Transcript

1

2

3 Περιεχόμενα Πρόλογος... 7 Τι είναι η Ιστορία;... 9 Τι κάνει έναν ηγέτη μεγάλο; Πώς επηρεάζει η προσωπικότητα την πολιτική; Τι κάνει μια κυβέρνηση επιτυχημένη; Γιατί δημιουργούνται οι αυτοκρατορίες; Γιατί γίνονται επαναστάσεις; Γιατί καταρρέουν οι οικονομίες; Τι κάνει αποτελεσματική τη νομοθεσία; Τι προκαλεί τον εθνικισμό; Γιατί ξεσπούν πόλεμοι; Πώς κερδίζονται οι πόλεμοι; Πώς δημιουργούνται οι πολιτισμοί; Γιατί αναπτύσσονται τα θρησκευτικά κινήματα και η πνευματικότητα; Πώς ξεκινούν τα πνευματικά κινήματα; Πώς επηρεάζει η τεχνολογία την κοινωνική αλλαγή; Πώς συμβαίνουν οι «πολιτισμικές εκρήξεις»; Πώς επηρεάζει η ιδιωτική τη δημόσια ζωή; Πώς επηρεάζει το ανθρώπινο σώμα την πολιτισμική αλλαγή; Ποιος είναι ο αντίκτυπος της γεωγραφίας στα γεγονότα; Μπορεί να έχει τέλος η Ιστορία; Ευρετήριο...385

4

5 Πρόλογος Οι ιστορικοί θέτουν διαρκώς ερωτήματα, αλλά πολύ σπάνια προσπαθούν να απαντήσουν ευθέως τα πιο μεγάλα από αυτά (Τι είναι αυτό που καθορίζει ποιος θα κερδίσει έναν πόλεμο; Τι είναι αυτό που κάνει έναν ηγέτη μεγάλο; Πώς ξεκινούν τα πνευματικά κινήματα;), ιδίως όταν ο διαθέσιμος χώρος είναι μόλις μερικές σελίδες. Συνήθως περιορίζονται από την ανάγκη να παρουσιάσουν λεπτομερείς αποδείξεις, να τεκμηριώσουν τους ισχυρισμούς τους, να παραθέσουν τυχόν εξαιρέσεις και αντίθετες απόψεις, να μην ξεφύγουν από τα αυστηρά όρια του τομέα στον οποίο ειδικεύονται. Αυτό το βιβλίο τούς προσκαλεί να αφήσουν κατά μέρος αυτούς τους περιορισμούς και να τολμήσουν να τοποθετηθούν πάνω σε κάποια γενικά ιστορικά ζητήματα, που κατά καιρούς έχουν απασχολήσει πολλούς από εμάς. Για να απαντήσουν στα ερωτήματα αυτά, κάποιοι από τους συγγραφείς του βιβλίου συγκρίνουν διάφορες ιστορικές περιόδους του παρελθόντος και διάφορες ηπείρους άλλοι επικεντρώθηκαν σε έναν συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Στην αναζήτησή τους, τα όρια μεταξύ Ιστορίας, πολιτικής, φιλοσοφίας, κοινωνικών επιστημών, θεολογίας και άλλων επιστημών είναι συχνά πολύ αχνά. Ωστόσο, όλοι οι συγγραφείς κατέληξαν σε κάποια απάντηση. Πρόκειται όμως για μία μόνο απάντηση. Έτσι ζητήθηκε και από δημοσιογράφους να μας παρουσιάσουν συνοπτικά με ποιον τρόπο έχουν προσεγγιστεί στο παρελθόν τα ίδια ερωτήματα από ιστορικούς και στοχαστές, να επισημάνουν κάποιες από τις πιο επίμαχες πτυχές κάθε ερωτήματος και να αναφέρουν τυχόν νέες τάσεις της έρευνας. Ο σχολιασμός των δημοσιογράφων δίνει απλώς μια μικρή εικόνα των πολλών διαφορετικών κατευθύνσεων που έχει ακολουθήσει κατά καιρούς η

6 8 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας ιστορική έρευνα και των σημαντικότερων προσωπικοτήτων που ασχολήθηκαν με το εκάστοτε θέμα. Ευχαριστώ όλους τους δημοσιογράφους και τους ακαδημαϊκούς για το τολμηρό εγχείρημα απάντησης τόσο μεγάλων ερωτημάτων. Επίσης ευχαριστώ τους Mike North, Val Pearce και Sonia Allen, καθώς επίσης την Mandy Garner, υπεύθυνη ειδικών θεμάτων, τον Gerard Kelly, βοηθό αρχισυντάκτη, και τον John O Leary, αρχισυντάκτη, του περιοδικού Times Higher Education Supplement για την υποστήριξη και τον χρόνο τους. Επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ στους Will Sulkin, Jörg Hensgen και Chloe Johnson-Hill του εκδοτικού ομίλου Random House. Harriet Swain

