Nεανικά Ἀγκυροβολήματα

Transcript

1 Nεανικά Ἀγκυροβολήματα Aγκυροβολή- Δ I M H N I A I O Φ Y Λ Λ A Δ I O T H Σ I E P A Σ M H T P O Π O Λ E Ω Σ I E P A Π Y T N H Σ K A I Σ H T E I A Σ Γ I A T O Y Σ N E O Y Σ T E Y X O Σ 7 6 Σ Ε Π Τ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ - Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Σ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΑ Κ ΕΦΑ ΛΑΙΑ Ὀρθόδοξη παράδοση καὶ λαϊκὸς πολιτισμός Ἡ ἐκκλησιαστικὴ λειτουργικὴ γλώσσα στὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ Ἡ στενὴ σχέση τῶν ἀνθρώπων τοῦ λαοῦ μας μὲ τὴν λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας ἐπηρέασε ὅπως ἦταν φυσικὸ καὶ τὴ γλώσσα του. Πιστεύω ὅτι ἡ γλώσσα δὲν εἶναι μονάχα κώδικας ἐπικοινωνίας ἀλλὰ κιβωτὸς μνήμης, κάτι σὰν γενετικὸς κώδικας, στὴν ὁποία καταγράφεται ὁ τρόπος ποὺ ἕνας λαὸς εἶδε καὶ ἔνιωσε τὰ πράγματα τοῦ κόσμου. Ἡ ἀπώλεια αὐτῆς τῆς μνήμης ἰσοδυναμεῖ μὲ πνευματικὴ αὐτοκτονία. Καὶ δὲν εἶναι τόσο ἡ ἄγνοια τῆς γλώσσας σὲ ἐπίπεδο γνωστικὸ ποὺ ὁδηγεῖ στὴν «αὐτοκτονία» αὐτὴ ὅσο ἡ ἀπώλεια τῆς μνήμης ὡς «γεύσης», κατὰ τὸ «γεύσασθε καὶ ἴδετε», τοῦ κόσμου. Ἡ Ἐκκλησία μέσα στὴ λειτουργικὴ πράξη διέσωσε τὴ διαχρονία τῆς γλώσσας ἀπὸ τὶς «ἀμμουδιὲς τοῦ Ὁμήρου» ἴσαμε τὰ «ρωμαίϊκα» τοῦ Μακρυγιάννη κι ἀκόμα πιὸ πέρα. Παρὰ τὴν ἀδυναμία τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων νὰ κατανοήσουν σὲ γνωστικὸ ἐπίπεδο τὰ ἐκκλησιαστικὰ κείμενα, ἡ σχέση μὲ αὐτὰ πραγματοποιήθηκε σὲ ἐπίπεδο βιωματικό. Ἡ ἐπαφὴ αὐτοῦ τοῦ εἴδους μὲ τὴ λόγια γλώσσα τῶν ἐκκλησιαστικῶν κειμένων ὁδήγησε πολλὲς φορὲς σὲ χαριτωμένες παρανοήσεις καὶ ἄλλοτε πάλι κράτησε τὰ κείμενα αὐτὰ κλειστὰ σὰν ἑφτασφράγιστο μυστικό. Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔδωσε ὁ Ἅγιος παπα- Νικόλας Πλανᾶς ὅταν τοῦ ζήτησαν νὰ ἐξηγήσει τὶς ἰαμβικὲς καταβασίες τῶν Χριστουγέννων: «αὐτὰ παιδάκι μου»,

2 Τὴ γλώσσα μοῦ ἔδωσαν ἑλληνική τὸ σπίτι φτωχικὸ στὶς ἀμμουδιὲς τοῦ Ὁμήρου. Μονάχη ἔγνοια ἡ γλώσσα μου στὶς ἀμμουδιὲς τοῦ Ὁμήρου. Ἐκεῖ σπάροι καὶ πέρκες σφουγγάρια, μέδουσες μὲ τὰ πρῶτα λόγια τῶν Σειρήνων ὄστρακα ρόδινα μὲ τὰ πρῶτα μαῦρα ρίγη ἐκεῖ ρόδια, κυδώνια θεοὶ μελαχροινοί, θεῖοι κι ἐξάδελφοι ψαλμωδίες γλυκὲς μὲ τὰ πρῶτα-πρῶτα Δόξα Σοι. Μονάχη ἔγνοια ἡ γλώσσα μου, μὲ τὰ πρῶτα-πρῶτα Δόξα Σοι! Ἐκεῖ δάφνες καὶ βάγια θυμιατὸ καὶ λιβάνισμα τὶς πάλες εὐλογῶντας καὶ τὰ καριοφίλια. Στὸ χῶμα τὸ στρωμένο μὲ τ ἀμπελομάντιλα κνίσες, τσουγκρίσματα καὶ Χριστὸς Ἀνέστη Τὸ σχόλιο τοῦ Τάσου Λιγνάδη: «Θέμα τοῦ δευτέρου ψαλμοῦ τῶν Παθῶν εἶναι ἡ εἶπε, «εἶναι γαλλικά». Ὅταν ἔγινα διάκος καὶ πῆγα στὴν πρώτη μου ἐνορία, γνώρισα τὸν μπαρμπα-γιάννη ποὺ δὲν ἄφηνε κανένα νὰ πεῖ τὸν ἑξάψαλμο καὶ τὸν πεντηκοστό. Ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ὅτι «μεταβάφτιζε» τὶς περισσότερες λέξεις τοῦ ἑξαψάλμου, ὅταν ἐρχόταν ἡ ὥρα νὰ διαβάσει τὸν πεντηκοστὸ ἔκανε μάθημα στοὺς παρόντες γιὰ τὴν ὀρθὴ ἀνάγνωσή του. Στὸ σημεῖο «πλυνεῖς με, καὶ ὑπὲρ χιόνα λευκανθήσομαι» ἔλεγε μὲ στόμφο: «πλυνεῖς με καὶ εἰς Σπερχειὸν λευκανθήσομαι». Ἐκεῖ πάλι ἔμαθα ἀπὸ τὸν μακαριστὸ σήμερα παπα-μανώλη Γιγουρτάκη ὅτι στὸ χωριό του, στὸ σημερινὸ Προφήτη Ἠλία Ἡρακλείου, ὀνομάζουν τὸν ἐπίβουλο ἄνθρωπο «κιβουλίτη». Ἡ ὀνομασία αὐτή, ποὺ ἀποτελεῖ νεολογισμό, προῆλθε ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τῶν Παθῶν κατὰ τὴν ὁποία στὸ τρίτο ἀντίφωνο ἐπαναλαμβάνεται συχνὰ ἡ φράση: «ὁ δὲ παράνομος Ἰούδας οὐκ ἠβουλήθη συνιέναι». Ἡ ἐπωδὸς αὐτὴ στὸ στόμα τοῦ ψάλτη μὲ τὴ χαρακτηριστικὴ κρητικὴ προφορὰ καὶ τὴν παράλληλη ἄγνοια τοῦ «οὐκ ἠβουλήθη» μεταβλήθηκε σὲ κιβουλίτη, ἐπίβουλο. Γιὰ τὴ βιωματικὴ σχέση τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων τοῦ λαοῦ μας μὲ τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα μέσα ἀπὸ τὴν ἐπαφή τους μὲ τὴν λειτουργικὴ παράδοση θὰ μιλήσουμε. Στὴν ἀρχὴ θὰ παραθέσουμε ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ Ἄξιόν Ἐστὶ τοῦ Ἐλύτη σχολιασμένο ἀπὸ τὸν Τάσο Λιγνάδη καὶ στὴ συνέχεια ἀποσπάσματα ἀπὸ σχετικὴ ἐργασία τοῦ Δ. Λουκάτου γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ φρασεολογία στὴ νεοελληνικὴ γλῶσσα. Θὰ κλείσουμε τὴν πρώτη αὐτὴ προσέγγιση ποὺ ἔχει θέμα της τὴ γλῶσσα μὲ μαρτυρίες τοῦ θεολόγου καθηγητῆ Σταύρου Καλαϊτζάκη. παπα-νικόλας Ἀλεξάκης ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ Τὰ Πάθη, ψαλμὸς Β ἰθαγένεια τοῦ ὑποκειμένου τοῦ λόγου, ὅπως τὴν ἐκφράζει ἡ προσήλωσή του στὸ συνδυασμὸ ἐλευθερίας καὶ γλώσσας (Σολωμός). Ὁμολογεῖ τὴν πίστη του στὴν ἀδιαίρετη ἑλληνικὴ γλώσσα, ἡ ὁποία ξεκινᾶ ποιητικὰ ἀπὸ τὸν Ὅμηρο καὶ χαρίζει τὴν μουσικὴ τῶν λέξεων σὰν φωνὲς θαλασσίων πλασμάτων, ποὺ ριζώνουν στὴν ψυχή του, ἀνεπεξέργαστη πρώτη ποιητικὴ ὕλη. Φροντίδα του πρωταρχική, αὐτὴ ἡ κληρονομιά. Προβάλλει μιὰ ἱστορικὴ κι αἰσθητικὴ ἀγωγή, ζωγραφίζοντας τὸ τοπίο τῆς πνευματικῆς του γεωγραφίας, ποὺ τὸ ἀξιολογεῖ, μὲ τὴν ἀγωγή του σὲ μιὰ μαθητεία αἰσθητικοῦ ἐξαγνισμοῦ, στὴ βυζαντινὴ παράδοση (ποὺ βαραίνει, εὐτυχῶς, ἐπάνω στοὺς ὤμους μας, χάρις στὴν ἐκκλησιαστική μας ποίηση καὶ τὸ λαϊκὸ τραγούδι).» Τάσος Λιγνάδης, Τὸ Ἄξιόν Ἐστι τοῦ Ἐλύτη, εἰσαγωγή, σχολιασμός ἀνάλυση, Θ ἔκδοση, Ἀθήνα, σελ. 104

3 Ἡ ἐκκλησιαστική φρασεολογία στή νεοελληνική γλώσσα Ἡ ἐπίκληση στά θεῖα ἀποτελεῖ συνειδητά ἤ ἀσυνείδητα μέρος τοῦ καθημερινοῦ μας λεξιλογίου. Ὡστόσο, πόσες ἀκόμα λέξεις, ἐκφράσεις ἤ παροιμίες πού ἔχουν ἀντληθεῖ ἀπό τά ἐκκλησιαστικά κείμενα, εἶναι πλέον ἐνταγμένα στό καθημερινό μας λεξιλόγιο; Τά ἐκκλησιαστικά κείμενα, οἱ ψαλμοί καί τά τροπάρια εἶναι, ἄλλωστε, οἰκεῖα ἀκούσματα στό λαό. Ἐκφράσεις ἀπό τήν ἐκκλησιαστική φρασεολογία πού ἔχουν ἐνταχθεῖ στήν καθημερινή γλώσσα ἔχει συλλέξει ὁ λαογράφος Δημ. Σ. Λουκᾶτος 1. Ἐκκλησιαστικές φράσεις ἔχουν προσχωρήσει, σύμφωνα μέ τόν λαογράφο, στή λαϊκή γλώσσα ἤδη ἀπό τά Βυζαντινά χρόνια. Κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας ἡ ἐπίδραση γίνεται πιό δυναμική. Οἱ δάσκαλοι εἶναι σχεδόν ἀποκλειστικά ἱερεῖς καί τά ἐκκλησιαστικά κείμενα γίνονται τά σχολικά ἐγχειρίδια. Ὑπῆρχε ἀκόμα ἡ συνήθεια νά ἀποστηθίζουν τά τροπάρια ἤ νά τά λένε