Π.Μ.Σ. ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΕΘΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ, ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 Π.Μ.Σ. ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΕΘΝΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ, ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Διπλωματική Εργασία «Ο Ρόλος των Αρμόδιων Εποπτικών Αρχών στη Διασφάλιση των Οικονομικών Συμφερόντων του Καταναλωτή Χρηματοπιστωτικών Υπηρεσιών» Της φοιτήτριας Μαρίας Παλληκάρη ΑΜ : 1210 Μ 062 Επιβλέπων Καθηγητής : Χρήστος Γκόρτσος ΑΘΗΝΑ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.. 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ.. 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ : Η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή από τη σκοπιά του ευρωπαϊκού δικαίου Κεφάλαιο I Εννοιολογικοί Προσδιορισµοί 1. Η έννοια του καταναλωτή στο ευρωπαϊκό δίκαιο Θετική προϋπόθεση Αρνητική προϋπόθεση Η προστασία του καταναλωτή κατά τη χρήση χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών ως υποσύνολο της προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή Εισαγωγικές παρατηρήσεις Ειδικά η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή κατά τη χρήση χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Αρµόδιες εποπτικές αρχές για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστω- τικών υπηρεσιών: κεντρική τράπεζα ή άλλη ανεξάρτητη Αρχή; 13 Κεφάλαιο II Η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή ως αίτηµα ρυθµιστικής παρέµβασης στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα 1. Συνολική θεώρηση Ασυµµετρία πληροφόρησης µεταξύ πιστωτικού φορέα και καταναλωτή Η δικαιολογητική βάση ρυθµιστικής παρέµβασης Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης Η µειωµένη διαπραγµατευτική ικανότητα του καταναλωτή Η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης Η πρόληψη της υπερχρέωσης Η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης...23 Κεφάλαιο III Η ευρωπαϊκή πολιτική της προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή 1. Ιστορική επισκόπηση της ευρωπαϊκή πολιτικής της προστασίας του καταναλωτή 2

3 στο πρωτογενές δίκαιο 25 2, Κύρια χαρακτηριστικά των νοµικών πράξεων του ευρωπαϊκού δικαίου της προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή.. 26 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ : Ο ρόλος και οι αρµοδιότητες των αρµόδιων αρχών για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Κεφάλαιο I Αρµόδιες Αρχές για την προστασία του καταναλωτή σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο 1. Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών (ΕΒΑ) στην προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Συνολική θεώρηση Καθήκοντα της Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών Ειδικά: η συµβολή στην προστασία των καταναλωτών χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Σύσταση Επιτροπή για τη Χρηµατοοικονοµική Καινοτοµία ραστηριότητες της επιτροπής κατά το έτος Επιµέρους δράσεις Έρευνα της Οµάδας Εργασίας για την Προστασία των Καταναλωτών (SGCP) σχετικά µε βασικά θέµατα καταναλωτών ράση της Οµάδας Εργασίας για τα Καινοτόµα Χρηµατοπιστωτι- κά Προϊόντα (SGIP) Πρόγραµµα Εργασίας της ΕΒΑ για το έτος Αναφορά της Οµάδας Εργασίας για την Προστασία των Καταναλωτών (SGCP) για την πρόοδο των εργασιών της Αρχές υψηλού επιπέδου από τον ΟΟΣΑ, το Συµβούλιο Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας και άλλους διεθνείς οργανισµούς για την προστασία των κατά- ναλωτών στον χρηµατοπιστωτικό τοµέα Έκθεση του Συµβουλίου Χρηµατοπιστωτικής Σταθερότητας (FSB) για την προ- στασία των οικονοµικών συµφερόντων των καταναλωτών µε ιδιαίτερη έµφαση στις πιστώσεις..40 Κεφάλαιο II Ισχύον καθεστώς σε κράτη µέλη ως προς τον καθορισµό των αρµόδιων αρχών για την προστασία του καταναλωτή και τις αρµοδιότητές τους Α. Η προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών στο Ηνω- µένο Βασίλειο..45 3

4 1. Κεντρική Τράπεζα της Αγγλίας Financial Services Authority Συνολική θεώρηση-αρµοδιότητες Ετήσια Έκθεση Business Plan The Office of Fair Trade Συνολική θεώρηση Νοµικές εξουσίες Όρια αρµοδιοτήτων µεταξύ Financial Services Authority και Office of Fair Trade The Financial Ombudsman Service Αλλαγές στην εποπτεία του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος στη Βρετανία Κατάργηση του FSA...54 Β. Η προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών στην Ελλάδα 1. Τράπεζα της Ελλάδος Συνολική θεώρηση-αρµοδιότητες Ειδικά: η αρµοδιότητα για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών ως µέρος της γενικής εποπτικής αρµοδιότητας Η αρµοδιότητα της Τράπεζας της Ελλάδος περί διαφάνειας και η Σχέση µε τη γενικότερη νοµοθεσία για την προστασία του καταναλωτή Γενική Γραµµατεία Καταναλωτή Συνολική θεώρηση-αρµοδιότητα Αρµοδιότητα για την προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Μεσολαβητής Τραπεζικών-Επενδυτικών Υπηρεσιών Συνήγορος του Καταναλωτή...68 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 69 ΠΗΓΕΣ...70 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 71 4