7 Τι είναι η Ιστορία

8

9 Τι είναι η Ιστορία; Richard J. Evans Καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ Η απάντηση στο ερώτημα «Τι είναι η Ιστορία;» φαίνεται αρκετά προφανής: Η Ιστορία είναι η μελέτη του παρελθόντος. Φυσικά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Υ- πάρχουν κάποιοι τρόποι μελέτης του παρελθόντος που δεν μπορούν να θεωρηθούν ιστορικοί. Κατ αρχάς, Ιστορία είναι η μελέτη του παρελθόντος με σκοπό να ανακαλύψουμε την αλήθεια για το παρελθόν αυτό. Σε αντίθεση με τους λογοτέχνες ή τους σκηνοθέτες, οι ιστορικοί δεν επινοούν γεγονότα που δεν συνέβησαν ή χαρακτήρες που δεν υπήρξαν. Όταν οι θεατρικοί συγγραφείς και οι σεναριογράφοι έχουν στα χέρια τους ένα θέμα που βασίζεται στο παρελθόν, όπως συχνά συμβαίνει, μπορούν να τροποποιήσουν την πρώτη ύλη που διαθέτουν για να κάνουν το αποτέλεσμα πιο ενδιαφέρον και συναρπαστικό. Μπορούν να επινοήσουν διαλόγους, να προσθέσουν λέξεις που δεν υπάρχουν στα ιστορικά κείμενα, και γενικά να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους χωρίς να περιορίζονται από τις ιστορικές αποδείξεις. Οι ιστορικοί δεν έχουν αυτήν την πολυτέλεια. Ασχολούνται με πραγματικά γεγονότα, όχι με μυθοπλασίες. Αυτή η διάκριση έχει υιοθετηθεί από όλους τους ιστορικούς από τότε που την πρωτοδιατύπωσε ο Θουκυδίδης στην

10 12 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας πρώτη σοβαρή ιστοριογραφία που γνωρίζουμε, την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο Θουκυδίδης απέρριπτε τους ρομαντικούς μύθους που ανέφεραν οι ποιητές και εξέταζε τα τεκμήρια, όπως πληροφορούσε τους αναγνώστες του, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια. Ωστόσο, όπως παραπονιέται στη συνέχεια (παράπονο που έχουν εκφράσει και πολλοί άλλοι ιστορικοί από τότε) κάθε άλλο παρά εύκολη είναι η ανακάλυψη της αλήθειας: «Κάθε αυτόπτης μάρτυρας παρουσιάζει με διαφορετικό τρόπο τα ίδια γεγονότα, είτε επειδή είναι φιλικά προσκείμενος στη μία ή την άλλη πλευρά είτε γιατί τον ξεγελά η μνήμη του». Στις δυόμισι χιλιάδες χρόνια που έχουν περάσει από τότε που έγραψε ο Θουκυδίδης το σημαντικό έργο του, οι ιστορικοί έχουν δημιουργήσει ένα ολόκληρο οπλοστάσιο εξελιγμένων μεθόδων για να ελέγχουν τα στοιχεία που έχουν στη διάθεσή τους και για να αντιμετωπίζουν τα κενά ή τη μεροληψία των πηγών τους. Ωστόσο, ποτέ δεν μπορούν να έχουν μια απόλυτα ολοκληρωμένη ή τέλεια γνώση της αλήθειας. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να διατυπώνουν υποθέσεις άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο κι άλλοτε καθόλου ανατρεπτικές για κάποιες πτυχές του παρελθόντος: πρόκειται για τις πτυχές εκείνες στις οποίες έχουμε κάποια πρόσβαση μέσα από ευρήματα διαφόρων ειδών που έφτασαν σε εμάς. Επίσης, η Ιστορία περιλαμβάνει πάντα μια επιλογή των όσων μπορούμε να γνωρίσουμε για το παρελθόν, γιατί πέρα από την αναζήτηση της αλήθειας έχει μια δεύτερη σημαντική ιδιότητα: δεν στοχεύει απλώς στην αναπαράσταση και την παρουσίαση του παρελθόντος, αλλά στην κατανόηση και την ερμηνεία του. Αυτή η ιδιότητα είναι που διαφοροποιεί την Ι- στορία από τα χρονικά, που αφηγούνται τι συνέβη στο παρελθόν καταγράφοντας τα γεγονότα όπως συνέβησαν, αλλά χω-

