ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΕΜΑ : Ολοκληρωμένες δράσεις για την ανάπτυξη της υπαίθρου στην Περιφέρεια Πελοποννήσου ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επιβλέπων : Αθ. Δελαπάσχος Σπουδάστρια : Βασιλείου Κυριακή Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ ΑΘΗΝΑ

2 Π ρ ό λ ο γ ο ς Στα πλαίσια της τελικής εργασίας των σπουδαστών του τμήματος ΤΑΠΑ της ΕΣΔΔ, εκπονήθηκε η παρούσα εργασία με τίτλο : «Ολοκληρωμένες δράσεις για την ανάπτυξη της υπαίθρου στην περιφέρεια Πελοποννήσου». Η εργασία βασίσθηκε στον άξονα 7 του Επιχειρησιακού Προγράμματος του Γ ΚΠΣ του Υπουργείου Γεωργίας : «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου » (ΕΠΑΑΑΥ) και στις μελέτες, οι οποίες εκπονήθηκαν το έτος 2000 για τις τέσσερις επιλεγμένες ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου, στις οποίες θα εφαρμοστούν τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα του άξονα 7. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η συνοπτική παρουσίαση και σχολιασμός του άξονα 7 και των τεσσάρων μελετών καθώς και η κριτική προσέγγιση των πολιτικών που υιοθετούνται από παρόμοια προγράμματα. Αρχικά γίνεται μια σύντομη αναφορά στις εθνικές και κοινοτικές πολιτικές που αφορούν τις ορεινές μειονεκτικές περιοχές. Ακολουθεί συνοπτική παρουσίαση, συγκριτική ανάλυση και σχολιασμός των τεσσάρων μελετών μέσω συγκεκριμένης δομημένης προσέγγισης, που περιλαμβάνει την αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης, την περιγραφή του ευρύτερου περιβάλλοντος, των περιορισμών και των δυνατοτήτων ανάπτυξης καθώς και την προτεινόμενη από τις μελέτες στρατηγική και άξονες ανάπτυξης για τις τέσσερις περιοχές. Στη συνέχεια επιχειρείται η διερεύνηση της συνάφειας των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων με βασικά Ε.Π. του Γ ΚΠΣ, και παρουσιάζονται εν συντομία τα προβλεπόμενα συστήματα διαχείρισης και αξιολόγησης των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Η εργασία ολοκληρώνεται με την διατύπωση προτάσεων και συμπερασμάτων σχετικά με το σχεδιασμό και εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων ανάπτυξης της υπαίθρου στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Λέξεις κλειδιά : Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης Υπαίθρου, Ολοκληρωμένο μοντέλο ανάπτυξης, Περιφέρεια Πελοποννήσου, Ορεινές περιοχές, Περιφερειακή Αναπτυξιακή Στρατηγική.

3 S u m m a r y This study which carries the title: Integrated Countryside Development at the Peloponnesian Region is based on the priority axe No. 7 of the Entrepreneurial Program Agrarian Development Countryside Restructuring» of the Ministry of Agriculture for the period as well as on the four studies upon the Integrated Programs at the four chosen areas of the Peloponnesian Region. The study aims to the brief presentation and annotation of the priority axe 7 and of the four studies, whilst attempting a critical approach to the relevant policies, which are adopted by similar programs. At first the study refers to the national and European policies regarding the disadvantageous mountainous areas. The study proceeds with the presentation, annotation and comparative analysis of the four studies using a structured methodological approach which includes the description of the current situation and the broad environment, of the restrictions and growth possibilities as well as the introduction of the proposed strategies and priority axes for the four areas. Thereafter follows an examination of the relevance between the Integrated Programs and the rest Entrepreneurial Programs of the third CSF. The study ends with the presentation of the management and evaluation systems of the Integrated Programs for the Agrarian Development.

4 Π ί ν α κ α ς Π ε ρ ι ε χ ο μ έ ν ω ν Σελίδες Ε ι σ α γ ω γ ή 1 3 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 1. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 1.1. Γενικά για τα ολοκληρωμένα Προγράμματα Συνοπτική παρουσίαση του Ε.Π. του Υπ. Γεωργίας Διαπιστώσεις - Συμπεράσματα 16 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 2. ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 2.1. Γενικά Η αναπτυξιακή ταυτότητα των 4 ορεινών περιοχών εφαρμογής Ο.Π. Αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης Ευρύτερο περιβάλλον των ΟΠ στην περιφέρεια Πελοποννήσου Το ευρύτερο περιβάλλον ως προς τη χωρική διάσταση Το ευρύτερο περιβάλλον ως προς τη προγραμματική διάσταση Περιορισμοί ανάπτυξης των ορεινών περιοχών ΟΠ της Περιφέρειας Πελ/σου Αναπτυξιακές δυνατότητες και προοπτικές των περιοχών Ο.Π Χωροταξική εγγύτητα με τη μητροπολιτική περιφέρεια της Αττικής και τα μεγάλα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου Φυσικοί πόροι Πολιτιστικοί πόροι Αγροτικά προϊόντα ποιότητας και ονομασίας προέλευσης Αναπτυξιακή Παρέμβαση Το πλαίσιο Καθορισμός στόχων και στρατηγικής ανάπτυξης των περιοχών Ο.Π Παρουσίαση προτεινόμενων αναπτυξιακών παρεμβάσεων Βαθμός εναρμόνισης των παρεμβάσεων με βασικά Ε.Π. του Γ ΚΠΣ Διαπιστώσεις Συμπεράσματα 72 75

5 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 3. ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 3.1. Γενικό πλαίσιο Φάση έγκρισης πράξεων/έργων Φάση Παρακολούθησης και Ελέγχου Διαπιστώσεις - Συμπεράσματα 86 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4 4. ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 4.1. Γενικό πλαίσιο ΕΧ-ΑΝΤΕ αξιολόγηση των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Ενδιάμεση αξιολόγηση των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων EX-POST αξιολόγηση των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Διαπιστώσεις - Συμπεράσματα Ε π ί λ ο γ ο ς 97 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

6 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ Εισαγωγή Οι κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις που σημειώνονται σήμερα στις Χώρες της διευρυνόμενης Ευρωπαϊκής Ένωσης καθιστούν τον αγροτικό χώρο πεδίο σημαντικών αλλαγών τόσο ως προς τα πρότυπα παραγωγής, λόγω διαφοροποίησης της ζήτησης από τους Ευρωπαίους καταναλωτές, όσο και ως προς την απασχόληση, σαν συνέπεια της πολυδραστηριότητας και των νέων ειδικεύσεων. Οι σημαντικότερες προκλήσεις, στις οποίες καλείται να ανταποκριθεί ο αγροτικός χώρος οφείλονται κυρίως: α) στις μεταβολές λόγω της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ, β) στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις των καταναλωτών για ποιοτικά προϊόντα, γ) στην ένταξη του περιβάλλοντος ως σημαντικής συνιστώσας της διαδικασίας παραγωγής και ως προϋπόθεση βιώσιμης ανάπτυξης, δ) στην επεκτεινόμενη παγκοσμιοποίηση της αγοράς και στη λειτουργία της χωρίς σύνορα, σε συνδυασμό με την ανάγκη επιβίωσης του αγροτικού πληθυσμού σε ένα έντονα ανταγωνιστικό περιβάλλον, ε) στην αντιμετώπιση του πολιτισμού ως σημαντικής αναπτυξιακής παραμέτρου κάτω από το πρίσμα της πολιτισμικότητας, στ) στην συνεχώς επιταχυνόμενη ανάπτυξη και διάδοση της χρήσης νέων τεχνολογιών που δύσκολα μπορούν να ακολουθηθούν από τους αγρότες, ζ) στην ανάγκη βελτίωσης των κοινωνικών υποδομών και σύγκλισης του επιπέδου διαβίωσης των ανθρώπων της υπαίθρου με το αντίστοιχο των αστικών κέντρων, η) στην ανάγκη συλλογής, συστηματοποίησης και διάχυσης της γνώσης και των πετυχημένων πρακτικών. Μπροστά στην κατάσταση αυτή και με δεδομένη την ανάγκη διατήρησης μιας ζωντανής και παραγωγικής υπαίθρου απαιτείται ο σχεδιασμός και η υλοποίηση ενεργειών που στηρίζουν τη διαφοροποίηση της παραγωγής και των μέσων.

