Transcript

1 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ Οι αρχές της Αντίστασης στη υτική Μακεδονία ( ) πρωτεύουσα µεταπτυχιακή εργασία για τον τοµέα της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας του τµήµατος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Εκπονήθηκε µε την επίβλεψη του Καθηγητή κ. Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2000

2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 1 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 α ) Η γη και οι άνθρωποι. 6 β ) Η αρχή της ρήξης... 8 γ ) Η δικτατορία Μεταξά Β. ΡΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙ ΡΑΣΗ. 16 α ) Το θερµό καλοκαίρι.. 16 β ) Ο ερχοµός του ΕΑΜ. 26 γ ) ΥΒΕ κι ΕΚΑ Γ. ΕΙΣΒΟΛΗ ΚΑΙ ΜΙΜΗΣΗ α ) Το αντάρτικο του Ολύµπου.. 40 β ) Ο ΕΛΑΣ της υτικής Μακεδονίας γ ) Η συµφωνία ΕΑΜ αξιωµατικών ΥΨΩΣΗ ΚΑΙ ΠΤΩΣΗ α ) Ο καυτός Μάρτης. 63 β ) Η αναγκαστική συνύπαρξη.. 70 γ ) Το τέλος του πειράµατος Ε. ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ. 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

4

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ε νώ για την περίοδο της Κατοχής ( ) στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετές πηγές και ογκώδης βιβλιογραφία, για τις αρχές της Αντίστασης στη υτική Μακεδονία βρίσκει κανείς λίγες αναφορές κι ακόµα λιγότερα έγγραφα. Οι πρώτες εντάσεις λησµονήθηκαν να αποτυπωθούν εντύπως και τα περισσότερα έγγραφα έχουν χαθεί ή αφέθηκαν να χαθούν. Μετά την Κατοχή η λειψή ούτως ή άλλως εικόνα διαθλάστηκε µέσα από το πρίσµα του Εµφυλίου και της µεταπολεµικής περιόδου. Το διαθέσιµο υλικό µπορούµε να το κατατάξουµε σε δύο ενότητες. Η πρώτη µε τον τίτλο «ο κανόνας του αντικοµµουνισµού» περιλαµβάνει έργα που γράφτηκαν µέσα στη νικητήρια ατµόσφαιρα της εξιάς: οι πέντε τόµοι του Γενικού Επιθεωρητή Νοµαρχιών Μακεδονίας συνταγµατάρχη Αθανασίου Ι. Χρυσοχόου εκδοθέντες στη Θεσσαλονίκη από το 1949 ως 1962 περιέχουν πολύ σηµαντικές αντικοµµουνιστικές- πληροφορίες. Το βιβλίο του αντιστράτηγου Αθανάσιου Φροντιστή ΠΑΟ Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, Ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν , Θεσσαλονίκη 1977, γράφτηκε µε στρατιωτική πειθαρχία. Σηµαντικό είναι το πόνηµα του συνταγµατάρχη ηµητρίου Ζαφειροπούλου Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, τυπωµένο µεσούντος του Εµφυλίου. Ακόµα πιο βαρύτιµη αποδεικνύεται η απολογία του πρώην Εαµίτη δασκάλου Κωνσταντίνου Τσιούµη από το Τσοτύλι µε τίτλο Ιστορία της Αντίστασης στη υτική Μακεδονία. Μια

6 προσπάθεια ψύχραιµης αντιµετώπισης διακρίνεται στο δίτοµο έργο του Παρµενίωνα Ι. Παπαθανασίου µε τίτλο Για τον ελληνικό Βορρά, Μακεδονία , Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο ηµερολόγιο του (τότε) ταγµατάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, που εκδόθηκε στην Αθήνα το Ο αξιωµατικός Ιωάννης Παπαθανασίου ήταν ένας από τους ιδρυτές της ΥΒΕ και στέλεχος αργότερα της ΠΑΟ. Αυτά τα βιβλία, καθώς κι αποσπάσµατα από άλλα παρόµοια, καλλιέργησαν τη γνώµη ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κατέχονταν είτε από βουλγαροφιλία είτε από διαθέσεις αυτονοµισµού της Μακεδονίας. Επιδίωκαν να προσδώσουν στον κοµµουνισµό την ευθύνη της διάσπασης του ένοπλου λαού της ΥΒΕ -ΠΑΟ στις αρχές του 43. Χρέωναν στον Εαµοβουλγαρισµό τις εκτελέσεις των Εθνικιστών αξιωµατικών στο Βόιο και την Καστοριά, όπως και τα αντίποινα του Στρατού Κατοχής. Μέµφονταν και τους Συµµάχους που υποστήριζαν το κοµµουνιστικό ΕΑΜ, αντί να κλίνουν προς το µέρος των Εθνικιστών. Στον αντίποδα µε τίτλο «η αντιφώνηση της Αριστεράς» υπάρχουν έργα σύγχρονα της Κατοχής, όπως η παράνοµη εφηµερίδα του ΕΑΜ Μακεδονίας «Ελευθερία», η οποία περιέχεται φωτογραφηµένη στο βιβλίο του Σπύρου Κουζινόπουλου Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της κατοχής, εκδ. Β, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη Περισσότερο κατηγορηµατικοί είναι δύο τόµοι του Μάρκου Βαφειάδη µε τίτλο Αποµνηµονεύµατα, και , Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985 που επιµελήθηκε η. Παρλιάρου Λιανού. Εκδόσεις καπεταναίων του ΕΛΑΣ σαν του Βασίλη

7 Νταϊλιάνη Το αντάρτικο στη υτική Μακεδονία, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995, του Μάρκου Τσιούκρα ή Μπότσαρη Αντιστασιακά ενθυµήµατα, , Κοζάνη 1994 [πολυγραφηµένο], του Αλέξη Ρόσιου (Υψηλάντη) Στα φτερά του οράµατος, Εθνική Αντίσταση, διωγµοί µετά τη Βάρκιζα, Εµφύλιος , πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997 και του Αλέκου Σακαλή (Πετρόµπεη) Μνήµες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998, προσκόµισαν, εκτός των δύο πρώτων, φειδωλές πληροφορίες για το ξεκίνηµα της Αντίστασης στην περιοχή. Περισσότερο φως έριξε ο δάσκαλος και επιτελικός του ΕΛΑΣ Ζαχαρίας ρόσος στο βιβλίο του Φαρδύκαµπος, Η υτική Μακεδονία στ άρµατα, Αθήνα Πλούσιο υλικό προσέφερε ο τόµος Η δεκαετία του στη υτική Μακεδονία, πρακτικά συνεδρίου στο Τσοτύλι 30 Αυγ. 1 Σεπτ. 1996, Εταιρία Μελετών Άνω Βοϊου, Θεσσαλονίκη 1998, που επιµελήθηκαν οι Ν. Καλογερόπουλος και Α. Κουτσούρης. Η σειρά των περιοδικών Εθνική Αντίσταση, που εκδίδονται από το 1964 στην Αθήνα, περιέχουν πολλές µικρές και πολύτιµες µαρτυρίες αγωνιστών της Κατοχής. Τέτοιας λογής απολογίες και πλήθος άλλα έντυπα της Αριστεράς διηγούνται την αυτόνοµη διάθεση του λαού για Αντίσταση «από τα κάτω» κι εξυµνούν τον αλάνθαστο ανθρωπισµό του ΕΑΜ. Οι αντικοµµουνιστικές οργανώσεις ΕΚΑ και ΥΒΕ και οι Εθνικιστές ένοπλοι της περιοχής χαρακτηρίζονται «ούρειοι Ίπποι» της Αντίστασης ή κατηγορούνται ανοιχτά σαν άµεσοι συνεργάτες είτε της κατοχικής διοίκησης είτε των Γερµανών. Ανάµεσα στο πόλεµο Αντικοµµουνιστών και Αριστεράς παρεµβάλλονται έργα οξύνοων και σύγχρονων Ιστορικών

8 από τα οποία ελλείπει το πολιτικό πάθος και η έξαψη της άµεσης συµµετοχής: µια πολύτιµη ανατοµία της Κατοχής από το Βρετανό C..M. Woodhouse µε τίτλο Το µήλον της έριδος, η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των µεγάλων δυνάµεων, Εξάντας 1976, γραµµένη στη Βρετανία το 1948, έστω κι αν οι αναφορές για την περιοχή είναι ελάχιστες. Την οργάνωση ΥΒΕ ΠΑΟ προσέγγισε ο Γερµανός καθηγητής Χάγκεν Φλάισερ στο Στέµµα και Σβάστικα, η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης , τ. Β, Παπαζήσης, Αθήνα Ο καθηγητής της Ιστορίας Ιωάννης Ι. Κολιόπουλος µε το έργο του Λεηλασία φρονηµάτων, το µακεδονικό ζήτηµα στην κατεχόµενη υτική Μακεδονία , τ. Α, Θεσ/νίκη, Βάνιας 1994 και µε την αναθεωρηµένη έκδοση του ιδίου έργου το 1995 διείσδυσε επιτυχώς στην καρδιά της υτικής Μακεδονίας, ασχολούµενος ειδικότερα µε την περίπτωση των Σλαβοµακεδόνων. Εκτός από την ανάγνωση διάσπαρτων αναφορών σε βιβλία και εφηµερίδες της Κατοχής και της περιόδου που ακολούθησε, χρειάστηκαν αναδιφήσεις σε Ιστορικά Αρχεία. Στην Κοζάνη τα Γενικά Κρατικά Αρχεία ήταν αρχειοθετηµένα γενικά και πρόχειρα, ενώ τα αντίστοιχα του Ινστιτούτου Βιβλίου και Ανάγνωσης ήταν τελείως αταξινόµητα. σ αυτό οι αριθµοί των φακέλων και των εγγράφων εφευρέθηκαν από τον γράφοντα. Τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας περιέχουν ορισµένα στοιχεία για την εξεταζόµενη περίοδο. Στη ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού υπάρχουν επίσης σηµαντικές εκθέσεις σύγχρονων µε τα γεγονότα αξιωµατικών ή ύστερες µ αυτά. Η προκείµενη έρευνα έλαβε υπ όψιν µαρτυρίες