11 Τι είναι η Ιστορία; 13 ρίς κάποια προσπάθεια εντοπισμού συσχετισμών μεταξύ τους ή ερμηνείας των αιτιών τους. Η κεντρική σημασία που κατέχουν η εξήγηση και η ερμηνεία στην Ιστορία καθιστούν την ιστορική προσέγγιση του παρελθόντος διαφορετική από την αντίστοιχη θρησκευτική, ηθική ή νομική. Οι θρησκείες προσπαθούν να «νομιμοποιήσουν» την ύπαρξή τους μέσω ιερών κειμένων που φτάνουν στα χέρια μας από το μακρινό παρελθόν μέσω προφητών και των μαθητών τους. Για να εξετάσουμε αυτά τα κείμενα ιστορικά, ωστόσο, πρέπει να αφήσουμε κατά μέρος την ιερότητά τους και να τα προσεγγίσουμε όπως θα προσεγγίζαμε και οποιαδήποτε άλλη ιστορική πηγή, μια διαδικασία που επιχείρησε δυναμικά ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του Διαφωτισμού, ο Edward Gibbon, στο έργο του Ιστορία της παρακμής και πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η ηθική και νομική προσέγγιση του παρελθόντος επικεντρώνεται στην εξακρίβωση της ενοχής ή της αθωότητας και στην απόδοση ευθυνών για πράξεις που θεωρούνται ενάρετες ή ανήθικες, νόμιμες ή παράνομες. Αυτή η προσέγγιση του παρελθόντος δεν είναι ιστορική. Τώρα τελευταία συνηθίζεται η χρήση όρων της ηθικής ή νομικών όρων για τον χαρακτηρισμό προσώπων που σχετίζονται με ιστορικές συγκυρίες όπως το Τρίτο Ράιχ, το δουλεμπόριο και η αποικιοκρατία: «αυτουργοί», «θύματα», «αμέτοχοι παρατηρητές» ή «συνεργοί» και ούτω καθεξής, με την επακόλουθη απόδοση επαίνων ή κατηγοριών. Αυτή η τακτική είναι εντελώς ξένη προς την αποστολή της Ι- στορίας, που είναι κυρίως να εξηγήσει γιατί τα διάφορα πρόσωπα έπραξαν όπως έπραξαν, να εντοπίσει αιτίες, αποτελέσματα και συσχετισμούς, και όχι να εκδώσει αλαζονικές ετυμηγορίες για σύνθετα ηθικά ζητήματα στηριζόμενη στην πολυτέλεια της γνώσης των όσων ακολούθησαν.

12 14 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας Βέβαια οι ιστορικοί μπορούν, και πολλές φορές επιβάλλεται, να προσκομίζουν στοιχεία και αποδείξεις ή να περιγράφουν το ιστορικό πλαίσιο μιας κατάστασης για να βοηθήσουν το έργο οργανισμών όπως είναι οι επιτροπές εγκλημάτων πολέμου ή οι επιτροπές διεκδίκησης αποζημιώσεων για επίσημα αναγνωρισμένες ιστορικές αδικίες επίσης, άλλη μια σημαντική πτυχή της δουλειάς του ιστορικού θεωρείται η δημοσίευση ανέκδοτου υλικού σε επιστημονικά έντυπα. Ωστόσο, αυτή η πτυχή του επαγγέλματος, παρότι απαραίτητη, δεν είναι η κύρια αποστολή του ιστορικού. Η κύρια αποστολή του είναι να εξηγήσει είναι αποστολή άλλων να κρίνουν. Αυτό, μεταξύ άλλων, σημαίνει πως οι ιστορικοί πρέπει να προσπαθούν να κατανοήσουν το παρελθόν από όσο το δυνατόν περισσότερες οπτικές γωνίες, και όχι να το βλέπουν με τα μάτια ενός συγκεκριμένου ατόμου ή ομάδας ατόμων της εκάστοτε εποχής ακόμα πιο σημαντικό για τον ιστορικό είναι να μη μελετάει το παρελθόν με γνώμονα τις ανησυχίες της δικής του εποχής. Η ιστορία που γράφεται αποκλειστικά για να εκπληρώσει έναν μεταγενέστερο σκοπό για να τονώσει, παραδείγματος χάριν, την εθνική υπερηφάνεια ή για να αποδείξει ότι ένα συγκεκριμένο έθνος ή κράτος έχει υποστεί καταπίεση ανά τους αιώνες από κάποιο άλλο είναι εξαιρετικά πιθανό να μετατραπεί σε προπαγάνδα, εκτός κι αν τοποθετείται σε σωστή προοπτική δηλαδή, εκτός κι αν ο ιστορικός είναι πρόθυμος να υποκλιθεί στις αποδείξεις ακόμα και όταν δεν συμβαδίζουν με τον σκοπό του. Ωστόσο, την ίδια στιγμή η Ιστορία αναπόφευκτα οδηγεί και στη διατύπωση υποθέσεων που στηρίζονται σε σύγχρονες του μελετητή θεωρίες και στην επαλήθευσή τους (ή μη) μέσα από μια προσεκτική μελέτη των αποδείξεων. Η οπτική με την οποία γίνεται αντιληπτό το παρελθόν αλλάζει, όχι μόνο καθώς

