικονογράφηση Noemi Villamuza συγγράφη Eliazer Cansino 7 Eliacer Cansino (Ισπανία) «Ήταν ένα μικρό καράβι, που ήταν αταξίδευτο Κι έκανε ένα μακρύ ταξίδι και σε πέντ έξι εβδομάδες» Μάθαμε να παίζουμε και να τραγουδάμε προτού μάθουμε να διαβάζουμε. Στον τόπο μου, εμείς τα παιδιά τραγουδούσαμε αυτό το τραγούδι προτού κα- Ελληνικό Τμήμα Ι.Β.Β.Υ. Η αφίσα της ΙΒΒΥ για την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, 2010 ΜE TΗΝ ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ

6 8 ταφέρουμε να συλλαβίσουμε. Πιανόμασταν σ έναν κύκλο στο δρόμο και οι φωνές μας παράβγαιναν με κείνες των τζιτζικιών, καθώς τραγουδούσαμε ξανά και ξανά για το μικρό καράβι και τον καημό του που ήταν αταξίδευτο. Καμιά φορά, φτιάχναμε χάρτινα καραβάκια, τα ρίχναμε στους νερόλακκους και τ αφήναμε να βουλιάξουν χωρίς ποτέ να φτάσουν στη στεριά. Έμοιαζα κι εγώ με μικρό καράβι αραγμένο στους δρόμους της γειτονιάς μου. Περνούσα τ απογεύματα πάνω σε μια στέγη, κοιτώντας το ηλιοβασίλεμα, έκανα όνειρα για το μέλλον χωρίς καλά καλά να καταλαβαίνω αν έψαχνα στο άπειρο ή μέσα στην καρδιά μου και φανταζόμουν έναν κόσμο πανέμορφο που δεν γινόταν ακόμα να τον αντικρίσω. Πίσω από κάτι κουτιά, σε μια αποθήκη του σπιτιού μου, ήταν ένα βιβλίο που ήταν κι αυτό αταξίδευτο, αφού κανείς δεν το είχε διαβάσει. Έτσι, ποτέ δεν του είχα δώσει σημασία, δεν είχα προσέξει καν πως ήταν εκεί. Ένα χάρτινο καραβάκι, κολλημένο στη λάσπη. Ένα μοναχικό βιβλίο, κρυμμένο σ ένα ράφι, πίσω από χαρτόκουτα Μια μέρα, καθώς έψαχνα κάτι, το χέρι μου άγγιξε τη ράχη του βιβλίου. Αν ήμουν βιβλίο, έτσι θα μιλούσα για κείνη τη στιγμή: «Μια μέρα, το χέρι ενός παιδιού άγγιξε το κάλυμμά μου κι εγώ ένιωσα τα πανιά μου ν ανοίγουν, άρχισα να ταξιδεύω!» Τι έκπληξη, όταν η ματιά μου έπεσε τελικά επάνω του! Ήταν ένα μικρό βιβλίο με κόκκινο κάλυμμα και χρυσά γράμματα. Το άνοιξα με λαχτάρα, λες κι ανακάλυψα ένα σεντούκι με θησαυρό, κι ανυπομονούσα να δω τι είχε μέσα. Δεν απογοητεύτηκα. Μόλις άρχισα να το διαβάζω, κατάλαβα πως μου υποσχόταν περιπέτειες. Τα κατορθώματα του ήρωα, οι καλοί και οι κακοί, οι εικόνες με τις φράσεις από κάτω που τις κοίταζα πάλι και πάλι, οι κίνδυνοι, οι εκπλήξεις όλα με ταξίδευαν σ έναν κόσμο άγνωστο και συναρπαστικό. Έτσι έγινε κι ανακάλυψα πως πίσω από το σπίτι μου ήταν ένα ποτάμι, και πίσω από το ποτάμι μια θάλασσα, και σ εκείνη τη θάλασσα ένα καράβι ετοιμαζόταν να σαλπάρει. Το πρώτο εκείνο καράβι το έλεγαν Ισπανιόλα 1, μα θα μπορούσε να λεγόταν και Ναυτίλος, Ροσινάντε 2, Καράβι του Σεβάχ του Θαλασσινού, ή Μεγάλο Καράβι του Χάκελμπέρι Όλ αυτά, όσο κι αν περνάει ο καιρός, θα βρίσκονται πάντα εκεί, περιμένοντας μια παιδική ματιά, κάποιο παιδί να τα προσέξει, για ν ανοίξουνε πανιά και να σαλπάρουν Μην περιμένεις άλλο, λοιπόν! Τρέξε και διάλεξε ένα βιβλίο. Διάβασέ το και θ ανακαλύψεις ότι όπως ακριβώς λέει εκείνο το τραγούδι, που τραγουδούσα όταν ήμουν παιδί δεν υπάρχει καράβι, όσο μικρό κι αν είναι, που να μην έρχεται κάποτε ο καιρός για να μάθει να ταξιδεύει. ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ 2009 Σελ ,50 e Σελ ,50 e ΛΟΤΗ ΠΕΤΡΟΒΙΤΣ-ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Η προφητεία του κόκκινου κρασιού Κρατικό βραβείο Σελ ,90 e Σελ ,50 e ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ Νεράιδα πάνω στο έλατο εικονογράφηση: KATEΡΙΝΑ ΒΕΡΟΥΤΣΟΥ Κρατικό βραβείο εικονογράφησης Μετάφραση: Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Σ.τ.Μ.: Νησί της Καραϊβικής που ανακάλυψε ο Χριστόφορος Κολόμβος και σήμερα το μοιράζονται η Αϊτή και η Δομινικανή Δημοκρατία. 2. Σ.τ.Μ.: Το άλογο του Δον Κιχώτη. ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΗΜΟΥ Μια χειμωνιάτικη ιστορία Κρατικό βραβείο εικονογράφησης ΣΑΚΗΣ ΣΕΡΕΦΑΣ Ένας δεινόσαυρος στο μπαλκόνι μου Κρατικό βραβείο βιβλίου γνώσεων

7 10 H EIKONA TOY EIΔΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΤΟ ΕΡΓΟ Ο ΝΑΝΟΣ ΚΑΙ Η ΓΑΡΙΔΟΥΛΑ Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ Α. Η εικόνα του «άλλου» στη λογοτεχνία: ορισμοί και μεθοδολογικά εργαλεία μελέτης Ιωάννα Κωστάκη Φιλόλογος Στο πρώτο μέρος του παρόντος άρθρου επιχειρείται η ανίχνευση της εικόνας του άλλου στην Παιδική Λογοτεχνία. Στην περίπτωσή μας ο άλλος είναι το ειδικό παιδί. Προτού προχωρήσουμε στη μελέτη μας, θα διευκρινίσουμε την έννοια του άλλου στην κοινωνία και τη λογοτεχνία αντίστοιχα και θα επισημάνουμε τη μεθοδολογία που ακολουθούμε για την ανίχνευση της εικόνας του. Ως άλλος ορίζεται ο ξένος που εισέρχεται σε μια κοινωνία η οποία παρουσιάζει ομοιομορφία όσον αφορά τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την καταγωγή και την ιδεολογία. Η εικόνα του άλλου, όπως αυτή κατανοείται μέσα από τις ποικίλες κοινωνικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις, παραπέμπει στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αυτή αντιμετωπίζει, αποδέχεται ή απορρίπτει σταδιακά τον ξένο που «εισβάλλει» στο χώρο της. Η εικόνα αυτή παραπέμπει επίσης στις αντιλήψεις που έχουν τα μέλη της για τον ξένο και στον τρόπο που αυτές συγκεκριμενοποιούνται σε στερεότυπα. Τα στερεότυπα στηρίζονται σε γενικεύσεις, αποδίδοντας σ αυτές γενικά, πάγια και σταθερά επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά για όλα τα μέλη μιας δοσμένης ομάδας, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι παραλλαγές που ισχύουν στα μέλη της, δηλαδή χωρίς τον παράγοντα της εξατομίκευσης του ανθρώπινου προσώπου 1. Τα στερεότυπα μέσα από γενικεύσεις, απλοποιήσεις και προκαταλήψεις απέναντι στον ξένο κυριαρχούν στα μέλη μιας ομάδας, διαιωνίζουν την αίσθηση της διαφοράς ανάμεσα στο «εμείς» (εαυτός) και στο «αυτοί» (άλλος), δημιουργούν μια αίσθηση κοινωνικής αλληλεγγύης και ταυτόχρονα εμποδίζουν την αλλαγή και τη διόρθωση της εικόνας του άλλου, ακόμα και αν η αίσθηση αυτή της διαφοράς στηρίζεται σε λανθασμένα συμπεράσματα ή υπάρχουν ενδείξεις που την αναιρούν 2. Όσον αφορά την εικόνα του άλλου, τόσο στη λογοτεχνία όσο και στην Παιδική Λογοτεχνία, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν αντανακλά υποχρεωτικά την πραγματική εικόνα που έχουν τα μέλη μιας κοινωνίας για το ξένο στοιχείο που εισχωρεί σ αυτήν. Αυτό συμβαίνει γιατί ο συγγραφέας έχει τη δυνατότητα να κατασκευάσει την εικόνα του άλλου χωρίς να στηρίζεται στις αντιλήψεις και τις ιδέες της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι εικόνες δηλαδή του ξένου στη λογοτεχνία δεν είναι κατ ανάγκην στερεοτυπικές 3, αλλά είναι, ως επί το πλείστον, κατασκευάσματα της αφήγησης και της ανάγνωσης του έργου. Ο συγγραφέας μπορεί να μείνει προσηλωμένος στα πολιτισμικά στερεότυπα, μπορεί όμως και να κρατήσει μια κριτική στάση απέναντι στις συλλογικές παραστάσεις 4. Τα μεθοδολογικά εργαλεία στα οποία βασίζεται η μελέτη των εικόνων του άλλου είναι από τη μια η εικονολογική μέθοδος ανάλυσης και από την άλλη βασικά στοιχεία της αφηγηματολογίας. Η εικονολογική ανάλυση ανήκει στο χώρο της πολιτισμικής εικονολογίας (imagologie), κλάδο της Συγκριτικής Γραμματολογίας, που έχει ως αντικείμενό της την εξέταση των πολιτισμικών εικόνων, δηλαδή των εικόνων του ξένου και του πολιτισμού του 5. Η εικονολογία είναι η μελέτη της κατασκευής των εικόνων, η ανακάλυψη της «λογικής» της εικόνας και της «αλήθειας» της 6. Η εικόνα αυτή προσεγγίζεται μέσα από το πρίσμα καθολικών και τοπικών σταθερών. Καθολικές σταθερές ή καθολικότητες είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, όπως η γέννηση, ο θάνατος, τα γηρατειά, ο έρωτας, το φαγητό, κ.λπ., ενώ τοπικές σταθερές ή τοπικότητες είναι τα στοιχεία εκείνα που ενυπάρχουν μόνο σε ορισμένους ανθρώπους και τα οποία τους διαφοροποιούν από το σύνολο. Η εικονολογική ανάλυση εξετάζει την οργάνωση του κειμένου σε τρία κυρίως επίπεδα, στο επίπεδο των λέξεων, της ιεράρχησης των σχέσεων και του σεναρίου και των θεματικών μοτίβων. Για να επιτευχθεί η παραπάνω μελέτη είναι απαραίτητη η θεωρία της αφήγησης. Η θεωρία της αφήγησης εξετάζει την ιστορία και την αφήγηση/ πλοκή από την προοπτική του χρόνου, της έγκλισης και της φωνής. Ο χρόνος αφορά στις σχέσεις ανάμεσα στην ιστορία και

8 12 την αφήγησή της και διαιρείται σε τάξη, διάρκεια και συχνότητα η έγκλιση αφορά στους δυνατούς τρόπους αναπαράστασης του θέματος, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι ο μιμούμενος/ευθύς λόγος, ο διηγηματοποιημένος λόγος και ο μετατιθέμενος λόγος. Τέλος, η φωνή έχει να κάνει με τους τρόπους εστίασης, όπου έχουμε τρεις τρόπους θέασης: την αφήγηση χωρίς εστίαση (παντογνωστική αφήγηση), την αφήγηση με εσωτερική και την αφήγηση με εξωτερική εστίαση 7. Α. 1. Το ειδικό παιδί στην Παιδική Λογοτεχνία Η Παιδική Λογοτεχνία είναι στενά συνδεδεμένη με την αγωγή και την εκπαίδευση του παιδιού 8. Επομένως, κάθε εξέλιξη στο χώρο της αγωγής του παιδιού επηρεάζει και την παραγωγή της Παιδικής Λογοτεχνίας. Όσον αφορά στο χώρο της ειδικής αγωγής, αξίζει να σημειώσουμε ότι η ιστορία της ειδικής αγωγής στην Ελλάδα είναι πρόσφατη, καθώς η τελευταία κατοχυρώνεται νομικά και εξελίσσεται σταδιακά από τη δεκαετία του 1980 και μετά. Έτσι, από 89 μονάδες ειδικής αγωγής που υπήρχαν το 1981, φτάσαμε το 1991 να λειτουργούν Η Παιδική Λογοτεχνία δείχνει να ακολουθεί τα βήματά της, καθώς το πρώτο βιβλίο με θέμα το ειδικό παιδί και την αγωγή του εμφανίζεται το 1986, ενώ μετά το 1990 η παραγωγή ανάλογων βιβλίων αυξάνεται 10. Η χρονολογία αυτή, ωστόσο, θεωρείται συμβατική, καθώς ήδη στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Γουτού Γουπατού» κεντρικός ήρωας είναι ένα παιδί με ειδικές ανάγκες 11. Η παραπάνω χρονολογία αντικατοπτρίζει την αυξητική τάση που παρουσιάζει η παραγωγή παιδικών βιβλίων με ήρωα το ειδικό παιδί τα τελευταία είκοσι χρόνια περίπου. Λογοτεχνία λοιπόν και ειδική αγωγή συμπορεύονται και αυτό είναι απόλυτα λογικό, καθώς από τη μια η επιστήμη ανοίγει το δρόμο για τη γνώση και την κατανόηση του ιδιαίτερου αυτού χώρου, από την άλλη η κοινή γνώμη αρχίζει να ευαισθητοποιείται περισσότερο γύρω από αυτό το θέμα και να αντιμετωπίζει το ειδικό παιδί με λιγότερες προκαταλήψεις απ ό,τι στο παρελθόν. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι ένα λογοτεχνικό κείμενο διαφέρει σημαντικά από ένα επιστημονικό εγχειρίδιο ακόμα και στην περίπτωση που και τα δύο πραγματεύονται το ίδιο θέμα, καθώς το πρώτο είναι κατεξοχήν μυθοπλαστικό κείμενο, που περιέχει στοιχεία φανταστικά ή εξωπραγματικά, ενώ το δεύτερο στηρίζεται στην αυστηρή επιστημονική τεκμηρίωση και γνώση. Ο συγγραφέας ενός λογοτεχνικού βιβλίου μπορεί να περιγράψει την πραγματικότητα γύρω από το ειδικό παιδί και την ειδική αγωγή ρεαλιστικά, μπορεί όμως και να τη διαστρεβλώσει ολοκληρωτικά. Ακόμα και αν περιέχει αρκετά στοιχεία αληθοφάνειας δεν παύει να είναι ένα κείμενο μυθοπλασίας, δημιούργημα της φαντασίας και της υποκειμενικής σκοπιάς του συγγραφέα. Κατορθώνει όμως να ευαισθητοποιήσει περισσότερο τον αναγνώστη από κάποιο επιστημονικό βιβλίο που παρέχει «στεγνή» γνώση και βλέπει τα πράγματα σαφώς πιο αντικειμενικά 12. Σημαντικό για την ευαισθητοποίηση του αναγνώστη είναι το γεγονός ότι αρκετοί συγγραφείς λογοτεχνικών κειμένων τοποθετούν το ειδικό παιδί στο επίκεντρο της αφήγησης, υιοθετώντας τη σκοπιά του και τον τρόπο που εκείνο αντιμετωπίζει τον εαυτό του και τον περίγυρό του (οικογένεια, σχολείο, φίλοι). Αυτό του δίνει τη δυνατότητα να εισχωρήσει περισσότερο στον κόσμο του ειδικού παιδιού, να νιώσει τη χαρά και τον πόνο του, αλλά και να έρθει αντιμέτωπος με δικές του προκαταλήψεις και στερεότυπα. Η προοπτική αυτή απαιτεί την αφηγηματική τεχνική της εσωτερικής εστίασης και της πρωτοπρόσωπης αφήγησης, τεχνικές που δεν προτιμώνται συχνά στην παιδική λογοτεχνία 13. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται το παιδικό αφήγημα Ο Νάνος και η Γαριδούλα. Η επιλογή του συγκε- 13

9 14 κριμένου έργου οφείλεται στη χρήση της παραπάνω τεχνικής, τεχνική που θεωρούμε ότι φωτίζει περισσότερο τον κόσμο του ήρωα, στην περίπτωσή μας του ειδικού παιδιού, σε σχέση με την τριτοπρόσωπη παντογνωστική αφήγηση. Α.2. Υπόθεση Ήρωας και αφηγητής της ιστορίας είναι ο εντεκάχρονος Μαξίμ, ένα αγόρι πάρα πολύ κοντό για την ηλικία του. Εξαιτίας του ύψους του όλοι στο σχολείο τον κοροϊδεύουν και τον περιφρονούν, ακόμα και τα κορίτσια που τόσο λατρεύει. Η μοναξιά του τον σπρώχνει να κάνει κάτι αρκετά αστείο αλλά και παράξενο για την ηλικία του. Βάζει αγγελία στην εφημερίδα για να βρει κοπέλα, και για καλή του τύχη βρίσκει την όμορφη Γαριδούλα, ένα κορίτσι στην ηλικία του, το ίδιο μικρόσωμο όπως και εκείνος. Η Γαριδούλα δουλεύει με τον πατέρα της στο τσίρκο, κάνει ακροβατικά πάνω στο σκοινί και μυεί τον Μαξίμ στην τέχνη της. Ο Μαξίμ και η Γαριδούλα νιώθουν από ψηλά μεγάλοι και δυνατοί. Όπως αφηγείται ο ίδιος: «Κατάλαβα ότι το να βαδίζεις σ ένα σχοινί είναι καλύτερο από το να κάνεις μια ένεση την ημέρα. Από τότε που γνώρισα τη Γαριδούλα, δεν ένιωθα ούτε μικρός ούτε μόνος. Κι όμως σωματικά δεν είχα αλλάξει καθόλου». Α.3. Η εικόνα του ειδικού παιδιού Ο αναγνώστης «βλέπει» την εικόνα του Μαξίμ μέσα από τη ματιά και οπτική του ίδιου, καθώς η αφήγηση στο μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι πρωτοπρόσωπη, η εστίαση εσωτερική και ο αφηγητής ομοδιηγητικός. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, προτού ο ήρωας δώσει τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, μας περιγράφει την προσωπική του κατάσταση. Από τις πρώτες γραμμές δηλώνει τη μοναξιά του («ευτυχώς που εγώ αγαπώ εμένα, γιατί αλλιώτικα θα ήμουν εντελώς μονάχος»), τον τρόπο που τον αντιμετωπίζουν οι άλλοι («Οι άλλοι με προσέχουν μόνο και μόνο επειδή τους φαίνομαι αστείος») και τον τρόπο που εκείνος τους αντιμετωπίζει («Κι εγώ βέβαια με το νου μου γελώ και τους σέρνω τα μύρια όσα»). Όλα αυτά αισθητοποιούνται με την εικονογράφηση που συνοδεύει το κείμενο 14. Στη συνέχεια περιγράφει την εξωτερική του εμφάνιση, από την οποία απορρέει όλη η παραπάνω αρνητική αντιμετώπιση («είμαι πολύ κοντός, κοντούτσικος σχεδόν όσο ένα πιτσιρίκι πέντε χρονών. Στο σχολείο με φωνάζουν νάνο [ ] Αν είχα έναν καλό, έναν αληθινό φίλο, αυτός θα με υπεράσπιζε, σίγουρα»), καθώς και τον τρόπο που βιώνει την κατάστασή του («Είναι σκληρό να ψηλώνεις τόσο αργά κι ακόμη σκληρότερο να ξέρεις πως δε θα ψηλώνεις για πολύ καιρό. Κι αυτό το βρίσκω άδικο»). Μάλιστα η εικόνα στην απέναντι σελίδα αποκαλύπτει τη σοβαρότητα της περίπτωσής του και την απόγνωση της οικογένειάς του 15. Στις επόμενες σελίδες κυριαρχούν ξανά οι σκέψεις του ήρωα για τον εαυτό του. Οι φράσεις «ποτέ δεν θα είμαι σαν τους άλλους», «θεραπεία με ενέσεις καθημερινά», «ορμόνες για πρωινό», «μικρός γίγαντας», «αν ήμουν λιγότερο μόνος, θα ένιωθα λιγότερο κοντός», «τα κορίτσια Βόλφγκανγκ Κορν ΠΩΣ ΕΝΑ ΚΟΚΚΙΝΟ ΓΙΛΕΚΟ ΕΚΑΝΕ ΤΟ ΓΥΡΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Μια συναρπαστική ιστορία για να ανακαλύψουν μικροί και μεγάλοι τι πραγματικά σημαίνει ο όρος «παγκοσμιοποίηση» και πώς επηρεάζει την καθημερινή ζωή των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Για παιδιά από 12 ως 112 ετών. Κωστούλα Τωμαδάκη ΧΑΡΙΣΕ ΜΟΥ ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΧΟΡΟ Μια συγκινητική και αισιόδοξη ιστορία για το χορό, τη δύναμη της φιλίας, την αγάπη. Ένα μυθιστόρημα για όλα όσα απασχολούν τα κορίτσια σήμερα, γραμμένο με ιδιαίτερη ευαισθησία. ΤΑ ΩΡΑΙΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ Σοφία Ζαραμπούκα Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΜΑΣ ΜΟΥ Ένα βιβλίο-παιχνίδι για όσα παλιά έμειναν και άλλα που δεν υπάρχουν πια. Με κείμενο και εικόνες από τη Σοφία Ζαραμπούκα, και εκπαιδευτικό υλικό από τη Μαρίζα Ντεκάστρο. Πάνος Χριστοδούλου Ο ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΠΙΤΙΚΗ ΜΠΕΣΑΜΕΛ Η «Σπιτική Μπεσαμέλ», το γκουρμέ εστιατόριο της Πασταφλόρινας, κινδυνεύει με λουκέτο! Οι ιδιοκτήτες του, οι ξακουστοί σεφ Μπεσαμέλ, έχουν δηλητηριαστεί και ο μόνος που μπορεί να το αναλάβει είναι το νεότερο μέλος της οικογένειας Μπεσαμέλ, ο Ζαχαρίας. Ο Ζαχαρίας όμως, δεν θέλει να μαγειρέψει τα τρόφιμα της κουζίνας γιατί είναι... φίλοι του! Λένα Μερίκα ΚΙ ΑΝ Μ ΑΓΑΠΑΕΙ ΣΤ ΑΛΗΘΕΙΑ; Ο έρωτας, οι σχέσεις γονέων - παιδιών κάθε ηλικίας, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η στενομυαλιά και άλλα ακανθώδη σύγχρονα θέματα θίγονται εδώ με τον γνωστό στακάτο και χιουμοριστικό τρόπο της Λένας Μερίκα. Γιάννης Κοντός ΤΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΜΑΓΟΥ Ζωγραφιές: Φαίδων Πατρικαλάκις Το βιβλίο αυτό το δημιούργησαν ο Γιάννης Κοντός και ο Φαίδων Πατρικαλάκις, βάζοντας τον καλό μάγο να βοηθά παιδιά και ζώα. Είναι αλληγορικό και βαθιά ανθρώπινο. Με δυο λόγια τα παραμύθια αυτά δείχνουν πώς πρέπει να είμαστε: αγαθοί και καλοί.