9 πρωταγωνιστών και κοµπάρσων του δράµατος. Όσοι έκλιναν προς την Αριστερά µιλούσαν µε άνεση και νικητήρια ευφράδεια, ενώ οι «Εθνικισταί» εκφράζονταν µε δυσκολία. Τα χρώµατα της Κατοχής ξεδιπλώνονταν πάνω στον καµβά των συζητήσεων µαζί τους. Ευχαριστώ όσους κι όσες µε εµπιστεύθηκαν την προσωπική τους µαρτυρία, αλλά είναι αδύνατον να συµφωνήσω µε όλους µαζί ή να εκθέσω συνολικά τις καταθέσεις τους. Αρκετές φορές επισκέφτηκα και τους τόπους των εξεταζόµενων γεγονότων γνωρίζοντας τη γη και προσπαθώντας να µαντέψω τις αιτίες που διαχώρισαν ανθρώπους που είχαν ακριβώς την ίδια µοίρα και τρόπο ζωής. Αιτία της αναζήτησης δεν ήταν µόνο η φιλοµάθεια και το καθήκον του ιστορικού αλλά µια ετεροχρονισµένη παιδική επιθυµία να γνωρίσω καλύτερα διηγήσεις και πρόσωπα, στα οποία αναφέρονταν και πάντοτε διχογνωµούσαν οι θείοι µου Λάζαρος και Αθανάσιος, αντάρτες του ΕΛΑΣ και οι δύο - ο πρώτος εθελοντής, ενώ ο δεύτερος επιστρατευµένος. Σκοπός του προκείµενου πονήµατος είναι να δείξει ότι ο αντάρτικος αγώνας του ΕΛΑΣ στη υτική Μακεδονία δεν άναψε αυτόφωτος, αλλά εισήχθη από τη Θεσσαλία και η πορεία του καθορίστηκε σύµφωνα µε τις αυστηρές εντολές του ΚΚΕ. Στην παρουσία του θεσσαλικού ΕΛΑΣ οφείλεται η ίδρυση της αντικοµµουνιστικής οργάνωσης «Ένωσις Κοινωνικής Αµύνης» στην Κοζάνη και η εµφάνιση των Εθνικιστών αξιωµατικών του Βοϊου και της Καστοριάς µε αποτέλεσµα την σηµαντικότερη µάχη της Κατοχής, τη νίκη επί των Ιταλών στο Φαρδύκαµπο. Οι αντεκδικήσεις και οι σκοτωµοί, τους οποίους χρεώθηκαν µετά Κοµµουνιστές κι Εθνικιστές, προκάλεσαν την εξαφάνιση της ΕΚΑ, την

10 αλλαγή του ονόµατος της οργάνωσης «Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος» σε «Πανελλήνιο Απελευθερωτική Οργάνωση» και την κυριαρχία του ΕΑΜ στη υτική Μακεδονία. Πρέπει να ευχαριστήσω τους καθηγητές του τµήµατος Ιστορίας του ΑΠΘ Ιωάννη Χασιώτη και Ιωάννη Κολιόπουλο, µε τους οποίους είχαµε αρκετές συζητήσεις ιδιαίτερα µε τον τελευταίο. Ο Ιωάννης Χασιώτης ανάµεσα στα άλλα επέµενε στη «σφαιρική» αντιµετώπιση των γεγονότων, ενώ ο Ιωάννης Κολιόπουλος µε προκαλούσε να τραβώ συνεχώς την κουρτίνα και να κοιτώ από πίσω. Επίσης τους βιβλιοθηκονόµους των αρχείων και των βιβλιοθηκών, που ήταν περισσότερο ευγενικοί από ό,τι τους επέβαλλε το καθηµερινό τους καθήκον. Ευχαριστίες επίσης χρωστώ στον ιευθυντή του ΙΝΒΑ Κοζάνης Βασίλη Καραγιάννη, στον τραπεζικό Σίµο Κερασίδη, στη Μαρίνα Ιωαννίδου, στον µεταπτυχιακό φοιτητή της Ιστορίας Γεώργιο Αντωνίου και στη Μαρία Μπρέτσα για τη βοήθειά τους. Θεσσαλονίκη, Οκτώβρης 2000

11 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ α ) Η γη και οι άνθρωποι Η περιοχή της υτικής Μακεδονίας τριχοτοµείται από βουνά µε κατεύθυνση από Βορρά προς Νότον. Ανατολικά υψώνονται το Καϊµάκτσαλαν και το Βέρµιο. υτικά προεκτείνεται ο κορµός της Πίνδου µε το Γράµµο, το Βόιο, τη Βασιλίτσα, το Αυγό. Στη µέση κατεβαίνουν ο Βαρνούς (Πέλιστερ), το Βίτσι, το Σινιάτσικο και ο Μπούρινος. Στα νότια στέκουν κάθετα τα Καµβούνια, η Μπνάσια και τα Χάσια. Οι κορυφές ξεπερνούν τα δυο χιλιόµετρα, ενώ το µέσο υψόµετρο είναι 500 µέτρα. Χείµαρροι κατέρχονται οµαλά και διαβρώνουν τους λόφους, σχηµατίζοντας τρεις λιµναίες και δυο ποτάµιες λεκάνες απορροής. Από το Γράµµο πηγάζει ο ποταµός Αλιάκµων, που ενισχύεται από δυνατά ρέµατα (Ζελοβίτης, Πραµόρτσα, Γρεβενίτικος, Βενέτικος, Σιούτσα). Ο µακρύς ποταµός διασχίζοντας το Βόιο και τα Γρεβενά, κατευθύνεται µέσω του Τσιαρτσιαµπά, όπως αποκαλείται η επαρχία Κοζάνης, προς τον κάµπο της Βέροιας. Στη λεκάνη της Φλώρινας ο υπάρχων ποταµός αποχετεύεται προς τη Γιουγκοσλαβία. Το οροπέδιο Πτολεµαϊδας Αµυνταίου διαρρέεται από τον µικρό ποταµό «Σουλού», ο οποίος χύνεται στη λίµνη Βεγορίτιδα. Εκεί συνυπάρχουν και οι λίµνες Πετρών, Χειµαδίτιδα (Ρούντνικ) και Ζάζαρη. Την πόλη της Καστοριάς περιβάλλει η οµώνυµη λίµνη, ενώ η Μικρή και η Μεγάλη Πρέσπα αγγίζουν την Αλβανία και τη

12 Γιουγκοσλαβία. 1 Όλα σχεδόν τα βουνά και οι εκτεταµένες λοφώδεις εκτάσεις ήταν κατάφυτες από δάση. Στα πεδινά καλλιεργούνταν δηµητριακά και κρασί, ενώ δέρµατα, τυρί και ξυλεία έρχονταν από τα ορεινά. Περισσότερη παραγωγή έβγαινε δίπλα στις λίµνες και κοντά στα έλη, όπως στο Σαριγκιόλ (κίτρινη λίµνη) της Εορδαίας. Η αµειψισπορά, η φτωχή άροση, οι ακρίδες και η απουσία καλών σπόρων ήταν αιτίες λιγοστής συγκοµιδής, το περίσσευµα της οποίας αντάλλαζαν οι κάτοικοι µε ψάρια, λάδι, φρούτα, άλας, που µετέφεραν κυρατζήδες από τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, το Μοναστήρι (Bitola) και την Κορυτσά. 2 Ο σιδηρόδροµος και η χάραξη των συνόρων επηρέασαν την οικονοµία της περιοχής. Εταιρίες κι έµποροι µε έδρα το Αµύνταιο τροφοδοτούσαν ολόκληρη τη υτική Μακεδονία, την Ελασσόνα και τη Βόρειο Ήπειρο (νότια Αλβανία). Η σιδηροδροµική σύνδεση Καλαµπάκας Κοζάνης Βέροιας δεν αποπερατώθηκε ποτέ, έτσι ώστε τα Γρεβενά και το Βόιο συνέχισαν να συνδέονται εµπορικά πάλι µε το Αµύνταιο παρά µε τη Θεσσαλία, εφ όσον το «επάγγελµα» της ληστείας στα Χάσια δεν είχε εκλείψει. 3 1 ηµήτριος. Κωτούλας, «Τα δυτικοµακεδονικά νερά, προβλήµατα, δυνατότητες, προοπτικές», Η υτική Μακεδονία, χθες, σήµερα, αύριο», πρακτικά 1 ου υτικοµακεδονικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1987, 137 κ.ε.. Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονηµάτων: το µακεδονικό ζήτηµα στην κατεχόµενη υτική Μακεδονία , τ. Α, έκδ. β, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, Λεύκωµα εκπαιδευτικών Φλωρίνης , χ.χ., 60, 98, ηµήτρης Μεκάσης, «Αµαξάδες και αυτοκινητιστές της παλιάς Φλώρινας», περ. Εταιρία, 10 (1992) 27 35, Φλώρινα και του ιδίου «Τα παλιά φωτογραφεία», Εταιρία, 6 (1991) 41 44, 32. Μιχάλης

13 Μεταναστεύσεις λαών και γλωσσών σφράγισαν ανεξίτηλα την περιοχή. Έλληνες, Βαλαάδες (ελληνόφωνοι Μουσουλµάνοι), Τούρκοι, Σλαβοµακεδό-νες, Βλάχοι, Αρβανίτες, Εβραίοι και Γύφτοι συµβιούσαν στον ίδιο τόπο. Στις αρχές του 20ού αιώνα άρχισαν οι µετακινήσεις. Όσοι δεν θεώρησαν τους εαυτούς τους Έλληνες παραχώρησαν τη θέση τους σε οικογένειες, που ήρθαν από τη νότια Βουλγαρία, την ανατολική Θράκη και το ρωσικό Καύκασο. Το 1923 η περιοχή πληµµύρισε µε πρόσφυγες διαφόρων συνηθειών και διαλέκτων (λαζικά, ποντιακά, τουρκικά). Η εγκατάστασή τους δεν ήταν πάντα οµαλή. Η γη ήταν λιγοστή και ένα µεγάλο ποσοστό της ανήκε ακόµα σε µεγάλους κτηµατίες. Οι αρρώστιες, η φτώχια και η γενικότερη ανέχεια δηµιουργούσαν προβλήµατα κι εντάσεις. Οι προστριβές που αναφύονταν ανάµεσα σε «µατζίριδες» (ξένους), όπως αποκαλούνταν οι πρόσφυγες, και σε «Βούλγαρους», ενισχύονταν και από παλιές προπαγάνδες. Ματζίριδες, Βούλγαροι, Γκρεκοµάνοι, Μπόγαρι, Σκιάδες, Τουρκόσποροι, Αούτοι και Μπουρτζόβλαχοι ήταν υβριστικές κοινοτικές ή ενδοκοινοτικές επωνυµίες, που αφοµοιώνονταν αργά µέσα στο Ελληνικό Κράτος. 4 Παπακωνσταντίνου, Η Πέτρινη πόλη, Εστία, Αθήνα 1995, 61. Κωνσταντίνος Γκέκας, πολιτικός ΕΚΑ από Κοζάνη, συνέντευξη ( ) 4 Γεώργιος Π. Τσότσος, «Οι µετοικεσίες των βλαχοφώνων από την Β. Ήπειρο στη υτ. Μακεδονία», περ. υτ. Γράµµατα (1996) Κοζάνη, , 327. Γιάννης. Τσοµπάνος, «Η Εβραϊκή Κοινότητα Φλώρινας», Εταιρία, 10 (1992) Μιχάλης Κουρκούτας, «Οι Βλάχοι και οι Γκρέκοι της Πιπιλίστας και του Μπλατσιού», υτ. Γράµµατα (1997) , 355 κ.ε.. Οι Σλαβοµακεδόνες αποκαλούνταν «Σκιάδες» στην αρβανίτικη γλώσσα της Μπελκαµένης, Κίτσος