7 Αυτήν ακριβώς την πολιτική βούληση εκφράζει και η AGENDA 2000, όπως εξειδικεύτηκε με τον Κανονισμό 1260/99 για τη λειτουργία των Διαρθρωτικών Ταμείων κατά την τρίτη Προγραμματική περίοδο, και ειδικά με τον Κανονισμό 1257/99 για το ΕΓΤΠΕ (Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων) στα πλαίσια του οποίου θεσπίστηκε το τομεακό πρόγραμμα του Υπουργείου Γεωργίας. Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Αγροτική Ανάπτυξη- Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου " (ΕΠΑΑΑΥ) είναι το πρόγραμμα του Εθνικού σκέλους του Γ' ΚΠΣ. Εγκρίθηκε με την 845/ Απόφαση της Επιτροπής της Ε.Ε. Το συνολικό κόστος του Ε.Π. ανέρχεται στο ποσό των 3.010,15 εκατ. ΕΥΡΩ (δηλ ,71 δις δρχ), όπου η συμμετοχή της Κοινότητας (Ταμείο ΕΓΤΠΕ-Π) είναι 1.233,42 εκατ. ΕΥΡΩ ενώ του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα είναι 542,79 και 1.233,94 εκατ. ΕΥΡΩ αντίστοιχα 1. Το ΕΠΑΑΑΥ έρχεται να αντιμετωπίσει επομένως ένα από τα κρίσιμα ζητήματα που απασχολούν την ελληνική κοινωνία σήμερα, το «αγροτικό ζήτημα», δηλαδή τη σταδιακή εγκατάλειψη της υπαίθρου, ιδιαίτερα των περιοχών εκείνων που χαρακτηρίζονται μειονεκτικές. Στις περιοχές αυτές ο πρωτογενής τομέας της οικονομίας κατείχε και συνεχίζει να διατηρεί δεσπόζουσα θέση στην τοπική οικονομική δραστηριότητα, απασχολώντας την πλειονότητα των κατοίκων. Οι συνταρακτικές αλλαγές, που αναφέρθηκαν παραπάνω, καθιστούν πλέον επιτακτικές βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές για την επιβίωση του αγροτικού πληθυσμού στις περιοχές αυτές. Κατά τα τελευταία χρόνια, τόσο στο επίπεδο της Ε.Ε. όσο και στο επίπεδο της χώρας, έχει υιοθετηθεί μια φιλοσοφία για την αντιμετώπιση των μειονεκτικών περιοχών (ορεινών, νησιωτικών) ως ενιαίων χωρικών συνόλων για τα οποία απαιτείται η διαμόρφωση συγκεκριμένων αναπτυξιακών πολιτικών. Η εφαρμογή αυτών των πολιτικών αποτελεί ένα αρκετά δύσκολο εγχείρημα, ιδιαίτερα στις μειονεκτικές ορεινές και απομονωμένες περιοχές της χώρας μας, όχι μόνο λόγω της προβληματικής γεωμορφολογίας, των ελλιπών υποδομών και της μονοτομεακής διάρθρωσης της τοπικής οικονομίας, αλλά και εξαιτίας του συρρικνούμενου δημογραφικού προφίλ του τοπικού αγροτικού πληθυσμού, του οποίου ο μέσος όρος της ηλικίας συνεχώς αυξάνει ενώ το μορφωτικό επίπεδο στη συντριπτική πλειοψηφία είναι εξαιρετικά χαμηλό. Πώς άραγε θα 1 Συμπλήρωμα Προγραμματισμού ΕΠΑΑΑΥ σελ. 2 2

8 μπορούσε κάποιος να πείσει τους ανθρώπους που επί δεκαετίες δεν γνώριζαν τίποτε άλλο εκτός από τις μονοκαλλιέργειες με παραδοσιακές μεθόδους σε μικρούς αλλά αυτόνομους γεωργικούς κλήρους, να γίνουν σύγχρονοι επιχειρηματίες, να δημιουργήσουν σύγχρονες μονάδες, να κατανοήσουν και να εφαρμόσουν καινοτόμες μεθόδους και διαδικασίες, να αναπτύξουν παράλληλες δραστηριότητες, συχνά εντελώς ξένες με τη μέχρι τώρα εμπειρία τους ; Οι δυσκολίες αυτές, που σχετίζονται με τον εκσυγχρονισμό, την επιβίωση και την ανάπτυξη των μειονεκτικών ορεινών περιοχών, οι οποίες όμως αποτελούν ζωτικά κύτταρα της ελληνικής υπαίθρου, ανάγονται σε μείζον ζήτημα στα πλαίσια της περιφερειακής και αγροτικής πολιτικής της χώρας μας και της Ε.Ε. γενικότερα. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού έχουν αναπτυχθεί κατά το πρόσφατο παρελθόν πολιτικές αποσπασματικές και μικρού βεληνεκούς, ιδιαίτερα μέσω των ΚΠΣ και των κοινοτικών πρωτοβουλιών. Την έλλειψη συστηματικής και εξειδικευμένης αντιμετώπισης των αναπτυξιακών προβλημάτων των μειονεκτικών ορεινών περιοχών έρχεται να καλύψει η εφαρμογή μιας πολιτικής ολοκληρωμένης ανάπτυξης, που θα αποστασιοποιείται από το μονοτομεακό χαρακτήρα των μέχρι τώρα παρεμβάσεων και θα χαρακτηρίζεται από μία πολυτομεακή προσέγγιση, με στόχο τη μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα των αντίστοιχων παρεμβάσεων. Μια αρκετά σοβαρή προσπάθεια βρίσκεται σε εξέλιξη σήμερα, στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ με το ΕΠΑΑΑΥ. Σ αυτό το ΕΠ περιλαμβάνεται ο εξειδικευμένος άξονας 7 με τα 14 μέτρα του, ο οποίος είναι αφιερωμένος στα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού χώρου σε ορεινές μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας. Ο προϋπολογισμός του άξονα 7 ανέρχεται 582 εκ. ή 13,3% του συνολικού προϋπολογισμού του ΕΠ. Περιοχές εφαρμογής των ΟΠ είναι 35 ορεινές μειονεκτικές περιοχές της χώρας, οι οποίες επελέγησαν από κοινού βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων της Ε.Ε. και του Υπουργείου Γεωργίας. Οι 4 από τις περιοχές αυτές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων ανήκουν στην Περιφέρεια Πελοποννήσου, των οποίων οι αναπτυξιακές μελέτες εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων θα αποτελέσουν αντικείμενο ανάλυσης και σχολιασμού στην παρούσα εργασία. 3

9 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 1. Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 1.1. Γενικά για τα ολοκληρωμένα προγράμματα Η ολοκληρωμένη αγροτική ανάπτυξη είναι έννοια που αφορά τη βιωσιμότητα των αγροτικών περιοχών σε πλαίσια οικονομικής, κοινωνικής και περιβαλλοντικής ισορροπίας. Η μορφή αυτή της ανάπτυξης δεν ταυτίζεται αποκλειστικά με την ανάπτυξη του γεωργικού τομέα. Αφορά το σύνολο των λειτουργιών που αναπτύσσονται ή μπορούν να αναπτυχθούν στην ύπαιθρο. Ειδικά για την τρίτη προγραμματική περίοδο, η ολοκληρωμένη αγροτική ανάπτυξη που προωθείται μέσω των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων επικεντρώνεται σε ορεινές μειονεκτικές περιοχές και εδράζεται : Α) Στους νέους κανονισμούς του Ευρωπαϊκού Γεωργικού Ταμείου Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ) (Κανονισμοί 1257/99, 1260/99 και 1750/99). Β) Στην εξειδίκευση του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου », και ιδιαίτερα του Αξονα Προτεραιότητας 7 «Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού χώρου», μέσω του οποίου θα γίνει η χρηματοδότηση των προγραμμάτων και των μέτρων και δράσεων που θα περιλάβουν. Ο Κανονισμός 1257/99 για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το ΕΠΤΠΕ θέτει το πλαίσιο μιας αναμορφωμένης πολιτικής γεωργικής ανάπτυξης για το σύνολο των αγροτικών περιοχών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Κανονισμός 1260/99 αναφέρεται σαν γενικός κανονισμός για τη λειτουργία των Διαρθρωτικών Ταμείων, ενώ ο Κανονισμός 1750/99 θεσπίζει τους λεπτομερείς κανόνες εφαρμογής του Κανονισμού 1257/99 όσο και τις κατευθυντήριες γραμμές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις κρατικές ενισχύσεις στον τομέα της Γεωργίας ( ). Κατά συνέπεια τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα σκοπεύουν στο σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικών για την ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη αυτών των περιοχών και έχουν σαν βασικές κατευθύνσεις : 4