10 16 δε μου δίνουν σημασία» τονίζουν τη δυστυχία, τη μοναξιά και την αποξένωση που νιώθει. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η αφήγηση δομείται πάνω σε λέξεις και φράσεις με αρνητικό για το ειδικό παιδί περιεχόμενο, ενώ καθολικές σταθερές όπως η φιλία και η αγάπη για το άλλο φύλο μετατρέπονται σε τοπικότητες, δηλαδή σε διαφοροποιητικά στοιχεία στην περίπτωση του Μαξίμ. Οι δύο πόλοι αντίθεσης ανάμεσα στον Μαξίμ και στους άλλους δίνεται σχηματικά ως εξής: 16 Μαξίμ (παιδί με ειδικές ανάγκες) VS άλλα παιδιά - Φιλία + - Αποδοχή + - Επικοινωνία + + Μοναξιά - Η παραπάνω αρνητική εικόνα του ήρωα ανατρέπεται δυναμικά στη συνέχεια. Ο Μαξίμ γεμάτος ενεργητικότητα και θετική σκέψη αποφασίζει να βάλει τέλος στη μοναξιά του με έναν ασυνήθιστο, για εντεκάμισι χρονών παιδί, τρόπο. Βάζει αγγελία στην εφημερίδα με στόχο την εύρεση κοπέλας. Μάλιστα ο τρόπος γραφής της αγγελίας προκαλεί το γέλιο του αναγνώστη «ΜΑΞΙΜ. ΕΝΤΕΚΑΜΙΣΙ ΧΡΟΝΩΝ. ΝΕΑΡΟΣ ΚΥΡΙΟΣ, ΟΜΟΡΦΟΣ ΚΑΙ ΟΧΙ ΠΟΛΥ ΨΗΛΟΣ. ΑΝΑΖΗΤΕΙ ΝΕΑΡΗ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΕΝΤΕΚΑ ΚΑΙ ΔΩΔΕΚΑ ΕΤΩΝ ΓΙΑ ΝΑ ΜΕ- ΓΑΛΩΣΟΥΝ ΜΑΖΙ. ΔΕΚΤΕΣ ΜΟΝΟ ΣΟΒΑΡΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ». Η ειλικρίνεια και το αθώο χιούμορ του ήρωα προκαλούν τη συμπάθεια και τη θετική στάση του αναγνώστη απέναντί του. Το δραστικό αυτό μέτρο φέρνει τελικά το επιθυμητό αποτέλεσμα. Έπειτα από μια αποτυχημένη συνάντηση με την ηλικιωμένη κυρία που απαντά στην αγγελία του, ο Μαξίμ βρίσκει επιτέλους αυτό που ψάχνει στο πρόσωπο της Γαριδούλας. Το όνομά της, όπως αποκαλύπτει η ίδια στο γράμμα που του στέλνει, της το έδωσαν οι άλλοι γιατί είναι μικροσκοπική. Το ανάστημα είναι λοιπόν το πρώτο κοινό τους χαρακτηριστικό. Η Γαριδούλα όμως, σε αντίθεση με τον Μαξίμ, έχει βρει τη λύση στο πρόβλημά της: δουλεύει στο τσίρκο με τον πατέρα της, κάνει ακροβατικά πάνω σε ένα σκοινί που βρίσκεται αρκετά μέτρα ψηλά από το έδαφος 17. Η ίδια λέει χαρακτηριστικά: «Τύποι σαν εμάς καλοπερνούν, όταν είναι ακροβάτες. Στο χώμα είμαστε μικροί. Αλλά ψηλά στον αέρα κυριαρχούμε σε ολόκληρο τον κόσμο, και κανείς δε μας βρίσκει πια μικρόσωμους». Με την ακροβασία η Γαριδούλα εξισορροπεί την κατάστασή της. Ισορροπώντας στο σκοινί, ισορροπεί, θα λέγαμε, και στη ζωή, και κυρίως έχει τη λύση στο πρόβλημα που απασχολεί τον Μαξίμ. Εκείνος αποφασίζει να την ακολουθήσει, να γίνει και ο ίδιος ακροβάτης. Αναφέρει μάλιστα χαρακτηριστικά ότι: «Έτσι, κατάλαβα ότι το να βαδίζεις σ ένα σκοινί είναι καλύτερο από το να κάνεις μια ένεση την ημέρα. Από τότε που γνώρισα τη Γαριδούλα, δεν ένιωθα ούτε μικρός ούτε μόνος. Κι όμως σωματικά δεν είχα αλλάξει καθόλου». Αυτά τα απλά και ειλικρινή λόγια κλείνουν μέσα τους όχι μόνο τη λύση του προβλήματος του ήρωα, αλλά και την αντικειμενική του, την πραγματική του διάσταση. Κατανοούμε ότι η άσχημη κατάσταση στην οποία βρισκόταν δεν πήγαζε από τη σωματική του ανεπάρκεια, αλλά από τον τρόπο που τον αντιμετώπιζε το περιβάλλον του, οι συνομήλικοι και ο υπόλοιπος κόσμος. Η μοναξιά και η απομόνωση που ένιωθε του προκαλούσαν όλα αυτά τα αρνητικά συναισθήματα, την αρνητική εικόνα του εαυτού του. Με την εμφάνιση λοιπόν της Γαριδούλας εξαφανίζεται το πρόβλημα και η αρνητική εικόνα του Μαξίμ. Οι τοπικές σταθερές μετατρέπονται ξανά σε καθολικές. Το ειδικό παιδί, που στερούνταν τη φιλία, την αποδοχή, την επικοινωνία και το αίσθημα της ασφάλειας, εξισώνεται πλέον με τα άλλα παιδιά, με τους άλλους ανθρώπους. Το παραπάνω σχήμα παίρνει τώρα την τελική μορφή: - Ασφάλεια + Μαξίμ (παιδί με ειδικές ανάγκες) VS άλλα παιδιά + Φιλία + + Αποδοχή + + Επικοινωνία + - Μοναξιά - + Ασφάλεια + Έτσι, το τέλος της ιστορίας του Μαξίμ είναι αισιόδοξο, όπως συμβαίνει άλλωστε στα περισσότερα έργα που απευθύνονται σε παιδιά. Β. Πρόταση διδακτικής αξιοποίησης του βιβλίου στο νηπιαγωγείο Το παιδικό βιβλίο Ο Νάνος και η Γαριδούλα λόγω του θέματός του (το ειδικό παιδί και το περιβάλλον του), αλλά και της αφηγηματικής του τεχνικής (πρωτοπρόσωπη αφήγηση του ήρωα), θεωρούμε ότι προσφέρεται για ποικίλες διδακτικές προσεγγίσεις στο νηπιαγωγείο στο πλαίσιο της διαπολιτισμικής διάστασης 18 που οφείλει να έχει κάθε διδακτική πρόταση γύρω από τη λογοτεχνία. Λαμβάνοντας υπόψη, επίσης, την παραδοχή ότι το λογοτεχνικό βιβλίο είναι φορέας κοινωνικών και πολιτισμικών αναπαραστάσεων, μεταβιβάζει αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς που επηρεάζουν τις αντιλήψεις και τις πεποιθήσεις του ατόμου 19, αλλά και το γεγονός ότι η λογοτεχνία κατέχει ιδιαίτερη θέση στα αναλυτικά προγράμματα του νηπιαγωγείου 20, θεωρούμε ότι το παραπάνω έργο δίνει την αφορμή τόσο για ένα διάλογο παιδιών-νηπιαγωγού 17

11 18 γύρω από το ζήτημα των ατόμων που αντιμετωπίζουν εμπόδια στη ζωή όσο και για μια ποικιλία δραστηριοτήτων με στόχο την ανίχνευση του «άλλου» και την καλλιέργεια θετικής στάσης και θετικών συναισθημάτων απέναντί του. Στην πρόταση που ακολουθεί, ο/η νηπιαγωγός έχει ρόλο διαμεσολαβητή ανάμεσα στο παιδί και το βιβλίο και πρωταρχικός του/της σκοπός είναι να συνδέσει τη ζωή με τη λογοτεχνία 21. Για το λόγο αυτό θεωρούμε ότι πέρα από τη λογοτεχνική ενημέρωση του/της νηπιαγωγού 22 βασική προϋπόθεση είναι να συντονίζει και να καθοδηγεί τα παιδιά, αλλά και να μαθαίνει ο ίδιος/η ίδια μαζί με εκείνα 23 μέσα από μια συνεχή ανταλλαγή πληροφοριών, σκέψεων και έκφρασης συναισθημάτων. Αφορμή για την ανάγνωση του βιβλίου Ο Νάνος και η Γαριδούλα μπορεί να αποτελέσει ένα οποιοδήποτε ερέθισμα μέσα στο χώρο του νηπιαγωγείου: κάποια λέξη, για παράδειγμα, που χρησιμοποιούν τα παιδιά για να χαρακτηρίσουν ένα παιδί με ειδικές ανάγκες κατά τη διάρκεια της ημέρας ή ένα ερέθισμα από το οικογενειακό περιβάλλον κάποιου παιδιού: ένα μέλος της οικογένειας που είναι άτομο με ειδικές ανάγκες. Ο/η νηπιαγωγός θέτει κάποιες προκαταρκτικές ερωτήσεις για να διερευνήσει την προηγούμενη γνώση, αλλά και τις αντιλήψεις των παιδιών γύρω από το θέμα, και στη συνέχεια παρουσιάζει το βιβλίο συνδέοντας την εμφάνισή του με την τελευταία ερώτηση ή με την απάντηση των παιδιών. Αρχικά, τους δείχνει το εξώφυλλο διαβάζοντας τον τίτλο του βιβλίου και αφήνει τα παιδιά για λίγα λεπτά να το παρατηρήσουν, χωρίς να τους δώσει κάποιο στοιχείο. Έπειτα, τα παροτρύνει να μαντέψουν το θέμα του. Μπορεί να τα καθοδηγήσει ρωτώντας: Τι βλέπετε στην εικόνα; Πόσα άτομα βλέπετε; Είναι μικρά παιδιά ή μεγάλοι; Τι κάνουν; Είναι φίλοι ή αδέρφια; Πού μπορεί να είναι αυτά τα άτομα; του μέτρου ζωγραφίζει στη μια πλευρά τον Μαξίμ με τα χαρακτηριστικά του και ακριβώς απέναντι ζωγραφίζει τα άλλα παιδιά, τα οποία αναφέρονται στην ιστορία. Στην πλευρά του Μαξίμ γράφει με μεγάλα γράμματα αυτά που δεν 19 Στη συνέχεια ο/η νηπιαγωγός ξεκινά την αφήγηση της ιστορίας. Σταματά σε κάθε λέξη ή φράση του κειμένου που φανερώνει κάποιο συναίσθημα του Μαξίμ, κάποια στάση ή συμπεριφορά των άλλων απέναντί του 24, προτρέποντας τα παιδιά να αναρωτηθούν: ποιος μιλάει, τι σκέφτεται, τι νιώθει, τι σκέφτονται οι άλλοι γι αυτόν. Σε κάθε σημείο της πλοκής που παρουσιάζει εξέλιξη ή ανατροπή, ο/η νηπιαγωγός προτρέπει τα παιδιά να αναρωτηθούν τι πιστεύουν ότι θα συμβεί στη συνέχεια, γιατί πήρε αυτή την απόφαση ο Μαξίμ, τι αποτελέσματα έφερε η απόφασή του. Στο σημείο της γνωριμίας του με τη Γαριδούλα, ο/η νηπιαγωγός ρωτά τα παιδιά τι άλλαξε στην κατάσταση του Μαξίμ όταν γνώρισε τη Γαριδούλα. Ποιες σκέψεις και ποια συναισθήματα έχει τώρα και γιατί. Μετά την ολοκλήρωση της αφήγησης ο/η νηπιαγωγός μπορεί να οπτικοποιήσει τα σχήματα που δίνονται στην ενότητα «Η εικόνα του ειδικού παιδιού» με στόχο να παροτρύνει τα παιδιά να εκφράσουν τις σκέψεις που δημιουργήθηκαν κατά την ανάγνωση της ιστορίας του Μαξίμ: σε χαρτί