14 β ) Η αρχή της ρήξης Στα µικτά χωριά η εκλογή του προέδρου εξαρτιόταν από τη γλωσσική καταγωγή της πλειοψηφίας των ψηφοφόρων. Στις βουλευτικές εκλογές οι πρόσφυγες ψήφιζαν ή το Φιλελεύθερο Κόµµα ή το Αγροτικό Κόµµα ή κατάρτιζαν οι ίδιοι τοπικούς συνδυασµούς βενιζελικής βέβαια απόχρωσης. Αντίθετα οι Σλαβοµακεδόνες προτιµούσαν τα αντίπαλα των προσφύγων κόµµατα, ενώ οι Βλάχοι και οι ελληνόφωνοι ψήφιζαν κόµµατα όλων των αποχρώσεων. Τα αποτελέσµατα τριών χωριών του ν. Κοζάνης στις εκλογές του 1926 φωτίζουν το πολιτικό σκηνικό της εποχής. Στον προσφυγικό Τετράλοφο (Ντορταλή) Κοζάνης οι Φιλελεύθεροι -Αγροτικοί υπερίσχυσαν ολοκληρωτικά µε 100%. Οι Σλαβοµακεδόνες του Νόστιµου (Νέστιµ) Βοϊου ενίσχυσαν τους Λαϊκούς µε 86%. Στην ελληνόφωνη Γαλατινή (Κουν ι τσ ι κό) Σιάτιστας οι Φιλελεύθεροι πήραν 43 %, ενώ οι αντίπαλοί τους 57%. 5 Γιαγγιώργος, Μπελκαµένη, χωριό του νοµού Φλώρινας, (Εκατό χρόνια ζωή), ιογένης, Αθήνα 2000, 21-2, 146. Χρήστος Καββαδάς, «Οι προσφυγικοί συνοικισµοί του ν. Φλώρινας», Εταιρία, 13 (1993) Εφ. Καστοριανή Ζωή, 55 ( ) 4 Καστοριά, όπου εξέγερση βοσκών Γράµµου κατά Τουρκαλβανών ιδιοκτητών. Κολιόπουλος, 2-4, 9, 20, 21. Σχετικά µε τις προσπάθειες αφοµοίωσης των πληθυσµών της Μακεδονίας στο Ελληνικό Κράτος βλ. Ιωάννης Γ. Ηλιάκης, περ. Εθνική Πολιτική, 1 (1920) 9, Κοζάνη. Ο Ηλιάκης ήταν τότε Γενικός ιοικητής υτ. Μακεδονίας. Εφ. Βόρειος Ελλάς, ( ) 2 και ( ) 2 Κοζάνη, όπου διαφωνίες ντόπιων µε Καυκάσιους πρόσφυγες στην Ανθούσα Βοϊου 5 Στάθης Πελαγίδης, «Η διαµόρφωση του κοινωνικού και πολιτικού σκηνικού στις περιφέρειες Καστοριάς και Κοζάνης µετά την εγκατάσταση των προσφύγων ( )», Η δεκαετία

15 Η γενική αστάθεια, η γήρανση της βενιζελικής παράταξης, η δηµιουργία επαφών µε τον περίγυρο χώρο, η µη ικανοποίηση των αιτηµάτων της ανταλλαγής, το ανικανοποίητο του γυρισµού στην «πατρίδα», όπως αποκαλούνταν ο Πόντος, και διάφορα τοπικά προβλήµατα δηµιούργησαν κεντρόφυγες τάσεις, δεξιά κι αριστερά, στη συµπαγή προσφυγική µάζα. Το 1928 εµφανίστηκε στην περιοχή το Αγροτικό Κόµµα (ΑΚΕ), το οποίο υποστήριξαν καπνοπαραγωγοί και οικοδόµοι της Κοζάνης, της Σιάτιστας και κτηνοτρόφοι του Ζιάκα. Οι πιο ριζοσπαστικοί αγρότες στράφηκαν στο ΚΚΕ. εν ήταν λίγες οι χήρες και τα ορφανά που µετά το 1922 συνωστίζονταν σε σπίτια κι ορφανοτροφεία. Ηττηµένοι στρατιώτες και τραυµατίες της Μικράς Ασίας που «παίζαν χαρτιά ή µεθούσαν, γιατί είχαν κακοµάθει στον πόλεµο και θεωρούσαν ότι τίποτα δεν άξιζε να κάνει κανείς, µια και η ζωή είναι τόσο φθηνή και τόσο σύντοµη» αποτελούσαν δεξαµενή άντλησης µελών του ΚΚΕ. Μερικοί δε από τους απογοητευµένους στρατιώτες είχαν γνωρίσει στο Μέτωπο τον αντιπολεµικό κοµµουνισµό. Ανήσυχοι µαθητές γυµνασίων, σπουδαστές ιδασκαλείων και φοιτητές γοητεύονταν από τον ιδεαλιστικό διεθνισµό. Χωριά, όπως η Ποντοκώµη Κοζάνης, ο Νέος Καύκασος Φλώρινας και ολόκληρες συνοικίες Καυκάσιων προσφύγων στα Σέρβια και την Πτολεµαϊδα δόθηκαν ολοκληρωτικά στο στη υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοϊου, Θεσσαλονίκη 1998, 39 49, 43-4, 48 [στο εξής εκαετία]. Κλήµης Ζαναλίδης, «Ένας Ιµεριώτης αφηγείται», εφ. Η φωνή των Ιµεριωτών, 17 (1999) 5, Θεσσαλονίκη. Παπακωνσταντίνου, Πόλη, 113-4, 127. Εφ. Ηχώ της Μακεδονίας, ( ) 2 Κοζάνη, όπου τα αποτελέσµατα των τριών χωριών

16 «Κόµµα». Οι Καυκάσιοι είχαν ζήσει την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία και όντας περισσότερο καλλιεργηµένοι από τους άλλους πρόσφυγες υπέκυψαν στα θέλγητρα της επανάστασης και κατόπιν τούτου γνώρισαν νωρίς τις διώξεις του ελληνικού κράτους. Την Πρωτοχρονιά του 1933 κατά το ανέβασµα του θεατρικού έργου «Λαζάραγας» στην Ποντοκώµη, τη «µικρά Σοβιέτ» του νοµού Κοζάνης, οι κάτοικοι συγκρούστηκαν µε τη Χωροφυλακή µε αποτέλεσµα τις πρώτες συλλήψεις. 6 6 Στον Τετράλοφο, το βενιζελικό προµαχώνα της περιοχής, εισχώρησαν στις εκλογές του 33 για πρώτη φορά οι Λαϊκοί βουλευτές µε ποσοστό 13 %, Βόρειος Ελλάς, ( ) 2. Για το ΑΚΕ ν. Κοζάνης βλ. στην ίδια εφηµερίδα στις ηµεροµηνίες ( ) 2 -(3.6.28) 4 -( ) 1 και στην Ηχώ της Μακεδονίας, ) 3. Επίσης στην εφ. Αγροτική της Κοζάνης του 1929 και στη Ρίκη Βαν Μπουσχότεν, Ανάποδα χρόνια, συλλογική µνήµη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών ( ), Πλέθρον, Αθήνα 1997, 63. Γεώργιος Νταγκούλης ( ράκος), Αχτιδικός ΚΚΕ Βεντζίων από Χρώµιο, ( ) Κοζάνη και του ιδίου, Το ηµερολόγιο της ζωής µου και η προδοµένη Εθνική Αντίσταση, Κοζάνη 1986, 196 [ανέκδοτες σηµειώσεις], όπου η πρώιµη εµφάνιση του ΚΚΕ στα Βέντζια. Για τα γεγονότα της Ποντοκώµης βλ. Βασίλης Τσουκαλίδης, Χρονικά του αγώνα και οι ήρωες αυτών των χρονικών, Αθήνα 1980, 22-5 και Βασίλης Καραγιάννης, «Βασίλης Τσουκαλίδης, ο εκ Ποντοκώµης Κοζάνης λαϊκός συγγραφέας της αριστεράς», περ. Παρέµβαση 37 (1990) 2, Κοζάνη, όπως επίσης Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, «Γνωριµία µε την Ποντοκώµη» και Γκέκας, ( ). Εφ. Η φωνή της Εθνικής Αντίστασης, 43 (Ιούλης 2000) 3, Γρεβενά. Παπακωνσταντίνου, Πόλη, Τη ζωή της δεκαετίας του 20 στην Κοζάνη περιγράφει ο Παύλος Ι. Τσουµής, Ο Πάικος, Κοζάνη , ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1998, 106, 113. Εφ. Αγροτικός αγώνας, 2 ( ) 1, 4, Θεσσαλονίκη, όπου προτροπή µητροπολίτη Ιωακείµ στο ΑΚΕ να υποστηρίξει το ΚΚΕ. Ο Κυριάκος Πυλάης (Πέτρος) στο έργο του Μνήµες Βιώµατα Στοχασµοί, 1870