σάν τραγούδια. Παρατίθεται λοιπόν, παρακάτω, ἕνα ἀπάνθισμα παροιμιῶν, λέξεων καί ἐκφράσεων ἀπό τή συλλογή τοῦ Δημ. Λουκάτου: Τά τροπάρια τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας ἔχουν ἀποτελέσει πηγή τέτοιων ἐκφράσεων. Τά «ἀργύρια», ὅπως ὁ λαός ὀνομάζει τά χρήματα, εἶναι μιά λέξη παρμένη ἀπό τά «τριάκοντα ἀργύρια τοῦ Ἰούδα». Ἡ φράση «Ἆρον ἆρον», πού χρησιμοποιεῖται ὅταν θέλουμε νά ἐκφράσουμε τή βιασύνη προέρχεται ἀπό τίς φωνές τοῦ ὄχλου πρός τόν Πόντιο Πιλάτο «ἄρον ἄρον σταύρωσον αὐτόν». «Ἄς ὄψεται». Χρησιμοποιεῖται γιά νά καταδείξει τόν ὑπεύθυνο. Ἀντλεῖται ἀπό τίς φράσεις τῶν Εὐαγγελίων: «Ὄψονται εἰς ὅν ἐξεκέντησαν» καί «Ὑμεῖς ὄψεσθαι». «Πλάνος». Ὁ ἀπατεώνας λέγεται μέχρι καί σήμερα «πλάνος», ὅπως δηλαδή εἶχε χαρακτηριστεῖ ὁ Χριστός στό Εὐαγγέλιο, πού ἐκφωνεῖται τήν Μ. Πέμπτη: «ἐμνήσθημεν ὅτι ἐκεῖνος ὁ πλάνος...». «Ἥμαρτον». Εἶναι μιά λέξη πού χρησιμοποιεῖται συχνά καί δηλώνει ἀγανάκτηση. Ἡ λέξη ἐκείνη ἐντοπίζεται στή φράση τοῦ Ἰούδα»: «Ἥμαρτον παραδούς αἷμα ἀθῶον». «Οὐαί». Ἐξίσου συχνή εἶναι καί ἡ, ἀπειλητική, φράση «οὐαί κι ἀλίμονό σου». Προέρχεται ἀπό τό «οὐαί ὑμῖν, Γραμματεῖς καί Φαρισαῖοι ὑποκριτές». «Ἀγγαρεύω». Τό ρῆμα αὐτό ἔχει τήν ἔννοια ἀναγκάζω κάποιον σέ μιά δυσάρεστη δουλειά. Ἔχει μείνει στή λαϊκή γλώσσα ἐλαφρῶς παραλλαγμένο ἀπό τή φράση «Τοῦτον ἠγγάρευσαν, ἵνα ἄρῃ...», πού ἀναφέρεται στήν ἀνάθεση τοῦ Κυρηναίου νά κουβαλήσει τόν σταυρό τοῦ Χριστοῦ στόν Γολγοθᾶ. Ἐκτός ἀπό τίς παραπάνω λέξεις πολλές εἶναι καί οἱ παροιμιώδεις ἐκφράσεις πού ἔχουν μείνει στή γλώσσα τοῦ λαοῦ. Ἡ φράση «τόν ἔστειλαν ἀπό τόν Ἄννα στόν Καϊάφα». Ἡ φράση ἐκείνη λέγεται γιά κάποιον ὁ ὁποῖος πηγαίνει ἀπό τόν ἕνα ἁρμόδιο στόν ἄλλο. Ἡ σκηνή εἶναι παρμένη ἀπό τή δίκη τοῦ Χριστοῦ, ἐνῶ μέ τήν ἐπανάληψή της ὑποδηλώνεται ἡ διαιώνιση τῆς διαδικασίας. «Διέρρηξε τά ἱμάτιά του». Ἡ φράση ἐκείνη ὑποδηλώνει ἀγανάκτηση. Ὅπως ἀναφέρεται στό Εὐαγγέλιο, ἔτσι ἔκανε ὁ

4 Ἀρχιερέας ὅταν τοῦ εἶπε ὁ Ἰησοῦς ὅτι εἶναι υἱός τοῦ Θεοῦ. Κατά παρόμοιο τρόπο τά ἀθῶα θύματα χαρακτηρίζονται ὡς πρόβατα ἐπί σφαγή, καθώς καί ἡ φράση «νίπτω τάς χεῖρας μου», πού εἰπώθηκε ἀπό τόν Πόντιο Πιλάτο κατά τή δίκη τοῦ Χριστοῦ. Πέρα ἀπό τά κείμενα τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας, μεγάλη συμβολή στή νεοελληνική φρασεολογία ἔχουν καί τά κείμενα τῶν Ἀποστόλων. Τήν ἔκφραση «θά φᾶς παρά μία τεσσαράκοντα» τή μάθαμε ἀπό τόν Ἀπόστολο Παῦλο, ὁ ὁποῖος διηγεῖται «πεντάκις τεσσαράκοντα παρά μίαν ἔλαβε». Συχνά λέμε ἀκόμα «εἶναι νά τινάζεις τά ροῦχα σου ἀπό αὐτούς» (φράση πού συνήθως συνοδεύεται ἀπό χαρακτηριστική χειρονομία). Ἡ φράση ἔχει τήν ἔννοια τῆς ἀποφυγῆς κάποιων συναναστροφῶν. Ἡ ἔκφραση ἀντλεῖται ἀπό τίς πράξεις τῶν Ἀποστόλων «ἐκτιναξάμενος τά ἱμάτια, εἶπε πρός αὐτούς: Καθαρός ἐγώ ἀπό τοῦ νῦν». Οἱ ἀπόστολοι ξεκινοῦν συχνά μέ τή φράση «τό ἀνάγνωσμα», ὁ λαός παραλλάσσει τή φράση προσδίδοντας εἰρωνικό τόνο λέγοντας «Φλυαρίας ἤ βλακείας τό ἀνάγνωσμα». Τά ψαλτικά κομμάτια εἶναι ἐκεῖνα πού ἀποτυπώνονται εὐκολότερα στή μνήμη καί ὡς ἐκ τούτου περνᾶνε στήν καθημερινή ὁμιλία. Τό «Δόξα Πατρί» πού εἶναι ἀπό τίς πιό συνηθισμένες φράσεις στήν ἐκκλησιαστική φρασεολογία εἶναι πηγή πολλῶν λαϊκῶν ἐκφράσεων. Ἔχουν μείνει λοιπόν ἐκφράσεις ὅπως: «Θά πέσει πολύ δοξαπατρί», μέ τήν ἔννοια θά πέσει πολύ ξύλο, «τοῦ ἄλλαξαν τόν ἀδόξαστο», γιά πολύ κουραστικές δουλειές, ἐνῶ σέ ὁρισμένες περιοχές ὑπάρχει ἡ ἔκφραση «τόν πέτυχε στό δόξα πατρί», πού λέγεται γιά κάποιον πού τήν ἔφαγε κατακέφαλα. Τό «Δόξά σοι ὁ Θεός» ἔχει τήν ἔννοια τῆς ἀνακούφισης, τῆς ἱκανοποίησης, ἐνῶ τό «Κύριέ των Δυνάμεων», τό «Μέγας εἶσαι Κύριε καί θαυμαστά τα ἔργα σου», καθώς καί τό ἐπιφώνημα «ὤ! τοῦ θαύματος», δηλώνουν τήν ἔκπληξη. Ἡ ἀφθονία ἀποτυπώνεται στήν ἔκφραση «πλούσια τά ἐλέη σου» καί τό ἐπιφώνημα. Ἡ ἔκφραση «σημεῖα καί τέρατα» συναντᾶται σέ στίχο τοῦ Δαυίδ καθώς καί στό Εὐαγγέλιο. Παρομοίως καί ἡ φράση «Φόβος καί τρόμος» ἀκούγεται σέ τροπάριο τῆς Μ. Παρασκευῆς. Ἀπό τήν Ὀκτάηχο τοῦ Δαμασκηνοῦ εἶναι παρμένη ἡ φράση «Ἔχουσιν γνώσιν οἱ φύλακες», ὅπως καί ἡ φράση «Ὁ θάνατός σου ἡ ζωή μου» 2, πού, φυσικά, χρησιμοποιεῖται μέ διαστρεβλωμένο νόημα. Ἀπό τίς ἀκολουθίες τῆς Παναγίας ἔχουν γίνει ἐπίσης γνωστές πολλές ἐκφράσεις. Ἀπό τή φράση «Τῶν παθῶν μου τόν τάραχον» ἔχει μείνει στήν νεοελληνική γλώσσα ἡ φράση: «Τράβηξε τῶν παθῶν του τό τάραχο». Ἀπό τόν στίχο «Χαῖρε ἐξ ἧς ρέει μέλι καί γάλα» τοῦ Ἀκάθιστου ὕμνου ἔχει γίνει ἡ παραλλαγή «Μέλι γάλα», πού λέγεται γιά ἀνθρώπους πού ζοῦν ἀγαπημένοι. Ἐπίσης ἀπό τόν Ἀκάθιστο προέρχεται ἡ φράση «ἀπορῶ καί ἐξίσταμαι» πού λέγεται αὐτούσιο στά νέα ἑλληνικά γιά νά δηλωθεῖ ἡ ἀπορία. Ἀπό τίς νεκρώσιμες ἀκολουθίες ἀντλοῦνται οἱ ἐκφράσεις «δεῦτε τελευταῖον ἀσπασμόν» ἤ «θρηνῶ καί ὀδύρομαι», καθώς καί τό «ἀπωλολό(ς) πρόβατο». Ἀπό τά προφορικά διαβάσματα ἔχουν μείνει ἐκφράσεις ὅπως «πανταχοῦ παρόν», πού εἶναι παρμένο ἀπό τό «Βασιλεῦ οὐράνιε», ἐνῶ ἀπό τά Συναξάρια εἶναι παρμένη ἡ φράση «Βίος καί πολιτεία», ἡ ὁποία συνήθως στή νεοελληνική φρασεολογία ἔχει ἀρνητική χροιά. «Καί τόν πρῶτο ἐλεεῖ καί τόν ὕστερο θεραπεύει»: Ἡ φράση ἐκείνη πού χρησιμοποιεῖται αὐτούσια καί σήμερα προέρχεται ἀπό τόν κατηχητικό λόγο τοῦ Χρυσοστόμου πού διαβάζεται τό Πάσχα. Ὅταν δέν ἀπαντοῦν στά λόγια μας εἴτε

5 κυριαρχεῖ ἀπόλυτη ἡσυχία συνηθίζουμε νά λέμε «Οὔτε φωνή οὔτε ἀκρόαση», φράση σχεδόν αὐτούσια μέ τό «οὐκ ἦν φωνή καί οὐκ ἦν ἀκρόασις». Ἀπό τό «Πάτερ ἡμῶν» ἔχουν ἐπίσης μείνει πολλές ἐκφράσεις. Τό μεροκάματο συνηθίζεται νά λέγεται ὁ «ἐπιούσιος». Ἡ φράση «Γεννηθήτω τό θέλημά σου», γιά συγκατάθεση πού δέν μποροῦμε νά ἀρνηθοῦμε, καθώς καί ἡ ἔκφραση «ἀλλά ρῦσαι ἡμᾶς ἀπό τοῦ πονηροῦ» πού ἀναφέρεται σέ μπλεξίματα. Οἱ ἱστορίες τίς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀποτέλεσαν πηγή ἔμπνευσης καί πολλές ἐκφράσεις ἔχουν περάσει στόν καθημερινό λόγο. Εὐχή σέ κάποιον εἶναι νά ἔχει «τά ἀγαθά τοῦ Ἀβραάμ». Τούς μακρόβιους κατονομάζουμε «Μαθουσάλες» ἀπό τό βιβλικό πρόσωπο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης πού ἔζησε 969 χρόνια. Ἡ ἔκφραση «Γῆς Μαδιάμ», πού λέγεται