12 20 έχει ο Μαξίμ, σύμφωνα με τις απαντήσεις των παιδιών, αλλά έχουν τα άλλα παιδιά 25. Στη συνέχεια ζωγραφίζει και πάλι τον Μαξίμ, αυτή τη φορά μετά τη γνωριμία του με τη Γαριδούλα. Τα παιδιά καλούνται να κάνουν το ίδιο. Στο τέλος, συγκρίνουμε την κατάσταση του Μαξίμ πριν και μετά τη συνάντησή του με τη Γαριδούλα. Τα παιδιά και ο/η νηπιαγωγός εκφράζουν τις απόψεις τους στην ερώτηση: Πότε πιστεύετε ότι είναι ο Μαξίμ ευτυχισμένος; Εσείς πότε θα ήσασταν ευτυχισμένοι αν βρισκόσασταν στη θέση του Μαξίμ; Άλλες δραστηριότητες που μπορούν να ακολουθήσουν την ανάγνωση είναι: να ζωγραφίσουν τα παιδιά τον Μαξίμ στις διάφορες φάσεις από τις οποίες περνάει: μοναξιά, αναζήτηση και εύρεση φίλων. Να παίξουν παντομίμα, προσπαθώντας να περιγράψουν τα διαφορετικά συναισθήματα του Μαξίμ. Μια άλλη δραστηριότητα είναι να δραματοποιήσουν το περιεχόμενο του βιβλίου, αυτοσχεδιάζοντας και παίρνοντας ο καθένας ένα ρόλο (άλλος κάνει τον Μαξίμ, άλλος τα παιδιά που τον περιφρονούν, άλλος τη Γαριδούλα, το γιατρό, τους γονείς, κ.λπ.). Με αυτό τον τρόπο το κάθε παιδί μπαίνει στη θέση ενός διαφορετικού προσώπου και συνειδητοποιεί ποια είναι η σχέση του με τον ήρωα. Επίσης, ο/η νηπιαγωγός μπορεί να παροτρύνει τα παιδιά να αφηγηθούν ξανά την ιστορία, αλλά αυτή τη φορά από την πλευρά κάποιου άλλου ήρωα, της Γαριδούλας, των γονιών του Μαξίμ ή των άλλων παιδιών. Έτσι, θα επιλέξουν μόνα τους με ποιον τρόπο οι άλλοι αντιμετωπίζουν τον ήρωα. Τέλος, μπορεί ο/η νηπιαγωγός να κατασκευάσει παιδαγωγικό υλικό 26 βασισμένο στην ιστορία. Μπορεί, για παράδειγμα, να γράψει σε μικρά χάρτινα καρτελάκια τα εξωτερικά και εσωτερικά χαρακτηριστικά του Μαξίμ, να τα κολλήσει σε χαρτόνι σε εμφανές σημείο της αίθουσας και να ζητήσει από τα παιδιά να βάζουν ένα χαμογελαστό προσωπάκι για αυτά που θεωρούν θετικά χαρακτηριστικά του Μαξίμ και ένα λυπημένο για αυτά που θεωρούν αρνητικά, αιτιολογώντας κάθε φορά την άποψή τους, έτσι ώστε να γίνεται ένας διάλογος μεταξύ των παιδιών και του/της νηπιαγωγού. Μια άλλη ιδέα είναι να κατασκευάσει επιτραπέζιο παιχνίδι με ερωτήσεις βασισμένες στην ιστορία. Νικητής θα είναι αυτός που θα απαντήσει σωστά σε όλες τις ερωτήσεις, που θα έχει κατανοήσει, δηλαδή, επαρκώς την ιστορία και τη θέση του ήρωα. Κλείνοντας, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι η παραπάνω διδακτική πρόταση είναι απλώς ενδεικτική του τρόπου με τον οποίο ένα λογοτεχνικό βιβλίο μπορεί να αξιοποιηθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία 27 για την καλλιέργεια στάσεων απέναντι στα άτομα με ειδικές ανάγκες. Εκείνο που προέχει σε κάθε σχεδιασμό εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με αφορμή το λογοτεχνικό κείμενο, είναι η διαπολιτισμική του διάσταση, η συνομιλία των παιδιών με τη λογοτεχνία στο πλαίσιο της σύνθετης καθημερινότητας που βιώνουν. Γ. Συμπεράσματα Στο παρόν άρθρο ανιχνεύσαμε την εικόνα του ειδικού παιδιού στο εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά Ο Νάνος και η Γαριδούλα έχοντας ως εργαλεία την εικονολογική ανάλυση και την αφηγηματολογία. Στη συνέχεια, προτείναμε τη διδακτική αξιοποίησή του στο νηπιαγωγείο με στόχο να καλλιεργήσουμε στάσεις και απόψεις των παιδιών για τα άτομα με κάθε μορφή αναπηρίας. Όσον αφορά την εικόνα του Μαξίμ, διαπιστώσαμε ότι αυτή «χτίζεται» από τα ίδια τα λόγια και τις σκέψεις του. Χωρίς πολλές λεπτομέρειες και αφηγηματικά στολίδια ο ήρωας εξομολογείται πώς ο ίδιος αντιμετωπίζει τον εαυτό του και κυρίως πώς οι άλλοι τον αντιμετωπίζουν. Η εσωτερική εστίαση και η φωνή του ομοδιηγητικού αφηγητή δίνουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εισχωρήσει στον κόσμο του Μαξίμ, να νιώσει αμεσότερα τη μοναξιά και την απόρριψη του περιβάλλοντός του. Ταυτόχρονα, ο ρεαλιστικός τρόπος με τον οποίο αφηγείται την κατάστασή του, η ειλικρίνεια και η αισιοδοξία του αποτρέπουν το μελοδραματισμό στον οποίο θα μπορούσε να υποπέσει το είδος αυτό αφήγησης και εστίασης. Τα λόγια-κλειδιά του ήρωα: «Έτσι, κατάλαβα ότι το να βαδίζεις σ ένα σκοινί είναι καλύτερο από το να κάνεις μια ένεση την ημέρα. Από τότε που γνώρισα τη Γαριδούλα, δεν ένιωθα ούτε μικρός ούτε μόνος. Κι όμως σωματικά δεν είχα αλλάξει καθόλου», αποκαλύπτουν την ψυχολογία, τις συναισθηματικές ανάγκες των ειδικών παιδιών και κατορθώνουν να αγγίξουν το συναίσθημα του αναγνώστη πολύ περισσότερο από ένα επιστημονικό εγχειρίδιο ψυχολογίας που πραγματεύεται το ίδιο θέμα. Επιβεβαιώνεται, λοιπόν, η άποψη ότι η μυθοπλαστική αφήγηση είναι περισσότερο ελκυστική και ενδιαφέρουσα στον αναγνώστη από την αφήγηση ενός επιστημονικού βιβλίου, καθώς εκπέμπει συναισθήματα τα οποία με κανέναν τρόπο μια επιστημονική πραγματεία δεν μπορεί να μεταδώσει. Γι αυτό, γνωρίζοντας ταυτόχρονα την ιδιαίτερη θέση που κατέχει η λογοτεχνία τόσο στο Δ.Ε.Π.Π.Σ. όσο και στα αναλυτικά προγράμματα, θεωρούμε ότι ανάλογα έργα για παιδιά ευαισθητοποιούν τους μικρούς αναγνώστες και καλλιεργούν την ισότητα και το σεβασμό για τον άλλο. Κλείνοντας το άρθρο αναφέρουμε ονομαστικά βιβλία με αντίστοιχο θέμα, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για ποικίλες δραστηριότητες στο νηπιαγωγείο, στην κατεύθυνση πάντα της ειδικής αγωγής. Αυτά είναι: Βαρβαρούση, Λ. (2002), Ένας καλόκαρδος καρχαρίας, Παπαδόπουλος. Βασιλειάδου-Βελετά, Μ. (2002), Το σκαντζοχοιράκι με τα κατσαρά μαλλιά, Ελληνικά Γράμματα. Ηλιόπουλος, Β. (2000), Τριγωνοψαρούλης εναντίον μεγάλου καρχαρία, Πατάκης. Παπαδιαμάντης, Α. (1999), Γουτού Γουπατού (διασκευή-απόδοση: Πούλος Κ.), Παπαδόπουλος. Σταματοπούλου, Ι. (2005), Η μάγισσα Αμπουλίνα. Ένα βιβλίο με θέμα τα κινητικά προβλήματα, Κέδρος. Σταματοπούλου, Ι. (2005), Μόζα η γάτα, μια μαγική νύχτα. Ένα παραμύθι με θέμα τα προβλήματα όρασης, Κέδρος. Σταματοπούλου, Ι. (2005), Μόζα η γάτα, η λευκή Μόλι. Ένα παραμύθι με θέμα τα προβλήματα ακοής, Κέδρος. Σταματοπούλου, Ι. (2005), Το βουνό των νάνων. Ένα παραμύθι με θέμα το σύνδρομο Down και την εγκεφαλική παράλυση, Κέδρος. 21

13 Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ Μαζί διαβάζουμε τον κόσμο! ΑΛΛΕΠΑΛΛΗΛΕΣ ΑΝΑΤΥΠΩΣΕΙΣ ΑΛΛΕΠΑΛΛΗΛΕΣ ΑΝΑΤΥΠΩΣΕΙΣ Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ...και για νεαρούς αναγνώστες με απαιτήσεις w w w. p s i c h o g i o s. g r Κάθε βιβλίο μάς φέρνει πιο κοντά! Στις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, την τελευταία σελίδα τη γράφουμε όλοι μαζί στο Όταν κλείνει ένα βιβλίο, ανοίγει ένας κύκλος επικοινωνίας. Γνώρισε τους συγγραφείς και τους αναγνώστες μας μέσα από τα blogs, το forum και τις εκδηλώσεις μας. Στείλε τις κριτικές σου και λάβε μέρος σε κληρώσεις. Γίνε μέλος του FAN CLUB μας. Στείλε στο info@psichogios.gr ή sms στο γράφοντάς μας ΔΙΑΔ, ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ, ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ, Τ.Κ., ΠΟΛΗ με κενό ανάμεσα, ή κάλεσε χωρίς χρέωση στο Εσείς κι εμείς πάντα σ επαφή!