17 Οι Σλαβοµακεδόνες ήταν βαθιά ριζωµένοι στις παραδόσεις της γης και τις προκαταλήψεις της. Τα ζωηρότερα στοιχεία τους είχαν µεταναστεύσει ή σκοτωθεί. Όσοι απέµειναν και δεν λούφαξαν ερωτοτροπούσαν µε το διεθνή κι εντόπιο κοµµουνισµό λόγω της ανέχειας και των προστριβών µε τους πρόσφυγες, επηρεασµένοι από την οµόγλωσση προπαγάνδα της Βουλγαρίας κι απογοητευµένοι από την «αστοργία» του ελληνικού κράτους. Ο κοµµουνισµός υπόσχονταν την ανεξαρτησία της Μακεδονίας ή την ισοτιµία των µειονοτήτων, έννοιες που λίγοι τις καταλάβαιναν. Οι περισσότεροι συγκινούνταν από απλά συνθήµατα, όπως η ελεύθερη οµιλία της µητρικής γλώσσας, και οι καθοδηγητές του ΚΚΕ, που γνώριζαν σλαβοµακεδόνικα ή ήταν οι ίδιοι Σλαβοµακεδόνες, διέθεταν αρκετές ικανότητες για να αιχµαλωτίζουν την ευαισθησία και να υποδαυλίζουν τις «απροσδιόριστες προσδοκίες» των «αποσυνάγωγων του Έθνους». 7 Μετανάστες και οδηγοί, πετράδες και θεριστές του κάµπου, εποχιακοί εργάτες στη Θεσσαλία και την Ανατολική Μακεδονία, που κατάγονταν από τη υτική Μακεδονία, έρχονταν σε επαφή µε τους Κοµµουνιστές. Αν και η κρατική προπαγάνδα και τα κηρύγµατα της Εκκλησίας παρουσίαζαν τους Κοµµουνιστές ως «αποφώλια τέρατα», η αλήθεια ήταν διαφορετική. Οι Κοµµουνιστές ήταν ανοιχτοί 1990, Αθήνα 1990, 51 δίνει πληροφορίες για το ΚΚΕ στο χωριό του Ξυνό Νερό 7 Για τη ζωή των Σλαβοµακεδόνων βλ. Κωνσταντίνος Ι. Μαλούκος, Ενθυµήµατα κατοχικά και αντιστασιακά, ο Μακεδονικός Μύθος, Θεσσαλονίκη 1992, 44-5και Λεύκωµα, 65, 68. Κολιόπουλος, 20-7, όπου αναφορά για τη σχέση των Σλαβοµακεδόνων µε το ΚΚΕ

18 στο καινούριο και οπλισµένοι µε ιδιότυπο λεξιλόγιο έθιγαν ανθρώπινα και πανανθρώπινα προβλήµατα ακόµα και µε τον πιο ταπεινό συνοµιλητή.οι παραθεριστές που άφηναν τις πόλεις κι έβγαιναν στην ύπαιθρο καθώς και οι φητοιτές των µεγαλουπόλεων,όταν επέστρεφαν στα µέρη τους, αρέσκονταν να καλλιεργούν ιδεαλιστικές θεωρίες και πνευµατικές αναζητήσεις στη νεολαία. Το 1934 δηµιουργήθηκε η Περιφερειακή Επιτροπή υτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ. Οι σκληρές διώξεις εναντίον του ΚΚΕ και οι περίεργες για την εποχή διεθνιστικές του θεωρίες έκαναν τους ανθρώπους να διστάζουν µπροστά στην επαγγελόµενη επανάσταση. Ο Ριζοσπάστης κυκλοφόρησε ελεύθερα στην περιοχή µόλις το 1936, ενώ η εφηµερίδα «Παλλαϊκό Μέτωπο», που επιµελούνταν στην Κοζάνη ο κοµµουνιστής οικοδόµος Νικόλαος Πλακοπίτης, δεν ευτύχησε να υπερβεί τα δέκα φύλλα. 8 8 Βασίλης Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο στη υτική Μακεδονία, η ζωή και η δράση του Βασίλη Νταϊλιάνη, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995, 36. Πυλάης, 52-4, Καραγιάννης, Τσουκαλίδης, 2. Αλέκος Σακαλής (Πετρόµπεης), Μνήµες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης [στο εξής ΙΝΒΑ], Κοζάνη 1998, 29. Νικόλαος Αραιοβηµατάς, αντάρτης ΕΛΑΣ από Γριά (Άνοιξη) Χασίων, (8.4.95) Λάρισα. Μάρκος Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, τ. Α, ίφρος, Αθήνα 1984, Τσουκαλίδης, Χρονικά, 22-5, 29, 32. Κριτική των συνθηµάτων του ΚΚΕ παραθέτει η εφ. Καστοριανή Ζωή, 2 (9.6.35) 1. Το ΚΚΕ στη Φλώρινα πήρε 5,03% το 1933, Κώστας Α. Τσιούµης, «Πολιτικές δυνάµεις και κοινοβουλευτική εκπροσώπηση στην εκλογική περιφέρεια της Φλώρινας ( )», Εταιρεία, 19 (1995) 26 35, Για τη δράση του ΚΚΕ της Κοζάνης στο Μεσοπόλεµο βλ. Ζήσης Τσαµπούρης, Αναµνήσεις, [ανέκδοτο] ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000, 103. Κολιόπουλος, ό.π.

19 γ ) Η δικτατορία Μεταξά Ο Λάζαρος αµόπουλος ή Ντάµοφσκι ή Οσένσκι από την Οινόη της Καστοριάς, εν ενεργεία κοµµουνιστής στη Λάρισα και γραµµατέας του ΣΝΟΦ (Σλαβοµακεδόνικο Απελευθερωτικό Μέτωπο) Καστοριάς το 1944, ήταν ίσως ο πρώτος υτικοµακεδόνας που φυλακίστηκε νωρίς, το Εφτά χρόνια αργότερα τον ακολούθησε ο µαθητής της Γεωργικής Σχολής Φλώρινας Τάσος Καρατζάς από το ενδροχώρι, µέλος της ΟΚΝΕ (Οµοσπονδίας Κοµµουνιστικών Νεολαιών) και γραµµατέας ΠΕ ΚΚΕ Κατερίνης το Ως µέλη του ΚΚΕ ή ως ύποπτοι βουλγαροφιλίας οι Σλαβοµακεδόνες εξορίζονταν στα νησιά και την ηπειρωτική χώρα. Μετά την αποτυχία του κινήµατος του 1935 και ιδιαίτερα µετά τον Αύγουστο του 1936 οι εξορίες µοιράζονταν απλόχερα, χωρίς φειδώ: µέλη της ηµοκρατικής Άµυνας από την Πτολεµαϊδα, πωλητές κουπονιών της Εργατικής Βοήθειας, αναγνώστες κοµµουνιστικών εφηµερίδων, στελέχη του ΑΚΕ, φοιτητές, σαν τον Γιώργο Μέντζα από τη Σιάτιστα που «κατηγορούσαν τα εθνικάς παραδόσεις της Πατρίδος», πήραν την άγουσα για την εξορία. Η απαγόρευση βόσκησης γιδιών στα δάση είχε ερεθίσει τους κτηνοτρόφους, οι οποίοι αντιδρώντας έγιναν ευάλωτοι στην προπαγάνδα της Αριστεράς. Το ευρύ δίκτυο «χαφιέδων» και κατασκόπων του «Νέου Κράτους» είχε εξαφτεί.οι αντιδικίες για την κοινοτική εξουσία και η µη δουλική συµπεριφορά προς τα στελέχη του καθεστώτος Μεταξά αποδίδονταν στους Κοµµουνιστές. Οποιαδήποτε παράβαση δεν χρωµατίζονταν µε «κόκκινο» χρώµα ήταν αµελητέα προσοχής ακόµα και η κλοπή: «Η δράσις δε ζωοκλέπτου τινός, οσονδήποτε κακοποιώς εκτεινοµένη δεν

20 δύναται να νοηθή ως δυναµένη να διασαλεύσει την δηµοσίας τάξιν, ησυχίαν και ασφάλειαν της χώρας» αποφαινόταν ο νοµικός σύµβουλος της Νοµαρχίας Κοζάνης, απαντώντας στη διοίκηση χωροφυλακής Γρεβενών σχετικά µε πρόταση εξορίας δυο κατσικοκλεφτών από το Πολυνέρι. 9 Η γλώσσα θεωρούνταν ότι εξέφραζε και τη συνείδηση των Ελλήνων υπηκόων µε εξαίρεση των Τουρκόφωνων που θεωρούνταν ακραιφνείς Έλληνες. Οι Σλαβοµακεδόνες αποκαλούνταν από τους πολλούς «Βούλγαροι» και οι Βλάχοι εκλαµβάνονταν ως «Ρουµάνοι» οι λίγοι Αρβανίτες της περιοχής ήταν παραλειπόµενοι. Αλλά πόσο γνώριζε τη νεοελληνική ένας Σλαβοµακεδόνας ή Βλάχος ή Αρβανίτης της υπαίθρου; Οι ώριµοι άντρες και οι γυναίκες δεν την είχαν διδαχτεί ποτέ. Οι µη ελληνόγλωσσοι έφηβοι µάθαιναν 9 Χρονικό αγώνων και θυσιών του ΚΚΕ, τ. Α, , εκδ. β, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986, 43. Για βιογραφικά αµόπουλου και Καρατζά βλ. Πυλάης, και περ. Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση, [στο εξής ΕΕΕΑ], 3 (1986) 78 80, Αθήνα. Καστοριανή Ζωή, 58 ( ) 1. Γιώργος Καφταντζής, «Μακεδονία 41, ντοκουµέντα», περ. Γιατί, 148 (1987) 3, υποσ. 2, Σέρρες. Έγγραφα εκτόπισης κοµµουνιστών και µοµφές εναντίον τους υπάρχουν αρκετά στο λυτό αρχείο (Αρχείο Νοµαρχίας Κοζάνης) του Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης [στο εξής ΙΝΒΑ], Φ126 /Α, όπως τα: αρ. πρωτ. 22, /67/22, /123/23, /2/24, και αναφορά Υ. Χ. Σιάτιστας προς Νοµαρχία Κοζάνης µε ηµεροµηνία Ο Βλάχος κοινοτάρχης Περιβολίου Γρεβενών δεν εκτοπίστηκε ως προπαγανδιστής της «Ρουµανικής», όπως φανερώνει σηµείωµα της Υ. Χ. Γρεβενών µε ηµεροµ , ΙΝΒΑ, Φ126/Α. εφ. Αγροτικός Κήρυξ, 1 ( ) 2, 4, Πτολεµαϊδα. Για δασκάλους, κατασκόπους Βλάχων και Σλαβοµακεδόνων βλ. Νικόλαος Αρ. Μπαξεβάνος, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεµος, Η κατοχή και η Εθνική Αντίσταση όπως τα έζησα, Θεσσαλονίκη 1994, 374 και Μαλούκος, 43