10 Την αναδιάρθρωση της τοπικής αγροτικής οικονομίας και την παράλληλη ανάπτυξη των άλλων δύο κλάδων της οικονομίας βάσει του ενδογενούς δυναμικού των περιοχών αυτών. Την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική αναβάθμιση τους. Μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων είναι : o Η απόκλιση από τη μονοτομεακή λογική και συμμετοχή όλων των τομέων της οικονομίας. o Η αντιμετώπιση προβλημάτων σε περιοχές με ομοιογενή χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα τον καλύτερο και πληρέστερο σχεδιασμό και προγραμματισμό ανάπτυξης. o Η προσπάθεια αξιοποίησης του ενδογενούς δυναμικού των περιοχών αυτών. o Η αναδιάρθρωση της τοπικής αγροτικής οικονομίας. o Η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των περιοχών εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων και η μείωση των ανισοτήτων και των διαφορών στο επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών μεταξύ των κατοίκων των περιοχών αυτών και των αστικών. o Η συνεργασία μεταξύ κεντρικών και τοπικών φορέων τόσο στη φάση σχεδιασμού όσο και στη φάση υλοποίησης. o Η υποστήριξη ήπιων αναπτυξιακών δράσεων σε όλα τα επίπεδα με απώτερο στόχο την προστασία του φυσικού και του πολιτιστικού κεφαλαίου των περιοχών αυτών. Με μια πρώτη προσέγγιση διαπιστώνεται ότι τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα προσπαθούν να λειτουργήσουν σαν μοχλός ανάπτυξης στις μειονεκτικές περιοχές, οι οποίες λόγω των ιδιαίτερων προβλημάτων τους δεν μπορούν από μόνες τους να κινητοποιήσουν αποτελεσματικούς μηχανισμούς ανάπτυξης. Παράλληλα και οι κρατικές παρεμβάσεις κινήθηκαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα λόγω της δυσκολίας και του μεγάλου κόστους εφαρμογής αντίστοιχων προγραμμάτων. Έτσι μέσω των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων αναμένεται να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε οι μειονεκτικές αυτές περιοχές που πλήττονται από οικονομικό μαρασμό και δημογραφική συρρίκνωση, θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν επιτυχώς τις νέες προκλήσεις της 5

11 παγκοσμιοποίησης των συναλλαγών και του έντονου ανταγωνισμού. Πράγματι το διεθνές περιβάλλον μέσα στο οποίο σχεδιάζονται και εφαρμόζονται τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης της Υπαίθρου είναι ιδιαίτερα πιεστικό και δεν αφήνει πλέον περιθώρια για άστοχες παρεμβάσεις. Η ευνοϊκή μεταχείριση και πριμοδότηση των μειονεκτικών περιοχών της Ε.Ε. συμφωνεί μεν με τη βασική προτεραιότητα της Ε.Ε. για την επίτευξη της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής στο ευρωπαϊκό έδαφος, αλλά λειτουργεί κάτω από αυστηρές προϋποθέσεις και υπό στενή εποπτεία. Τα περιθώρια άσκησης της αγροτικής πολιτικής, η οποία επηρεάζει άμεσα τις περιοχές αυτές λόγω του αγροτικού τους χαρακτήρα, συνεχώς στενεύουν και οι όποιες αποφάσεις εξαρτώνται πλέον από τις Βρυξέλλες και έχουν να κάνουν με το διεθνές εμπόριο αλλά και τις αναπόφευκτες αντιθέσει Βορρά-Νότου στους κόλπους της Ε.Ε. Το μεγάλο δίλημμα είναι : Η χώρα αποδέχεται τη θέση της μέσα στο παγκόσμιο οικονομικό παιχνίδι ή εξακολουθεί να στηρίζει το εισόδημα ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού της από τις κρατικές δαπάνες; Οι δυσκολίες δεν σταματούν εδώ. Η Ε.Ε. δέχεται τεράστιες πιέσεις από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου να άρει τους προστατευτικούς δασμούς στα φθηνά προϊόντα των τρίτων χωρών, οι Η.Π.Α. απαιτούν από τις Βρυξέλλες να ελαστικοποιήσει τα όρια των διαφόρων ουσιών και να ανοίξουν έτσι τη ευρωπαϊκή αγορά στα φθηνά αμερικάνικα μεταλλαγμένα προϊόντα ενώ έξι κατ εξοχήν αγροτικές χώρες βρίσκονται ante portas από την πλήρη ένταξή τους στην Ε.Ε., οπότε θα διοχετευτούν τα προϊόντα τους στις ευρωπαϊκές αγορές με τους ίδιους όρους με τα ελληνικά, μόνο που θα είναι φθηνότερα λόγω χαμηλότερου κόστους παραγωγής και επομένως ανταγωνιστικότερα. Δημιουργείται επομένως το εύλογο ερώτημα αν τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα θα συμβάλλουν ουσιαστικά στην αντιμετώπιση και επίλυση των διαρθρωτικών, θεσμικών και οργανωτικών αδυναμιών των ορεινών μειονεκτικών περιοχών της χώρας μας. Παρόλο όμως που υπάρχει προβληματισμός για την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα τέτοιου είδους προγραμμάτων, λόγω κυρίως των μεγάλων και ποικίλλων προβλημάτων που καλούνται να αντιμετωπίσουν κατά την εφαρμογή τους, η αξία τους διαφαίνεται με μια πρώτη προσέγγιση μέσω της επαγωγικής λογικής, σύμφωνα με την οποία η μη εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων στις μειονεκτικές περιοχές θα 6

12 σήμαινε στις περισσότερες περιπτώσεις τη συνέχιση του μαρασμού και της εγκατάλειψης τους. Για την καλύτερη κατανόηση των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Ανάπτυξης της Υπαίθρου θα πρέπει να προηγηθεί μια συνοπτική παρουσίαση και του βασικού πλαισίου στο οποίο αναπτύσσονται. Κρίνεται επομένως σκόπιμη η συνοπτική παρουσίαση του Επιχειρησιακού Προγράμματος του Υπουργείου Γεωργίας «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου », καθώς και η αναφορά σημαντικών προγραμμάτων που τρέχουν παράλληλα και παρουσιάζουν συνέργια και συμπληρωματικότητα μ αυτό, όσον αφορά τις ολοκληρωμένες αναπτυξιακές παρεμβάσεις σε ορεινές μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας Συνοπτική παρουσίαση του Ε.Π. του Υπ. Γεωργίας Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του Υπουργείου Γεωργίας «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου », δηλαδή το τομεακό Πρόγραμμα του εθνικού σκέλους του Υπουργείου Γεωργίας στα πλαίσια του Γ Κ.Π.Σ., του οποίου ο άξονας 7 είναι αφιερωμένος στα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης της Υπαίθρου που εξετάζονται στην παρούσα εργασία, εντάσσεται σε ένα ενιαίο σύνολο που περιλαμβάνει τις κατευθύνσεις της Ε.Ε. για την ανταγωνιστικότητα των περιφερειών, τη διατήρηση και ενίσχυση της απασχόλησης, την προώθηση ίσων ευκαιριών για όλους σε ένα πλαίσιο αναπτυξιακών παρεμβάσεων, το οποίο διασφαλίζει την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο αξιοποίηση των φυσικών πόρων, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αγροτικών περιοχών καθώς και τα έντονα διαρθρωτικά και κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα που αυτές αντιμετωπίζουν. Με βάση τα παραπάνω, οι Στρατηγικοί Αναπτυξιακοί Στόχοι για την Προγραμματική περίοδο του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. είναι τρείς : Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής γεωργίας ενόψει των προκλήσεων ενός συνεχώς εντεινόμενου διεθνούς ανταγωνισμού. Η βιώσιμη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη της υπαίθρου για να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα και η ελκυστικότητα της και να αποκατασταθεί η κοινωνική και οικονομική της λειτουργία. 7