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΓΚ ΓΟΣ ΕΚ ΕΚΤ ΕΣΣΚ ΚΥΑ ΟΟΣΑ Π /ΤΕ ΣΕΚ ΣΛΕΕ ΤτΕ BIS ΕΒΑ EIOPA FCA FOS FSA FSB FSMA OFT PRA Γενική Γραµµατεία Καταναλωτή Γενικοί Όροι Συναλλαγών ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Ευρωπαϊκό Συµβούλιο Συστηµικού Κινδύνου Κοινή Υπουργική Απόφαση Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Πράξη ιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Τράπεζα της Ελλάδος Bank for International Settlements European Banking Authority European Insurance and Occupational Pensions Authority Financial Conduct Authority Financial Ombudsman Service Financial Services Authority Financial Stability Board Financial Services and Markets Act Office of Fair Trading Prudential Regulation Authority 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι η προβληµατική της προστασίας του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, υπό το πρίσµα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού δικαίου για το θέµα αυτό. Μετά την πρόσφατη χρηµατοπιστωτική κρίση που εκδηλώθηκε το 2007, αναδείχθηκε η ανάγκη να ενισχυθεί η σταθερότητα του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και η λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Η αποκατάσταση και η διατήρηση σταθερού και αξιόπιστου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος αποτελούν προϋπόθεση για τη διατήρηση της εµπιστοσύνης και της συνοχής στην εσωτερική αγορά και, µέσω αυτών, για τη διατήρηση και τη βελτίωση των συνθηκών για την εγκαθίδρυση µιας πλήρως ενοποιηµένης και λειτουργικής εσωτερικής αγοράς στον τοµέα των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών. Μετά την κρίση του 2007 αναδείχθηκαν αρκετές αδυναµίες και ελλείψεις όσον αφορά την οργάνωση και αποτελεσµατικότητα των αγορών και την εποπτεία των φορέων παροχής χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, µε αποτέλεσµα να κλονισθεί ακόµα περισσότερο η εµπιστοσύνη των καταναλωτών στον χρηµατοπιστωτικό τοµέα ως σύνολο. Για την ενίσχυση της εµπιστοσύνης στην εσωτερική αγορά και την οικονοµική ανάπτυξη µεσοπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα χρειάζονται εύρωστες αγορές µε επαρκή διαφάνεια στη λειτουργία τους και σωστή οργάνωση, που να δίνουν προτεραιότητα και να προστατεύουν τα συµφέροντα των καταναλωτών. Η προστασία, δηλαδή, των καταναλωτών συνδέεται άµεσα µε τη χρηµατοπιστωτική σταθερότητα και γι αυτό της αποδίδεται ιδιαίτερη σηµασία. Στο σηµείο αυτό, θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Κανονισµός 1093/2010, µε τον οποίο συστάθηκε η νέα Ευρωπαϊκή Αρχή Τραπεζών (ΕΒΑ), προβλέπει για πρώτη φορά την αρµοδιότητα της Ευρωπαϊκής Εποπτικής Αρχής στον τοµέα της προστασίας του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, εξέλιξη στην οποία δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στην παρούσα εργασία. Επίσης, λαµβανοµένου υπόψη ότι α) ο καταναλωτής έχει ολοένα και πιο «εύκολη» πρόσβαση σε σύνθετες χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες, για τις οποίες δεν έχει κατάλληλη εµπειρία και πληροφόρηση, και β) η υφιστάµενη νοµοθεσία δεν εξελίχθηκε γρήγορα ώστε να αντικατοπτρίζει την αυξανόµενη πολυπλοκότητα των σύγχρονων χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών, καθίσταται εµφανής η ανάγκη να προστατευθούν τα οικονοµικά συµφέροντα του καταναλωτή σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύµφωνα µε το άρθρο 169 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (εφεξής ΣΛΕΕ) η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή αποτελεί έναν από τους τρεις άξονες της πολιτικής της Κοινότητας στο πεδίο της προστασίας του καταναλωτή. Οι άλλοι δύο αφορούν i) την προστασία της υγείας και της ασφάλειας, και ii) την ενηµέρωση, εκπαίδευση και οργάνωση του καταναλωτή για την υπεράσπιση των συµφερόντων του. Βάσει του άρθρου αυτού «Προκειµένου να προωθήσει τα συµφέροντα των καταναλωτών και να διασφαλίσει υψηλό επίπεδο προστασίας του καταναλωτή, η Ένωση συµβάλλει στην προστασία των οικονοµικών συµφερόντων των καταναλωτών». Η αρµοδιότητα της Ένωσης είναι συµπληρωµατική αυτής των κρατών µελών, τα οποία µπορούν να διατηρούν ή να εισάγουν αυστηρότερα προστατευτικά µέτρα 1. Τα τελευταία χρόνια, ιδίως µετά το 2007, αναδείχθηκαν σοβαροί κίνδυνοι για τη σταθερότητα του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος και τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Ως εκ τούτου, κρίθηκε αναγκαία η ενίσχυση τόσο της µικροπροληπτικής εποπτείας των φορέων παροχής χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών όσο και της µακροπροληπτικής επίβλεψης του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Στο πλαίσιο αυτό, ανατέθηκαν στην ΕΒΑ -τη νέα Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή- ενισχυµένες αρµοδιότητες σε σχέση µε την προκάτοχό της CEBS, µεταξύ των οποίων είναι η βελτίωση της λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς µε τη διασφάλιση υψηλού επιπέδου προληπτικής ρύθµισης και εποπτείας, η διατήρηση της σταθερότητας του χρηµατοοικονοµικού συστήµατος και η προστασία των καταθετών και των επενδυτών. Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι ο ρόλος των εποπτικών αρχών στην προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή στον τοµέα των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, υπό το πρίσµα των νέων εξελίξεων του ευρωπαϊκού δικαίου. Οι σηµαντικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα την τελευταία δεκαετία µε την έκδοση µεγάλου αριθµού νοµικών πράξεων για την προστασία του καταναλωτή, σε συνδυασµό µε την ανάθεση στην Ευρωπαϊκή Τραπεζική Αρχή καθηκόντων για την προστασία του καταναλωτή, καθιστούν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα την εξέταση τόσο του ρόλου των αρµόδιων αρχών όσο και του ευρωπαϊκού πλαισίου για την προστασία του καταναλωτή. Η εργασία αποτελείται από δύο µέρη, εκ των οποίων το πρώτο ασχολείται µε το ευρωπαϊκό σύστηµα για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών και το δεύτερο µε την εξέταση του ρόλου των αρµόδιων αρχών υπό το φως των πρόσφατων εξελίξεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στο πρώτο µέρος και ειδικότερα στο πρώτο κεφάλαιο αυτού αναλύονται ορισµένες βασικές έννοιες, όπως η έννοια του καταναλωτή στο ευρωπαϊκό δίκαιο καθώς και αυτή των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή ως υποσύνολο της γενικότερης προστασίας του καταναλωτή. Στο δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου µέρους, εξετάζεται το αίτηµα για την προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή στο ευρωπαϊκό δίκαιο. Αρχικά αναλύονται οι δικαιολογητικές βάσεις ρυθµιστικής παρέµβασης για την προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή και τα µέσα υλοποίησης αυτών. Ειδικότερα, εξετάζεται το αίτηµα για την άρση της πληροφοριακής 1 Συνθήκη για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 169 παράγραφος 4. 7

8 ασυµµετρίας µεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή, το αίτηµα για την αντιµετώπιση της µειωµένης διαπραγµατευτικής ικανότητας του καταναλωτή και το αίτηµα για την πρόληψη της υπερχρέωσης, φαινόµενο το οποίο έχει αυξηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Στο τρίτο κεφάλαιο, εξετάζεται η πορεία και η εξέλιξη της ευρωπαϊκής πολιτικής της προστασίας του καταναλωτή από τη Συνθήκη της Ρώµης του 1957 µέχρι τη Συνθήκη του Άµστερνταµ του Στο δεύτερο µέρος της εργασίας αναλύεται ο ρόλος των αρµόδιων αρχών για την προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή. Στο πρώτο κεφάλαιο του δεύτερου µέρους εξετάζεται η αρµοδιότητα της Ευρωπαϊκής Αρχής Τραπεζών για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, σύµφωνα µε τον Κανονισµό 1093/2010, και οι σχετικές δραστηριότητες που έχουν αναληφθεί από αυτήν. Στο σηµείο αυτό δίνεται ιδιαίτερη έµφαση στο γεγονός ότι η προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών ως αρµοδιότητα ευρωπαϊκής Αρχής καθιερώνεται για πρώτη φορά µε τον ως άνω Κανονισµό, ως µία από τις ανάγκες που αναδείχθηκαν από τη χρηµατοπιστωτική κρίση του Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά σε πρωτοβουλίες που έχουν λάβει οργανισµοί σε διεθνές επίπεδο για το θέµα αυτό. Στο δεύτερο κεφάλαιο του δεύτερου µέρους παρουσιάζεται το ισχύον πλαίσιο για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών σε δύο κράτη µέλη (Ηνωµένο Βασίλειο και Ελλάδα). Ειδικότερα, προσδιορίζονται οι αρµόδιοι φορείς και αναλύονται οι αρµοδιότητες και ο ρόλος τους στον εν λόγω τοµέα. 8

9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή από τη σκοπιά του ευρωπαϊκού δικαίου Κεφάλαιο I Εννοιολογικοί Προσδιορισµοί 1. Η έννοια του καταναλωτή στο ευρωπαϊκό δίκαιο Στην πλειοψηφία των νοµικών πράξεων 2 που έχουν εκδοθεί για την προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή ως καταναλωτής νοείται κάθε φυσικό πρόσωπο το οποίο κατά τις συµβάσεις ή τις συναλλαγές που καλύπτονται από αυτές επιδιώκει σκοπούς που είναι άσχετοι µε την εµπορική, επιχειρηµατική ή επαγγελµατική δραστηριότητά του 3. Από τον ορισµό αυτό προκύπτει ότι για να χαρακτηριστεί ένα πρόσωπο ως καταναλωτής πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά δύο προϋποθέσεις, εκ των οποίων η πρώτη (θετική προϋπόθεση) αφορά τη νοµική µορφή του προσώπου του καταναλωτή και η δεύτερη (αρνητική προϋπόθεση) αφορά το πλαίσιο στο οποίο ενεργεί ο καταναλωτής Θετική προϋπόθεση Ως καταναλωτής νοείται µόνο το φυσικό πρόσωπο. Η επιλογή αυτή του κοινοτικού νοµοθέτη έγινε ώστε η έννοια του καταναλωτή να αποδίδεται στα πρόσωπα εκείνα που χρήζουν προστασίας ως τα ασθενέστερα µέρη σε µια συναλλαγή. Πράγµατι τα φυσικά πρόσωπα όταν ενεργούν εκτός της εµπορικής ή επιχειρηµατικής τους δραστηριότητας βρίσκονται σε µειονεκτική θέση σε σχέση µε τα νοµικά πρόσωπα τα οποία διαθέτουν κατά τεκµήριο µεγαλύτερη τεχνογνωσία και διαπραγµατευτική ισχύ. Αυτό βέβαια δεν σηµαίνει ότι τα νοµικά πρόσωπα δεν είναι δυνατό να είναι τα ασθενέστερα µέρη σε µια συναλλαγή. Για το λόγο αυτό έχει υποστηριχθεί στη θεωρία ότι ο αποκλεισµός όλων των νοµικών προσώπων από την έννοια του καταναλωτή είναι υπερβολικός και είναι ορθό να γίνεται διάκριση µεταξύ των µικρών και µεγάλων επιχειρήσεων. Και στην περίπτωση αυτή, όµως, αµφισβητείται κατά πόσο οι µικρές εταιρείες που ενεργούν στο πλαίσιο της επαγγελµατικής τους δραστηριότητας θα πρέπει να εξοµοιώνονται πλήρως µε τα φυσικά πρόσωπα. Η επιλογή πάντως του κοινοτικού νοµοθέτη να θεωρούνται καταναλωτές µόνο τα φυσικά πρόσωπα παρέχει ασφάλεια δικαίου και υπηρετεί τον σκοπό του δικαίου του 2 Βλ. ενδεικτικά για τον ορισμό του καταναλωτή την Οδηγία 2008/48/ΕΚ για τις συμβάσεις καταναλωτικής πίστης, άρθρο 3, και την Οδηγία 2005/29/ΕΚ για τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, άρθρο 2. 3 Βλ. Καράκωστας (2004), σελ.75 επ. 4 Για τον ορισμό του καταναλωτή, βλ. αναλυτικά Λιβαδά (2008), σελ. 109 επ. 9