21 την ελληνική γλώσσα στο σχολείο, αν το παρακολουθούσαν τακτικά, και κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής τους θητείας. Οι µεταβατικοί Βλάχοι µαθητές, που εξαρτιόταν από τον καιρό και τα ζώα, φοιτούσαν άτακτα: το Μάη του 38 στο θερινό σχολείο των Ναµάτων Σινιάτσικου σε σύνολο 140 µαθητών απουσίαζαν 54. Τριάντα εφτά από τους παρόντες ήταν Βλάχοι, «τελείως ασύδοτοι, ανυπότακτοι», εκ των οποίων αρκετοί δεν είχαν πάει στο χειµερινό Σχολείο. Ο θεσµός ίδρυσης νηπιαγωγείων στα «ξενόφωνα χωριά» δεν απέδωσε όσο είχε προλεχθεί ούτε και το νυχτερινό σχολείο, στο οποίο βιάζονταν να φοιτήσουν οι ενήλικες, είχε καλύτερη τύχη. Η γλώσσα της Εκκλησίας ήταν ακατανόητη κι, αν υπολογιστούν τα άγονα εκπαιδευτικά έτη της πολεµικής δεκαετίας 1912 ως 1922, η γλωσσική αφοµοίωση του πληθυσµού µετά από 30 χρόνια παρουσίας του ελληνικού Κράτους είχε ελάχιστα επιτευχθεί. 10 Το 1939 διενεργήθησαν µαζικές συλλήψεις υπόπτων 10 Για την εκπαίδευση στο αρβανίτικο χωριό Μπελκαµένη Φλώρινας βλ. Γιαγγιώργος, 80-4, ενώ για τις Πρέσπες Μαλούκος, 44. «Υδρόµυλος άνευ ύδατος» χαρακτηρίστηκε το σχολείο του σλαβοµακεδόνικου χωριού Ανθηρού σε έκθεση του Σχολικού Επιθεωρητή Βοϊου για το , Σιάτιστα , σ. 73-5, ΙΝΒΑ, Φ161. «Ουδεµία δίωξις» δεν έπρεπε να ενεργείται «κατά των οµιλούντων [την] κουτσοβλαχικήν», και την τουρκική βέβαια, σύµφωνα µε απόρρητες διαταγές της Γ Μ προς τους Νοµάρχες, αρ. πρωτ. 318/ , ΙΝΒΑ, Φ126 /Α, φραστική ασυλία που δεν αφορούσε στους Σλαβοµακεδόνες. Αριθµό µαθητών στα βλάχικα σχολεία των Γρεβενών παραθέτει Σταύρος Θεοδοσιάδης (Θαλασσινός), [Αναµνήσεις], ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000 [ανέκδοτο], 23. Για τα προβλήµατα στην εκπαίδευση των Σλαβοµακεδόνων βλ. Πυλάης, 85 και Παύλος Κούφης, Άλωνα Φλώρινας, αγώνες και θυσίες, Αθήνα 1990, 55-6

22 κατά του καθεστώτος: 162 άτοµα πιάστηκαν µόνο στην Πτολεµαϊδα. άσκαλοι, δηµόσιοι υπάλληλοι, πολίτες, αγρότες, µαθητές απειλήθηκαν µε άµεση φυλάκιση. Όσοι δεν απελύθησαν τότε ή λίγο αργότερα, υποχρεώθηκαν να κάνουν δήλωση για να αφεθούν. Ο επί θύραις πόλεµος δεν άφηνε περιθώρια για αβρότητες. Οι τελευταίες συλλήψεις αποσύνθεσαν το ΚΚΕ, το οποίο υπέφερε από εσωκοµµατικά προβλήµατα οφειλόµενα στις διαλυτικές ικανότητες του υφυπουργού ηµόσιας Ασφάλειας Έκθεση της γενικής κατάστασης του ν. Κοζάνης, Β τετράµηνο του 1939, Νοµαρχία Κοζάνης προς Υπ. Εσωτ., , Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας/Γενική ιοίκηση υτικής Μακεδονίας [στο εξής ΙΑΜ/Γ Μ], Θεσσαλονίκη, Φ 10/6, όπου αναφορά για τις υφιστάµενες προπαγάνδες. Για τις συλλήψεις στα Γρεβενά βλ. Χρήστος. Βήττος., Τα Γρεβενά στην Κατοχή και στο Αντάρτικο, ιστορική µελέτη δεκαετίας , Art of Text, Θεσσαλονίκη 2000, 111 και Οι Αντιστασιακοί της Εθνικής Αντίστασης του νοµού Γρεβενών, τ. Β, Τα Νέα, Γρεβενά 1997, 105. Επίσης Γιώργος. Ζιώγας, Αντίσταση, Εµφύλιος, Πολιτική προσφυγιά, Αθήνα 1999, και Ζαχαρίας ρόσος, Φαρδύκαµπος, Η υτική Μακεδονία στ άρµατα, Αθήνα 1984, 51. Η εφ. της Κοζάνης Μακεδονικόν Βήµα δηµοσιεύει πολλές δηλώσεις κοµµουνιστών, βλ. ενδεικτικά αρ. 576, 593 και 607 ( ). Ο δάσκαλος Αλέξανδρος Ιωακειµίδης από την Πτολεµαϊδα στο βιβλίο του Θυµήµατα της ζωής µου, Πτολεµαϊδα 1994, 158 αναφέρεται στην απόλυσή του το Ο υφυπουργός ηµ. Ασφ. Μανιαδάκης τύπωνε πλαστό Ριζοσπάστη και είχε ιδρύσει δική του Κεντρική Επιτροπή. Το ΚΚΕ είχε στα τέλη της δεκαετίας του 30 τρεις Κεντρικές Επιτροπές, Βασίλειος Τσουκαλίδης, γραµµατέας αχτίδας Εορδαίας, από Ποντοκώµη, (καλοκαίρι 1990)

23 Β. ΡΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙ ΡΑΣΗ α ) Το θερµό καλοκαίρι Κ ατά τον πόλεµο του 40 µερικοί στρατιώτες του Ελληνικού Στρατού λιποτάκτησαν. Με τη λήξη των εχθροπραξιών οι αυτόµολοι Βλάχοι και Σλαβοµακεδόνες επέστρεψαν. Για τους πρώτους δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία. Όσοι Σλαβοµακεδόνες γύρισαν είχαν δηλώσει Βούλγαροι. ηλώνοντας βουλγαρική εθνικότητα 27 στελέχη του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ απελευθερώθηκαν στα τέλη του Απρίλη 1941 από την Ακροναυπλία. Ανάµεσά τους ήταν δύο Βλάχοι, ο πολύγλωσσος δικηγόρος Ανδρέας Τζήµας ή Σαµαρινιώτης, κάτοικος Καστοριάς, κι ο Πέτρος Κέντρος από το Μοναστήρι που έµενε στη Φλώρινα, δυο Έλληνες από την Καβάλα και τη Θεσσαλονίκη κι ο Βούλγαρος Γκεόργκι Γκρηγκόροβ, σύνδεσµος προφανώς του ΚΚΒ µε το ΚΚΕ. Μαζί µε τους 27 βγήκε κι ο σαραντάρης Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι από το ενδροχώρι, κοµµουνιστής µε αγωνιστική πείρα στον Καναδά κι απόφοιτος της Κοµµατικής Σχολής (Κουτβ) Μόσχας, ο ζαχαροπλάστης Αλέκος Σιέµπης από τη Φλώρινα και ο αγρότης Κυριάκος Πυλάης από το Ξυνό Νερό Για τις αυτοµολίες Βλάχων βλ. Μπαξεβάνος, 374. έκα Σλαβοµακεδόνες στρατιώτες και δυο λοχίες αυτοµόλησαν στην Αλβανία από τη διµοιρία του Παύλου Κούφη της 1/33 µοίρας πυροβολικού, Παύλος Κούφης, αντάρτης ΣΕ από Άλωνα, ( ), Αθήνα.

24 Τους επόµενους µήνες δραπέτευσαν ή αφέθηκαν ελεύθεροι από τις φυλακές και την εξορία χίλιοι περίπου Κοµµουνιστές. Ανάµεσά τους ήταν ο Βλάχος Ευστράτιος Κέντρος ή Βαγγέλης ή Σλοµπόντας, καθοδηγητής κατόπιν του Αρχηγείου Πίνδου του ΕΛΑΣ, ο γουνεργάτης Θανάσης Ζιώγας (Σπύρος) από τη Γέρµα κι ο Ζήσης Καλιµάνης ή Τενεκετζής από το Καλοχώρι Καστοριάς. Οι απελευθερωθέντες, αφού πήραν επαφή µε το Μακεδονικό Γραφείο, επέστρεψαν στα παλιά τους πόστα µε νέες οδηγίες: να νοµιµοποιηθούν και να αναµείνουν αυστηρά εντολές από το ΜΓ που αναλάµβανε να ξεκαθαρίσει τη θολή εσωκοµµατική κατάσταση. 13 Κολιόπουλος, 34-5, όπου αριθµητική αναφορά για τους Σλαβοµακεδόνες αυτόµολους και όπου βιογραφικά του Τζήµα. ηλώσεις «αιχµαλωσίας» Ελλήνων στρατιωτών το στο ν. Κοζάνης την , υπάρχουν στο ΙΝΒΑ, Φ22. Για την απελευθέρωση από την Ακροναυπλία βλ. Στέλιος Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη, η ανυπότακτη πόλη, µαρτυρίες και έρευνα για τον αγώνα , Θεσσαλονίκη 1995, 38-41, και Καφταντζής, Μακεδονία, (1985) 42-3, όπως επίσης και Κυριάκος Πυλάης, στέλεχος ΚΚΕ από Ξυνό Νερό, ( ). Βιογραφικά του Τερπόφσκι παραθέτει ο Πυλάης, και το Ήρωες και Μάρτυρες, Παπακωνσταντίνου, Αθήνα χ.χ. (ανατύπωση από έκδοση της «Νέας Ελλάδας» στη Ρουµανία το 1952), 271. Νικόλαος Κέντρος, καθοδηγητής ΚΚΕ από Φλώρινα, (συνέντευξη στον µεταπτυχιακό Γιώργο Αντωνίου), (χ.χ.), Αθήνα, όπου µαρτυρείται ότι και ο Ζήσης Ζωγράφος από το Βογατσικό ήθελε να βγει µε τους 27 αλλά διαγράφτηκε επειδή τον κατάλαβαν ότι ήταν Έλληνας. Βιογραφικό του Σιέµπη παραθέτει ο Νεδέλκος Γεώργιος (Μακεδόνας), Αναµνήσεις απ την Εθνική Αντίσταση στη υτική Μακεδονία, Αριστείδου, Φλώρινα 2000, Για τον «Σπύρο» και τον Καλιµάνη βλ. Βασίλης Τσουκαλίδης, Μια ξεχασµένη Ιστορία, Αθήνα 1981, 26 και το Ενηµερωτικό ελτίο