13 Η διατήρηση και βελτίωση του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων της υπαίθρου. Βασικό χαρακτηριστικό της στρατηγικής που θα ακολουθηθεί για την επίτευξη των στόχων, είναι η σύζευξη τομεακών και χωρικών προτεραιοτήτων. Η ολοκληρωμένη αναπτυξιακή προσέγγιση για την αγροτική ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό του πρωτογενούς τομέα, προϋποθέτει τη στενή συνεργασία κεντρικών και τοπικών φορέων, δημόσιου και ιδιωτικού τομέα για τον επιτυχή σχεδιασμό και υλοποίηση των αντίστοιχων αναπτυξιακών παρεμβάσεων. Ο αναπτυξιακός σχεδιασμός στον συγκεκριμένο τομέα βασίζεται στη μέγιστη δυνατή συνέργια και συνοχή μεταξύ των δράσεων που θα υλοποιηθούν από το Ε.Π.Α.Α.Α.Υ., τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (Π.Ε.Π.), τα συνοδευτικά μέτρα ανάπτυξης του αγροτικού χώρου, τις κοινοτικές πρωτοβουλίες καθώς και άλλα συναφή τομεακά προγράμματα. Συγκεκριμένα η συνολική στρατηγική για την αγροτική ανάπτυξη την τρίτη προγραμματική περίοδο, θα επιτευχθεί μέσω μιας σειράς αλληλένδετων προγραμμάτων, τα οποία είναι : Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του Υπουργείου Γεωργίας «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου », συνολικού προϋπολογισμού 1 τρις δραχμές. Το Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης , συνολικού προϋπολογισμού 910 δις δραχμές. Τα 13 ΠΕΠ για την περίοδο , τα οποία περιλαμβάνουν συγκεκριμένους άξονες και ενότητες δράσεων για την Αγροτική Ανάπτυξη και για τις οποίες οι δημόσιοι πόροι ανέρχονται σε 483 δις δραχμές περίπου 2. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader +, Δημόσιας δαπάνης προϋπολογισμού 80 δις δραχμές 2. Το ΕΠ Αλιείας συνολικού προϋπολογισμού 166 δις δραχμές 2. Το ΕΠ Κοινωνία της Πληροφορίας Το ΕΠ «Περιβάλλον » του ΥΠΕΧΩΔΕ Ενότητες δράσεων λοιπών τομεακών προγραμμάτων όπως του Υπουργείου Εργασίας και του Υπουργείου Ανάπτυξης. 2 Ενημερωτικό φυλλάδιο Υπουργείου Γεωργίας «Η ελληνική ύπαιθρος αλλάζει πρόσωπο», σελ. 3 8

14 Μέσω των παρεμβάσεων των ανωτέρω προγραμμάτων αναμένεται να ενισχυθεί το αγροτικό εισόδημα, να συγκρατηθεί ο αγροτικός πληθυσμός στην ύπαιθρο και να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής τους. Στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα του Υπουργείου Γεωργίας «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου » οι συγκεκριμένες δράσεις μέσω των οποίων θα υλοποιηθούν οι στόχοι του έχουν ομαδοποιηθεί σε 7 άξονες προτεραιοτήτων που με τη σειρά τους περιλαμβάνουν 34 επιμέρους μέτρα. Το συνολικό κόστος του ΕΠ για το διάσημα , όπως προαναφέρθηκε, ανέρχεται σε 1,15 τρις δραχμές ή 3,01 δις, όπου η Κοινοτική συμμετοχή από το ΕΓΤΠΕ-Π είναι 1,233 δις, η συμμετοχή του Ελληνικού δημοσίου 542,8 εκ. και του ιδιωτικού τομέα 1,23 δις. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται συνοπτικά οι 7 άξονες προτεραιότητας του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ καθώς και η κατανομή των αντίστοιχων πόρων για την περίοδο : Α/Α ΑΞΟΝΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ ΜΕΤΡΑ/ ΑΞΟΝΑ ΠΡΟΥΠΟΛ. % ΕΠ 1. Ολοκληρωμένες παρεμβάσεις σε ,5% επίπεδο αγροτικής εκμετάλλευσης 2. Μεταποίηση, τυποποίηση και εμπορία % του πρωτογενούς προϊόντος 3. Βελτίωση της ηλικιακής σύνθεσης του ,7% αγροτικού πληθυσμού 4. Βελτίωση των υποστηρικτικών ,7% μηχανισμών ενημέρωσης του αγροτικού πληθυσμού στις νέες τεχνολογίες 5. Βελτίωση της ποιότητας των ,2% αγροτικών προϊόντων 6. Ανάπτυξη και προστασία φυσικών ,8% πόρων και περιβάλλοντος 7. Προγράμματα ολοκληρωμένης ,3% ανάπτυξης του αγροτικού χώρου Τεχνική στήριξη ,8% ΣΥΝΟΛΟ % (Πηγή : Συμπλήρωμα Προγραμματισμού ΕΠΑΑΑΥ Χρηματοδοτικοί πίνακες) Πίνακας 1. Χρηματοδοτική κατανομή αξόνων προτεραιότητας Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. Από την μελέτη του παραπάνω πίνακα προκύπτει ότι ο άξονας 7 που αφορά τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα κατατάσσεται τρίτος στη σειρά όσον αφορά του πόρους που θ απορροφήσει, πράγμα που υποδηλώνει την μεγάλη 9

15 σημασία του. Επιπρόσθετα περιλαμβάνει τα περισσότερα μέτρα, γεγονός που αντικατοπτρίζει τη διαφοροποίηση των παρεμβάσεων έτσι ώστε να καλύψουν όσο το δυνατόν πληρέστερα τις ανάγκες των μειονεκτικών ορεινών περιοχών μέσα από την ολοκληρωμένη προσέγγισή τους. Οι δράσεις του άξονα, που στοχεύουν κατά κύριο λόγο στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση μιας πολιτικής για την ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών της χώρας, με απώτερο στόχο την ανασυγκρότηση της υπαίθρου, αποτυπώνονται σε 14 συνολικά μέτρα. Ανάμεσα σε αυτά είναι οι έγγειες βελτιώσεις, η δημιουργία υπηρεσιών διαχείρισης εκμεταλλεύσεων και δικτύων για την εμπορία γεωργικών προϊόντων, η διαφοροποίηση των γεωργικών δραστηριοτήτων ώστε να υπάρξει η δυνατότητα δημιουργίας εναλλακτικών πηγών απόκτησης εισοδήματος, η διαχείριση των υδάτινων πόρων, κ.α. Παράλληλα θα υλοποιούνται δράσεις που αφορούν τη δημιουργία υποδομών, τις ιδιωτικές επενδύσεις, τη βελτίωση της παροχής υπηρεσιών σε εκμεταλλεύσεις, τις επιχορηγήσεις στον αγροτικό πληθυσμό, την προστασία και ανάδειξη του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, τη βελτίωση του επιπέδου ποιότητας ζωής, την αύξηση της παραγωγικότητας της γεωργίας, κ.λ.π. Οι εν λόγω δράσεις θα εφαρμοσθούν σε επιλεγμένες ορεινές και μειονεκτικές περιοχές, λαμβάνοντας υπόψη, κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού των αντίστοιχων προγραμμάτων, τις ιδιαιτερότητες των περιοχών αυτών. Στόχος του άξονα 7 είναι η παροχή βοήθειας για να ενισχυθεί η βιωσιμότητα και ανταγωνιστικότητα των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, προκειμένου να αναπτυχθούν οικονομικά και κοινωνικά οι προβληματικές αυτές περιοχές. Παράλληλα προωθούνται μέτρα για βελτίωση των υποδομών και υπηρεσιών εξυπηρέτησης του αγροτικού πληθυσμού και της αγροτικής οικονομίας στην ύπαιθρο. Επιπρόσθετα ο άξονας 7 προωθεί την αξιοποίηση του ενδογενούς δυναμικού κάθε περιοχής, τη συνεργασία και το συντονισμό μεταξύ των εμπλεκόμενων κεντρικών και τοπικών φορέων μέσω των 13 Δομών Στήριξης που προτείνει ως υποστηρικτικούς φορείς υλοποίησης των Επιχειρησιακών Σχεδίων. 10