10 καταναλωτή, δηλαδή την ανάγκη παροχής αυξηµένης προστασίας στο πραγµατικά ασθενέστερο µέρος µιας συναλλαγής 5. Σε ορισµένα κράτη, ωστόσο, ο ορισµός του καταναλωτή διαφοροποιείται σηµαντικά σε σχέση µε τον κοινοτικό ορισµό ο οποίος αναγνωρίζει ως καταναλωτή µόνο φυσικό πρόσωπο που ενεργεί για σκοπούς που δεν εντάσσονται στην επαγγελµατική του δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί ο ελληνικός νόµος για την προστασία του καταναλωτή, ο Ν. 2251/1994, ο οποίος στο άρθρο 1 παράγραφος 4 ορίζει ως καταναλωτή «κάθε φυσικό ή νοµικό πρόσωπο ή ενώσεις προσώπων χωρίς νοµική προσωπικότητα για τα οποία προορίζονται τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες που προσφέρονται στην αγορά και τα οποία κάνουν χρήση των προϊόντων ή των υπηρεσιών αυτών, εφόσον αποτελούν τον τελικό αποδέκτη τους. Καταναλωτής είναι και: αα) κάθε αποδέκτης διαφηµιστικού µηνύµατος, ββ) κάθε φυσικό ή νοµικό πρόσωπο που εγγυάται υπέρ καταναλωτή, εφόσον δεν ενεργεί στο πλαίσιο της επαγγελµατικής ή επιχειρηµατικής δραστηριότητάς του». Η δυνατότητα του εθνικού νοµοθέτη να διευρύνει την έννοια του καταναλωτή είναι κατά µια άποψη θεµιτή στο µέτρο που οι κοινοτικές οδηγίες είναι ελάχιστης εναρµόνισης, ενώ σύµφωνα µε άλλη άποψη αµφισβητείται. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η διεύρυνση του πεδίου εφαρµογής µιας Οδηγίας από τον εθνικό νοµοθέτη κατά τη µεταφορά της στην έννοµη τάξη του υπόκειται στο έλεγχο του ΕΚ. Σε ό,τι αφορά τις Οδηγίες µέγιστης εναρµόνισης δεν τίθεται θέµα ευχέρειας των κρατών µελών να διευρύνουν το πεδίο εφαρµογής της και σε άλλα πρόσωπα πέραν αυτών που ορίζονται ρητά στην Οδηγία. 1.2 Αρνητική προϋπόθεση Η δεύτερη προϋπόθεση του κοινοτικού ορισµού του καταναλωτή αναφέρεται στο πλαίσιο στο οποίο ενεργεί ο καταναλωτής. Για να χαρακτηριστεί ένα πρόσωπο καταναλωτής θα πρέπει να ενεργεί εκτός της εµπορικής ή επαγγελµατικής δραστηριότητάς του. Η επιλογή αυτή του νοµοθέτη έχει το πλεονέκτηµα ότι θέτει συγκεκριµένο κριτήριο για τον προσδιορισµό του καταναλωτή, καθώς είναι συνήθως σαφές πότε ένα πρόσωπο ενεργεί για προσωπικούς και πότε για επαγγελµατικούς σκοπούς, µε αποτέλεσµα να υπάρχει σε µεγάλο βαθµό ασφάλεια ως προς την οριοθέτηση του καταναλωτή. Επίσης, όταν ένα πρόσωπο ενεργεί στο πλαίσιο της επιχειρηµατικής του δραστηριότητας τηρεί συγκεκριµένους κανόνες και καθήκοντα και τελεί σε µεγαλύτερη εγρήγορση σε σχέση µε εκείνο το οποίο ενεργεί για την εξυπηρέτηση των ιδιωτικών αναγκών του. Ο επαγγελµατίας συµµετέχει στις συναλλαγές µε µεγαλύτερη επιµέλεια και επαγγελµατική ευσυνειδησία συγκριτικά µε τον ιδιώτη που λειτουργεί για την εξυπηρέτηση προσωπικών του αναγκών και ενεργεί ερασιτεχνικά. Ως εκ τούτου, ο προσδιορισµός της έννοιας του καταναλωτή, σύµφωνα µε τα ανωτέρω, γίνεται κατά τρόπο αντικειµενικό και σύµφωνα µε τα αιτήµατα πολιτικής της προστασίας του καταναλωτή, έτσι ώστε να παρέχεται πράγµατι αυξηµένη προστασία στο πρόσωπο εκείνο που έχει µειωµένη διαπραγµατευτική ισχύ σε σχέση µε τον προµηθευτή και λειτουργεί µε περιορισµένη επιµέλεια για την ικανοποίηση των προσωπικών αναγκών του. 5 Ο κοινοτικός νομοθέτης, όπου κρίνει αναγκαίο, παρέχει αυξημένη προστασία και στους εμπόρους. Για παράδειγμα, η Οδηγία 2006/114/ΕΚ για την παραπλανητική και συγκριτική διαφήμιση προστατεύει μόνο τους εμπορευόμενους και όχι τους καταναλωτές οι οποίοι προστατεύονται με την Οδηγία 2005/29/ΕΚ για τις αθέμιτες εμπορικές πρακτικές, συμπεριλαμβανομένης της αθέμιτης διαφήμισης. 10

11 2. Η προστασία του καταναλωτή κατά τη χρήση χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών ως υποσύνολο της προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή 2.1 Εισαγωγικές παρατηρήσεις Για να λειτουργήσει η ενιαία αγορά προς όφελος των πολιτών χρειάζεται κοινή πολιτική για την προστασία των καταναλωτών και των χρηστών προϊόντων και υπηρεσιών. Κύριος στόχος της ενιαίας αγοράς είναι να επιτρέψει στους καταναλωτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης να επωφεληθούν από την ολοκλήρωση της εσωτερικής αγοράς και να διαδραµατίσουν ενεργό ρόλο µέσα σε αυτήν. Η ενιαία αγορά πρέπει να λειτουργεί υπέρ των συµφερόντων των καταναλωτών και δια της ελεύθερης επιλογής από αυτούς αγαθών και υπηρεσιών καλύτερης ποιότητας στην καλύτερη τιµή χωρίς εξέταση της προέλευσης των αγαθών ή της εθνικότητας των παρεχόντων τις υπηρεσίες. Επιπλέον, οι καταναλωτές πρέπει να έχουν στην ενιαία αγορά την ίδια προστασία µε εκείνη που έχουν σε µια εθνική αγορά. Γι αυτούς τους λόγους τα προϊόντα και οι υπηρεσίες που διατίθενται στην ενιαία αγορά πρέπει να είναι ασφαλή και οι καταναλωτές πρέπει να λαµβάνουν τις κατάλληλες πληροφορίες ώστε να προβαίνουν στις αρµόζουσες επιλογές. Το άρθρο 169 της ΣΛΕΕ αναθέτει στην Ένωση την αποστολή να συµβάλει στην προστασία της υγείας, της ασφάλειας και των οικονοµικών συµφερόντων των καταναλωτών, καθώς και στην προώθηση του δικαιώµατός τους για ενηµέρωση, εκπαίδευση και οργάνωσή τους για την υπεράσπιση των συµφερόντων τους. Στο πλαίσιο αυτό, η πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει εξασφαλίσει στους καταναλωτές υψηλό επίπεδο προστασίας σε πολλούς τοµείς 6, όπως: καθιέρωση προτύπων ασφαλείας των προϊόντων απαγόρευση διάθεσης ελαττωµατικών προϊόντων αθέµιτες εµπορικές πρακτικές παραπλανητική και συγκριτική διαφήµιση καταχρηστικές ρήτρες συµβάσεων δικαιώµατα των ταξιδιωτών πωλήσεις προϊόντων εξ αποστάσεως και κατ οίκον ηλεκτρονικές συναλλαγές κ.α. 2.2 Ειδικά η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή κατά τη χρήση των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών Η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή κατά τη χρήση των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών αποτελεί µέρος της γενικότερης προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή. Στην έννοια των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή, τα οποία αποτελούν αντικείµενο προστασίας µε τους κανόνες που θεσπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση, σύµφωνα µε το άρθρο 169 της ΣΛΕΕ, εµπίπτουν οι ακόλουθες θεµατικές: Γενικοί Όροι Συναλλαγών καταχρηστικοί γενικοί όροι 6 Βλ. αναλυτικά για τη δραστηριότητα της Ένωσης στον τομέα της προστασίας των καταναλωτών στην ιστοσελίδα της Γενικής Διεύθυνσης Υγείας και Προστασίας των Καταναλωτών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 11