25 Οι Κοµµουνιστές της Μακεδονίας, ασύλληπτοι κι απελευθερωθέντες, εξεγέρθηκαν πρώτοι εναντίον των κατακτητών αψηφώντας τις οδηγίες των ηγετών τους για «δουλειά στην πόλη» µόνο. Στελέχη σαν τον αδιόριστο δάσκαλο Απόστολο Τζανή (Κωστάκη) από τις Κάτω Κλεινές Φλώρινας, τον Τάσο Καρατζά, το Λάζο Τερπόφσκι, τον παλαιστή Συµεών ή Σίµο Κερασίδη ή Μήτσο Χρυσαφόπουλο από την Τούµπα Θεσσαλονίκης, γραµµατέα της ΟΚΝΕ Μακεδονίας, συγκρότησαν τέλη Μάη του 1941 µαζί µε φιλελεύθερους αξιωµατικούς την οργάνωση «Ελευθερία». Γενικός καθοδηγητής της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ υτικής Μακεδονίας ανέλαβε ο Τερπόφσκι. στη Φλώρινα στάλθηκε ο Σιέµπης. στην Καστοριά ο Ζιώγας. στο Αµύνταιο ο Πυλάης. στην Κοζάνη ο ιαµαντής Τσιστίνας ή Ντάλης ή Αλέκος από το Άργος Ορεστικό. στην Εορδαία ο Καυκάσιος Βασίλης Τσουκαλίδης από την Ποντοκώµη. στα Γρεβενά ο Καλιµάνης. Στην Πρέσπα ο Σλοµπόντας. Οι Σλαβοµακεδόνες είχαν την Πανελλήνιας Ένωσης Επαναπατρισθέντων Πολιτικών Προσφύγων, [στο εξής ελτίο] 61 (1991) 61, Αθήνα και Πυλάης, 235. Καφταντζής, Μακεδονία, 121 (1987) 9. Ιστορία της Αντίστασης , τ. Α, επιµ. Βάσος Γεωργίου, Αυλός, Αθήνα 1979, Στράτος Κέντρος (Βαγγέλης), «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης στη υτική Μακεδονία ( )», εκαετία, , 299. Γιώργης Κουτσοµάρκος, «Πώς, πού και πότε ιδρύθηκε η Εθνική Αντίσταση», Μάρκος Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, Γ, 323 7, Οι Γερµανοί απελευθέρωσαν αρκετούς κοµµουνιστές κρατούµενους το 1941, Νέα Ευρώπη, ( ) 2. Ήθελαν να αντιτεθούν στο καθεστώς Μεταξά, να προκαλέσουν ρήξεις στην κοινωνία ή να αποκοιµίσουν τη Σοβιετική Ένωση από την προσεχή τους επίθεση;

26 πλειοψηφία στην ΠΕ υτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ. 14 Όταν οι Γερµανοί προέλασαν µέσα από τα Γρεβενά τον Απρίλη του 41, οι προνοητικοί Βλάχοι καταστηµατάρχες ανάρτησαν γερµανικές, ιταλικές και ρουµανικές σηµαίες για να αποφύγουν τη λεηλασία. υο µήνες αργότερα οι επαρχίες Γρεβενών, Βοϊου, Καστοριάς και η λεκάνη των Πρεσπών πέρασαν στην ιταλική κατοχή και οι Βλάχοι έγιναν ή, καλύτερα, µε άνεση µπορούσαν να γίνουν ευνοούµενοι του νέου καθεστώτος. άσκαλοι των βλάχικων χωριών καθώς και µέλη κοινοτικών συµβουλίων διώχτηκαν. Σηµαντικοί διοικητικοί παράγοντες των Γρεβενών, όπως ο πρωτοδίκης, ο διοικητής της χωροφυλακής, ο διευθυντής του ηµόσιου Ταµείου πιθανόν βλάχικης καταγωγής- και ο πρώην πρόεδρος του ΑΚΕ Γρεβενών δικολάβος ηµήτριος Ευαγγελόπουλος ή Μπάτζιος από το ιάκο (Λιµπίνοβο) Γρεβενών πέρασαν ανοιχτά στους Ιταλούς, όπως λιγότερο φανερά έπραξαν και Βλάχοι των γειτονικών κωµοπόλεων. Όσοι διάλεξαν να συνεργαστούν µε το Στρατό Κατοχής απολάµβαναν δωρεάν τρόφιµα, ζωοτροφές, άδειες υλοτοµίας και τυροκοµίας, ελεύθερη εξάσκηση της µαύρης αγοράς, ελάττωση της φορολογίας. Ακόµα και σε αποδόσεις απαλλοτριωµένων γαιών σε πρώην ιδιοκτήτες προχώρησαν οι Ιταλοί. Μετά, συνεργάτες και στρατιώτες γύριζαν στην 14 Τσουκαλίδης, Ιστορία, 17. Γεωργιάδης, Θεσσαλονίκη, Πυλάης, 157. Κέντρος, Χρονικό, 300. Μαλούκος, 56. Σακαλής, 40. Σπύρος Κουζινόπουλος, «Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της κατοχής», εκδ. Β, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986, 9 κ.ε.. Σίµος Κερασίδης, Πέτρες και ρόδα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, όπου βιογραφικά της οικογένειας Κερασίδη

27 ύπαιθρο αναζητώντας όπλα και υποστηρικτές του «Πριγκηπάτου της Πίνδου». 15 Στην ιταλοφιλία των Βλάχων αντιτάχτηκαν στα Γρεβενά κρατικοί υπάλληλοι και πολιτικοί παράγοντες, όπως ο γιατρός Θεόδωρος Ευθυµιάδης από το Κηπουριό, γιος πρώην βουλευτή, πολιτευτής του Παλλαϊκού Μετώπου το 1936 και δηλωσίας της 4 ης Αυγούστου, και ο κτηµατίας ηµήτρης Τασιανόπουλος από τους Μαυραναίους Γρεβενών, παλαιό στέλεχος του ΑΚΕ. Προς το τέλος της Άνοιξης του 1941 συγκρότησαν την «Εθνική Απελευθερωτική» ή «Πατριωτική Οργάνωση» κι άρχισαν να µαζεύουν όπλα και να «τονώνουν το ηθικό». Η Πατριωτική Οργάνωση,όταν επιχείρησε να επεκταθεί, συνάντησε τις επιφυλάξεις των κοµµουνιστών της Θεσσαλίας ως προς το «ποιόν» της ηγεσίας της και των στελεχών της. Πώς ήταν δυνατόν το ΚΚΕ να δει θετικά αντιστασιακές κινήσεις παραγόντων της Ελληνικής Πολιτείας ή δηλωσιών, οι οποίοι 15 Στοιχεία για τους Βλάχους και τον Ευαγγελόπουλο δίνουν οι Αθανάσιος Ι. Χρυσοχόου, Η δράσις της ιταλορουµανικής προπαγάνδας, βιβλίον Γ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1951 και ιδιαίτερα οι σ. 42, 54-5, 113 και ο Ηλίας. Βλάχος, Φελλίον, Ιστορία, Αθήνα 1999, Επίσης ο Βασίλης Παπαστεργιόπουλος (Ολύµπιος), «Αναµνήσεις από τον ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση, [στο εξής ΕΑ] 42 (1984) 142 7, 142. Για τα οφέλη των συνεργαζοµένων µε τους Ιταλούς βλ. Γεώργιος Τσολάκογλου, Αποµνηµονεύµατα, Αθήναι 1959, και Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, η εµπειρία της Κατοχής, µετ. Κώστας Κουρεµένος, Αλεξάνδρεια 1994, 137. Αναφορές στους Βλάχους των Γρεβενών την ίδια περίοδο παραθέτουν οι Βήττος, 117-8, Θεοδοσιάδης, 26 και Θανάσης Βλάχος, «Το ηρωικό Κηπουριό», ΕΑ, 80 (1993) 63 7, 63 και ρόσος, 33, Κολιόπουλος, 44-52, όπου καταγραφή των Βλάχων παραγόντων στα Γρεβενά