γιά μεγάλες καταστροφές ἀντλεῖται ἀπό τήν ἱστορία τῆς ἐκδίκησης τοῦ Μωϋσῆ στούς Μαδιανίτες. Παρομοίως χρησιμοποιεῖται ἡ φράση Σόδομα καί Γόμορρα, ἀπό τή γνωστή βιβλική ἱστορία. Γιά κάποιον πού ἔμεινε ἄναυδος λέμε πώς ἔμεινε «στήλη ἅλατος». Ἡ παρομοίωση προέρχεται ἀπό τήν ἱστορία τῆς γυναίκας τοῦ Λώτ, ἡ ὁποία ἔμεινε ἔτσι ὅταν γύρισε γιά νά δεῖ τά Γόμορρα. Τίς μεγάλες μπόρες τίς παρομοιάζουμε μέ τόν κατακλυσμό τοῦ Νῶε, ἐνῶ τίς ψηλές τοποθεσίες, «Ἀραράτ». Γιά πολύ παλιές ἱστορίες λέμε πώς ἔγιναν τόν καιρό τοῦ Νῶε καί τό ἀνέλπιστο χάρισμα τό χαρακτηρίζουμε μάννα ἐξ οὐρανοῦ. Τό μικρότερο παιδί τῆς οἰκογένειας συνηθίζουμε νά λέμε «Βενιαμίν», ἐνῶ γιά τούς πολύ ὑπομονετικούς ἀνθρώπους λέμε πώς ἔχουν τήν «ὑπομονή τοῦ Ἰώβ». Ἀπό τήν ἱστορία τοῦ Ἰώβ ἔχει βγεῖ καί ἡ παροιμία καί τά καλά δεχούμενα καί τά κακά, σάν μετάφραση τοῦ «Εἰ τά ἀγαθά ἐδεξάμεθα, τά κακά οὐχ ὑποίσομεν;» (Ἰώβ 2,10). Ἀκόμα καί ἡ ἔκφραση τό ξύλο βγῆκε ἀπ τόν παράδεισο πιθανόν ἀντλεῖται ἀπό τό χωρίο τῆς Γένεσης «Ἀπό παντός ξύλου τοῦ ἐν τῷ Παραδείσω, βρώσει φαγεῖν, ἀπό δέ τοῦ ξύλου τοῦ γιγνώσκειν καλόν καί πονηρόν οὐ φάγεσθαι». Ἡ φράση «ἐπί ξύλου κρεμάμενοι», πού λέγεται γιά ἀνθρώπους χωρίς χρήματα ἤ προστασία, παραπέμπει στήν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ πάνω στόν σταυρό. Γιά νά περιγράψουμε μιά μεγάλη φασαρία λέμε ὅτι ἔγινε «Ἀνάστα ὁ Θεός». Τή φράση ἐκείνη ἐκφωνεῖ ὁ ἱερέας τό Μεγάλο Σάββατο ἀπό τό ἅγιο βῆμα. Συχνά ἀκούγεται στήν ἐκκλησία ἡ φράση «Νῦν καί ἀεί». Στή γλώσσα τοῦ λαοῦ ἡ σημασία ἔχει παραλλαχτεῖ καί χρησιμοποιεῖται μέ τήν ἔννοια ὅτι ἕνα πράγμα ἤ ἕνας ἄνθρωπος ἔφτασε στό τέλος του ἤ λίγο πρίν τό τέλος. Λέμε: «ἔφτασε στόν νῦν καί ἀεί». Ἔτσι καί ἡ λέξη «Ἀμήν» ἔχει παρόμοια σημασία, γιά παράδειγμα λέμε πώς κάποιος ἔφτασε στό Ἀμήν. Χρησιμοποιεῖται βέβαια καί μέ τήν εὐχετική της σημασία: «Ἀμήν Θεέ μου». Ἐξίσου συχνά ἀκούγεται καί ἡ φράση «ἀντιλαβοῦ, σῶσον, ἐλέησον», ἡ διαρκής ἐπανάληψη ἐκείνης τῆς φράσης στήν ἐκκλησία, καθώς καί ὁ προστακτικός τόνος ἔδωσαν στόν λαό τήν ἐντύπωση τῆς θερμῆς παράκλησης. Ἔχει πάρει λοιπόν τήν ἔννοια τῆς ἐπίμονης παράκλησης καί στή γλώσσα τοῦ λαοῦ. Ἡ φράση «εἰρήνη πᾶσι» χρησιμοποιεῖται ἀμετάβλητη καί μέ τήν ἐκκλησιαστική της ἔννοια, δηλώνοντας τήν ὁμόνοια. Ἡ εὐχή τῶν κατηχούμενων «ὅσοι πιστοί προσέλθετε» ἔχει ἐπίσης διατηρήσει τήν ἴδια σημασία. Εἶναι μιά πρόσκληση σέ ὅσους θέλουν ἤ ἔχουν τό θάρρος νά ἀκο-

6 λουθήσουν. Ἀναντίρρητα ἀπό τίς πιό συχνές φράσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς φρασεολογίας εἶναι τό «Κύριε ἐλέησον», τό ὁποῖο ἐπαναλαμβάνεται πολλές φορές συνεχόμενα. Ἔχει λοιπόν μείνει στή λαϊκή γλώσσα ὡς κάτι πού διαρκῶς ἐπαναλαμβανόμενο, πού συχνά γίνεται κουραστικό. Λέμε λοιπόν πώς «τό πολύ το Κύριε ἐλέησον τό βαριέται καί ὁ παπάς». Βέβαια τό λέμε καί ὡς ἐπιφώνημα πού δηλώνει ἔκπληξη ἤ ἀγανάκτηση. Τά ἐπαναλαμβανόμενα «Κύριε ἐλέησον» τοῦ τυπικοῦ ἀκολουθοῦνται συχνά ἀπό τό «Ἀμήν». Ἐκεῖ λοιπόν ἔχει στηρίξει ὁ λαός τή φράση: «Τό Κύριε ἐλέησον στό Ἀμήν κατεβαίνει», πού