16 Με βάση την αρχική μελέτη, στον άξονα 7 εντάσσονται 35 ορεινές μειονεκτικές περιοχές στις 13 περιφέρειες της χώρας που περιλαμβάνουν περιοχές από 186 δήμους της χώρας, συνολικού πληθυσμού κατοίκων (απογραφή 1991) δηλαδή περίπου το 6% του πληθυσμού της χώρας, συνολικής έκτασης ,4 τετρ. χλμ., δηλαδή περίπου το 23% της έκτασης της χώρας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1). Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οικονομικά στοιχεία για τα μέτρα που έχουν υπαχθεί στο συγκεκριμένο άξονα : ΜΕΤΡΟ Συνολ. Κόστος Κοινοτ. Συμμ. Εθνική Συμμ. Ιδιωτ. Συμμ. και % Άξονα 7.1. Έγγειες βελτιώσεις ,3 % 30,7% - 2,1% 7.2. Δημιουργία υπηρεσιών διαχείρισης εκμεταλλεύσεων % 23% 25% 1,4% 7.3. Εμπορία γεωργικών προϊόντων ποιότητας ,7% 12,3% 60% 2,8% 7.4. Βασικές υπηρεσίες για την αγροτική οικονομία και τον αγροτικό πληθυσμό % 20% 20% 4,7% 7.5. Ανακαίνιση και ανάπτυξη χωριών Προστασία αγροτικής κληρονομιάς % 20% 35% 9,5% 7.6. Διαφοροποίηση γεωργικών δραστηριοτήτων, πολυαπασχόληση ,7% 12,3% 60% 10,4% αγροτών 7.7. Διαχείριση των υδατικών πόρων της γεωργίας ,3% 30,7% - 3,2% 7.8. Ανάπτυξη και βελτίωση των υποδομών της γεωργίας % 20% 35% 2,3% 7.9. Ενθάρρυνση τουριστικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων ,7% 12,3% 60% 21,5% Προστασία περιβάλλοντος ,5% 21,5% 30% 4,0% Βελτίωση ανταγωνιστικότητας γεωργικών εκμεταλλεύσεων ,7% 12,3% 60% 18,2% Επενδύσεις για βελτίωση ανταγωνιστικότητας επιχειρήσεων μεταποίησης & εμπορίας γεωργ ,7% 12,3% 60% 10,8% προϊόντων Επενδύσεις στην υλοτόμηση, μεταποίηση και εμπορία % 12,4% 59,6% 1,4% δασοκομικών προϊόντων 7.14 Παροχή βασικών υπηρεσιών για την αγροτική οικονομία και τον αγροτικό ,3% 30,7% - 7,7% πληθυσμό ΣΥΝΟΛΟ (ή 13,3% προϋπ. του ΕΠ) 100% (Πηγή : ΕΠ Υπ. Γεωργίας ) Πίνακας 2 : Κατανομή χρηματοδοτήσεων μέτρων άξονα 7 Στο παρακάτω γράφημα αποτυπώνεται η εκατοστιαία κατανομή των πόρων κάθε ενός από τα 14 μέτρα του άξονα 7 : 11

17 % 20% 40% 60% 80% 100% Kοιν. Συμμ. Εθνική Συμμ. Ιδιωτ. Συμμ. Γράφημα 1. : Εκατοστιαία κατανομή χρηματοδοτήσεων άξονα Από τη μελέτη των ανωτέρω πίνακα και γραφήματος προκύπτουν οι ακόλουθες διαπιστώσεις : Το μέτρο που απορροφά το μεγαλύτερο ποσοστό χρηματοδοτήσεων του άξονα δηλαδή 125,1 εκ. ή το 21,5% είναι το 7.9. που αφορά την ενθάρρυνση τουριστικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων και ακολουθεί το μέτρο με 106 εκ. ή το 18,2% του άξονα, που αφορά τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Σχεδόν στο σύνολο των μέτρων του άξονα 7 το ποσοστό της Κοινοτικής Συμμετοχής στη Δημόσια Δαπάνη (Δ.Δ. = Κοινοτική + Εθνική Συμμετοχή) είναι περίπου 70 %. Μόνο σε 3 μέτρα του άξονα δεν συμμετέχουν οι ιδιώτες, δηλαδή στον άξονα 7.1. για τις έγγειες βελτιώσεις, στον άξονα 7.7. για τη διαχείριση των φυσικών πόρων (δηλαδή για δράσεις βασικών υποδομών και πόρων ιδιαίτερα ευαίσθητων και κρίσιμων οι οποίες δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο επιχειρηματικό ενδιαφέρον για τους ιδιώτες, όμως είναι θεμελιώδους σημασίας για την βιωσιμότητα των ορεινών περιοχών) και τέλος στον άξονα που αφορά την τεχνική στήριξη. 12

18 Σε 5 μέτρα το ποσοστό της ιδιωτικής συμμετοχής φθάνει στο 60%. Τα μέτρα αυτά αφορούν επενδύσεις ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες από άποψη προοπτικών ανάπτυξης ή/και βελτίωσης επιχειρηματικής δραστηριότητας, όπως είναι οι επενδύσεις για την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, για τη μεταποίηση και εμπορία των αγροτικών προϊόντων, για τη διαφοροποίηση των γεωργικών δραστηριοτήτων, για την ανάπτυξη του τουρισμού και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Οι 35 ορεινές μειονεκτικές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων επελέγησαν βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων επιλογής μετά από συμφωνία των αρμόδιων φορέων της ΕΕ και της χώρας μας. Σύμφωνα μ αυτά οι προς επιλογή περιοχές θα έπρεπε να παρουσιάζουν τα παρακάτω χαρακτηριστικά : Σημαντικό αλλά φθίνοντα κατά τα τελευταία χρόνια ρόλο του πρωτογενή τομέα στην τοπική οικονομική δραστηριότητα. Μείωση του πληθυσμού και της συνολικής απασχόλησης με μεγαλύτερους ρυθμούς από εκείνους της αντίστοιχης Περιφέρειας στην οποία ανήκουν. Σταδιακή ανάδειξη νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας (αγροτουρισμός, βιοτεχνία, οικοτεχνία, κλπ). Απομάκρυνση από τα κυριότερα τοπικά κέντρα οικονομικής δραστηριότητας και ελλείψεις στην τεχνική υποδομή. Περιορισμένη διάχυση αναπτυξιακών ωφελημάτων προερχόμενων από τις διαρθρωτικές παρεμβάσεις της τελευταίας δεκαετίας ( Α και Β ΚΠΣ, Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader, EΠΤΑ, ΕΑΠΤΑ, κλπ). Οι περιοχές αυτές περιλαμβάνουν αγροτικούς οικισμούς, είναι ορεινές και μειονεκτικές και διέπονται από διαρθρωτικές αδυναμίες. Μετά την τελική επιλογή των 35 αυτών ορεινών περιοχών της χώρας και την έγκρισή τους από την Ε.Ε., στα τέλη του 1999 προκηρύχθηκε διαγωνισμός για την κατάρτιση ισάριθμων μελετών μέσα στο 2000, με εξασφάλιση της χρηματοδότησης τους από την Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader II. 13

19 Στόχος των μελετών αυτών ήταν η συστηματική διερεύνηση των κοινωνικών, οικονομικών και αναπτυξιακών χαρακτηριστικών, προβλημάτων και δυναμικών των περιοχών αυτών. Οι 35 περιοχές στο τελικό σχέδιο εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων αντιπροσωπεύουν το 6,1% του συνολικού πληθυσμού της χώρας και καλύπτουν το 21,5% της έκτασής της. Στην Εικόνα 1 παρουσιάζονται με το μαύρο χρώμα οι 35 αυτές περιοχές της χώρας για τις οποίες εγκρίθηκε η εκπόνηση των μελετών. Η τελική κατανομή τους στην ελληνική επικράτεια, μετά από κάποιες μικρές τροποποιήσεις, με τους αντίστοιχους πληθυσμούς και την έκταση, παρουσιάζεται και στον παρακάτω πίνακα : Περιφέρεια Αριθμός Περιοχών Ο.Π. Πληθυσμός (κάτοικοι) Έκταση (τετρ. χλμ.) ΑΜΘ ,2 Κεντρική Μακεδονία ,4 Δυτική Μακεδονία ,0 Ήπειρος ,1 Θεσσαλία ,0 Στερεά Ελλάδα ,4 Πελοπόννησος ,7 Δυτική Ελλάδα ,7 Ιόνια Νησιά ,6 Βόρειο Αιγαίο ,7 Νότιο Αιγαίο ,1 Κρήτη ,5 Αττική ,0 ΣΥΝΟΛΟ ,4 (Πηγή : Site Υπ. Γεωργίας Πίνακας 3 : Συνοπτικός πίνακας ορεινών περιοχών εφαρμογής Ο.Π. Οι περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων αποτελούν οργανικό μέρος και αναπόσπαστο τμήμα της ευρύτερης περιοχής στην οποία ανήκουν, και οι όποιες παρεμβάσεις θα πρέπει να λάβουν υπόψη και αυτόν το σοβαρότατο παράγοντα. Σ αυτό το σημείο θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά τα άλλα προγράμματα που αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή (π.χ. ΠΕΠ, Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader+, κ.α.), έτσι ώστε να αποφευχθούν τυχόν ανισότητες και να εξασφαλιστεί η συνοχή και χωρική συνέχεια των αναπτυξιακών παρεμβάσεων στο ευρύτερο περιβάλλον. 14