13 Τι είναι η Ιστορία; 15 απομακρυνόμαστε χρονικά από αυτό, αλλά και καθώς αλλάζουν οι ιδέες και τα ενδιαφέροντα των ίδιων των ιστορικών, όπως επίσης και οι αντιλήψεις, οι μέθοδοι και οι προβληματισμοί του πνευματικού κόσμου και της κοινωνίας μέσα στην οποία ζουν οι ιστορικοί. Αυτός είναι ένας σημαντικός λόγος που, με τα χρόνια, το φάσμα ενδιαφερόντων της Ιστορίας είχε μια σταθερή τάση να διευρύνεται. Η εποχή που η Ιστορία ενδιαφερόταν αποκλειστικά ή κυρίως για βασιλείς και μάχες, την πολιτική και τη διπλωματία, τους «μεγάλους άνδρες» και τους «μεγάλους πολέμους», έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Στον εικοστό πρώτο αιώνα τα πάντα μπορεί να αποτελέσουν πρώτη ύλη για τον μύλο του ιστορικού. Τα μεγάλα ερωτήματα συμπεριλαμβάνουν την ιστορία της ιδιωτικής και όχι μόνο της δημόσιας ζωής, τις ιδέες και τις α- ντιλήψεις, τις προσωπικές συμπεριφορές, αλλά και ευρύτερα θέματα, όπως το περιβάλλον, τη γεωγραφία και τη φύση. Και τα ερωτήματα αυτά μπορούν να τεθούν για οποιοδήποτε μέρος του κόσμου και για κάθε ιστορική περίοδο του παρελθόντος. Υπό μία μόνο προϋπόθεση: η έρευνα των παραπάνω α- ποτελεί Ιστορία μόνο αν ο στόχος της είναι να απαντηθεί κάποιο μεγάλο ερώτημα. Η Ιστορία δεν είναι, και δεν ήταν ποτέ, η απλή συσσώρευση γεγονότων και γνώσης: κάτι τέτοιο παραπέμπει περισσότερο στη δουλειά του αρχαιοδίφη. Βέβαια, οι ιστορικοί ανέκαθεν διαφωνούσαν μεταξύ τους για όλα σχεδόν τα παραπάνω θέματα, όπως και για τις περισσότερες από τις απαντήσεις που έχουν κατά καιρούς προταθεί για τα μεγάλα ερωτήματα του παρελθόντος. Η διαφωνία είναι ένας ανεκτίμητος τρόπος ανάπτυξης της ιστορικής γνώσης καθώς αμβλύνει τις τραβηγμένες ή ακραίες ερμηνείες, και ο διάλογος με επιχειρήματα στέλνει τις ατεκμηρίωτες προτάσεις στο καλάθι των αμφίβολων υποθέσεων. Μάλιστα, η κυρίαρχη

14 16 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας θέση της διαφωνίας μεταξύ των ιστορικών είναι ένας από τους λόγους που οι πολιτικοί δεν έχουν ποτέ δίκιο όταν ισχυρίζονται ότι η «Ιστορία» θα τους αθωώσει, θα τους κρίνει ή θα τους δικαιώσει. Κατά πάσα πιθανότητα, οι ιστορικοί δεν θα συμφωνήσουν ποτέ για τα θέματα που θίγουν οι πολιτικοί η- γέτες, είτε πρόκειται για την Κουβανική Επανάσταση είτε για τον δεύτερο Πόλεμο του Κόλπου. Ο ιστορικός, στο πλαίσιο της επιστημονικής του κατάρτισης, μαθαίνει να αναπτύσσει έναν υγιή σκεπτικισμό με τον ο- ποίο «ξεφουσκώνει» τους ισχυρισμούς των πολιτικών και των δημοσίων προσώπων. Αυτή η κατάρτιση βοηθάει ή τουλάχιστον θα έπρεπε να βοηθάει όποιον τη διαθέτει να μπορεί να αντιληφθεί το ψεύτικο, όταν το αντικρίζει, και να απαιτεί ξεκάθαρες αποδείξεις για μια δήλωση προτού την αποδεχθεί. Η κατάρτιση του ιστορικού είναι απαραίτητη για μια σειρά από επαγγέλματα που σχετίζονται με την εθνική κληρονομιά και είναι ιδιαίτερα πολύτιμη στους ευρύτερους τομείς του πολιτισμού, του τουρισμού και των τεχνών, που είναι υπεύθυνοι σήμερα για πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του εθνικού εισοδήματος και των εξαγωγών από ό,τι η παραδοσιακή βιομηχανία. Τα ι- στορικά βιβλία, οι τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές, τα άρθρα σε περιοδικά και άλλα πολιτισμικά προϊόντα δεν ήταν ποτέ πιο δημοφιλή. Η Ιστορία με αυτήν την ευρύτερη έννοια είναι μια σημαντική πηγή εθνικών εσόδων. Αλλά η πιο σημαντική πτυχή της Ιστορίας, που τη δικαιώνει, σχετίζεται με τα λιγότερο απτά αποτελέσματά της. Η Ιστορία μάς φέρνει σε επαφή με άλλες κοινωνίες, άλλες αντιλήψεις και άλλες εποχές, και κατ επέκταση μας καθιστά πιο ανεκτικούς στη διαφορετικότητα που υπάρχει στον κόσμο. Επίσης, μπορεί να μας καλλιεργήσει μια δημοκρατική συνείδηση για να χτίσουμε έναν καλύτερο κόσμο στο μέλλον.