λέγεται ἀλληγορικά γιά ἐκείνους πού πέφτουν ἀπό ἀνοησία σέ ἀνοησία. Ἡ λέξη «σπολλάτη» πού προέρχεται ἀπό τή φράση «εἰς πολλά ἔτη δέσποτα», πού ψάλλεται στόν Δεσπότη. Ἡ λέξη ἐκείνη ἔχει πάρει τήν σημασία τοῦ δίνω καλές εὐχές ἤ τοῦ «εὐχαριστῶ» πού λέγεται μέ κάποια εἰρωνεία. Τό «Ἀλληλούια» εἶναι ἕνας μονολεκτικός καί σύντομος ψαλμός, ὁ λαός χωρίς νά γνωρίζει τή σημασία τῆς λέξης καθιέρωσε τή φράση: «Κοντός ψαλμός ἀλληλούια», πού λέγεται γιά τό ἐπερχόμενο εἴτε γιά πράγματα πού δέν χρειάζονται πολλά πράγματα γιά νά ἀποδειχτοῦν. Στή Θράκη χρησιμοποιοῦν τή φράση «Δεῦτε προσκυνήσωμεν» γιά πράγματα πού πρέπει νά ξαναπιάσουμε ἀπό τήν ἀρχή. Ὅταν, πάλι, ξεκινᾶμε μιά δουλειά συνηθίζουμε νά λέμε «Ὄνομα Κυρίου», πού ἔχει μείνει ἀπό τόν στίχο «Εἴη τό ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον». Στή Θράκη, μάλιστα, λένε συχνά τόν στίχο ὁλόκληρο. Ὅταν μεταφέρουμε κάτι πολύτιμο, πολύ προσεκτικά λέμε πώς τό πᾶμε «μετά φόβου Θεοῦ». Ἡ φράση ἐκείνη εἶναι παρμένη ἀπό τήν ἐκφώνηση τοῦ ἱερέα πρίν τή θεία μετάληψη «Μετά φόβου Θεοῦ πίστεως καί ἀγάπης προσέλθετε». Τό Εὐαγγέλιο, ὡς τό σημαντικότερο ἱερό κείμενο, ἔχει γίνει πηγή γιά πολλές λαϊκές ἐκφράσεις. Ἡ πρώτη φράση εἶναι συνήθως «Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ», ἡ φράση ἐκείνη στή γλώσσα τοῦ λαοῦ λέγεται μέ τή σημασία κάτι ἀόριστου καί μακρινοῦ. Ἐπεισόδια πού ἀφηγοῦνται οἱ Εὐαγγελιστές ἐντυπώνονται στή μνήμη τοῦ λαοῦ καί ἀπό ἐκεῖ δημιουργοῦνται ἐκφράσεις πού ἔχουν ἀποκρυσταλλωθεῖ στήν γλώσσα τοῦ λαοῦ. Ἐνδεικτικά, ἡ φράση «ἀγρόν ἠγόρασε» λέγεται γιά ἐκεῖνον πού ἀδιαφορεῖ ἤ δέν καταλαβαίνει τί γίνεται γύρω του. Ἀπό παραβολή στό Εὐαγγέλιο τοῦ Ματθαίου γνωρίζουμε, ἐπίσης, τήν ἔκφραση «ἔσπειρε ζιζάνια». Τά ζιζάνια εἶναι παρασιτικά φυτά πού κάνουν κακό στό σιτάρι. Ἡ ἔκφραση λέγεται γιά ἐκείνους πού σπείρουν διαβολές πού ὁδηγοῦν σέ διενέξεις. Ἡ λέξη «ζιζάνια» ἔχει μένει μεταφορικά καί λέγεται γιά τά ἄτακτα παιδιά. Ἡ φράση «μή μοῦ ἅπτου» ἔχει μείνει καί ἐκείνη ἀπό τό Εὐαγγέλιο. Ἔτσι λέει ὁ Χριστός στή Μαγδαληνή μετά τήν ἀνάστασή του. Ἡ φράση χρησιμοποιεῖται μεταφορικά καί μέ μιά δόση εἰρωνείας γιά ἐκείνους πού προσέχουν πολύ τήν ἐμφάνισή τους ἤ δέν ἀνέχονται κανένα πείραγμα. Μεταφορικά χρησιμοποιεῖται ἡ φράση: «τήν κεφαλή ἐπί πίνακι», πού χρησιμοποιεῖται γιά κάποιον πού πέφτει σέ λάθος ἤ γιά παράλογα ὑψηλές ἀπαιτήσεις πού ἀπαιτοῦν θυσίες. Ἡ φράση ἐκείνη ἀντλεῖται ἀπό τήν ἀπαίτηση τῆς Σαλώμης νά δεῖ τό κεφάλι τοῦ ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Βαπτιστῆ «ἐπί πίνακι». Ὅταν οἱ συμβουλές καί οἱ παραινέσεις δέν εἰσακούονται συνηθίζουμε νά λέμε: «Φωνή βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμω». Ἡ φράση ἐκείνη ὑπάρχει στό Εὐαγγέλιο καί ἀναφέρεται στόν Πρόδρομο. Ὑπάρχουν, ἀκόμα, φράσεις πού χρησιμοποιοῦνται ἀπευθείας σέ μετάφραση τέ-