28 είχαν έγγραφα απαρνηθεί τους χρόνιους αγώνες του Κόµµατος και που είχαν ίσως προδώσει άτοµα κι οργανώσεις; Αλλά και τα µέλη της Πατριωτικής δεν είχαν παρόµοιες αντιλήψεις µε τους Κοµµουνιστές του ΜΓ ως προς την Αντίσταση. επαναστατικές προκηρύξεις της Ελευθερίας που έφταναν ως τα Γρεβενά απορρίπτονταν ως «ύποπτες». Όταν ο Ζήσης Καλιµάνης ανέλαβε να «ξεκαθαρίσει» την Αχτίδα Γρεβενών, διαφώνησε µε τους δηλωσίες και παρά λίγο να ξεσπάσει ένοπλη σύγκρουση µεταξύ τους. Σύντοµα οι Ιταλοί έµαθαν τα τεκταινόµενα και δίωξαν ή συνέλαβαν διοικητικούς υπαλλήλους, αξιωµατούχους της Χωροφυλακής και παράγοντες των Γρεβενών, ενώ ο Ευθυµιάδης, ο Τασιανόπουλος και οι συν αυτοίς κατέφυγαν στα δάση των Χασίων, όπου συναντήθηκαν µε άλλους καταδιωκόµενους της περιοχής. Η Πατριωτική Οργάνωση είχε λήξει χωρίς να αρχίσει τη δράση της Για την «Πατριωτική» βλ. ρόσος, και Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, Το αντάρτικο, ΕΛΑΣ Ε ΕΣ ΕΚΚΑ (5/42), τ. Β, Καµαρινόπουλος, Αθήναι χ.χ., Επίσης Σόλων Ν. Γρηγοριάδης, Ιστορία της συγχρόνου Ελλάδος, , τ. Α, Καπόπουλος, Αθήνα χ.χ., 360 και Αντιστασιακοί, Γ, 112. Η εφ. Βόρειος Ελλάς, ( ) 1, δίνει πληροφορίες για τον Ευθυµιάδη. Στις διώξεις των Ιταλών αναφέρονται οι Βήττος, 119-2, 170-1, και Γεώργιος Κ. Καραγιάννης, Αποµνηµονεύµατα και αυτοβιογραφία Εθνικής Αντίστασης , Σέρβια 1992, 7-8 [πολυγραφηµένο]. Παπαστεργιόπουλος, 142. Τις επαφές της Πατριωτικής µε τη Θεσσαλία περιγράφει ο Χρήστος Βραχνιάρης, Τα χρόνια της λαϊκής εποποιίας, Πανόραµα, Αθήνα 1983, 37. Για τις διώξεις των Ιταλών στα Χάσια βλ. Ιγγλέζος Ι. Θανάσης, «Λίγα στοιχεία από τον αγώνα του λαού κατά τη διάρκεια της Κατοχής στα Χάσια», ΕΑ, 100Α (1998) 43 46, 43 και Νίκος Ι. Αραιοβηµατάς, Η

29 Όπου υπήρχε σλαβοµακεδόνικος πληθυσµός εγκαταστάθηκαν Βούλγαροι αξιωµατικοί σύνδεσµοι, που προπαγάνδιζαν υπέρ της Μεγάλης Βουλγαρίας, εγγράφοντας µέλη στη Βουλγαρική Λέσχη Θεσσαλονίκης. Σλαβοµακεδόνες πρώην φαλαγγάρχες της ΕΟΝ, κοινοτάρχες, πρώην εξόριστοι, αυτόµολοι του πολέµου και πολλοί άλλοι πέρασαν στο βουλγαρικό στρατόπεδο. Οι ποικίλες διευκολύνσεις, η ελευθερία οµιλίας της µητρικής τους γλώσσας, ο ανέξοδος προσπορισµός αγαθών από τη Βουλγαρική Λέσχη ήταν παράγοντες που δύσκολα µπορούσαν να αγνοηθούν µέσα στην ένδεια της Κατοχής. Ο κοινωνικός ιστός άρχιζε να αποσυντίθεται και χωρικοί πρόδιδαν χωρικούς ως κατόχους όπλων. 17 Οι ελληνικές αρχές επέστρεψαν λειψές στην περιοχή, καθώς αρκετοί δηµόσιοι υπάλληλοι απέφυγαν την αφιλόξενη αντίσταση στα Χάσια και η επιµελητεία του αντάρτη δυτικής Μακεδονίας (Ε.Τ.Α.), Λάρισα 1988, 10 κ.ε. και συνέντευξη µε τον ίδιο στις , όπου συλλήψεις από τους Ιταλούς στα Χάσια. Μια πληροφορία που δεν έχει διασταυρωθεί µιλά για δράση το καλοκαίρι του 41 µιας αγγλοελληνικής οργάνωσης µε ηγέτες τον Βρετανό ταγµατάρχη Τζακ Πρέστον, τον ταγµατάρχη Μιλτιάδη Πόρτη από τον Πεντάλοφο, τον Κύπριο επιλοχία Τηλέµαχο Παπαγεωργίου και Βλάχους οπλαρχηγούς στην περιοχή της Σαµαρίνας, εφ. Εθνική Αντίστασις, 11 ( ) 2, Θεσσαλονίκη 17 Πλούσιες πληροφορίες για τη βουλγαρική προπαγάνδα παραθέτει ο Αθανάσιος Ι. Χρυσοχόου, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, βιβλίον Β, τεύχη 1 και 2, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, Β 1: 34, 44, 59, 69, 72, Για τις Πρέσπες βλ. Μαλούκος, 47, 51 και Νεδέλκος, Αναµνήσεις, 56. Κούφης, Άλωνα, 61. ΙΝΒΑ, Φ154/Β/ /5 και Φ 54/Α/Ε/12/18, όπου αναφορές για καταδότες στο Ανθηρό Βοϊου. Πληροφορίες για τη βουλγαροφιλία στην Εορδαία παρέχει ο Παπακωνσταντίνου, Πόλη, 114, 132-5, 143-4, 177. Κολιόπουλος, 38-40

30 Μακεδονία, όπου πλανιόταν η φήµη ότι θα εκχωρηθεί στη Βουλγαρία. Με παρέµβαση του Μακεδόνα υπουργού οικονοµικών Γκοτζαµάνη διορίστηκαν στις υπηρεσίες πάνω από χίλιοι νέοι της περιοχής, για να αναπληρωθούν τα κενά έφεδροι αξιωµατικοί, 3000 πολίτες για υπηρεσία άνευ θητείας και αρκετοί υπαξιωµατικοί του στρατού καλούνταν προς κατάταξιν στη Χωροφυλακή,. Ταυτόχρονα στις Νοµαρχίες και τους ήµους ιδρύθηκαν «Στρατιωτικά Τµήµατα» µε έµµισθα µέλη, µόνιµους κι έφεδρους αξιωµατικούς, που ανέλαβαν διοικητικές υπηρεσίες: την καταγραφή συγκοµιδής και την επιστασία της συλλογής της, εράνους, τη βοήθεια σε δασαρχεία και προπαντός τη «διατήρησιν του εθνικού φρονήµατος». Το πρόβληµα της ανεργίας των αξιωµατικών είχε επωφελώς λυθεί. Με τη διατήρηση των παλιών προέδρων στα χωριά και των υψηλόβαθµων στελεχών στη διοίκηση του κράτους το καθεστώς Μεταξά συνέχιζε ανέπαφο Για τον υπουργό Γκοτζαµάνη και τους διορισµούς βλ. ΙΣ/ΓΕΣ, [CD ROM], History GES/AEA, [στο εξής GES/AEA ] 7/5/73 και εφ. Νέα Ευρώπη, (6.5.41) 1, (5.6.41) 2 και ( ) 2, όπου στην τελευταία αδιαφορία προς κατάταξη στη χωροφυλακή. Επίσης Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, Το Χρονικό της µεγάλης νύχτας, Εστία, Αθήνα 1999, και Καλύβας Χρίστος, «Μαρτυρίες από τη ζωή στο Τσοτύλι στη 10ετία του 40», εκαετία, , 81, όπου αναφορά για το διορισµό του λοχαγού Σάββα ως κοινοτάρχη Πενταλόφου. Ακόµα Μάρκος Τσιούκρας, Αντιστασιακά ενθυµήµατα, , Κοζάνη 1994, 74 [πολυγραφηµένο] και Τσουµής, 174. Για τους εράνους στο ν. Κοζάνης βλ. ΙΝΒΑ, Φ154/Α/Ε/12/18. Σε εντολή παρακρατήµατος από τη σοδειά του δηµάρχου Κοζάνης αναφέρεται έγγραφο του στρατηγού Καβράκου µε ηµεροµηνία , ΙΝΒΑ, Φ69. Τσολάκογλου, 175.

31 Οι καθοδηγητές του ΚΚΕ υπό τον µανδύα της «Ελευθερίας» περιέτρεχαν το καλοκαίρι του 41 την περιοχή προτρέποντας το λαό να µην πληρώνει φόρους και συνιστώντας ένοπλο ξεσηκωµό. Ένθερµοι αποδέκτες των εµπρηστικών συνθηµάτων αποδείχτηκαν οι πρόσφυγες της Εορδαίας που συµπαθούσαν το ΑΚΕ και το ΚΚΕ και είχαν δυσαρεστηθεί από τη βουλγαροφιλία των Σλαβοµακεδόνων. Ως αφετηρία της ένοπλης δράσης, προφανώς µε προτροπή του λοχαγού Κωνσταντίνου Βαλεργάκη που εκτελέστηκε αργότερα από τους Γερµανούς, ορίστηκε το χωριό Μεσόβουνο, το οποίο, εκτός από τη δηλωµένη επαναστατικότητα των Καυκασίων κατοίκων του και την παλαιά αντάρτικη πείρα αρκετών, είχε τρία στρατηγικά πλεονεκτήµατα: έδινε κάποια αίσθηση ασφάλειας όντας οπτικά αποµονωµένο από τη λεκάνη της Εορδαίας, περιτριγυρίζονταν από προσφυγικά χωριά που εκλαµβάνονταν ως ασπίδα προστασίας και οι κοντινοί πρόποδες του Βερµίου προσφέρονταν ως άµεσο καταφύγιο σε περίπτωση πίεσης. Όπλα και πυροµαχικά υπήρχαν άφθονα, αφηµένα άθικτα στο χωριό από τον υποχωρούντα Ελληνικό Στρατό. 19 Αθανάσιος Ι. Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί εν Μακεδονία, βιβλίον Ε, ΕΜΑΣ, Θεσσαλονίκη 1962, Χρυσοχόου, Β 1: 52, 58. Γεώργιος Πετρίδης, «Στοιχεία από το κίνηµα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεµαϊδας», ΕΑ, 75 (1992) Ιστορία της Αντίστασης, , τ. Α -ΣΤ, επιµ. Βάσος Γεωργίου, Αυλός, Αθήνα 1979, Α : , όπου περιγραφή των γεγονότων από το δάσκαλο Χατζητάσκο. Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, στέλεχος ΕΑΜ από Πτολεµαϊδα (πρόσφυγας από Αλί Σοφί Πόντου), Πυλάης, 158. Κέντρος, 300. Εφ. Η Νίκη, 25 ( ) 1, Κοζάνη