14 24 Τσιαμπόκαλου, Γ. (2002), Ο κύριος Αλφάλφα, Καστανιώτης. Weninger, B. (2006), Ένας για όλους και όλοι για έναν, μτφρ.: Φ. Μανδηλαράς, Πατάκης. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Αμπατζοπούλου, Φ. (1980), Ο άλλος εν διωγμώ, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο, σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Τζιόβας, Δ. (1987), Μετά την αισθητική, Αθήνα: Γνώση, σσ Βλ. Ζερβού, Α. (1999), Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων, Δ έκδοση, Αθήνα: Οδυσσέας, σσ & Ζερβού, Α. (1999), «Η λογοτεχνία στο σχολείο ή απορίες μιας ενήλικης που διαβάζει λογοτεχνία», στο: Αποστολίδου, Β. & Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση (σ. 16), Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός. Για το παιδικό βιβλίο ως μέσο αγωγής, βλ. επίσης τον συλλογικό τόμο Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο. Έργο τέχνης, Μέσο αγωγής; (1987), Εισηγήσεις στο Α σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα: Πατάκης. 9. Τζουριάδου, Μ. (1995), Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση), Αθήνα: Εκδόσεις Προμηθεύς, σσ Καρακίτσιος, Α. (2001), «Παιδική Λογοτεχνία και Ειδική Αγωγή», στο: Τζουριάδου, Μ. (επιμ.), Πρώιμη Παρέμβαση. Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές (σσ ), Αθήνα: Προμηθεύς. 11. Παπαδιαμάντης, Α. (1999), Γουτού Γουπατού (διασκευή-απόδοση: Κ. Πούλος), Αθήνα: Παπαδόπουλος. 12. Ό.π., σσ Ό.π., σ Η πιο συνηθισμένη αφηγηματική τεχνική είναι η τεχνική της εξωτερικής εστίασης ενός παντογνώστη αφηγητή. Βλ. επίσης, Κανατσούλη, Μ. (2002), Αμφίσημα της παιδικής λογοτεχνίας. Ανάμεσα στην ελληνικότητα και την πολύ-πολιτισμικότητα, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες, σ Βλέπε εικόνα, σελ Βλέπε εικόνα, σελ Βλ. Καρακίτσιος, Α. (2001), «Παιδική Λογοτεχνία και Ειδική Αγωγή», στο: Τζουριάδου, Μ. (επιμ.), Πρώιμη Παρέμβαση. Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές (σ. 344), Αθήνα: Προμηθεύς. 17. Βλέπε εικόνα, σελ Με την έννοια της διαπολιτισμικής διάστασης στη διδασκαλία της λογοτεχνίας εννοούμε ότι τα προγράμματα διδασκαλίας οφείλουν να αλλάξουν για τα παιδιά στο πλαίσιο της πολιτισμικής διαφοράς/ποικιλίας που βιώνουν καθημερινά. Βλ. αναλυτικότερα το ολοκληρωμένο πρόγραμμα διδασκαλίας της λογοτεχνίας για τις τρεις βαθμίδες της εκπαίδευσης που προτείνουν οι Αποστολίδου, Β., Καπλάνη, Β. & Χοντολίδου, Ε. (2002), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, και ειδικότερα τις σσ Αναγνωστοπούλου, Δ. (2002), Λογοτεχνική πρόσληψη στην προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα: Πατάκης, σσ Για το ρόλο της λογοτεχνίας στην πνευματική ανάπτυξη του παιδιού, βλ. επίσης Νάσαινας, Γ. (2001), Η Παιδική Λογοτεχνία στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία (θεωρία και πράξη), Αθήνα: Ελλέβορος, σσ Βλ. Παπανικολάου, Ρ. & Τσιλιμένη, Τ. (1992), Η παιδική λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο, Αθήνα: Καστανιώτης, σ Βλ. Γκίβαλου, Α. (1995), Το θαυμαστό ταξίδι, Αθήνα: Πατάκης, σσ Βλ. Παπανικολάου, Ρ. & Τσιλιμένη, Τ. (1992), Η παιδική λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο, Αθήνα: Καστανιώτης, σ Βλ. Αποστολίδου, Β., Καπλάνη, Β. & Χοντολίδου, Ε. (2002), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σ Βλ. στο παρόν άρθρο ενότητα Α.3. «Η εικόνα του ειδικού παιδιού». 25. Στο σημείο αυτό διακρίνουμε ομοιότητες και διαφορές. Για ανάλογες προτάσεις, βλ. Sharp, A. M. & Splitter, L. J. (2007), Φιλοσοφία για παιδιά (μτφρ.: Ε. Θεοδωροπούλου), Αθήνα: Ατραπός, σσ Για τις μορφές του παιδαγωγικού υλικού, χειροπιαστό και ψηφιακό, βλ. το άρθρο των Σεραφείμ, Κ. & Φεσάκη, Γ. (2009), «Ανάπτυξη ψηφιακού παιδαγωγικού υλικού με το scratch», Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 68, Η βιβλιογραφία γύρω από το ζήτημα της προσέγγισης λογοτεχνικών έργων στο νηπιαγωγείο και γενικότερα στην εκπαίδευση είναι πολυπληθής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα εξής έργα: Νάσαινας, Γ. (2001), Η Παιδική Λογοτεχνία στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία (θεωρία και πράξη), Αθήνα: Ελλέβορος Αποστολίδου, Β. & Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός Καρπόζηλου, Μ. (χ.χ.), Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Αθήνα: Καστανιώτης Καλογήρου, Τζ. (2005), Η λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός Αναγνωστοπούλου, Δ., Καλογήρου, Τζ. & Πάτσιου, Β. (2001), Λογοτεχνικά βιβλία στην προσχολική αγωγή, Αθήνα: Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου Παπανικολάου, Ρ. & Τσιλιμένη, Τ. (1992), Η παιδική Λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο, Αθήνα: Καστανιώτης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αμπατζοπούλου, Φ. (1980), Ο άλλος εν διωγμώ, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. Αναγνωστοπούλου, Δ., Καλογήρου, Τζ. & Πάτσιου, Β. (2001), Λογοτεχνικά βιβλία στην προσχολική αγωγή, Αθήνα: Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου. Αναγνωστοπούλου, Δ. (2002), Λογοτεχνική πρόσληψη στην προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση, Αθήνα: Πατάκης. Αποστολίδου, Β., Καπλάνη, Β. & Χοντολίδου, Ε. (2002), Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός. Αποστολίδου, Β. & Χοντολίδου, Ε. (επιμ.), Λογοτεχνία και Εκπαίδευση, Αθήνα: Τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανός. Γκίβαλου, Α. (1995), Το θαυμαστό ταξίδι, Αθήνα: Πατάκης. Δ.Ε.Π.Π.Σ. για το νηπιαγωγείο, ΥΠΕΠΘ, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ζερβού, Α. (1999), Λογοκρισία και αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων, Δ έκδοση, Αθήνα: Οδυσσέας. Καλογήρου, Τζ. (2005), Η λογοτεχνία στο σχολείο, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός. Κανατσούλη, Μ. (2002), Αμφίσημα της παιδικής λογοτεχνίας. Ανάμεσα στην ελληνικότητα και την πολυ-πολιτισμικότητα, Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Καρπόζηλου, Μ. (χ.χ.), Το παιδί στη χώρα των βιβλίων, Αθήνα: Καστανιώτης. Νάσαινας, Γ. (2001), Η Παιδική Λογοτεχνία στην προσχολική και πρωτοσχολική ηλικία (θεωρία και πράξη), Ελλέβορος. Παπανικολάου, Ρ. & Τσιλιμένη, Τ. (1992), Η παιδική λογοτεχνία στο νηπιαγωγείο, Αθήνα: Καστανιώτης. Σαβουαζά, Ε. & Ρεμπενά, Φ. (2001), Ο Νάνος και η Γαριδούλα (μτφρ.: Α. Καρακίτσιος), Αθήνα: Σύγχρονοι Ορίζοντες. Γαλλική έκδοση: Sanvoisin, E. & Rebena, F. (χ.χ.), Le nain et la petite crevette, France: Nathan Editions. Σεραφείμ, Κ. & Φεσάκης, Γ. (2009), «Ανάπτυξη ψηφιακού παιδαγωγικού υλικού με το Scratch», Σύγχρονο Νηπιαγωγείο, 68, Sharp, A. M. & Splitter, L. J. (2007), Φιλοσοφία για παιδιά (μτφρ.: Ε. Θεοδωροπούλου), Αθήνα: Ατραπός. Τζιόβας, Δ. (1987), Μετά την αισθητική, Αθήνα: Γνώση. Τζουριάδου, Μ. (1995), Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση), Αθήνα: Προμηθεύς. Τζουριάδου, Μ. (επιμέλεια). (2001), Πρώιμη Παρέμβαση. Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές, Αθήνα: Προμηθεύς. Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο. Έργο τέχνης, Μέσο αγωγής; (1987), Εισηγήσεις στο Α σεμινάριο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Αθήνα: Πατάκης. 25