7 τοιες φράσεις εἶναι: «Ἐδῶ κρέμονται οἱ νόμοι καί οἱ προφῆτες», πού ἔχει τήν ἔννοια πώς ἐδῶ χρειάζεται προσοχή. «Δέν ξέρει ἡ ἀριστερά τί κάνει ἡ δεξιά». Τή φράση ἐκείνη χρησιμοποιοῦμε γιά κάτι πού γίνεται διακριτικά, χωρίς τυμπανοκρουσίες. Ὅταν βρεθοῦμε μπροστά σέ ἐμπόδιο λέμε «πίσω μου σ ἔχω Σατανᾶ» ἤ «Ὕπαγε ὀπίσω μου Σατανᾶ», πού ὑπάρχει στό Εὐαγγέλιο τοῦ Ματθαίου, καί στηρίζεται στήν πρόληψη πώς πίσω ἀπό κάθε δυσκολία κρύβεται ὁ Σατανᾶς, ἔχει δηλαδή «χώσει τήν οὐρά του» σύμφωνα μέ μιά ἄλλη παροιμία. Γιά τήν παρέα δύο ἀτόμων μέ τά ἴδια ἐλαττώματα συνηθίζουμε νά λέμε πώς «βρῆκε ὁ Φίλιππος τόν Ναθαναήλ». Ἡ γνωστή ἱστορία τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ ἔδωσε τήν ἀφορμή γιά τήν παροιμία «Ἅμα δέ βάλω τό χέρι μου δέν τό πιστεύω». Φράση πού χρησιμοποιοῦμε ὅταν θέλουμε κάτι χειροπιαστό γιά νά πειστοῦμε, ἐνῶ μεταφορικά οἱ δύσπιστοι ὀνομάζονται «Θωμᾶδες» ἤ «ἄπιστοι Θωμᾶδες». Συχνά ὅταν θέλουμε νά περιγράψουμε τήν ἔνδεια κάποιου λέμε τή φράση: «Δέν ἔχει ποῦ τήν κεφαλήν κλῖναι». Ἔτσι γράφει καί γιά τόν Ἴδιο τόν Ἰ. Χριστό ὁ Εὐαγγελιστής Ματθαῖος. Στή γλώσσα τοῦ λαοῦ ἔχει μείνει καί ἡ φράση: «Ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω». Ἡ φράση ἐκείνη ὑπάρχει συχνά στίς παραβολές, βέβαια ὁ λαός τή χρησιμοποιεῖ ὑπαινικτικά ἤ προειδοποιητικά σέ αὐστηρό, μάλιστα, τόνο. Τό «εἶπα καί ἐλάλησα» ἐνέχει διαμαρτυρία καί εἶναι φράση ἐπίσης ἀπό τό Εὐαγγέλιο. Εἶναι γνωστό πώς ἡ Βίβλος ξεκινάει μέ τήν παράθεση ὀνομάτων πού καταρτίζουν ἕνα γενεαλογικό δέντρο ἀπό κτίσεως κόσμου ἕως τήν γέννηση τοῦ Χριστοῦ. Ξεκινάει μάλιστα μέ τή φράση «Βίβλος γενέσεως». Ἡ παράθεση τόσων ὀνομάτων ἔδινε στόν λαό τήν ἐντύπωση τῆς πολυλογίας καί ἀπό ἐκεῖ ἔχει μείνει ἡ φράση «Βίβλος γενέσεως» πού λέγεται ἀφ ἑνός γιά νά τονιστεῖ τό μέγεθος τῶν βασάνων κάποιου (π.χ. τά βάσανά του εἶναι Βίβλιος γενέσεως) καί ἀφ ἑτέρου γιά τήν ἀκατάσχετη πολυλογία. Μέ τήν ἴδια ἔννοια χρησιμοποιεῖ καί τή φράση: «Ἀβραάμ ἐγέννησε Ἰσαάκ». Στό χωρίο ἐκεῖνο τῆς Βίβλου παρεμβάλλεται συχνά ἡ φράση «γενεές δεκατέσσερις», πού ἐπίσης ἔχει μείνει στή γλώσσα τοῦ λαοῦ. Ἐκεῖνος πού στολίζει μέ ἐπίθετα κάποιον λέμε πώς τόν πέρασε «γενεές δεκατέσσερις». Ἀκόμα ἡ ἴδια φράση λέγεται γιά ἐκείνους πού ἔχουν μαλώσει καί ζοῦν χωριστά. Λέμε πώς «ζοῦν γενεές δεκατέσσερις», στή συγκεκριμένη ἔκφραση ὁ ἀριθμός δίνει τό μέγεθος τῆς ἀπόστασης. Γιά μακρινές συγγένειες λέγεται ἀκόμα ἡ φράση «γενεές δεκατέσσερες, φαμίλιες δεκαπέντε». Στό Εὐαγγέλιο διαβάζουμε τή φράση πώς οἱ Μάγοι «δι ἄλλης ὁδοῦ ὑπέστρεψαν εἰς τήν χώραν αὐτῶν». Ἐκείνη τή φράση παραφράζει ὁ λαός καί λέει: «Δι ἄλλης ὁδοῦ καί ἀπό δῶ πᾶν κι ἄλλοι», πού λέγεται γιά ἐκείνους πού τό σκᾶνε κρυφά. Γιά ἀνθρώπους νευρικούς καί ἰδιότροπους ὁ λαός συνηθίζει νά λέει πώς αὐτός «ἔχει τά δαιμόνια της Μαγδαληνῆς». Ἡ φράση ἐκείνη εἶναι παρμένη ἀπό τό Εὐαγγέλιο τοῦ Μάρκου, ὁ ὁποῖος λέει πώς ὁ Ἰησοῦς ἀπό τήν Μαγδαληνή «ἐκβεβλήκει ἑπτά δαιμόνια». Γιά τούς ὑποκριτές λέμε συχνά πώς κάνουν τίς πράξεις τους γιά τό «θεαθῆναι», φράση πού ἀντλεῖται ἀπό τόν Εὐαγγε-