12 συµβάσεις εκτός εµπορικού καταστήµατος συµβάσεις από απόσταση ηλεκτρονικό εµπόριο παιδί και διαδίκτυο διαφήµιση τουρισµός και διακοπές οργανωµένα ταξίδια δικαιώµατα καταναλωτών που ταξιδεύουν αεροπορικά δικαιώµατα καταναλωτών που ταξιδεύουν ακτοπλοϊκά χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες εργαλεία πληρωµής συλλογικά µέσα προστασίας Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι η προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών συνιστά υποσύνολο της προστασίας των οικονοµικών του συµφερόντων 7. Η ολοκλήρωση των χρηµατοπιστωτικών αγορών επιτρέπει την πιο αποτελεσµατική διάθεση των κεφαλαίων και τη βελτίωση των οικονοµικών επιδόσεων µακροπρόθεσµα. Στόχος του νοµικού πλαισίου που έχει θεσπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι η ενίσχυση του τοµέα των χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών, προκειµένου ιδίως να βελτιωθούν οι επιδόσεις των οικονοµικών φορέων και να αυξηθεί η ρευστότητα, ο ανταγωνισµός, η οικονοµική σταθερότητα και η προστασία των χρηστών χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών. Η ευρωπαϊκή πολιτική για τις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες βρίσκεται αντιµέτωπη µε ορισµένες επιφυλάξεις που αφορούν την ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων ιδίως όσον αφορά τη διευκόλυνση και την κατοχύρωση της ασφάλειας των δραστηριοτήτων. Αυτά τα κρίσιµα ζητήµατα συνδέονται ιδιαίτερα µε τον διασυνοριακό χαρακτήρα αυτών των δραστηριοτήτων αλλά επίσης και µε την αλµατώδη ανάπτυξη των υπηρεσιών που εξαρτώνται από τις νέες τεχνολογίες. Η πολιτική των οικονοµικών υπηρεσιών περιλαµβάνει τρεις κυρίως τοµείς: το τραπεζικό σύστηµα, τις ασφαλίσεις και τις κινητές αξίες. Εκτός από τις κανονιστικές ρυθµίσεις που αφορούν τους φορείς και τους επενδυτές (τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, κινητές αξίες) η Ένωση θέτει προτεραιότητα να προστατεύει περισσότερο τους καταναλωτές σε συγκεκριµένους τοµείς όπως οι λιανικές χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες, έχουν εκδοθεί νοµικές πράξεις οι οποίες αφορούν: 7 Για τη δραστηριότητα της Ένωσης στον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, βλ. σχετικά στην ιστοσελίδα της Επιτροπής, και rvices_general_framework/index_el.htm. 12

13 την καταναλωτική πίστη την ενυπόθηκη πίστη τις διασυνοριακές πληρωµές το νοµικό πλαίσιο για τις πληρωµές την πρόσβαση σε βασικούς λογαριασµούς πληρωµών την εκπαίδευση των καταναλωτών σχετικά µε τις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες. Η θέσπιση εναρµονισµένου κοινοτικού πλαισίου στους ως άνω βασικούς τοµείς βοηθάει ώστε να δηµιουργηθεί γνήσια εσωτερική αγορά και να αναπτυχθούν οι διασυνοριακές δραστηριότητες. Σε ό,τι αφορά τους καταναλωτές, η έκδοση των νοµικών αυτών πράξεων κρίθηκε αναγκαία λαµβανοµένου υπόψη ότι τα τελευταία χρόνια οι χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες που προσφέρονται σε αυτούς έχουν εξελιχθεί σε µεγάλο βαθµό και είναι αρκετά σύνθετες µε αποτέλεσµα να υπάρχουν αυξηµένες ανάγκες προστασίας των χρηστών των υπηρεσιών αυτών διότι δεν έχουν συνήθως επαρκή εµπειρία και τεχνογνωσία για τις συναλλαγές στις σύγχρονες χρηµατοπιστωτικές αγορές. Επίσης, είναι σηµαντικό να διασφαλίζεται υψηλό και ισοδύναµο επίπεδο προστασίας όλων των καταναλωτών της Κοινότητας, ώστε να ενισχυθεί η καταναλωτική εµπιστοσύνη. Με τον τρόπο αυτό, η ελεύθερη κυκλοφορία των χρηµατοπιστωτικών προϊόντων και υπηρεσιών θα µπορεί να πραγµατοποιείται µε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες τόσο γι αυτούς που προσφέρουν όσο και γι αυτούς που χρησιµοποιούν τα αγαθά και τις υπηρεσίες, λαµβανοµένων βέβαια υπόψη των συνθηκών που επικρατούν στα κατ ιδίαν κράτη µέλη. 3. Αρµόδιες εποπτικές αρχές για την προστασία του καταναλωτή χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών: κεντρική τράπεζα ή άλλη ανεξάρτητη αρχή ; Κατά κανόνα για τη διασφάλιση της προστασίας των καταναλωτών χρηµατοπιστωτικών υπηρεσιών αρµόδια είναι είτε η κεντρική τράπεζα είτε (συχνότερα) το Υπουργείο Οικονοµικών ή Ανάπτυξης. Επίσης, υπάρχουν περιπτώσεις όπου τη σχετική αρµοδιότητα έχει ανεξάρτητη µη κυβερνητική Αρχή. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι περίπου το 50% των κεντρικών τραπεζών παγκοσµίως (60% στις αναδυόµενες οικονοµίες) παίζουν κάποιο ρόλο στην προστασία του καταναλωτή 8. εδοµένου, όµως, ότι οι περισσότερες λιανικές χρηµατοπιστωτικές συναλλαγές καλύπτονται από την εθνική νοµοθεσία των κρατών µελών για την προστασία του καταναλωτή, πολλές κεντρικές τράπεζες έχουν επιλέξει να µην συµµετέχουν άµεσα στο σχεδιασµό και την εφαρµογή των νόµων αυτών. Για παράδειγµα, το Καταστατικό του Ευρωπαϊκού Συστήµατος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) δεν περιλαµβάνει την προστασία του καταναλωτή στις αρµοδιότητες του Ευρωσυστήµατος, όπως και πολλές ευρωπαϊκές εθνικές κεντρικές τράπεζες δεν έχουν αρµοδιότητα για την προστασία του καταναλωτή. Η προστασία αυτή διασφαλίζεται από άλλους φορείς του δικαίου ή οντότητες. Ωστόσο, ορισµένες κεντρικές τράπεζες θεωρούν ότι η συµπεριφορά των καταναλωτών είναι αρκετά σηµαντική για τη λειτουργία και τη σταθερότητα του 8 Για τα καθήκοντα και το ρόλο των κεντρικών τραπεζών, βλ. αναλυτικά τη μελέτη του BIS Issues in the Governance of Central Banks (2009). 13

14 χρηµατοπιστωτικού συστήµατος ώστε να δικαιολογείται κάποια συµµετοχή τους στα θέµατα αυτά. Για παράδειγµα, η Κεντρική Τράπεζα της Μαλαισίας έχει θέσει σε εφαρµογή ένα ολοκληρωµένο πλαίσιο για την προστασία των καταναλωτών που καλύπτει τη χρηµατοπιστωτική εκπαίδευση, τη δίκαιη µεταχείριση των καταναλωτών, τις συµβουλευτικές υπηρεσίες κ.α. Επίσης, στις Ηνωµένες Πολιτείες το Κογκρέσο µαζί µε την Κεντρική Τράπεζα είναι υπεύθυνοι για την εφαρµογή των περισσοτέρων οµοσπονδιακών νόµων περί καταναλωτικής πίστης. Παρακάτω παρατίθεται από µελέτη του διεθνούς οργανισµού Bank for International Settlements (BIS) 9 Πίνακας στον οποίο εµφανίζεται η έκταση των αρµοδιοτήτων και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών κρατών µελών του Ευρωσυστήµατος και τρίτων χωρών για διάφορους τοµείς, µεταξύ των οποίων και για τις υπηρεσίες που προσφέρονται στους καταναλωτές. 9 Βλ. σχετικά 14