32 Εφεδρικές οµάδες Καυκασίων και Μικρασιατών από την Πτολεµαϊδα κινήθηκαν ασύνδετοι στο χαµηλό βουνό «Καλιάρκα Πλανίνα» και στα ριζά του Σινιάτσικου. Ενεργό µέρος πήραν και καλλιεργηµένοι Σλαβοµακεδόνες των Πύργων (Κατράνιτσα), προσφιλείς µάλλον της αυτονοµίας της Μακεδονίας ή σερβόφιλοι, όπως ο διωχθείς επί δικτατορίας Μεταξά Αλέκος Χατζητάσκος, δάσκαλος τότε στο Μεσόβουνο και καθοδηγητής της Αχτίδας Σερβίων το Οι ένοπλοι αφόπλισαν τους χωροφύλακες των Πύργων και επιχείρησαν να ανατινάξουν τις γραµµές του τρένου. εκτέλεσαν έναν κοινοτάρχη κι αιχµαλώτισαν ένα απόσπασµα χωροφυλακής. Αποκρούοντας ένα αναγνωριστικό τµήµα Γερµανών οι κάτοικοι του Μεσόβουνου µετοίκησαν στο Βέρµιο. Η κατάσταση είχε σκληρυνθεί. «Όταν, Βασίλη, δούµε τη φωτιά, να µη φοβόµαστε, να µπούµε µέσα στη φωτιά», φέρεται να απάντησε ο Τερπόφσκι στον καθοδηγητή της Εορδαίας, όταν ο τελευταίος ζήτησε οδηγίες επηρεασµένος από τις κινήσεις εκτόνωσης της κρίσης που είχαν αναλάβει παράγοντες της περιοχής και στελέχη του κρατικού µηχανισµού. Με τα πρώτα κρύα κι έπειτα από θερµές διαβεβαιώσεις αµνηστίας οι κάτοικοι επέστρεψαν στο Μεσόβουνο. Στις 23 Οκτώβρη 1941 οι Γερµανοί εκτέλεσαν 165 άνδρες κι έκαψαν τα σπίτια. Αµέσως ακολούθησαν ευρύτατες συλλήψεις. Όταν χάνονταν στρατιώτες ή όταν διακυβεύονταν η ασφάλεια του σιδηροδροµικού δικτύου οι Γερµανοί έδειχναν το σκυθρωπό τους πρόσωπο. Η καταστροφή ήταν επίσης ένα παράδειγµα για τους

33 επαναστάτες Κοµµουνιστές ότι ο ενθουσιασµός ήταν υποδεέστερος µπροστά στην καλή οργάνωση. 20 Καθώς το φθινόπωρο του 41 προχωρούσε τα προβλήµατα επιβίωσης των γυναικόπαιδων του Μεσόβουνου ήταν αµελητέα µπροστά στη νέα µαζική προσφυγιά: χιλιάδες Έλληνες διωγµένοι από την Ανατολική Μακεδονία και άποροι από τις µεγάλες πόλεις πληµµύρισαν τους κάµπους της υτικής Μακεδονίας µε προτίµηση την Εορδαία. Οι «νεοπρόσφυγες» κατέφυγαν ακόµα και στα ορεινά χωριά των Γρεβενών και της Κοζάνης για να αντιµετωπίσουν τον αβέβαιο χειµώνα. Ο αριθµός του κυµαίνονταν ίσως γύρω στα στόµατα. Ενδεικτικά, 20 Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, «Το ολοκαύτωµα του Μεσόβουνου», ΕΑ, 27 (1981) 45 6 και συνέντευξη µε τον ίδιο ό.π., όπου αναφέρεται ότι, όταν οι οπλισµένοι της Πτολεµαϊδας ανέβηκαν στο Βέρµιο, δήλωσαν στους Σαρακατσάνους που συνάντησαν ότι είναι «Ελληνικός Στρατός». Βαγγέλης Ν. Τάκης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωµα της Κατράνιτσας», ΕΑ, 42 (1984) Η Νίκη, ό.π.. Παπακωνσταντίνου, Χρονικό, 217, 233. Χρυσοχόου, Α : 22. Ο Χατζητάσκος µαζί µε έναν πρόσφυγα κατέφυγαν για να προφυλαχθούν στο Μοναστήρι, όπου πιάστηκαν από τους Βούλγαρους περ. Το Φανάρι, έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Ανατολικού [Εορδαίας] «Η Ανατολή», 15 (Απρίλιος 1993) 23 4, όπου αφήγηση Λογδανίδη Κυριάκου από Μεσόβουνο. Πετρίδης, ό.π.. Ιστορία της Αντίστασης, Α : Στοιχεία βιογραφίας του Χατζητάσκου βλ. ΙΑΜ, Γ Μ, Φ 12/1 και άρθρο του Παύλου Κούφη στο ελτίο 54, σ. 25. Χάγκεν Φλάισερ, Στέµµα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης , τ. Α, Παπαζήσης, Αθήνα, χ.χ.. Ευστράτιος Ν. ορδανάς, Η περιοχή της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης Μακεδονίας κάτω από τη γερµανική κατοχή, , (πρωτεύουσα µεταπτυχιακή εργασία στο τµήµα Ιστορίας του Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 1996, 88 9, 92 3, όπου η γερµανική άποψη για τα γεγονότα στο Μεσόβουνο

34 στο Καταφύγι Πιερίων είχαν καταφύγει 28 οικογένειες, ενώ στην Πτολεµαϊδα 105 οικογένειες και άλλοι 5000 πεινασµένοι κι άποροι από τις µεγάλες πόλεις. 21 β ) Ο ερχοµός του ΕΑΜ Την άνοιξη του 42 οι Ιταλοί επιχείρησαν γενικό αφοπλισµό µε πενιχρά αποτελέσµατα. Η φυσική ροπή του ανθρώπου της υπαίθρου για τα όπλα αλλά και η χρήση τους ως µοναδικό µετά τις χρυσές λίρες µέσο ανταλλαγής µε προϊόντα του κάµπου ήταν ανώτερα από το ιταλικό ξύλο και τις φυλακίσεις. Παράλληλα στρατιώτες έχοντας ως βοηθούς Βλάχους εγκαταστάθηκαν στα κεφαλοχώρια επιτάσσοντας σφάγια, µαλλιά και γάλατα, τα οποία πλήρωναν µε κατοχικές λιρέτες. Η ιταλική βία ανάγκασε σεσηµασµένους Κοµµουνιστές και ατίθασους κατοίκους να καταφύγουν στα βουνά.στις αρχές Απρίλη 1942 στα βουνά της Καστοριάς δηµιουργήθηκε ξαφνικά ένα αντάρτικο, όταν ένας χωροφύλακας, φοιτητής Νοµικής, απελευθέρωσε µια οµάδα φυλακισµένων. Οι Πόντιοι και Σλαβοµακεδόνες φυγάδες συγκρότησαν ένοπλο τµήµα µε την επίνευση προφανώς του Τερπόφσκι και τη συνδροµή κοµµουνιστών. Κάτω από 21 ΙΝΒΑ, Φ152/301/183, µε ηµεροµηνία όπου έγγραφο κοινότητας Πτολεµαϊδας προς Νοµάρχη Κοζάνης και ΙΝΒΑ, Φ152/301/258, σχετικά µε τους πρόσφυγες του Καταφυγίου. Επίσης στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο παράρτηµα Κοζάνης, [στο εξής ΓΑΚΚ] υπάρχει ο σχετικός Φ1339 για τους «νεοπρόσφυγες». Ο Νοµάρχης Κοζάνης επηρεασµένος από τα γεγονότα του Μεσόβουνου ρωτούσε στις τον κοινοτάρχη Κοµνηνών, που ήθελε να φιλοξενήσει 76 παιδιά των Αθηνών, αν οι κάτοικοι του χωριού έχουν «πραγµατικά Εθνικιστικά φρονήµατα», ΙΝΒΑ, Φ154/Α/Ε/12/24

35 δυσµενείς συνθήκες οι πρώιµοι αντάρτες χωρίστηκαν σε δυο οµάδες, η µια κατευθύνθηκε προς τα Κορέστια και η άλλη στα υψώµατα του Νεστορίου. Σε διάστηµα δύο µηνών διαλύθηκαν πέφτοντας προδιδόµενοι σε ενέδρες των Ιταλών, διότι δεν διέθεταν κάλυψη, επιµελητεία και δίκτυο πληροφοριών και ο σλαβοµακεδόνικος πληθυσµός δεν επιθυµούσε να εκτεθεί υπέρ αυτών. 22 Το καλοκαίρι του ιδίου έτους εµφανίστηκε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), που κατηχούσε µε τριαδικό σύστηµα τους «φίλους», όπως ονοµάζονταν τα µέλη του. Καθοδηγητές που τριγύριζαν ανελλιπώς ενέτασσαν «φίλους» και «φίλες» στο ΕΑΜ, το οποίο αγκάλιαζε άτοµα όλων των πεποιθήσεων κι όλων των ηλικιών.«ας αγωνιστούµε όλοι για το ψωµί µας και για τη λευτεριά µας» και «Έλληνες πατριώτες εν ονόµατι της πατρίδος ενωθήτε» ήταν δύο από τα κεντρικά κεντρίσµατα που απευθύνονταν στο συναίσθηµα και στις καθηµερινές απαιτήσεις του λαού. Υπήρχαν κι ανεπίσηµα συνθήµατα µερικές φορές περισσότερο καίρια, που εξαρτιόταν από την ευφράδεια ή την τολµηρότητα των κατηχητών, όπως 22 Για την ιταλική βία κατά την περίοδο του αφοπλισµού και την εγκατάσταση των Ιταλών στα χωριά βλ. Τσολάκογλου, και Μπαξεβάνος, 386, 389. Επίσης Μιλτιάδης Στρακαλής, 50 έτη ελευθερίας, ήµος Σιατίστης, Σιάτιστα 1962, 42, 47, 39 και ρόσος, Για το αντάρτικο της Καστοριάς βλ. Κολιόπουλος, 64-5, 83, 84 και Γιάννης Τριανταφυλλίδης, «Το ξεκίνηµα της Εθνικής Αντίστασης στον νοµό Καστοριάς», ΕΑ, 27 (1981) Επίσης Λευτέρης Κατσάκος, «Το ξεκίνηµα της Εθνικής Αντίστασης ( ) στους νοµούς Φλώρινας Καστοριάς» και Μάρκος Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, Γ : , 276. Ακόµα Ηλίας Ηλιάδης, «Η προσφορά της Κοροµηλιάς στο κίνηµα της Εθνικής Αντίστασης», ΕΑ, 41 (1984) 76-8