8 λιστῆ Ματθαῖο. Ἡ συγκαταβατική συγχώρηση γίνεται μέ τή φράση: «ἀφέωνταί σοι οἱ ἁμαρτίαι σου» καί συνακόλουθα λέμε πώς κάποιος ἔχει ἄφεση ἁμαρτιῶν. Οἱ ἐκκλησιαστικές ἐκφράσεις πάντα ἀκούγονται λόγιες καί ὁ λαός τίς χρησιμοποιεῖ αὐτούσιες εἴτε γιά προσδώσει ἐπισημότητα στόν λόγο του εἴτε γιά νά δώσει εἰρωνικό τόνο. Τέτοιες εἶναι οἱ φράσεις: «Ἔξω τοῦ νυμφῶνος», πού λέγεται γιά ἐκείνους πού τούς ἀπέκλεισαν ἀπό συναθροίσεις, καθώς καί ἡ φράση: «Ἆρον τόν κράβατόν σου καί περιπάτει». Ἡ φράση αὐτή λέγεται μεταφορικά ὡς γόγγυσμα σέ καινούριες περιπέτειες καί ταλαιπωρίες πού ἐπιβάλλονται. Ἐκεῖνοι πού θέλουν νά ἀπαλλαχτοῦν ἀπό τήν εὐθύνη γιά ὅσα σχολιάζουν συνηθίζουν νά λένε στό τέλος: «Ἐγώ καθώς ἀκούω κρίνω». Ἡ φράση ἐκείνη εἶναι γνωστή ἀπό τό Εὐαγγέλιο πού διαβάζεται στίς κηδεῖες. Ἀπό τήν παραβολή τοῦ ἀσώτου υἱοῦ εἶναι παρμένος ὁ γνωστός χαρακτηρισμός «ἄσωτος υἱός». Γιά σπίτια πλούσια καί γιά ἀνθρώπους γεμάτους καλοσύνη ὁ λαός χαρακτηρίζει «κολυμπήθρα τοῦ Σιλωάμ». Ἡ ἔκφραση αὐτή ἀντλεῖται ἀπό τήν ἱστορία τοῦ Παραλυτικοῦ, ὅπου ὁ λαός ἔμαθε γιά τήν κολυμπήθρα τοῦ Σιλωάμ καί τίς θεραπευτικές της ἰδιότητες. Πολλά ὀνόματα λέγονται ἐπίσης μεταφορικά γιά ἀνθρώπους, πού ὑποτίθεται ὅτι ἀντιπροσωπεύουν ὁρισμένα χαρακτηριστικά. Ἔχει ἤδη ἀναφερθεῖ πώς οἱ δύσπιστοι χαρακτηρίζονται «Θωμάδες», ἔτσι καί τούς κοντούς ἀνθρώπους τούς λένε «Ζακχαίους». Παρομοίως, στή Θράκη συνηθίζουν νά λένε τούς κατσουφιασμένους «ἀγέλαστους Λαζάρους» καί στήν Κεφαλονιά τούς κουτσούς τους λένε «κουτσοζεβεδαίους». Στή Θράκη χρησιμοποιοῦν τή λέξη «βαταλιαλῶ», ὅπως καί στήν Κρήτη τήν λέξη «βαταλαλῶ», μέ τή σημασία τῆς φλυαρίας καί τῆς μωρολογίας. Ἡ λέξη ἐκείνη φαίνεται νά προέρχεται ἀπό τή λέξη «βαττολογῶ» τοῦ Εὐαγγελίου. Γνωστή εἶναι ἀκόμα καί ἡ φράση τοῦ Εὐαγγελίου «συντέλεια τοῦ κόσμου», πού λέγεται γιά τίς μεγάλες καταστροφές. Μέ τή βοήθεια τοῦ θεολόγου Σταύρου Καλαϊτζάκη, παραθέτουμε κάποιες ἀκόμα φράσεις πού ἀντλοῦνται ἀπό τά ἐκκλησιαστικά κείμενα καί τήν ὑμνογραφία. Οἱ φράσεις καί οἱ λέξεις ἐκεῖνες ἔχουν γίνει εὐρέως γνωστές καί ἔχουν μάλιστα ἐνταχθεῖ τόσο ὀργανικά στήν καθημερινή ὁμιλία πού συχνά ἀγνοοῦμε τήν πρωταρχική τους προέλευση. Παραθέτουμε λοιπόν, κάποιες ἐπιπλέον λέξεις καί ἐκφράσεις: «Βρώμα» (ἡ): Ἔχει πάρει τήν ἔννοια τῆς δυσοσμίας ἀπό τή φράση «σκωλήκων βρῶμα (τό) καί δυσωδία». Φράση πού ὑπάρχει στή νεκρώσιμη ἀκολουθία, ὅπου ἀναφέρεται «γυμνά ὀστέα ὁ ἄνθρωπος, σκωλήκων βρῶμα καί δυσωδία». Ἡ λέξη βρῶμα, λοιπόν, προέρχεται ἀπό τό ρῆμα βιβρώσκω (=τρώγω). Ὡς σύνολο ἔχει μείνει ἡ βρώμα στή λαϊκή συνείδηση μέ τήν ἔννοια τῆς δυσωδίας. «Περάσαμε ζωή χαρισάμενη»: Ἔτσι λένε πολλοί ταυτίζοντας τό χαρισάμενη μέ τό χαρούμενη, σέ παραποίηση τῆς φράσης «ζωήν χαρισάμενος» ἀπό τό Χριστός Ἀνέστη. «Τύπος καί ὑπογραμμός»: Εἶναι παρμένο ἀπό τό τροπάριο τῆς ἑορτῆς τῆς περιτομῆς «Οὐκ ἐπησχύνθη ὁ Πανάγαθος Θεός τῆς σαρκός τήν περιτομήν ἀποτμηθῆναι, ἀλλ ἔδωκεν ἑαυτόν τύπον καί ὑπογραμμόν πᾶσι πρός σωτηρίαν». ἐπιμέλεια: Ἀθηνά Ἀλεξάκη, φιλόλογος 1. Δημ. Σ. Λουκάτος, Ἡ ἐκκλησιαστική φρασεολογία στή νεοελληνική γλώσσα, περ. «Νέα Ἑστία» 1936, τεύχη 238, «ὁ γάρ θάνατός Σου ζωή μου», στιχηρό ἑσπερινοῦ, ἦχος βαρύς.