15 Πίνακας 1: Αρµοδιότητες Κεντρικών Τραπεζών * 15

16 Πίνακας 1 (συνέχεια) * 16

17 Κεφάλαιο I I Η προστασία των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή ως αίτηµα ρυθµιστικής παρέµβασης στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα 1. Συνολική θεώρηση Μεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή γίνεται δεκτό στη θεωρία ότι υπάρχει µια εγγενής ανισορροπία. Η ανισορροπία αυτή αποδίδεται σε δύο κυρίως λόγους εκ των οποίων ο πρώτος είναι η ασυµµετρία πληροφόρησης µεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή, καθώς ο προµηθευτής διαθέτει κατά τεκµήριο µεγαλύτερη πληροφόρηση σε σχέση µε τον καταναλωτή σε ό,τι αφορά τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που παρέχει και ο δεύτερος είναι η διαπραγµατευτική κατά κανόνα υπεροχή του προµηθευτή έναντι του καταναλωτή 10. Εποµένως, οι δικαιολογητικές βάσεις-αιτήµατα της ρυθµιστικής παρέµβασης για τη διασφάλιση των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή είναι προεχόντως δύο. Η πρώτη συνίσταται στην αποκατάσταση της πληροφοριακής ασυµµετρίας που υπάρχει µεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή και η δεύτερη στην άµβλυνση της µειωµένης διαπραγµατευτικής ικανότητας του καταναλωτή σε σχέση µε τον προµηθευτή, ώστε να αποκατασταθεί στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό η µεταξύ τους συµβατική ισορροπία. Για την ικανοποίηση των αιτηµάτων αυτών της ρυθµιστικής παρέµβασης είναι αναγκαία η λήψη συγκεκριµένων µέτρων. Ορισµένα από τα µέτρα αυτά εξειδικεύονται και αφορούν ορισµένα µόνο χρηµατοπιστωτικά προϊόντα και υπηρεσίες, π.χ. µέτρα για την καταναλωτική και ενυπόθηκη πίστη, ενώ ορισµένα άλλα έχουν οριζόντια εφαρµογή και καταλαµβάνουν όλες ή σχεδόν όλες τις επιµέρους συναλλαγές, π.χ. µέτρα επί των γενικών όρων συναλλαγών σε όλες τις τυποποιηµένες συναλλαγές 11. Τέλος, γίνεται δεκτό ότι υπάρχει ένα ακόµα αίτηµα ρυθµιστικής παρέµβασης που σχετίζεται µε τον τοµέα της παροχής πιστώσεων στους καταναλωτές και αφορά την πρόληψη και την αντιµετώπιση της υπερχρέωσης. Πράγµατι, το άνοιγµα των αγορών και η εύκολη πρόσβαση των καταναλωτών στις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες, σε συνδυασµό µε την απουσία επαρκούς αξιολόγησης από τις τράπεζες της δυνατότητας των υποψηφίων δανειοληπτών να αποπληρώσουν τις οφειλές τους και την έλλειψη ενηµέρωσης των καταναλωτών για τους αναλαµβανόµενους κινδύνους οδήγησαν σε ραγδαία αύξηση της υπερχρέωσης των νοικοκυριών, µε αποτέλεσµα να εµφανίζεται επιτακτική η ανάγκη πρόληψης και αποφυγής του φαινοµένου. 2. Ασυµµετρία πληροφόρησης µεταξύ πιστωτικού φορέα και καταναλωτή 2.1 Η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης Στις χρηµατοπιστωτικές συναλλαγές ο καταναλωτής έχει κατά τεκµήριο µικρότερη πληροφόρηση σε σχέση µε τον προµηθευτή. Αυτή η ασυµµετρία πληροφόρησης συνίσταται καταρχήν στο ότι ο καταναλωτής δεν γνωρίζει τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των προσφερόµενων αγαθών ή υπηρεσιών, ώστε να είναι σε θέση να επιλέξει εκείνο το προϊόν που ταιριάζει περισσότερο µε το προφίλ και τις ανάγκες του. 10 Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ Βλ. Λιβαδά (2008), σελ. 12επ. 17

18 Επίσης, ο καταναλωτής δεν είναι συνήθως σε θέση να γνωρίζει τις διαφορές των προϊόντων της ίδιας κατηγορίας τα οποία προσφέρονται στην αγορά, ώστε να µπορεί να συγκρίνει τις επιµέρους προσφορές και να επωφελείται του ανταγωνισµού προβαίνοντας στη συµφερότερη γι αυτόν επιλογή, ενώ ταυτόχρονα δεν γνωρίζει µε πληρότητα τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη συµβατική σχέση µε τον προµηθευτή ώστε να είναι σε θέση να αξιοποιεί τα δικαιώµατά του αυτά αλλά και να εκπληρώνει έγκαιρα και πλήρως τις υποχρεώσεις που αναλαµβάνει έναντι του προµηθευτή. Η ασυµµετρία αυτή γίνεται ακόµα πιο έντονη από την έλλειψη τεχνογνωσίας του καταναλωτή σε σχέση µε τον προµηθευτή για τα προσφερόµενα αγαθά και υπηρεσίες και την εκ των πραγµάτων έλλειψη εξοικείωσής του µε χρηµατοπιστωτικές συναλλαγές τις οποίες πραγµατοποιεί αποσπασµατικά κατά τη διάρκεια της ζωής του, σε αντίθεση µε τον προµηθευτή ο οποίος διενεργεί τις συναλλαγές αυτές σε συνεχή βάση 12. Η ασυµµετρία της πληροφόρησης έχει ως άµεση συνέπεια την αδυναµία του καταναλωτή να επιλέξει συνειδητά και λαµβάνοντας υπόψη όλες τις αναγκαίες παραµέτρους το προϊόν ή υπηρεσία που ανταποκρίνονται καλύτερα στις ανάγκες του. Επίσης, η αδυναµία των καταναλωτών να διαθέτουν την κατάλληλη πληροφόρηση για τις παρεχόµενες υπηρεσίες, ώστε να µπορούν ευχερώς να συγκρίνουν οµοειδή προϊόντα, συνεπάγεται έλλειψη διαφάνειας στην αγορά και µη ορθή λειτουργία του ανταγωνισµού. Κατόπιν των ανωτέρω, το αίτηµα ρυθµιστικής παρέµβασης στο χρηµατοπιστωτικό σύστηµα είναι η άµβλυνση της πληροφοριακής ασυµµετρίας µεταξύ καταναλωτή και προµηθευτή. 2.2 Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης Η παροχή στον καταναλωτή επαρκούς πληροφόρησης για τη φύση και τα χαρακτηριστικά της προσφερόµενης υπηρεσίας, το περιεχόµενο των συµβάσεων που καταρτίζουν τα µέρη καθώς και τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις τους. Για την αποκατάσταση της πληροφοριακής ασυµµετρίας µεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή, θεσπίζονται από το νοµοθέτη συγκεκριµένες διατάξεις µε τις οποίες καθιερώνεται η υποχρέωση παροχής πληροφόρησης από τον προµηθευτή στον καταναλωτή, ώστε ο τελευταίος να είναι σε θέση να επιλέξει το προϊόν ή την υπηρεσία έχοντας επίγνωση των ιδιοτήτων και του κόστους του προϊόντος ή της υπηρεσίας καθώς επίσης και των υποχρεώσεων που αναλαµβάνει. Η πληροφόρηση που πρέπει να παρέχεται διαφοροποιείται ιδίως ανάλογα µε: το είδος της σύβασης πίστωσης (κλασική ή µη), το στάδιο κατά το οποίο παρέχεται η πληροφόρηση (προσυµβατικά, κατά τη σύναψη της σύµβασης και κατά τη διάρκεια αυτής), τον τρόπο µε τον οποίο πραγµατοποιείται η σύναψη της σύµβασης (φυσική παρουσία ή εξ αποστάσεως). Η παρεχόµενη πληροφόρηση θα πρέπει να είναι ευχερώς προσβάσιµη στον καταναλωτή και το περιεχόµενό της κατανοητό ώστε να είναι σε θέση να την αξιοποιήσει επαρκώς. Προς το σκοπό αυτό, ο νοµοθέτης συχνά δεν αρκείται µόνο στην επιβολή κανόνων που προσδιορίζουν το ακριβές περιεχόµενο της πληροφόρησης, αλλά 12 Βλ. Λιβαδά (2006), σελ