20 15

21 1.3. Διαπιστώσεις Συμπεράσματα Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου αποτελούν μια πρωτοπόρα και σοβαρή προσπάθεια ενίσχυσης των μειονεκτικών ορεινών περιοχών της χώρας μας, οι οποίες αντιμετωπίζονται όχι πια σαν μεμονωμένες περιοχές αλλά σαν ενιαίο χωρικό σύνολο και περιοχή προγραμματισμού με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, πράγμα που διευκολύνει την εφαρμογή εξειδικευμένου πλέγματος πολιτικών και στοχεύει στην βέλτιστη αποδοτικότητα και αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων (taylor made πολιτικές και προγράμματα σύμφωνα με την ορολογία της αγοράς).η προσπάθεια αυτή που χρηματοδοτείται από τον άξονα 7 του ΕΠ του Υπουργείου Γεωργίας με 582 εκ. Euro, προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπτυχθούν 35 ορεινές περιοχές της χώρας μας, αποτελεί ίσως τη μοναδική συστηματική και σε τόσο μεγάλη έκταση προσπάθεια ανάσχεσης της εγκατάλειψης και του μαρασμού ενός πολύτιμου και ιδιαίτερα ευαίσθητου τμήματος της ελληνικής υπαίθρου. Οι κατευθύνσεις σύμφωνα με τις οποίες αναπτύσσονται τα προγράμματα αυτά, δηλαδή η πολυτομεακή προσέγγιση για την αναδιάρθρωση της τοπικής αγροτικής οικονομίας και την κοινωνικοοικονομική αναβάθμισή των περιοχών αυτών, φαίνεται να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της εποχής. Το ερώτημα όμως παραμένει αν από μόνα τους τα Ο.Π. ή ακόμα σε συνέργια με άλλα αναπτυξιακά προγράμματα και παρεμβάσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη στις εν λόγω περιοχές και στο ευρύτερο τους περιβάλλον, θα κατορθώσουν να συμβάλλουν ουσιαστικά στην αντιμετώπιση των ποικίλλων διαρθρωτικών, θεσμικών και οργανωτικών αδυναμιών των ορεινών περιοχών, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την φθίνουσα πορεία τους. Επιπρόσθετα γεννάται ο προβληματισμός αν θα δημιουργηθούν επαρκείς και ικανοί μηχανισμοί περαιτέρω εξειδίκευσης και εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων, καθώς οι απαιτήσεις που προκύπτουν τόσο από τον πολυτομεακό χαρακτήρα τους και τις μεγάλες ανάγκες των περιοχών όσο και από το αυστηρότατο θεσμικό πλαίσιο εφαρμογής και εποπτείας των Ε.Π. του Γ ΚΠΣ στο οποίο εντάσσονται τα Ο.Π., είναι ιδιαίτερα μεγάλες. Παρ όλους όμως τους ενδοιασμούς είναι βέβαιο ότι τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα, θα δώσουν μια ευκαιρία ανάπτυξής στις 35 ορεινές περιοχές, μικρή ή μεγάλη, η οποία πιθανότητα να μη δινόταν αν δεν υπήρχαν τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα. 16

22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ 2.1. Γενικά Στο πλαίσιο της προετοιμασίας του συμπληρώματος Προγραμματισμού του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Αγροτική Ανάπτυξη Ανασυγκρότηση της Υπαίθρου » του Υπουργείου Γεωργίας, με εξασφάλιση χρηματοδότησης από την Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader II και κατόπιν ανοικτού διαγωνισμού, εκπονήθηκαν αναπτυξιακές μελέτες στις 35 επιλεγμένες ορεινές, μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας με στόχο τη σύνταξη ενός Ολοκληρωμένου Προγράμματος ανάπτυξης των περιοχών αυτών. Σκοπός των μελετών αυτών, όπως προαναφέρθηκε, ήταν η αποτύπωση των αναπτυξιακών προβλημάτων και δυνατοτήτων των περιοχών και η κατάρτιση τεκμηριωμένων και ολοκληρωμένων προτάσεων σε μορφή επιχειρησιακών προγραμμάτων τα οποία θα μπορούσαν να ενταχθούν προς χρηματοδότηση στον άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. Στην Περιφέρεια Πελοποννήσου επελέγησαν συνολικά 4 ορεινές περιοχές έκτασης τ.χλμ., που αντιστοιχούν στο 19,4% της συνολικής έκτασης της Περιφέρειας, και πληθυσμού κατοίκους, δηλαδή το 8,8% του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας. Στην εικόνα 2 στην επόμενη σελίδα παριστώνται διαγραμμισμένες οι 4 περιοχές εφαρμογής των Ο.Π. στην περιφέρεια Πελοποννήσου. Ήδη από τα ποσοστά έκτασης και πληθυσμού διαπιστώνεται το δημογραφικό πρόβλημα των ορεινών αυτών περιοχών της Περιφέρειας. Αναλυτικά οι 4 ορεινές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου είναι οι ακόλουθες : Α) Η ορεινή περιοχή της Δυτικής Κορινθίας στους δήμους Ξυλοκάστρου, Στυμφαλίας και Φενεού, έκτασης 741,5 τ.χλμ. και πληθυσμού κατοίκους. Η πληθυσμιακή πυκνότητα επομένως της περιοχής είναι 15,48 κάτοικοι ανά τετρ. Χλμ. Η αναπτυξιακή μελέτη εκπονήθηκε από της εταιρεία μελετών Ι.Ε.Μ. Έργα Έρευνες Μελέτες Περιβάλλοντος και Χωροταξίας Ε.Π.Ε. Β) Η ορεινή περιοχή Δήμου Τροπαίων του νομού Αρκαδίας στους δήμους Κλείτορος, Κοντοβαζαίνης, Τροπαίων, Ηραίας και Λαγκαδίων, συνολικής 17

23 18

24 έκτασης 698,9 τ.χλμ. και πληθυσμού κατοίκων. Η πληθυσμιακή πυκνότητα της περιοχής είναι 21,17 κάτοικοι ανά τετρ. Χλμ. Η αντίστοιχη μελέτη εκπονήθηκε από την εταιρεία ΛΚΝ Ανάλυσης Ε.Π.Ε. Γ) Η ορεινή περιοχή Νοτίου Τμήματος του νομού Αρκαδίας στους δήμους Απόλλωνος, Λεωνιδίου και κοινότητα Κοσμά έκτασης 592,5 τ. χλμ. Και πληθυσμού κατοίκους. Η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι 15,6 κάτοικοι ανά τετρ. Χλμ. Η αντίστοιχη μελέτη εκπονήθηκε από την εταιρεία συμβούλων Διάμετρος Ε.Π.Ε. Δ) Η ορεινή περιοχή του Ανατολικού Ταϋγέτου του νομού Λακωνίας στους δήμους Πελλάνας, Μυστρά, Σμυνούς, Φάριδος, Αβίας και Λεύκτρου, συνολικής έκτασης 966,8 τ.χλμ. και πληθυσμού κατοίκους. Η πληθυσμιακή πυκνότητα είναι 24,5 κάτοικοι ανά τετρ. Χλμ. Η αντίστοιχη μελέτη εκπονήθηκε από την Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδας σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πειραιά. Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται σε αύξουσα τάξη οι πληθυσμιακές πυκνότητες των περιοχών εφαρμογής Ο.Π. και η σύγκριση τους με τους αντίστοιχους Περιφερειακούς και Εθνικούς μέσους όρους. Α/Α Περιοχή εφαρμογής ΟΠ Πελοποννήσου Πληθυσμιακή Πυκνότητα 1. Δυτική Κορινθία 15,48 κάτοικοι/τετρ. χλμ. 2. Νότια Αρκαδία 15,6 κάτοικοι/τετρ. χλμ. 3. Περιοχή Δήμου Τροπαίων Ν. Αρκαδίας 21,17 κάτοικοι/τετρ. χλμ. 4. Περιοχή Ανατολικού Ταϋγέτου 24,5 κάτοικοι/τετρ. χλμ. Μ.Ο. ορεινών περιοχών ΟΠ Πελ/σου 19,72 κάτοικοι/τετρ. χλμ. Μ.Ο. Περιφέρειας Πελοποννήσου 43,8 κάτοικοι/τετρ. χλμ. 3 Μ.Ο. Ελλάδας 79,7 κάτοικοι/τετρ. χλμ. 3 Πίνακας 4. Συγκριτικός πίνακας πληθυσμιακών πυκνοτήτων περιοχών ΟΠ. Από τον πίνακα διαπιστώνεται η μεγάλη απόκλιση των πληθυσμιακών πυκνοτήτων από αμφότερους τον περιφερειακό Μ.Ο. (Μ.Ο. για τις περιοχές 3 ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελίδα 5 19