15 Τι είναι η Ιστορία; 17 Περαιτέρω ανάγνωση David Cannadine (επιμ.): What is History Now? (Palgrave Macmillan, 2001) E.H. Carr: Τι είναι Ιστορία; (Γνώση, 1999) R. Elton: The Practice of History (Sydney, η έκδοση, με επίλογο του Richard J. Evans, Blackwell, 2001) Richard J. Evans: Για την υπεράσπιση της Ιστορίας (Σαββάλας, 2007) Richard J. Evans: Telling Lies about Hitler (Verso, 2002)

16 18 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας Σχολιασμός: Harriet Swain Υπεύθυνη ειδικών θεμάτων στο περιοδικό Times Higher Education Supplement Το ερώτημα διατυπώθηκε από τον E.H. Carr, ο οποίος μάλιστα το χρησιμοποίησε και ως τίτλο της πολύ γνωστής συλλογής διαλέξεών του Τι είναι Ιστορία;, που εκδόθηκε για πρώτη φορά το Σε καμία περίπτωση βέβαια δεν ήταν ο πρώτος που το έθεσε. Οι ιστορικοί προβληματίζονταν για την αποστολή τους ήδη από τον πέμπτο αιώνα προ Χριστού, όταν ο Ηρόδοτος ανέφερε στην αρχή του έργου του ότι έγραφε την Ιστορία του για να μη λησμονηθούν τα έργα των Ελλήνων και των βαρβάρων «και κυρίως η αιτία και όλα τα άλλα για τα οποία πολέμησαν μεταξύ τους». Και μολονότι λίγοι από τους μεταγενέστερους ιστορικούς ένιωσαν την ανάγκη να το δηλώσουν ρητά, η εντύπωση ότι η Ιστορία αφορά την καταγραφή σημαντικών γεγονότων κυρίως αυτών που σχετίζονται με πολέμους και την εξεύρεση των αιτιών τους διατηρήθηκε, παρότι δεν ήταν η μόνη προσέγγιση. Από την εποχή του Ηροδότου, οι ιστορικοί έχουν προτείνει και διάφορους άλλους ορισμούς της Ιστορίας από ορισμούς που θεωρούν ότι Ιστορία είναι αυτό που πραγματικά συνέβη στο παρελθόν έως και την τηλεοπτική αναπαράσταση της ζωής βασιλικών οικογενειών. Η μελέτη της μελέτης της Ιστορίας, ωστόσο, είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο, σχετικά σπάνιο και αρκετές φορές πηγή έντονων διαφωνιών. Δεν θα ήταν καλύτερο να προσπαθούν οι ιστορικοί να εξηγήσουν το παρελθόν αντί να αναζητούν εναγωνίως τους λόγους για τους οποίους το κάνουν; Και, αν αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στην ανάλυση της Ιστορίας παρά

17 Τι είναι η Ιστορία; 19 στη συγγραφή της, πώς μπορούν να παριστάνουν τελικά τους ειδικούς στο ερώτημα «τι είναι η Ιστορία;»; Για πολλούς από τους πρώτους ιστορικούς τα πράγματα ήταν πιο απλά. Η Ιστορία είχε να κάνει πέρα από κάθε αμφιβολία με τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Τα ιουδαϊκά ιερά κείμενα προσέτρεχαν διαρκώς στο παρελθόν για να διακρίνουν το χέρι του Θεού σε συγκεκριμένα γεγονότα, και τα πρώτα χριστιανικά κείμενα έκαναν το ίδιο. Πιο γνωστός ίσως για την «ιερή ιστορία» του είναι ο συγγραφέας και φιλόσοφος του τετάρτου αιώνα μ.χ., Άγιος Αυγουστίνος, του οποίου η Πολιτεία του Θεού σκιαγραφεί την Ιστορία ως την εκδήλωση του θελήματος του Θεού προσέγγιση που επηρέασε τη δυτική ι- στοριογραφία για αιώνες. Η θρησκεία ενέπνευσε και τους πρώτους ιστορικούς του Ισλάμ, που ήθελαν να αποτυπώσουν με λεπτομέρειες τη ζωή του Προφήτη μάλιστα δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στην εξακρίβωση της αυθεντικότητας των ιστορικών πηγών. Αυτό ήταν και ένα από τα μελήματα του λόγιου του Ισλάμ Ιμπν Χαλντούν (Ibn Khaldun), που έζησε τον δέκατο τέταρτο αιώνα, ο οποίος επηρέασε τη μετέπειτα μελέτη της Ιστορίας τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Στον πρώτο τόμο της παγκόσμιας ιστορίας του, Μουκαντιμάχ, ο Ιμπν Χαλντούν ήταν από τους πρώτους που μελέτησαν τις ψυχολογικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές δυνάμεις που κινούν την Ιστορία, ενώ ήταν επίσης από τους πρώτους υπέρμαχους της σύγκρισης του παρελθόντος και του παρόντος για την κατανόηση της κοινωνίας. Μερικές φορές πραγματοποιούνται συσχετισμοί της πολιτικής φιλοσοφίας του Μακιαβέλι (Niccolò Machiavelli, ) με το έργο του Χαλντούν, και το ενδιαφέρον για τη μελέτη αρχαίων κειμένων και την εξακρίβωση της αυθεντικότη-