19 προβλέπει ρητά ότι η πληροφόρηση αυτή θα πρέπει να δίδεται µε κατανοητό και ευσύνοπτο τρόπο και να είναι ευχερώς προσβάσιµη στον καταναλωτή. Επίσης, ο κοινοτικός νοµοθέτης σε συνέχεια της επιβολής των υποχρεώσεων πληροφόρησης, προβαίνει σε ορισµένες περιπτώσεις τουλάχιστον- και στη λήψη ενός επιπρόσθετου µέτρου το οποίο συνίσταται στην καθιέρωση της υποχρέωσης «παροχής συνδροµής» στον καταναλωτή 13. Ο καταναλωτής ενδέχεται και µετά την υποχρεωτική ενηµέρωση που του παρέχει ο προµηθευτής πριν τη σύναψη της σύµβασης να χρειάζεται πρόσθετη βοήθεια προκειµένου να µπορεί να κατανοήσει πλήρως την πληροφόρηση που λαµβάνει προσυµβατικά και τις επιπτώσεις που θα έχει η επιλογή του καθώς και να αποφασίσει την παροχή των συγκεκριµένων προϊόντων και υπηρεσιών σύµφωνα µε τις ανάγκες και την οικονοµική του κατάσταση. Στην περίπτωση αυτή, ο προµηθευτής θα πρέπει να παρέχει τέτοια βοήθεια για τα πιστωτικά προϊόντα που προσφέρει στον καταναλωτή. Η παρεχόµενη στον καταναλωτή πληροφόρηση διαφοροποιείται καταρχάς ανάλογα µε το είδος της σύµβασης πίστωσης, π.χ. στις συµβάσεις πίστωσης µε τη µορφή δυνατότητας υπερανάληψης οι οποίες συνάπτονται µε κύριο γνώµονα τη διευκόλυνση του καταναλωτή προβλέπεται η παροχή µειωµένης σχετικά πληροφόρησης στο προσυµβατικό στάδιο. Η τυχόν υπαγωγή των συµβάσεων αυτών στους όρους προσυµβατικής πληροφόρησης που προβλέπονται για τις συµβάσεις πίστωσης εν γένει θα είχε ως αποτέλεσµα τη δυσανάλογη µεγάλη αύξηση του κόστους τους σε σχέση µε το όφελος που αποκοµίζει ο πιστωτικός φορέας από τη χορήγησή τους και συνεπώς θα υπήρχε ισχυρό ενδεχόµενο κατάργησής τους αποστερώντας τον καταναλωτή από τα οφέλη τους 14. Αυτό δεν ισχύει στις κλασικές συµβάσεις πίστωσης όπου ο στόχος του νοµοθέτη είναι η διασφάλιση πλήρους κατά το δυνατόν πληροφόρησης του καταναλωτή. Επίσης, είναι σηµαντικό η πληροφόρηση να διαφοροποιείται ανάλογα µε το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η συναλλαγή εστιάζοντας στις παραµέτρους που είναι αναγκαίο να λαµβάνονται υπόψη για τη λήψη της απόφασής του 15. Ειδικότερα, κατά το προσυµβατικό στάδιο ο καταναλωτής είναι σηµαντικό να επιλέγει την πίστωση που ταιριάζει καλύτερα µε το προφίλ και τις ανάγκες του τόσο σε σχέση µε τα διαφορετικά είδη υπηρεσιών που προσφέρονται, π.χ. πιστωτικές κάρτες, προσωπικά δάνεια, δάνεια µε σταθερό ή κυµαινόµενο επιτόκιο, όσο και σε σχέση µε τους όρους του ανταγωνισµού, δηλαδή µε βάση τις επιµέρους προσφορές των πιστωτικών φορέων 16. Κατά τη σύναψη της σύµβασης, όπου ο καταναλωτής έχει ήδη λάβει την απόφασή του για τη λήψη της πίστωσης, το κέντρο βάρους θα πρέπει να µετατοπίζεται στο ίδιο το περιεχόµενο της σύµβασης, ώστε να έχει πλήρη εικόνα για τα χαρακτηριστικά της υπηρεσίας, το κόστος µε το οποίο θα επιβαρυνθεί και τα δικαιώµατα και υποχρεώσεις που αναλαµβάνει. 13 Περίπτωση στην οποία προβλέπεται η παροχής συνδρομής από τον προμηθευτή αποτελεί η Οδηγία 2008/48/ΕΚ για τις συμβάσεις καταναλωτικής πίστης και ειδικότερα το άρθρο 5 παρ. 6 αυτής, βλ. επίσης σχετικά το σημείο 27 του αιτιολογικού της εν λόγω Οδηγίας. 14 Οδηγία 2008/48/ΕΚ, σημείο 23 αιτιολογικού, βλ. Χρ. Λιβαδά (2008), σελ Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ. 165, Wolf (2001), σελ. 317 επ. 16 Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ. 165, Λιβαδά (2008), σελ

20 Κατά τη διάρκεια της σύµβασης ο καταναλωτής θα πρέπει να λαµβάνει πληροφόρηση που του επιτρέπει να παρακολουθεί την πορεία της πίστωσής του καθώς και τυχόν µεταβολές στους όρους που διέπουν τη σύµβασή του. Τέλος, η παρεχόµενη πληροφόρηση είναι ορθό να διαφοροποιείται ανάλογα µε τον τρόπο που χρησιµοποιείται για τη σύναψη της σύµβασης, δηλαδή αν συνάπτεται εξ αποστάσεως ή όχι. Κατά την εξ αποστάσεως παροχή υπηρεσιών, κρίνεται ότι ο καταναλωτής πρέπει να πληροφορείται διεξοδικά για ορισµένα στοιχεία, όπως για παράδειγµα το εφαρµοστέο δίκαιο, τη γλώσσα επικοινωνίας ή το αρµόδιο για την επίλυση τυχόν διαφορών δικαστήριο, στοιχεία τα οποία δεν µπορεί να γνωρίζει µε ασφάλεια στο βαθµό που η εξ αποστάσεως παροχή υπηρεσιών λαµβάνει χώρα διασυνοριακά 17. Στο σηµείο αυτό θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι η παροχή πληροφόρησης στον καταναλωτή περιορίζει την πληροφοριακή ασυµµετρία µεταξύ προµηθευτή και καταναλωτή πλην όµως δεν την αίρει ολοσχερώς 18. Αυτό συµβαίνει καθώς η παροχή πληροφόρησης δεν αρκεί καθεαυτή για να σχηµατίσει ο καταναλωτής ολοκληρωµένη αντίληψη για το προσφερόµενο προϊόν ή υπηρεσία, καθόσον θα πρέπει και ο ίδιος να κατανοήσει την εν λόγω πληροφόρηση και να αναλώσει τον αναγκαίο χρόνο για την αξιοποίησή της. Ειδικότερα, η υποχρέωση του προµηθευτή εξαντλείται στην παροχή πληροφόρησης στον καταναλωτή σύµφωνα µε τις προϋποθέσεις που ορίζονται από τη νοµοθεσία. Ο προµηθευτής δεν είναι υποχρεωµένος να διασφαλίσει ότι ο καταναλωτής κατανόησε την πληροφόρηση ή την αξιοποίησε µε τον καλύτερο τρόπο σύµφωνα µε τις ανάγκες του. Εποµένως, η εκπλήρωση της υποχρέωσης του προµηθευτή σε ό,τι αφορά την παροχή πληροφόρησης προς τον καταναλωτή είναι εξαιρετικά αναγκαία αλλά όχι αρκετή για την επίτευξη του τελικού στόχου της ρυθµιστικής παρέµβασης για την αποκατάσταση της πληροφοριακής ασυµµετρίας. Αναγκαία προϋπόθεση για το σκοπό αυτό αποτελεί λοιπόν η ενεργός συµµετοχή του καταναλωτή στην όλη διαδικασία προκειµένου να κατανοήσει και να αξιοποιήσει την πληροφόρηση, ώστε να αποκοµίσει το προσδοκώµενο από την παροχή της όφελος. Η απαγόρευση των αθέµιτων εµπορικών πρακτικών Άλλο µέσο για την αποκατάσταση της πληροφοριακής ασυµµετρίας µεταξύ καταναλωτή και προµηθευτή είναι η απαγόρευση των αθέµιτων εµπορικών πρακτικών, περιλαµβανοµένης της διαφήµισης, η τυχόν χρήση των οποίων έχει ως αποτέλεσµα είτε την παραπλάνηση του καταναλωτή ως προς τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά µιας υπηρεσίας είτε την άσκηση πίεσης προς αυτόν για την αποδοχή µιας υπηρεσίας, την οποία δεν θα ελάµβανε εφόσον δεν είχε παραπλανηθεί ή δεν είχε γίνει αποδέκτης της πίεσης αυτής 19. Η απαγόρευση χρήσης αθέµιτων πρακτικών ισχύει και στις διαφηµίσεις, διότι γίνεται δεκτό ότι ο καταναλωτής, λόγω της πληροφοριακής ασυµµετρίας σε σχέση µε τον προµηθευτή, ενδέχεται να παραπλανηθεί ή να οδηγηθεί µέσω αυτών σε εσφαλµένες αποφάσεις που δεν θα ελάµβανε εφόσον διέθετε την ορθή πληροφόρηση στο στάδιο αυτό. Λαµβανοµένης δε υπόψη της ιδιαίτερα µεγάλης διάδοσης της διαφήµισης και των εµπορικών πρακτικών προώθησης των προϊόντων 17 Βλ. Λιβαδά (2008), σελ Βλ. Λιβαδά (2008), σελ. 19επ. Για μια κριτική θεώρηση των ρυθμιστικών παρεμβάσεων του κοινοτικού νομοθέτη που στοχεύουν στην άμβλυνση της πληροφοριακής ασυμμετρίας βλ. Haupt (2003), σελ επ. 19 Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ. 164, Αλεξανδρίδου (2005), σελ