25 Ο.Π. 19,72 έναντι 43,8 κ/τ.χλμ της περιφέρειας, δηλαδή λιγότερο από το μισό) και τον εθνικό μέσο όρο (19,72 έναντι 79,7 κ/τ.χλμ της χώρας, δηλαδή λιγότερο από το 25% του εθνικού Μ.Ο.), γεγονός που υποδεικνύει τη δημογραφική συρρίκνωση και το μαρασμό των περιοχών αυτών. Την χειρότερη εικόνα από τις 4 περιοχές παρουσιάζει η ορεινή δυτική Κορινθία, ενώ τη σχετικά καλύτερη η ορεινή περιοχή του ανατολικού Ταϋγέτου. Οι διαφορές αυτές, αν και μικρές, οφείλονται κυρίως στην παρουσία κάποιων σχετικά δυναμικότερων ημιαστικών κέντρων στις περιοχές που παρουσιάζουν σχετικά μεγαλύτερη πληθυσμιακή πυκνότητα (π.χ. Μυστράς, Καρδαμύλη στην περιοχή Ταϋγέτου, Τρόπαια και Λαγκάδια στην περιοχή Τροπαίων) Η αναπτυξιακή ταυτότητα των 4 ορεινών περιοχών εφαρμογής Ο.Π. Αποτύπωση της υφιστάμενης κατάστασης Οι τέσσερις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, όχι μόνο λόγω του ορεινού του χαρακτήρα τους, σύμφωνα με την οδηγία 75/268 της ΕΟΚ, αλλά και λόγω του ότι αποτελούν γειτονικές περιοχές του ίδιου γεωγραφικού διαμερίσματος, της Πελοποννήσου, με μακραίωνη ιστορία. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος είναι οι κοινές καταβολές, που έχουν καθορίσει λίγο ή πολύ την κοινωνικοοικονομική εξέλιξη των περιοχών στο διάβα του χρόνου. Τα κοινά χαρακτηριστικά των τεσσάρων αυτών περιοχών, τα οποία δίνουν τις κατευθύνσεις για οποιαδήποτε αναπτυξιακή παρέμβαση, είναι τα ακόλουθα : Α) Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Τα ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά των περιοχών και ειδικά ο ορεινός χαρακτήρας τους, αποτέλεσαν βασικό ανασταλτικό παράγοντα στη διαδικασία οικονομικής και κοινωνικής τους ανέλιξης, καθώς οι μεταφορικές υποδομές, δηλαδή ένας βασικός παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης, ήταν και συνεχίζουν να είναι ιδιαίτερα ελλιπείς. Σταδιακά, μέσα από τα ΚΠΣ (κυρίως μέσω του EΠΤΑ) υλοποιούνται κάποια έργα οδοποιίας που θα διευκολύνουν την πρόσβαση στα πλησιέστερα αστικά κέντρα και οδικούς άξονες (π.χ. επαρχιακή οδός Κίατο Σούλι Γκούρα και σύνδεση με την ΠΑΘΕ στη Δυτική Κορινθία, Ε.Ο. 111 Κοντοβάζαινα και Σταυροδρόμι Τρόπαια στην περιοχή Τροπαίων του νομού Αρκαδίας), δεν θα λύσουν όμως ικανοποιητικά το 20

26 πρόβλημα της προσπελασιμότητας, καθώς θα καλύψουν μερικώς μόνο τις μεγάλες ανάγκες των περιοχών αυτών. Εικόνα 3. Βουνοκορφές του Ταϋγέτου Β) Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η πληθυσμιακή πυκνότητα των ορεινών αυτών περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι ιδιαίτερα χαμηλή και σταδιακά επιδεινώνεται. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη και ο αριθμός των ετεροδημοτών, τα στοιχεία είναι πολύ περισσότερο απογοητευτικά. Χαρακτηριστικό των περιοχών είναι οι διάσπαρτοι μικροί οικισμοί, των οποίων κοινό γνώρισμα είναι η μεγάλη διασπορά, η δυσκολία σύνδεσής τους και η απουσία δυναμικών αστικών ή ημιαστικών κέντρων ικανών να στηρίξουν την αναπτυξιακή πορεία των ευρύτερων γειτονικών περιοχών. Εκτός όμως από τη δημογραφική συρρίκνωση παρατηρείται και γήρανση του πληθυσμού στο σύνολό του, με αποτέλεσμα τη μείωση του ενεργού πληθυσμού που θα συνεισέφερε στις όποιες αναπτυξιακές προσπάθειες. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ιδιαίτερα χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων και τις ελλιπείς υποδομές εκπαίδευσης και κατάρτισης, αποτελούν σημαντικότατο περιορισμό για την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Ανάπτυξης της Υπαίθρου στις περιοχές αυτές. 21

27 Γ) Πρωτογενής τομέας Η φυσιογνωμία της οικονομίας των περιοχών χαρακτηρίζεται από μεγάλη αλλά και φθίνουσα βαρύτητα του πρωτογενή τομέα (π.χ. στην περιοχή του Ανατολικού Ταϋγέτου το 58% του ενεργού πληθυσμού απασχολείται στον πρωτογενή τομέα ενώ υπολογίζεται ότι περίπου το 34% του Ακαθάριστου Προϊόντος της περιοχές προέρχεται από αυτόν) 4. Στις δύσβατες ορεινές περιοχές σχεδόν αποκλειστική απασχόληση του πληθυσμού είναι η παραδοσιακή κτηνοτροφία, ειδικά δε η αιγοπροβατοτροφία ποιμενική και νομαδική, η παραγωγή κρέατος και παραδοσιακών γαλακτοκομικών προϊόντων (π.χ. η φέτα της Στυμφαλίας της περιοχής Δυτικής Κορινθίας). Στη γεωργική παραγωγή υπερισχύουν οι δενδρώδεις καλλιέργειες και συγκεκριμένα τα ελαιόδενδρα. Ακολουθούν τα εσπεριδοειδή, τα κηπευτικά (ιδιαίτερη ανάπτυξη έχουν οι θερμοκηπιακές καλλιέργειες στην περιοχή του Λεωνιδίου στη Νότιο Αρκαδία) και τα αμπέλια στις περιοχές εκείνες όπου η μορφολογία του εδάφους και το κλίμα το επιτρέπει. Οι καλλιέργειες είναι ως επί το πλείστον παραδοσιακές και οικογενειακές με κατακερματισμένους κλήρους και ελλιπή συστήματα άρδευσης,καθοριστικοί παράγοντες που τις καθιστούν μη ανταγωνιστικές. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι με στοιχεία της ΕΣΥΕ του 1991 στην περιοχή της Νοτίου Αρκαδίας το μέσο μέγεθος των εκμεταλλεύσεων ήταν 25,9 στρέμματα και κάθε εκμετάλλευση αποτελείτο από 6 αγροτεμάχια ενώ στην περιοχή Ταϋγέτου το μέσο μέγεθος ανέρχονταν σε 39 στρέμματα(βλ. αντίστοιχες μελέτες για τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα). Στην πλειονότητα των περιοχών δεν υπάρχουν σύγχρονα οργανωμένα αγροκτήματα, ενώ οι κατ επάγγελμα αγρότες είναι ως επί το πλείστον μεγάλης ηλικίας, ενώ οι νέοι αγρότες υπολείπονται σε εκπαίδευση και επαγγελματικές γνώσεις και είναι ουσιαστικά οι νέοι εκείνοι που δεν είχαν τις δυνατότητες επιλογής εναλλακτικής απασχόλησης. Η δασοκομία αποτελεί αναπτυσσόμενο κλάδο ιδιαίτερα με την αξιοποίηση κοινοτικών κανονισμών και προγραμμάτων όπως ο κανονισμός 2082/92 για τη δάσωση αγροτικών εκτάσεων οριακής γεωργικής απόδοσης. Το δασικό περιβάλλον εξασφαλίζει προϋποθέσεις παραγωγής δασοκομικών προϊόντων υψηλών προδιαγραφών και ευνοούνται τομείς παραγωγής προϊόντων περιορισμένης κατανάλωσης αλλά υψηλής αξίας 4 Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Αγροτικού Χώρου Περιοχή Ταϋγέτου, σελ.1. 22