15 26 «Ο ΑΠΛΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ» ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΗ Γ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Γιάννης Ανδρουλιδάκης Μαίρη Τουρκομανώλη Εκπαιδευτικοί στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση Η ποίηση, κατά γενική ομολογία, δεν κατέχει προνομιακή θέση στα σχολικά προγράμματά μας και τα αντίστοιχα βιβλία Γλώσσας, ενώ η διδασκαλία της στις μικρότερες τάξεις του Δημοτικού αντιμετωπίζεται συχνά επιφανειακά ή/και αποφεύγεται. Δύσκολα όμως θα διαφωνούσε κάποιος με το ότι η ενασχόληση με την ποίηση σε αυτές τις ηλικίες είναι μια λεπτή υπόθεση που δεν θα πρέπει να περιορίζεται σε ό,τι θεωρείται αμεσότερα διδακτό, δηλαδή στα εξωτερικά μορφολογικά γνωρίσματα του στίχου και της στροφής, ούτε να δημιουργεί στα παιδιά την εντύπωση ότι οι παραδοσιακές φόρμες είναι αναπόσπαστο στοιχείο του ποιητικού λόγου. Κατά την επεξεργασία ενός ποιήματος, σκοπός είναι η διατήρηση του νοήματος χωρίς να χάνεται το συναίσθημα, γεγονός που αφήνει τα περιθώρια στα παιδιά να το ερμηνεύσουν με τον δικό τους τρόπο. Η αποδόμηση και ο εντοπισμός της τεχνικής της συγγραφής του δεν πρέπει συνεπώς να γίνονται αυτοσκοπός, αλλά απλό εργαλείο στα χέρια των παιδιών για τη δική τους δημιουργία. Έχει εύστοχα ειπωθεί (από τον Άγγλο θεωρητικό της τέχνης Richards) ότι «δεν είναι βεβήλωση η ερμηνεία ενός ποιήματος», και αυτό σημαίνει ότι για μια ολοκληρωμένη και πετυχημένη διδασκαλία απαραίτητη προϋπόθεση είναι να βρεθεί η κοινή συνισταμένη νοήματος και συναισθήματος, ώστε τα παιδιά μέσω της ποίησης να ενθουσιαστούν, να συγκινηθούν και να αγαπήσουν το έργο και το δημιουργό του. Επειδή πιστεύουμε ότι η δημιουργική κατανόηση και παραγωγή ποιητικών κειμένων συμβάλλει στην ανάπτυξη του κριτικού εγγραμματισμού και της φαντασίας των παιδιών, και επειδή, σύμφωνα με το πρόγραμμα σπουδών της νεοελληνικής γλώσσας, η γνώση και η γλώσσα συμπλέκονται εξελικτικά μέσα από επικοινωνιακές σχέσεις υποστηρικτικού χαρακτήρα, εφαρμόσαμε μια δραστηριότητα ποίησης με τίτλο «Ο απλός κόσμος του Γ. Σεφέρη». Η συ- γκεκριμένη δραστηριότητα ενσωματώθηκε στο κοινό αναλυτικό πρόγραμμα δύο τμημάτων της Γ Δημοτικού του Σχολείου μας και είχε διάρκεια τεσσάρων μηνών. Πρόθεσή μας ήταν να γνωρίσουν τα παιδιά την ποίηση και να καλλιεργήσουν το ενδιαφέρον τους για τα δημιουργήματά της. Θέλαμε να τα εξοικειώσουμε με το ρυθμό και τα παιχνίδια της γλώσσας και της φαντασίας, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να γίνουν τα ίδια ποιητές. Η πρότασή μας δεν έθετε διαχωριστικά όρια ανάμεσα στην παιδική ποίηση και στην ποίηση για μεγάλους. Με τα κείμενα που επιλέξαμε και με τα κείμενα που παρήγαγαν τα παιδιά επιδιώξαμε να κατανοήσουν την πολυμορφία του ποιητικού λόγου. Οι δραστηριότητες του project είχαν ως απώτερο στόχο την ανάπτυξη της γλωσσικής συνειδητοποίησης μέσω της χρήσης της γλώσσας με δημιουργικό τρόπο, την ανάπτυξη της κριτικής κατανόησης των ποιητικών κειμένων και των μηχανισμών δόμησής τους και, τέλος, τη δημιουργία και ανακοίνωση ποιητικών κειμένων από τα παιδιά μέσω ανάπτυξης ενδογενών κινήτρων και δραστηριοτήτων δημιουργικής γραφής (όπως παιχνίδια φαντασίας και λέξεων, δημιουργία χαρακτήρων, δημιουργία σεναρίων και συνεργατική συγγραφή). Η εκπαιδευτική δραστηριότητα ξεκίνησε με την προβολή ενός ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του Γ. Σεφέρη. Τα παιδιά άκουσαν ανθρώπους που τον γνώρισαν να μιλούν γι αυτόν, καθώς και τον ίδιο να διαβάζει αποσπάσματα από ποιήματά του. Συζήτησαν και κατέγραψαν τις σκέψεις και τις εντυπώσεις που τους δημιουργήθηκαν από αυτή την πρώτη τους γνωριμία με τον ποιητή, εφαρμόζοντας την τεχνική των ημιτελών φράσεων. «Στην πρώτη μου γνωριμία με τον ποιητή εντύπωση μου έκανε» «Αν τον συναντούσα θα ήθελα να» «Θα τον ρωτούσα» «Θα του ζητούσα να» Συνδέσαμε τον Γ. Σεφέρη με την εποχή του παρουσιάζοντας τις σημαντικότερες στιγμές του 20ού αιώνα, μελετήσαμε το σχετικό χρονολόγιο και συζητήσαμε στην τάξη για τα γεγονότα που επηρέασαν τον ποιητή και το έργο του και την άρρηκτη σχέση του ποιητή με την εποχή του. Περνώντας από τον άνθρωπο στο έργο του, τα παιδιά έγραψαν με την τεχνική των ημιτελών φράσεων τις σκέψεις τους για την ποίηση και τις προσδοκίες τους για το project. «Ποίηση για μένα είναι» «Ένας ποιητής μπορεί να» «Διαβάζοντας ένα ποίημα» «Γράφοντας τα δικά μου ποιήματα» «Αρχίζοντας το project πιστεύω πως» «Χαίρομαι που θα» «Μου φαίνεται δύσκολο να» «Με ενδιαφέρει περισσότερο» «Τελειώνοντας το project θα ήθελα να» 27

16 28 Η πρώτη επαφή τους με γραπτά του Γ. Σεφέρη ήταν τα λίμερικ που περιέχονται στο βιβλίο Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά. Ο Δ. Κόκκινος αναφέρει για το συγκεκριμένο έργο του Σεφέρη ότι «όσοι γυρεύουν να γνωρίσουν πληρέστερα την ποίησή του δεν πρέπει να βιαστούν να καταδικάσουν αυτό το κομμάτι του έργου του, που ο ποιητής το θεωρούσε ως άσκηση γλωσσική όπου δοκίμαζε τη γνώση, τη δημιουργικότητα και την ευελιξία της ελληνικής γλώσσας». Πιστεύουμε ότι πέρα από το ποιητικό τους αποτέλεσμα τα λίμερικ είναι λεκτικά παιχνίδια που αποτελούν άριστες γλωσσοφωνητικές ασκήσεις. Συνδυάζοντας την ποιητική χάρη, το χιούμορ και τη φαντασία, μπορούν να μυήσουν τα παιδιά στον ποιητικό χώρο. Το παιχνίδι, και κατ επέκταση το αντίστοιχο γλωσσικό, κατά τον J. Bruner, είναι ένα πειραματικό θερμοκήπιο όπου δοκιμάζονται τρόποι συνδυασμού σκέψης, γλώσσας και φαντασίας, και η ουσία του αληθινού παίκτη βρίσκεται στην ελευθερία δράσης σε κατάλληλο περιβάλλον, τόπο και χρόνο. Τα λίμερικ προσφέρονται για τέτοιου είδους προσεγγίσεις, γιατί οι στίχοι τους μπορούν να κινητοποιήσουν τα παιδιά. Ιδιαίτερα διασκεδαστική μαζί τους είναι η αναζήτηση του τελικού επιθέτου, συνδυάζοντας τη γραμματική με τη φαντασία. Ικανοποιούν λοιπόν την άποψη του Chukovski, που υποστηρίζει ότι για να θεωρηθεί ένα ποίημα παιδικό πρέπει οι στίχοι του να προσφέρονται για παιχνίδι. Ο αναπάντεχος συνδυασμός λέξεων που περιέχει το στοιχείο του παραλογισμού δημιουργεί πνευματική εγρήγορση με τα λεκτικά αστεία και τα παράταιρα ταιριάσματα των λέξεων. Αφού διδάξαμε την τεχνική της συγκεκριμένης μορφής ποίησης, τα παιδιά μέσα από λεκτικά παιχνίδια ανασύνθεσαν στίχους από λίμερικ στηριγμένα στην εικονογράφηση του Ε. Lear και επιχείρησαν τις πρώτες απόπειρες συγγραφής λίμερικ σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο. Ολοκληρώνοντας, έγραψαν λίμερικ με θέμα τον εαυτό τους, που στηρίζονταν στο μοντέλο παιχνιδιών φαντασίας και ρόλων του Τζ. Ροντάρι. Στη συνέχεια ασχοληθήκαμε με τα χαϊκού του Γ. Σεφέρη, γιατί πιστεύουμε ότι η έκτασή τους βοηθάει στην ανάγνωση/ ακρόαση περισσότερων αυτοτελών ποιητικών δημιουργημάτων, επιτρέποντας την προσέγγιση του ποιήματος ως όλου και την κατανόηση του μηνύματός του από τα παιδιά. Αφού τα μελέτησαν, έγραψαν τι φαντάζονται ότι σκεφτόταν ο ποιητής όταν έγραφε τα συγκεκριμένα χαϊκού και ζωγράφισαν την εικόνα που πιθανώς τον ενέπνευσε. Επειδή, όπως υποστηρίζει ο Chukovski, τα παιδιά σκέ- φτονται με εικόνες, γι αυτό και αγαπούν τα ποιήματα που ζωντανεύουν μπρος στα μάτια τους έντονες εικόνες. Παρόλο που το συγκεκριμένο ποιητικό είδος διαθέτει αυστηρή ποιητική φόρμα, αφού απαιτεί τρεις μόνο στίχους και περιορισμένο αριθμό συλλαβών, καταφέραμε, δίνοντάς του τη μορφή παιχνιδιού λέξης-εικόνας, να πετύχουμε αυτό που πρέσβευε ο L. S. Vygotsky: «Τα παιδιά, υιοθετώντας τον τρόπο της ελάχιστης αντίστασης έκαναν ό,τι τους αρέσει περισσότερο να κάνουν, ενώ ταυτόχρονα υπέταξαν τον εαυτό τους σε κανόνες, με ευχαρίστηση». Με αφορμή επίσκεψη και φωτογράφιση φυτών στον Εθνικό Κήπο, έγραψαν τα δικά τους χαϊκού. όχι ως μια απλή ανάμνηση βιωμάτων, αλλά ως ένα δημιουργικό ξαναπλάσιμό τους μέσω της φαντασίας, μια διαδικασία όπου τα παιδιά συνδύασαν τα δεδομένα της εμπειρίας για να δημιουργήσουν μια νέα πραγματικότητα εκφρασμένη σε στίχους και εικόνες. Βλέποντας τη χαρά των παιδιών με το παιχνίδι της εναλλαγής εικόνας-στίχου και αντίστροφα, αποφασίσαμε να ασχολη θούμε με τα εικονοποιήματα. Χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο περιηγηθήκαμε σε γνωστά εικονοποιήματα. Δώσαμε στίχους από έργα του Γ. Σεφέρη, τα παιδιά εντόπισαν τις «δυνατές» λέξεις, τις εικονογράφησαν και μετέτρεψαν τους στίχους σε εικονοποιήματα. Αφού κατανόησαν τη συγκεκριμένη τεχνική έγραψαν εικονοποιήματα με θέμα και πάλι τον εαυτό τους. Στην προσπάθεια να γνωρίσουν τα παιδιά τις πηγές έμπνευσης του ποιητή, μελετήσαμε το ποίημα του Σεφέρη «Ο Δρ Ροντλάουφ και η κα Ζεν», που στηρίχτηκε σε κούκλες που κατασκεύασε ο ίδιος από ευτελή υλικά. Έχοντας ως στόχο τα παιδιά να γράψουν το δικό τους ποίημα με πρωταγωνιστές δύο αντίστοιχες φιγούρες, κατασκεύασαν τις δικές τους κούκλες και τους έδωσαν ζωή συμπληρώνοντας την ταυτότητά τους (όνομα, επάγγελμα, περιγραφή, συμπεριφορά, επιθυμίες). Χωρισμένα σε ζευγάρια, επέλεξαν και εικονογράφησαν τον τόπο που συναντήθηκαν οι κούκλες τους και έγραψαν ένα σενάριο γι αυτή τη συνάντηση και ένα σχετικό ποίημα. Μέσα απ αυτή τη δραστηριότητα τα παιδιά ενεπλάκησαν με φυσικό τρόπο στη διαδικασία μάθησης, αυτοσχεδίασαν, και οι χαρακτήρες που δημιούργησαν αλληλεπίδρασαν τόσο με αυτά όσο και μεταξύ τους. Έστησαν έναν κόσμο ολόκληρο με τον δικό τους τρόπο, βάζοντας σε λειτουργία όλες τις νοητικές, ψυχικές και αισθητικές τους ικανότητες. 29