18 20 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας τάς τους ήταν σημαντικό κομμάτι της ιστορικής μελέτης στην αναγεννησιακή Δύση ωστόσο, για τους αναγεννησιακούς ι- στορικούς, όπως ο Μακιαβέλι, η κλασική αρχαιότητα ήταν που διαμόρφωσε καταλυτικά τον τρόπο που έβλεπαν την Ιστορία. Ο Μακιαβέλι υιοθέτησε την αντίληψη των κλασικών ότι η Ι- στορία έπρεπε να παρέχει ηθική καθοδήγηση και να υιοθετεί ένα πειστικό ρητορικό ύφος για να το επιτύχει. Η ιδέα της ηθικοπλαστικής αποστολής της Ιστορίας διατηρήθηκε κατά τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, μολονότι ο Θεός, ως κινητήρια δύναμη πίσω από τις ανθρώπινες πράξεις, εκθρονίστηκε σε γενικές γραμμές από τον Ορθό Λόγο. Επίσης άρχισε να δίνεται έμφαση στη γνώση που προερχόταν από την παρατήρηση του φυσικού κόσμου, και όχι σε απριόρι θεωρίες μια προσέγγιση που αναπτύχθηκε από τον Μπέικον (Francis Bacon, ) και αποτέλεσε τη βάση του Εμπειρισμού που κυριάρχησε στη μελέτη της Ιστορίας για δύο αιώνες. Αυτή η «επιστημονική» αντίληψη της Ιστορίας είναι στενά συνυφασμένη με τον Γάλλο φιλόσοφο του δεκάτου ενάτου αιώνα Ο- γκίστ Κοντ (Auguste Comte), που προσπάθησε να διατυπώσει τους καθολικούς κανόνες που διέπουν την κοινωνία και την Ιστορία. Αποκαλούσε τη φιλοσοφία του «θετικισμό» για να τονίσει τη σχέση της με τον «πραγματικό» κόσμο. Ο ιστορικός που έχει ταυτίσει το όνομά του με την αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας στην Ιστορία είναι ο Ράνκε (Leopold von Ranke, ), χάρη στην πρόθεσή του να γράψει την Ιστορία wie es eigentlich gewesen όπως πραγματικά συνέβη. Οι διαφωνίες για τον βαθμό που κάτι τέτοιο είναι δυνατό δεν έχουν πάψει από τότε. Μάλιστα, ακόμη και στην εποχή του Ράνκε το θέμα ήταν ανοιχτό, με Βρετανούς ιστορικούς όπως οι Thomas Babington Macaulay ( ) και Thomas Carlyle ( ) να τονίζουν τις πιο θεωρητικές

19 Τι είναι η Ιστορία; 21 πτυχές του επαγγέλματός τους για τον Macaulay τα γεγονότα δεν ήταν παρά τα απορρίμματα της Ιστορίας. Ωστόσο, ο Ιταλός στοχαστής Κρότσε (Benedetto Croce, ) πρέπει να ήταν αυτός που έθεσε συνειδητά το θέμα, αναφέροντας ότι η Ιστορία είναι πάντα «σύγχρονη ιστορία», δηλαδή προσεγγίζεται πάντα μέσα από το πρίσμα του παρόντος. Και η διαφωνία συνεχίστηκε. Στις αρχές του εικοστού αιώνα ο J.B. Bury ανέφερε στην πρώτη ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ πως «η Ιστορία είναι επιστήμη, τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο», ενώ ο R.G. Collingwood απηχούσε τον Κρότσε όταν στο έργο του The Idea of History [Περί Ιστορίας], που δημοσιεύτηκε το 1945, ανέφερε πως: «Η Ιστορία είναι η αναπαράσταση, στο μυαλό του ιστορικού, της σκέψης των προσώπων των οποίων την ιστορία μελετά». Με μια σχετικιστική προσέγγιση, στο Τι είναι Ιστορία; (1961), ο Carr επιμένει πως «τα ι- στορικά γεγονότα ποτέ δεν φτάνουν σε εμάς αυτούσια καθώς δεν υπήρξαν ποτέ και δεν μπορούν να υπάρξουν σε αυτήν τη μορφή: πάντα διαθλώνται μέσα από το μυαλό του καταγραφέα τους». Ωστόσο το 1967, ένας άλλος ακαδημαϊκός του Κέιμπριτζ, ο G.R. Elton, υποστήριξε στο έργο του The Practice of History [Η Ιστορία στην πράξη] την αυτονομία της Ιστορίας και τη σημασία του επαγγελματία ιστορικού «αυτοί που είναι σκυμμένοι πάνω στα σύνορα της γνώσης με έναν μεγεθυντικό φακό». Στο μεταξύ, στη Γαλλία, οι Μισέλ Φουκό (Michel Foucault), Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes) και Ζακ Ντεριντά (Jacques Derrida) καλλιεργούσαν το έδαφος της μετανεωτερικότητας, θέτοντας ερωτήματα για τη σχέση της αλήθειας και των συστημάτων εξουσίας που τη διαμορφώνουν και για τη σημασία του κειμένου. Στην Αμερική της δεκαετίας του 70, ο Hayden White περιέγραφε τις ιστορικές αφηγήσεις ως «λεκτικές μυ-