21 και υπηρεσιών και του υποβλητικού συχνά χαρακτήρα τους, η ρυθµιστική παρέµβαση στον τοµέα αυτό είναι επίσης πολύ σηµαντική Η µειωµένη διαπραγµατευτική ικανότητα του καταναλωτή 3.1 Η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης Η µαζικότητα των συναλλαγών και η προσφορά τυποποιηµένων προϊόντων και υπηρεσιών έχουν οδηγήσει στη διατύπωση εκ µέρους των επιχειρήσεων Γενικών Όρων Συναλλαγών (εφεξής ΓΟΣ), δηλαδή συµβατικών όρων οι οποίοι καθορίζονται εκ των προτέρων κατά τρόπο γενικό και ενιαίο για να αποτελέσουν οµοιόµορφο περιεχόµενο απροσδιόριστου αριθµού µελλοντικών συµβάσεων 21. Ο καταναλωτής, στην µεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων δέχεται τους ΓΟΣ που τίθενται από τον προµηθευτή χωρίς αντίρρηση, στο µέτρο που αφενός µεν δεν έχει τις αναγκαίες για την πλήρη κατανόησή τους γνώσεις, και αφετέρου δεν διαθέτει την οικονοµική υπεροχή και ισχύ για τη διαπραγµάτευσή τους. Ο καταναλωτής, λοιπόν, θεωρείται ότι είναι το ασθενέστερο µέρος καθόσον έχει κατά τεκµήριο µειωµένη διαπραγµατευτική ικανότητα σε σχέση µε τον προµηθευτή. Η χρήση των ΓΟΣ είναι τόσο διαδεδοµένη στις συναλλαγές, ώστε είναι µάλλον αδύνατη η αποφυγή τους µε την εξεύρεση προµηθευτή ο οποίος θα προβαίνει σε ατοµική διαπραγµάτευση των όρων που αφορούν τυποποιηµένα προϊόντα ή υπηρεσίες 22. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται δεκτό ότι υπάρχει συµβατική ανισορροπία µεταξύ καταναλωτή και προµηθευτή µε την έννοια ότι τα µέρη δεν διαθέτουν τον ίδιο βαθµό επιρροής στη διαµόρφωση των συµβατικών όρων και η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης συνίσταται στην επιδίωξη αποκατάστασης της εν λόγω ανισορροπίας. 3.2 Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης Η ρυθµιστική παρέµβαση που ασκείται για την αντιµετώπιση της µειωµένης διαπραγµατευτικής ικανότητας του καταναλωτή έναντι του προµηθευτή λόγω της ευρύτατης χρήσης ΓΟΣ εκφράζεται µε τρία κυρίως µέσα µε τα οποία επιδιώκεται: ο έλεγχος και η απαγόρευση των καταχρηστικών ΓΟΣ, ώστε ο καταναλωτής να µην δεσµεύεται από τυχόν καταχρηστικούς ΓΟΣ 23 (βλ. κατωτέρω από (α)), η κατοχύρωση ορισµένων κρίσιµων για τη συναλλακτική σχέση δικαιωµάτων του καταναλωτή (βλ. κατωτέρω από (β)), 20 Βλ. Λιβαδά (2008), σελ Βλ. Καράκωστα (1997), σελ. 17 επ. 22 Βλ. Λιβαδά (2006), σελ. 483 επ., της ιδίας (2008), σελ. 22επ. και Καλλιμόπουλο (2008) ο οποίος επισημαίνει ότι ενώ τυπικά ο καταναλωτής παραμένει ελεύθερος να συνάψει ή μη τη σύμβαση, η ελευθερία αυτή είναι ορισμένες φορές ανύπαρκτη όταν πρόκειται για αγαθό βασικής ανάγκης, όπως για παράδειγμα το ηλεκτρικό ρεύμα ή το νερό, το οποίο κανείς δεν μπορεί να στερηθεί. Με την έννοια αυτή, ο καταναλωτής «εξαναγκάζεται» να συνάψει σύμβαση με την επιχείρηση που κατέχει μονοπωλιακή ή δεσπόζουσα θέση. 23 Ως καταχρηστικοί νοούνται οι όροι οι οποίοι δεν αποτέλεσαν αντικείμενο ατομικής διαπραγμάτευσης και, παρά την απαίτηση καλής πίστης, δημιουργούν σε βάρος του καταναλωτή σημαντική ανισορροπία στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που απορρέουν για τα μέρη από τη σύμβασης. Η καταχρηστικότητα συγκεκριμένου όρου κρίνεται δικαστικά. 21

22 η διευκόλυνση της δυνατότητας προσφυγής του καταναλωτή στη δικαιοσύνη και επίλυσης των διαφορών που τυχόν έχει µε τον προµηθευτή (βλ. κατωτέρω από (γ)). (α) Η απαγόρευση των καταχρηστικών ΓΟΣ επιτυγχάνεται µε την καθιέρωση διατάξεων για τη δυνατότητα ελέγχου της ενδεχόµενης καταχρηστικότητας των ΓΟΣ, ώστε οι όροι που διαταράσσουν σηµαντικά τη συµβατική ισορροπία να κηρύσσονται καταχρηστικοί και συνεπώς άκυροι 24. Λόγω της εξαντλητικής περιπτωσιολογίας των όρων που ενδέχεται να είναι καταχρηστικοί και της πληθώρας των κατηγοριών συµβάσεων που είναι τυποποιηµένες για τη σύναψη των οποίων χρησιµοποιούνται ΓΟΣ, ο νοµοθέτης καθιερώνει ορισµένα οριζόντιου χαρακτήρα αξιολογικά κριτήρια βάσει των οποίων κρίνεται κατά περίπτωση ο καταχρηστικός ή µη χαρακτήρας ενός ΓΟΣ και καθορίζει το περιεχόµενο ρητρών που, εφόσον έχουν το σκοπό ή το αποτέλεσµα που περιγράφεται στο νόµο, θεωρούνται καταχρηστικές. Με τον τρόπο αυτό, οι επιµέρους όροι συµβάσεων που πληρούν τα προβλεπόµενα στη νοµοθεσία κριτήρια κρίνονται καταχρηστικοί και δεν δεσµεύουν τον καταναλωτή στη σύµβαση που έχει συνάψει. (β) Ένα δεύτερο µέσο υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης για την αποκατάσταση της µειωµένης διαπραγµατευτικής ικανότητας του καταναλωτή έναντι του προµηθευτή αφορά την κατοχύρωση ορισµένων κρίσιµων δικαιωµάτων του καταναλωτή για τη λειτουργία της συναλλακτικής σχέσης 25. Αυτό το οποίο κρίνεται αναγκαίο στην περίπτωση αυτή, λαµβανοµένης υπόψη της αδυναµίας του καταναλωτή να επηρεάσει το περιεχόµενο της σύµβασής του, είναι η διασφάλιση από το νοµοθέτη τόσο της ίδιας της ύπαρξης ορισµένων δικαιωµάτων του όσο και του τρόπου και των προϋποθέσεων µε τα οποία αυτά είναι δυνατό να ασκούνται. Ειδικά σε ό,τι αφορά τις χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες, τέτοια παρέµβαση αποτελεί, ενδεικτικά, η καθιέρωση του δικαιώµατος του καταναλωτή για την πρόωρη αποπληρωµή του δανείου του υπό συγκεκριµένες προϋποθέσεις και η καθιέρωση του δικαιώµατος υπαναχώρησής του από τη σύµβαση µέσα σε ορισµένη προθεσµία και µε συγκεκριµένες έννοµες συνέπειες. (γ) Τέλος, για την αντιµετώπιση της µειωµένης διαπραγµατευτικής ικανότητας του καταναλωτή λαµβάνονται µέτρα ώστε να διευκολύνεται η επίλυση των διαφορών του µε τον προµηθευτή είτε µε την ενθάρρυνση της εξωδικαστικής επίλυσης των διαφορών είτε µε τη διευκόλυνση προσφυγής του στη δικαιοσύνη 26. Στο πλαίσιο αυτό, η παρέµβαση του νοµοθέτη συνίσταται κατ αρχήν στη λήψη µέτρων που ενθαρρύνουν την εξωδικαστική επίλυση των διαφορών, η οποία επιτυγχάνεται σύντοµα και ανέξοδα για τον καταναλωτή, λαµβανοµένου υπόψη ότι οι διαφορές που ανακύπτουν αφορούν συνήθως µικρά ποσά, οι δικαστικές διαδικασίες είναι χρονοβόρες και το κόστος της δικαστικής προσφυγής υψηλό. Τα µέτρα που λαµβάνονται στην κατεύθυνση αυτή συνίστανται αφενός µεν στην καθιέρωση των προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούν οι µηχανισµοί εξωδικαστικής επίλυσης διαφορών, ώστε να διαθέτουν τα αναγκαία εχέγγυα για τη δίκαιη και αµερόληπτη επίλυση των διαφορών και αφετέρου στην ενθάρρυνση της ίδιας της θέσπισής τους από τους αρµόδιους φορείς. Σε ό.τι αφορά τη διευκόλυνση προσφυγής στη δικαιοσύνη και δικαστικής διεκδίκησης των δικαιωµάτων του καταναλωτή, τα µέτρα που λαµβάνονται αφορούν ιδίως την 24 Βλ. Λιβαδά (2008), σελ. 24 επ., Καράκωστα (1997), σελ. 54 επ., Γκόρτσο (2007α), σελ Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ. 165 επ., Λιβαδά (2008), σελ Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ. 166, Λιβαδά (2008), σελ. 26, της ιδίας (2006), σελ