17 30 Σ αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί ότι χωρίς την ύπαρξη επικοινωνίας και εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της ομάδας δεν είναι δυνατόν τα παιδιά να χρησιμοποιήσουν τα συναισθήματα και τη φαντασία τους, δύο στοιχεία απαραίτητα για να μπορέσουν να δημιουργήσουν. Για να αναπτύξουν τα παιδιά τη δεξιότητα της αυτοέκφρασης και να διαμορφώσουν αξίες, κώδικες και μηνύματα που προέρχονται από τα ίδια, πρέπει ο εκπαιδευτικός να γνωρίζει πόσο σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η δυναμική της ομάδας και η ψυχολογία της αλληλεπίδρασης. Επόμενη πηγή έμπνευσης του ποιητή ήταν ένας προγενέστερος ποιητής, ο Όμηρος. Αναλύσαμε το ποίημα του Σεφέρη «Οι σύντροφοι στον Άδη», το αντίστοιχο απόσπασμα από την Οδύσσεια, αλλά και την ποιητική απάντηση του Γ. Ρίτσου στον Γ. Σεφέρη για το συγκεκριμένο ποιητικό επεισόδιο. Στη συνέχεια αναλύσαμε το απόσπασμα από την Ιλιάδα που αφορά στην απερίσκεπτη συμπεριφορά του Πάτροκλου. Τα παιδιά με αφορμή αυτό το απόσπασμα εμπνεύστηκαν και χρησιμοποιώντας στο μέτρο του δυνατού τις τεχνικές του Γ. Σεφέρη έγραψαν ποίημα με τίτλο «Ο Πάτροκλος στον Άδη». Άλλη πηγή έμπνευσης του ποιητή ήταν ένα μεσαιωνικό κείμενο. Αναλύσαμε τόσο το ποίημα του Σεφέρη «Οι γάτες τ άη Νικόλα» όσο και τον μεσαιωνικό θρύλο στον οποίο στηρίχτηκε ο ποιητής για να εκφράσει τον προβληματισμό του για την κατάσταση που βρισκόταν εκείνη την περίοδο η χώρα του. Τα παιδιά συνειδητοποίησαν πως η πραγματικότητα δεν μπορεί να αφήνει αδιάφορο έναν ποιητή, και με αφορμή αυτή τη διαπίστωση επιχειρήθηκε η μετάβαση στο τελευταίο στάδιο της εκπαιδευτικής μας δραστηριότητας. Με αφορμή κείμενα από το βιβλίο της Γλώσσας με μαρτυρίες για τη Χιροσίμα, οι «ποιητές» μας αφού μελέτησαν τη φρίκη του πολέμου και στάθηκαν κριτικά απέναντί του συνέγραψαν ένα ποίημα για τα αγαθά της ειρήνης. Στη συγκεκριμένη φάση χρησιμοποιήθηκε ως ποιητικό πρότυπο το ποίημα του Ν. Βρεττάκου «Το όνομά σου!» Κάθε παιδί επέλεξε έναν μόνο στίχο από το δικό του ποίημα, και το project ολοκληρώθηκε με τη σύνθεση ενός διατμηματικού-ομαδικού ποιή ματος. Παράλληλα, τα παι διά επέλεξαν δείγματα της δουλειάς τους και έστησαν μια έκθεση παρουσίασης για το τέλος της σχολικής χρονιάς. Από τα ερωτηματολόγια που μοιράστηκαν σε γονείς και παιδιά για να εκφράσουν τις απόψεις τους για το project και να αξιολογηθεί ο βαθμός επίτευξης των στόχων του, φάνηκε καθαρά ότι η ενασχόληση με την ποίηση ήταν ενδιαφέρουσα, ευχάριστη και δημιουργική, τόσο για τα παιδιά όσο και για το οικογενειακό τους περιβάλλον, με το οποίο μοιράστηκαν τις εμπειρίες τους και τα δημιουργήματά τους. Μέσα απ αυτή την εκπαιδευτική δραστηριότητα αναδείξαμε την αισθητική και συναισθηματική αξία και διάθεση του ποιήματος, ώστε τα παιδιά να γοητευτούν από το κείμενο, να το απολαύσουν, να το κατανοήσουν και τελικά να εκφραστούν και τα ίδια ποιητικά, αυθεντικά και δημιουργικά, νοηματοδώντας προσωπικά τα κείμενά τους. Ενισχύσαμε την αντίληψη της πολυσημίας των ποιημάτων επειδή θεωρούμε ουσιαστική λειτουργία την ελεύθερη αναζήτηση του νοήματος από την πλευρά των παιδιών. Μια αναζήτηση που χρειάζεται να συνάδει δημιουργικά με τη συστηματική καθοδήγηση από την πλευρά μας, χωρίς ωστόσο να θεμελιώνεται στο αξίωμα ότι η νοηματοδότηση της ποίησης είναι προνόμιο μόνο των μεγάλων. Τόσο εμείς όσο και τα παιδιά γίναμε μέρος της επικοινωνιακής διάδρασης μεταξύ αναγνώστη και ποιήματος. Άλλωστε, η δημιουργία πολλών και διαφορετικών ποιητικών κειμένων που γράφτηκαν, διαβάστηκαν και ακούστηκαν στο πλαίσιο της ομάδας βοήθησαν τα παιδιά να ενισχύσουν την αυτοεικόνα τους και την αυτοπεποίθησή τους. Αναγνωρίζοντας ότι η συναισθηματική και ψυχολογική ασφάλεια των μαθητών είναι πρωτεύουσας σημασίας, θεωρήσαμε ισάξιας βαρύτητας την εξωτερίκευση των σκέψεων και συναισθημάτων τους και επιμείναμε σε αυτή την κατεύθυνση. Πιστεύουμε ότι τα παιδιά, μέσα από τη γνωριμία τους με πολλά και διαφορετικά είδη ποίησης, κατάλαβαν σε μεγάλο βαθμό το νόημά της, συνειδητοποίησαν ότι ποίηση δεν είναι μόνο η ομοιοκαταληξία ή ένας αυστηρά δομημένος στίχος, και διασκέδασαν με ποιήματα που διάβασαν ή έγραψαν και που τους πρόσφεραν ευκαιρίες για αξιοποίηση της γλώσσας και διέγερση της φαντασίας τους. Αναπτύξαμε συγκεκριμέ νες τεχνικές προσέγγισης προκειμένου να οδηγήσουμε τα παι - διά στη δημιουργική κατανόηση των ποιημάτων και απο μυθοποιήσαμε το στερεότυπο της δυσκολίας κατανόησης του ποιητικού λόγου. Διαβάζοντας διαφορετικά είδη 31

18 32 ποίησης (λίμερικ, χαϊκού, εικονοποιήματα, ποιήματα με ομοιοκαταληξία, ποιήματα με ελεύθερο στίχο), τα παιδιά προσπάθησαν να φανταστούν τις εικόνες που αποτέλεσαν τις πηγές έμπνευσης των ποιητών και συνειδητοποίησαν τη σχέση εικόναςλέξης αποτυπώνοντας στις ζωγραφιές τους τόσο το περιεχόμενο όσο και το ρυθμό και τη μουσικότητα του ποιητικού λόγου. Μέσα από την προσωπική τους δραστηριοποίηση, την έκθεση σε ένα περιβάλλον πλούσιο σε ποιητικά ερεθίσματα και την αποδόμηση του κειμένου, διαμόρφωσαν την προσωπική τους προσέγγιση στον ποιητικό λόγο και παρήγαγαν διαφοροποιημένο λόγο, τόσο γραπτό όσο και προφορικό. Από την εισήγησή μας γίνεται, νομίζουμε, φανερό πως τα παιδιά του Δημοτικού, εντοπίζοντας και αποκωδικοποιώντας τη δομή και τους μηχανισμούς της ποιητικής γραφής, είναι σε θέση αφενός να κατανοήσουν δημιουργικά διάφορες μορφές ποίησης και αφετέρου να παραγάγουν δικά τους ποιητικά κείμενα χρησιμοποιώντας τα ως μέσο έκφρασης της ταυτότητας του εαυτού τους. Κι όλα αυτά με αφορμή το βιβλίο του Γιώργου Σεφέρη, που παρόλο που το έργο του χαρακτηρίζεται από πολλούς δύσκολο, ο ίδιος επιμένει ότι «ο κόσμος είναι απλός». ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ β ιβλιοπαρουσίαση 97 ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2010 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Gottman J., Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2000, μτφρ. Χρ. Ξενάκη. Koch Kenneth, Wishes, lies and dreams: teaching children to write poetry, New York: Chelsea House Publishers, Lear E., The book of Nonsense and Nonsense songs, London: Penguin Books, Vygοtsky L. S., Νους στην Κοινωνία, εκδ. Gutenberg, σσ Αναγνωστόπουλος Β. & Δελώνης Α., Παιδική λογοτεχνία και σχολείο, εκδ. Πατάκη, Αναγνωστόπουλος Β., «Λίμερικ και παιχνιδόλεξα», Διαδρομές, 11, 1988, σσ Αποστολίδου Β. & Χοντολίδου Ε., Διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείο, εκδ. Τυπωθήτω, Αποστολίδου Β. & Χοντολίδου Ε., Λογοτεχνία και εκπαίδευση, εκδ. Τυπωθήτω, Εθνικό Κέντρο Βιβλίου Υπουργείο Πολιτισμού, Γιώργος Σεφέρης: Ο θαλασσινός φίλος μας, εκδ. ΕΚΕΒΙ, Καρακίτσιος Α., Σύγχρονη παιδική ποίηση, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Κόκκινος Δ., «Η σχέση του Γ. Σεφέρη με το έργο του Edward Lear και τα παιδικά Λίμερικς», Παιδαγωγικά Ρεύματα στο Αιγαίο. Ροντάρι Τζ., Γραμματική της Φαντασίας, εκδ. Μεταίχμιο, 2001, μτφρ. Γ. Κασαπίδης. Σεφέρης Γ., Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά, εκδ. Ερμής, Σεφέρης Γ., Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος, Στεφανίδης Γ. & Τσακρής Π., Ο λόγος των ποιητών, εκδ. Πατάκη, Τίγκα Τ., «Η συμβολή της ποίησης στην αισθητική αγωγή του παιδιού», Διαδρομές, 11, 1988, σσ Τσιλιμένη Τ., «Η ποίηση στο νηπιαγωγείο (ένα πείραμα)», Διαδρομές, 19, 1990, σσ Τσιλιμένη Τ., «Τρόποι προσέγγισης της ποίησης στο νηπιαγωγείο», Διαδρομές, 34, 1994, σσ Χορτιάτη Θ., «Λεκτική φαντασία. Η προσέγγιση της ποίησης στο σχολείο», Διαδρομές, 51, 1998, σσ /1