20 22 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας θοπλασίες, το περιεχόμενο των οποίων έχει τόσο επινοηθεί όσο και βρεθεί στην πραγματικότητα». Τα παραπάνω απασχόλησαν τη Βρετανία κατά τις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν όταν ο Alun Munslow ξεκίνησε την έκδοση του επιστημονικού περιοδικού Rethinking History [Επαναθεώρηση της Ιστορίας] και ο Keith Jenkins, σε ένα βιβλίο με τον ίδιο τίτλο, υποστήριξε ότι «η Ιστορία είναι στο μεγαλύτερο μέρος της αυτό που κατασκευάζουν οι ιστορικοί», «ένα φευγαλέο, προβληματικό αφήγημα». Η διαφωνία συνεχίστηκε με το βιβλίο Για την υπεράσπιση της Ιστορίας, του καθηγητή Richard J. Evans (συγγραφέα του πρώτου κεφαλαίου του παρόντος βιβλίου). Ο Evans κράτησε μια ιδιαίτερα κριτική στάση απέναντι στον Jenkins και συμπέρανε τα εξής: «Πράγματι συνέβη και πράγματι μπορούμε, αν είμαστε πολύ επιμελείς, προσεκτικοί και ασκούμε διαρκή αυτοκριτική, να μάθουμε πώς συνέβη και να οδηγηθούμε σε κάποια βάσιμα, μολονότι ποτέ οριστικά, συμπεράσματα για το τι σήμαινε». Αυτά για το πώς πρέπει να μελετάται η Ιστορία. Για πολύ καιρό το τι πρέπει να μελετάται είχε παραμείνει σχετικά σταθερό, με εξαίρεση κάποιους μεμονωμένους στοχαστές, όπως ο Χαλντούν, και αργότερα, τον δέκατο όγδοο αιώνα, ο Βολτέρος. Εφόσον η Ιστορία έπρεπε να παρέχει μια ηθική ή θρησκευτική καθοδήγηση και να προσφέρει παραδείγματα προς μίμηση, τότε χωρίς αμφιβολία θα έπρεπε να στραφεί στα μεγάλα γεγονότα και τους μεγάλους άνδρες που συμμετείχαν σε αυτά. «Οι πόλεμοι και η διαχείριση των δημοσίων υποθέσεων είναι το βασικό αντικείμενο της Ιστορίας» έγραφε ο Edward Gibbon στην εισαγωγή του έργου του Ιστορία της παρακμής και πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ( ). Ο Ράνκε αναζητούσε τα αντικειμενικά γεγονότα του μόνο στην πολιτική και τη διπλωματία.

21 Τι είναι η Ιστορία; 23 Με τον Μαρξ (Karl Marx, ) μετατοπίστηκε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Στο Κομουνιστικό Μανιφέστο ανέφερε: «Η ιστορία όλων των κοινωνιών μέχρι σήμερα είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Σύμφωνα με τον τρόπο που προσέγγιζε την Ιστορία, γνωστό και ως «ιστορικό υλισμό», η κινητήρια δύναμη της ιστορικής εξέλιξης ήταν η ικανοποίηση των υλικών αναγκών και οι οικονομικές σχέσεις βρίσκονταν κατά συνέπεια στον πυρήνα της Ιστορίας. Αυτό συνέβαλε στην αλλαγή των προσώπων και των γεγονότων που θεωρούνταν κατάλληλα θέματα της ιστορικής μελέτης. Στο πλαίσιο αυτής της λογικής, οι καθημερινοί άνθρωποι διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην κοινωνική εξέλιξη και άρα ήταν άξιοι προσοχής. Ο Μαρξ άσκησε ιδιαίτερη επίδραση στους ιστορικούς της Σχολής των Ανάλ, που συγκροτήθηκε μέσω του ομώνυμου περιοδικού, Annales, το οποίο ίδρυσαν το 1929 οι Lucien Febvre και Marc Bloch στη Γαλλία. Δινόταν έμφαση στη σημασία των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτισμικών ή ακόμα και γεωγραφικών παραμέτρων για την ιστορική εξέλιξη και αργότερα στη σημασία των mentalités νοοτροπιών. Στόχος τους ήταν να γράψουν μια «ολική ιστορία» και να συμπεριλάβουν όλες της πτυχές της κοινωνίας. Αργότερα, οι θιασώτες της σχολής αυτής, χρησιμοποιώντας τις νέες δυνατότητες της πληροφορικής, έδωσαν μεγάλη έμφαση στη στατιστική για τη διερεύνηση παραμέτρων όπως η κλιματική αλλαγή. Οι υπολογιστές αλλάζουν σήμερα τον τρόπο που μελετάται η Ιστορία με πολλούς τρόπους. Η ύπαρξη υπερσυνδέσμων (links) ανοίγει τον δρόμο σε μια Ιστορία που δεν περιορίζεται σε μία ιστορική φωνή, επιτρέποντας στον καθένα να γίνει, κατά μία έννοια, ο ίδιος ιστορικός. Αυτό έχει συμβάλει στην αυξανόμενη δημοτικότητα κλάδων όπως η μελέτη της ιστορικής κληρονομιάς και της γενεαλογίας, στους οποίους δεν επιδίδο-