23 καθιέρωση µηχανισµών µέσω των οποίων είναι δυνατή η συλλογική προστασία των καταναλωτών, όπως για παράδειγµα η καθιέρωση των συλλογικών αγωγών προκειµένου ο καταναλωτής να εξοικονοµεί κόστος και χρόνο κατά τη δικαστική επίλυση των διαφορών του 27. Το εν λόγω µέσο υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης συνδέεται έµµεσα µόνο µε τη µειωµένη διαπραγµατευτική ικανότητα του καταναλωτή, στο µέτρο που δεν λειτουργεί προληπτικά, δηλαδή στο περιεχόµενο των συµβάσεων που συνάπτει ο καταναλωτής µε τον προµηθευτή αλλά κατασταλτικά, διευκολύνει δηλαδή την εκ των υστέρων επίλυση των διαφορών που τυχόν ανακύψουν µεταξύ τους. 4. Η πρόληψη της υπερχρέωσης 4.1 Η δικαιολογητική βάση της ρυθµιστικής παρέµβασης Ειδικά, σε ότι αφορά την παροχή πιστώσεων σε καταναλωτές, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µια αυξανόµενη τάση υπερχρέωσης 28 των νοικοκυριών. Η τάση αυτή αποδίδεται στην ολοένα και πιο «εύκολη» πρόσβαση του καταναλωτή σε χρηµατοπιστωτικές υπηρεσίες, στην πολλαπλή χρέωση ορισµένων νοικοκυριών και στην αδυναµία του καταναλωτή να αξιολογήσει σε ορισµένες περιπτώσεις αντικειµενικά και ορθολογικά τις οικονοµικές δυνατότητές του 29. Αίτηµα της ρυθµιστικής παρέµβασης αποτελεί η πρόληψη της υπερχρέωσης των καταναλωτών και η αποφυγή των επικίνδυνων συνεπειών που µπορεί να έχει το φαινόµενο αυτό. 4.2 Τα µέσα υλοποίησης της ρυθµιστικής παρέµβασης Η σχετικά πρόσφατη εµφάνιση του φαινοµένου της υπερχρέωσης δεν έχει ακόµα επιτρέψει την αποκρυστάλλωση των απόψεων για την καλύτερη δυνατή παρέµβαση σε ό,τι αφορά την πρόληψη και αποφυγή της υπερχρέωσης και των καταναλωτών 30. Τα µέτρα τα οποία λαµβάνονται στην παρούσα συγκυρία είναι τα ακόλουθα: η επιβολή στα πιστωτικά ιδρύµατα της υποχρέωσης να αναπτύξουν εσωτερικά συστήµατα διαχείρισης πιστωτικού κινδύνου ώστε να εντοπίζουν υφιστάµενους ή δυνητικούς πελάτες που έχουν αυξηµένη πιθανότητα να µην ανταποκριθούν στις µελλοντικές οικονοµικές τους υποχρεώσεις, η επιβολή στα πιστωτικά ιδρύµατα της υποχρέωσης να µην δανείζουν κανένα καταναλωτή στο βαθµό που το ποσό εξυπηρέτησης των δανείων τους υπερβαίνουν ένα εύλογο ποσοστό (π.χ. 40%) του συνολικού διαθέσιµού εισοδήµατός του, η καθιέρωση της αρχής του υπεύθυνου δανεισµού, 27 Για τους μηχανισμούς συλλογικής προστασίας των καταναλωτών, βλ. αναλυτικά Δέλλιο (2008), σελ. 22επ., Καράκωστα (2008), σελ. 398 επ. 28 Ως υπερχρέωση γίνεται δεκτό ότι νοείται η αδυναμία του καταναλωτή να ανταποκριθεί στις οικονομικές υποχρεώσεις του που προκύπτουν είτε από σύμβαση πίστωσης που έχει συνάψει είτε από τις τρέχουσες οικονομικές υποχρεώσεις του νοικοκυριού του. Ωστόσο, υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις σε τι ακριβώς συνίσταται η αδυναμία αυτή (πραγματική αδυναμία αποπληρωμής ή αντιμετώπιση του χρέους ως δυσβάσταχτου) και με βάση ποια κριτήρια υπολογίζεται η υπερχρέωση (με βάση τη συνολική περιουσία του προσώπου ή τα καθαρά εισοδήματά του). 29 Βλ. Γκόρτσο (2007α), Βλ. Γκόρτσο (2007α), σελ

24 η καθιέρωση διατάξεων για την πτώχευση ιδιωτών. Επισηµαίνεται ότι τα τρία πρώτα µέτρα, τα οποία έχουν καθιερωθεί ευρύτερα για τη διασφάλιση της σταθερότητας του χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, αφορούν την πρόληψη της υπερχρέωσης και το τέταρτο την αντιµετώπιση των συνεπειών της εφόσον επέλθει. 24

25 Κεφάλαιο ΙΙΙ Η ευρωπαϊκή πολιτική της προστασίας των οικονοµικών συµφερόντων του καταναλωτή 1. Ιστορική επισκόπηση της ευρωπαϊκής πολιτικής της προστασίας του καταναλωτή στο πρωτογενές δίκαιο 1.1 Η πολιτική της προστασίας του καταναλωτή στο πλαίσιο της συνθήκης της Ρώµης H Συνθήκη της Ρώµης του 1957 «περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας» δεν περιλάµβανε ειδική νοµική βάση για την προστασία του καταναλωτή αλλά έµµεσες µόνο αναφορές στον καταναλωτή 31. Για το λόγο αυτό η ευρωπαϊκή πολιτική της προστασίας του καταναλωτή συνδέθηκε µε την εγκαθίδρυση και τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς µε την έννοια ότι χρησιµοποιήθηκε και εξακολουθεί να χρησιµοποιείται ως µέσο για την επίτευξη της εύρυθµης λειτουργίας της 32. Οι πρώτες νοµικές πράξεις για την προστασία του καταναλωτή άρχισαν να εκδίδονται από το 1984, όπως η Οδηγία 84/450/ΕΟΚ 33 για την παραπλανητική διαφήµιση, η Οδηγία 85/577/ΕΟΚ 34 για τη σύναψη συµβάσεων εκτός εµπορικού καταστήµατος, η Οδηγία 87/102/ΕΟΚ 35 για την καταναλωτική πίστη κ.α. Νοµική βάση των Οδηγιών αυτών ήταν το άρθρο 100 (νέο 94) της Συνθήκης το οποίο προβλέπει τη δυνατότητα του Συµβουλίου να «εκδίδει Οδηγίες για την προσέγγιση των νοµοθετικών, κανονιστικών και διοικητικών διατάξεων των κρατών µελών, οι οποίες έχουν άµεση επίπτωση στην εγκαθίδρυση ή τη λειτουργία της κοινής αγοράς». Επίσης, στις ως άνω Οδηγίες γινόταν αναφορά στα δύο προγράµµατα δράσης 36 της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας για την πολιτική προστασίας και ενηµέρωσης του καταναλωτή στα οποία προβλεπόταν η ανάληψη δράσης για την προστασία του καταναλωτή. 1.2 Η πολιτική της προστασίας του καταναλωτή στο πλαίσιο της συνθήκης του Μάαστριχτ Με την Συνθήκη του Μάαστριχτ του 1992 η προστασία του καταναλωτή αναδείχθηκε ως αυτοτελής πολιτική σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το άρθρο 129Α (πλέον 31 Βλ. σχετικά στην ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 00_el.htm. 32 Βλ. Λιβαδά (2008), σελ.39 επ. 33 Η Οδηγία 84/450/ΕΟΚ τροποποιήθηκε με τις Οδηγίες 1997/55/ΕΚ και 2005/29/ΕΚ και καταργήθηκε με την Οδηγία 2006/114/ΕΚ. 34 Η Οδηγία 85/577/ΕΟΚ τροποποιήθηκε με τις Οδηγίες 1997/7/ΕΚ και 2002/65/ΕΚ. 35 Η Οδηγία 87/102/ΕΟΚ τροποποιήθηκε με τις Οδηγίες 1990/88/ΕΟΚ και 1998/7/ΕΚ και καταργήθηκε με την Οδηγία 2008/48/ΕΚ. 36 Ψηφίσματα του Συμβουλίου α) της 14 ης Απριλίου 1975 αναφορικά με ένα προκαταρκτικό πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας για μια πολιτική προστασίας και ενημέρωσης του καταναλωτή (ΕΕ C 092, , σελ. 2) και β) της 19 ης Μαΐου 1981 αναφορικά με το δεύτερο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας για μια πολιτική προστασίας και ενημέρωσης του καταναλωτή (ΕΕ C 133, , σελ. 6). 25