19 για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας Μαρία Ανδρικοπούλου ΠΑΣΧΑΛΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΓΑΠΗΣ Εικ.: Δήμητρα Αδαμοπούλου Τετράγωνο, Αθήνα 2010, σελ. 25 Ένα ένα τα πασχαλιάτικα ζαχαρωτά αγοράζονται από τους πελάτες του ζαχαροπλαστείου. Η Αβγουλίνα και ο Σοκολατάκης αγωνιούν μήπως τους χωρίσουν. Αγαπιούνται πολύ. Ζουν ο ένας για τον άλλον. Δυστυχώς ο Σοκολατάκης, το λευκό λαγουδάκι-σοκολάτα με τον κόκκινο φιόγκο, αγοράζεται από ένα ηλικιωμένο ζευγάρι. Η Αυγουλίνα λιώνει από τη θλίψη της και μένει στα αζήτητα. Συμβαίνουν όμως και θαύματα. Και συμβαίνουν γιατί η δύναμη της αγάπης είναι ένα θαύμα. Α.Β. Μαρία Ανδρικοπούλου ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑΛΗ Εικ.: Δήμητρα Αδαμοπούλου Τετράγωνο, Αθήνα 2010, σελ. 25 Απελπισία ένιωσε ο Πασχάλης, ο κάτασπρος λαγός, όταν έμαθε για τη μετακόμιση που λογάριαζαν οι γονείς του. Απελπισία γιατί θα έχανε φίλους, γειτονιές αγαπημένες και παιχνίδια. Με κατεβασμένα αυτιά άκουγε τα λόγια των γονιών του που προσπαθούσαν να τον πείσουν. Ο Πασχάλης ανένδοτος. Ώσπου κάτι συνέβη ανήμερα το Πάσχα στο καινούργιο σπίτι και ηρέμησε. Ένα καινούργιο ξεκίνημα είναι πάντα δύσκολο, αλλά κρύβει κι ένα σωρό εκπλήξεις. Α.Β. Εύη Γεροκώστα Πώς γεννήθηκαν τα όνειρα Εικ. Δήμητρα Ψυχογυιού Μεταίχμιο, Αθήνα 2010, σελ. 41 Κάποτε ένα Σύννεφο αγάπησε τον Ήλιο και θέλησε να τον αγκαλιάσει, να του χαρίσει τη δροσιά του και να τον γλιτώσει από τη Ζέστη. Ο εγωιστής Ήλιος, που δεν ήθελε να κρύβουν την ομορφιά του, το έδιωξε μακριά. Μετανοιωμένος ο Ήλιος άρχισε ν αναζητά το Σύννεφο, τη συντροφιά και την αγάπη που του χάριζε. Ήταν όμως πια αργά. Μόνο στα όνειρά του μπορούσε να το συναντάει και να χαίρεται την αγάπη και την αγκαλιά του. Ένα τρυφερό παραμύθι για την αγάπη και την προσφορά. Λ.Ψ. Μαρία Ρουσάκη Μ ΑΡΕΣΕΙ ΝΑ ΟΥΡΛΙΑΖΩ Εικ.: Ντανιέλα Σταματιάδη Μεταίχμιο, Αθήνα 2010, σελ. 44 Τη συνήθεια των παιδιών να ουρλιάζουν προσδοκώντας ότι οι μεγάλοι θα υποκύψουν στις επιθυμίες τους διαπραγματεύεται πολύ επιτυχημένα η συγγραφέας. Ένα από τα χειρότερα ελαττώματα των μικρών είναι το ουρλιαχτό, και ένα από τα χειρότερα ελαττώματα των μεγάλων είναι το ότι υποκύπτουν σ αυτό. Χρειάζεται ένα πρόγραμμα που πολύ εύστοχα επισημαίνει η κ. Ρουσάκη, ένα πρόγραμμα που γνωρίζει πολύ καλά ο δάσκαλος όταν το παιδί πηγαίνει στο σχολείο. Ιδιαίτερα ταιριαστή και με χιούμορ η εικονογράφηση της Ντανιέλας Σταματιάδη. Α.Β. Ρένα Ρώσση-Ζαΐρη Α) Η ΝΤΑΝΙΕΛΑ ΛΕΕΙ ΟΧΙ! Εικ.: Σπύρος Γούσης, σελ. 45 Β) ΤΟ ΨΑΡΑΚΙ ΠΟΥ ΦΟΡΟΥΣΕ ΓΥΑΛΙΑ Εικ.: Λιάνα Δενεζάκη, σελ. 45 Γ) ΕΝΑ ΑΔΕΣΠΟΤO ΣΚΥΛΑΚΙ Εικ.: Μάρω Αλεξάνδρου, σελ. 45 Ψυχογιός, Αθήνα 2010 Α) Στο πρώτο βιβλιαράκι η συγγραφέας διαπραγματεύεται ένα καίριο θέμα: το δικαίωμα των παιδιών να αρνούνται τα διάφορα «αγγίγματα» των μεγάλων και να το εκφράζουν. Γιατί τα αγγίγματα μπορεί να είναι αθώα, μπορεί όμως να είναι και τολμηρά και να δημιουργούν παρεξηγήσεις. Η εικονογράφηση του Σπ. Γούση προσδίδει εκφραστικότητα ανθρώπου στην Ντανιέλα την κουνελίτσα και τον θείο της τον Κανέλλο. Β) Ένα από τα βάσανα των παιδιών στο σχολείο είναι η κοροϊδία των άλλων. Είναι απίστευτο το πόσο σκληρά είναι τα παιδιά όταν κοροϊδεύουν κάποιον. Το πρόβλημα εδώ είναι τα γυαλιά που πρέπει να φορέσει ο Κόλυ, που δεν βλέπει καλά. Τα άλλα ψαράκια θ αρχίσουν να τον λένε «γυαλάκια», κι αυτό δεν το αντέχει η ψυχούλα του. Κάτι όμως συμβαίνει και ο Κόλυ γίνεται Ήρωας. Τα υπόλοιπα ψαράκια δεν μπορούν παρά να τον θαυμάζουν. Η Λιάνα Δενεζάκη έχει εικονογραφήσει το χαρούμενο και στενοχωρημένο ψαράκι με ζωηρά χρώματα. 34/2 35/3

20 Γ) Συχνές είναι οι ιστορίες με «ζωόφιλους» που παρατάνε αδέσποτα τα σκυλάκια τους όταν δεν τους βολεύει να τα έχουν μαζί τους. Ο Μάγκας ήταν ένα από τα άτυχα αυτά σκυλάκια που περιπλανιόταν στο δρόμο με κίνδυνο να πατηθεί από κάποια ρόδα αυτοκινήτου, ώσπου το μαρτύριο τελείωσε, αφού υπάρχουν και πραγματικοί ζωόφιλοι που νοιάζονται για τις μικρές αυτές υπάρξεις. Η Μάρω Αλεξάνδρου εικονογραφεί την πορεία του τρομαγμένου «αδέσποτου» ώσπου να βρει και πάλι τη χαρά. Α.Β. Φωτεινή Τσομάκου ΤΟ ΚΑΝΤΗΛΑΚΙ Εικ.: Άννα Γανώση Ακρίτας, Αθήνα 2010, σελ. 19 Ο παππούς Δημήτρης δεν πηγαίνει πια στη δουλειά του. Έχει πάρει σύνταξη, κι έτσι έχει χρόνο να διαθέσει στα εγγόνια του. Ένα ακόμα τρυφερό βιβλίο της ίδιας σειράς, που σε μεταφέρει στη ζεστή αγκαλιά της οικογένειας. Α.Β. Chen Jiang Hong ΤΟ ΜΑΓΙΚΟ ΑΛΟΓΟ ΤΟΥ ΧΑΝ ΓΚΑΝ Εικ.: Chen Jiang Hong Μετ.: Κατερίνα Φράγκου Αερόστατο, Αθήνα 2009, χ.α.σ. Πρόκειται για τον κινέζικο θρύλο για τον Χαν Γκαν, αφοσιωμένο τεχνίτη της ζωγραφικής που έζησε πριν από χρόνια και ήταν ξακουστός για τα άλογα που ζωγράφιζε. Ο θρύλος εξιστορεί τη δύναμη των ανθρώπων που υπηρετούν την Τέχνη και μένουν στις ψυχές των απογόνων τους ως μυθικά πρόσωπα. Χαρακτηριστική η ζωγραφική του ίδιου του κειμενογράφου. Α.Β. για παιδιά 7 ετών και πάνω Γιώργος Αντωνάκης ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ, ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ, ΠΑΜΕ ΕΚΚΛΗΣΙΑ; Εικ.: Χρήστος Γουσίδης Ακρίτας, Αθήνα 2008, σελ. 54 Ο Ακάθιστος Ύμνος, τις μέρες πριν από το Πάσχα, κατέχει δεσπόζουσα θέση στην υμνογραφία μας. Με απλό τρόπο ο συγγραφέας ιστορεί όσα σχετίζονται με αυτόν, μαθαίνοντας μεθοδικά στα παιδιά ορισμένες φράσεις που πρέπει να ξέρουν, μιας και οι Χαιρετισμοί είναι ένας ύμνος στην Παναγιά, ένα παιχνίδι της ψυχής με την άνοιξη και το Πάσχα. Α.Β. Αγγελική Βαρελλά ΚΟΡΟΝΑ ΑΠΟ ΧΙΟΝΙ Εικ.: Κατερίνα Χαδουλού Πατάκης, Αθήνα 2010, σελ. 32 Ο Ίβαλ, που ζει στη Λαπωνία, χαίρεται τη συντροφιά και τα παραμύθια του παππού του. Μα κάποια μέρα ο παππούς λέει πως θα φύγει για ταξίδι μακρινό. Θέλει ν ανέβει στο βουνό, να βάλει «κορόνα από χιόνι». Ο Ιβαλ δεν θέλει ν αποχωριστεί τον παππού, δεν θέλει να χάσει τη συντροφιά του και τα παραμύθια του. Μα δεν γίνεται αλλιώς. Ολοι οι παππούδες φεύγουν κάποτε για πάντα, είτε ζουν στη Λαπωνία είτε αλλού. Η ζωή κάνει τον κύκλο της και πρέπει ο Ιβαλ ο κάθε Ιβαλ να το πάρει απόφαση. Ωστόσο, ο παππούς που φεύγει «κρύβεται στην καρδιά μας» τελικά, «τρυπώνει στα μάτια μας να βλέπουμε μαζί τον κόσμο», γίνεται μέρος του εαυτού μας, κι όσο τον θυμόμαστε, μένει κοντά μας για πάντα. Αυτό θα το καταλάβει ο Ιβαλ όταν γίνει και ο ίδιος παππούς κι έρθει ο καιρός που κι εκείνος θα πρέπει να φύγει για να γίνει «βασιλιάς του βουνού». Μια ιστορία για μικρά παιδιά μα και για αναγνώστες κάθε ηλικίας με θέμα δύσκολο, έξοχα γραμμένη από χέρι πολύπειρο. Η συγγραφέας μάς έδωσε ένα βιβλίο που θα μείνει μικρό διαμάντι της παιδικής μας λογοτεχνίας. Η εικονογράφηση συνοδεύει αρμονικά το κείμενο με τα όμορφα χρώματά της, μεταφέροντας τους μικρούς αναγνώστες στη Λαπωνία, τη χώρα των ταράνδων και του χιονιού. Λ.Π.-Α. 36/4 37/5