22 24 Τα μεγάλα ερωτήματα της Ιστορίας νται επαγγελματίες ιστορικοί. Επίσης έχει συμβάλει στην ανάπτυξη τάσεων διεθνοποίησης και εκδημοκρατισμού της ιστορικής μελέτης, που φαίνονται σε βιβλία όπως το The Social Circulation of the Past: English Historical Culture (2003) [Η κοινωνική κυκλοφορία του παρελθόντος: Η αγγλική ιστορική κουλτούρα] του Daniel Woolf, που μελετά πώς επηρεάστηκε από μη ιστορικούς ο τρόπος που γραφόταν η Ιστορία στο παρελθόν, ή το βιβλίο Alabi s World (1990) [Ο κόσμος του Αλαμπί], του Richard Price, στο οποίο συνυφαίνει τη δική του φωνή, ως ιστορικού, με τη φωνή των απογόνων των σκλάβων, καθώς επίσης επίσημα έγγραφα των αποικιοκρατών και ιεραποστολικά ημερολόγια. Με τη μετανεωτερικότητα, όχι μόνο ενισχύθηκε η τάση να αντικαθιστά η πολιτισμική ιστορία τις κοινωνικές και οικονομικές αναλύσεις ως κυρίαρχη ιστορική προσέγγιση, αλλά σε έναν βαθμό αμφισβητήθηκε η ίδια η έννοια του κυρίαρχου, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν πολλές διαφορετικές μορφές ι- στορίας. Μεγαλύτερη προσοχή έχει δοθεί στην προφορική ι- στορία, γεγονός που οδήγησε στη μελέτη του ρόλου της μνήμης. Άλλες επιρροές της μετανεωτερικότητας συμπεριλαμβάνουν την προσέγγιση της Ιστορίας ως επιτέλεσης, όπως το διατύπωσε ο Greg Dening: «η πιο αξιόλογη παραγωγή ενός συγγραφέα είναι ένας δημιουργικός αναγνώστης. Πρέπει να παρακινήσουμε τον ερμηνευτή, να δημιουργήσουμε τον κριτικό, να τους βάλουμε να συζητήσουν πρέπει να επιτελούμε τα κείμενά μας». Μια άλλη επιρροή της μετανεωτερικότητας είναι η Ιστορία μέσα από τον κινηματογράφο. Στο βιβλίο του, Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of History [Εικόνες του παρελθόντος: Πώς δοκιμάζεται η ιδέα που έχουμε για την Ιστορία από τον κινηματογράφο], που κυκλοφόρησε το 1998, ο Robert Rosenstone υποστηρίζει πως οι ιστορικές

23 Τι είναι η Ιστορία; 25 ταινίες δεν θα πρέπει να αξιολογούνται βάσει ιστορικής ακρίβειας η ίδια η φύση του κινηματογράφου καθιστά αδύνατη την ακρίβεια αλλά βάσει όσων παρόλα αυτά αποκαλύπτουν για το παρελθόν. Ένα μικρό βήμα χωρίζει τις ιστορικές ταινίες από τις ιστορικές τηλεοπτικές εκπομπές και την πρόσφατη μόδα να παρουσιάζονται τα ντοκιμαντέρ από γνωστούς ιστορικούς. Στην περίπτωση αυτή δεν κυριαρχεί η πολυφωνία αλλά μία μόνο φωνή, αδιάλλακτη, που γοητεύει συνειδητά τον τηλεθεατή και δίνει μια προσωπική νότα στην παρουσίαση του παρελθόντος. Οι απόψεις για την Ιστορία δεν ήταν ποτέ απλές. Στο βιβλίο του The Nature of History (1970) [Η φύση της Ιστορίας], ο Arthur Marwick υποστηρίζει ότι «η ιστορία της ιστοριογραφίας δεν μπορεί να χωριστεί σε βολικά κουτάκια ανέκαθεν υ- πήρχαν έντονες αντιδράσεις στην ιστοριογραφία που θεωρούνταν η κυρίαρχη της εκάστοτε εποχής». Πιο πρόσφατα, ο Evans, αναφερόμενος στον ιστορικό κλάδο τον περιέγραφε ως «παλίμψηστο». Το ερώτημα «Τι είναι Ιστορία;» έχει αποδειχθεί δύσκολο ακόμα και για εκείνους που πιστεύουν ότι είναι δυνατόν να δοθούν οριστικές απαντήσεις σε τέτοιου είδους ζητήματα. Πάντως, μάλλον θα αναγκαστούν να συνεχίσουν να το θέτουν όπως κι εκείνοι που πιστεύουν ότι ποτέ δεν θα απαντηθεί ικανοποιητικά.

24