28 (ειδικά προϊόντα όπως κάστανα, χαρούπι, μέλι, αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά. Επιπλέον η παραγωγή βιολογικών προϊόντων εμφανίζεται σταδιακά αυξανόμενη τα τελευταία χρόνια τόσο στην κτηνοτροφία όσο και στη γεωργία. Η αλιεία αφορά κυρίως την περιοχή της Νοτίου Αρκαδίας και χαρακτηρίζεται από έλλειψη των σχετικών υποδομών και αλιευτικών καταφυγίων. Συνοψίζοντας, βασικά προβλήματα που σχετίζονται με τον πρωτογενή τομέα στις εν λόγω περιοχές είναι το έντονο διαρθρωτικό πρόβλημα των γεωργικών εδαφικών πόρων, η ηλικιακή σύνθεση του αγροτικού πληθυσμού και η απροθυμία των νέων να ασχοληθούν με αγροτικά επαγγέλματα, η ανεπαρκής στήριξη και πληροφόρηση του αγροτικού πληθυσμού, οι ελλείψεις στα τοπικά κυκλώματα τυποποίησης, συσκευασίας και εμπορίας των γεωργικών προϊόντων, το ανεπαρκές δίκτυο άρδευσης και γενικά αγροτικών υποδομών (οδικό δίκτυο πρόσβασης, βοσκότοποι, σφαγεία, κ.α.). Δ) Δευτερογενής τομέας Ο δευτερογενής τομέας στις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα ισχνή ανάπτυξη και χαμηλή παραγωγικότητα λόγω των πολλών διαρθρωτικών προβλημάτων (παλιές μη εκσυγχρονισμένες μονάδες μικρού μεγέθους και πλημμελούς οργάνωσης, δύσκολη πρόσβαση σ αυτές λόγω ανεπαρκούς και κακής κατάστασης του οδικού δικτύου, έλλειψη κεφαλαίων για επενδύσεις, έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού και εν γένει ενεργού πληθυσμού, έλλειψη ενημέρωσης και πληροφόρησης, προβληματικές τεχνικές υποδομές, έντονα προβλήματα τυποποίησης και εμπορίας των προϊόντων, μικρό μέγεθος της τοπικής αγοράς κ.α.) ενώ αφορά σε ένα σημαντικό του τμήμα τη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων, πράγμα που συνδέει τον κλάδο άμεσα με την παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα του πρωτογενή τομέα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην περιοχή Ταϋγέτου με στοιχεία της ΕΣΥΕ του 1991 ο δευτερογενής τομέας απασχολούσε το 9% του ενεργού πληθυσμού της περιοχής, από τους οποίους το 36% απασχολούνταν σε μονάδες μεταποίησης αγροτικών προϊόντων ενώ το 57% στις κατασκευές. Ο τομέας συνέβαλε περίπου κατά 10% στη διαμόρφωση του Ακαθάριστου Προϊόντος της περιοχής. Ένας άλλος σημαντικός κλάδος 23

29 εντός του δευτερογενή τομέα είναι οι κατασκευές (οικοδομή), που απορροφούν ένα μεγάλο τμήμα των απασχολουμένων στον τομέα σε όλες τις περιοχές μελέτης, καθώς η σχετική χωροταξική τους εγγύτητα κυρίως με το μητροπολιτικό κέντρο των Αθηνών (ειδικά οι περιοχές στους Νομούς Κορινθίας και Αρκαδίας) επιτρέπουν τη δημιουργία εξοχικών κατοικιών καθώς και τουριστικών μονάδων. Ε) Τριτογενής τομέας Δυναμικότερος κλάδος του τριτογενή τομέα και για τις τέσσερις περιοχές μελέτης είναι ο τουρισμός, ο οποίος απασχολεί ένα μεγάλο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού των περιοχών είτε αποκλειστικά είτε συμπληρωματικά με τους άλλους δύο τομείς, ιδιαίτερα τον πρωτογενή, ενώ το εμπόριο και οι υπηρεσίες ακολουθούν με σαφώς μικρότερη βαρύτητα (στην περιοχή Ταϋγέτου απασχολείται με τον τριτογενή τομέα το 28% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ενώ ο τομέας αυτός συνέβαλε με περίπου 55% στη διαμόρφωση του Ακαθάριστου Προϊόντος της περιοχής). Ο μεγαλύτερος αριθμός των μονάδων του τριτογενή τομέα αφορά μονάδες εστίασης και ψυχαγωγίας (ταβέρνες, καφενεία, μπαρ), ενώ εξαιρετικά περιορισμένες είναι οι οργανωμένες ξενοδοχειακές μονάδες, αν και οι τέσσερις περιοχές διαθέτουν σημαντικούς τουριστικούς πόρους (περιβαλλοντικούς, ιστορικούς, πολιτιστικούς, αρχαιολογικούς), των οποίων η αξιοποίηση θα μπορούσε να συμβάλλει καθοριστικά στην ανάπτυξη των μειονεκτικών αυτών ορεινών περιοχών. Κρίσιμα στοιχεία στο πλαίσιο αυτό είναι η υλοποίηση ορισμένων έργων υποδομής ευρύτερης κλίμακας (οδικό δίκτυο, συγκοινωνίες, επικοινωνίες, κοινωνικές υποδομές, διαμορφωμένοι χώροι αναψυχής, περιηγητικά μονοπάτια, οικολογικά πάρκα, κ.α.). ΣΤ) Φυσικό Περιβάλλον Λόγω της ιδιαίτερης γεωμορφολογίας και του δύσβατου του εδάφους σε συνδυασμό με τις ελλιπείς υποδομές οδοποιίας και μεταφορών, πολλές περιοχές έμειναν ανεπηρέαστες από την ανθρώπινη παρέμβαση με αποτέλεσμα να διατηρούν σε μεγάλο βαθμό την βιοποικιλότητα τους. Η πλούσια χλωρίδα και πανίδα, τα δάση, τα άφθονα νερά, το ανάγλυφο και η ποικιλία στη διαμόρφωση του εδάφους, οι μοναδικής ομορφιάς τοποθεσίες, τα 24

30 μονοπάτια, αλλά και τα χωριά με την αρχιτεκτονική κληρονομιά μπορεί με τις κατάλληλες παρεμβάσεις να συμβάλλουν στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης, στην αύξηση του προϊόντος και των εισοδημάτων στις περιοχές και στην ανάσχεση της τάσης μείωσης του πληθυσμού. Το φυσικό κεφάλαιο επομένως για τις περιοχές αυτές καθίσταται πολύτιμος πόρος και χρήζει προστασίας και ιδιαίτερης μεταχείρισης. Τμήματα των τεσσάρων αυτών περιοχών έχουν ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000, όπως η λίμνη Στυμφαλίας, η Ζήρεια και τμήμα του όρους Χελμού στη Δυτική Κορινθία, τμήμα των δήμων Φάριδος και Σμυνούς στην περιοχή Ταϋγέτου, τμήμα του ποταμού Λάδωνα στην περιοχή Τροπαίων, η κοιλάδα του Δάφνωνα στο Λεωνίδιο της περιοχής της Νοτίου Αρκαδίας. Ζ) Υποδομές Στις τέσσερις ορεινές περιοχές εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου παρατηρείται σημαντικότατη υστέρηση στις τεχνικές και κοινωνικές υποδομές εκπαίδευσης, κατάρτισης, αθλητισμού, πολιτισμού, υγείας και πρόνοιας, πράγμα που αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα της συνεχιζόμενης εγκατάλειψης των περιοχών αυτών από τον τοπικό πληθυσμό και κατ επέκταση ανασταλτική παράμετρο για κάθε αναπτυξιακή προσπάθεια Ευρύτερο περιβάλλον των Ο.Π. στην περιφέρεια Πελοποννήσου Οι περιοχές που εξετάζονται στην παρούσα εργασία ανήκουν στην Περιφέρεια Πελοποννήσου της οποίας αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα και οργανικό μέρος. Δεν μπορούν επομένως να εξεταστούν μεμονωμένα, χωρίς να ληφθεί υπόψη η χωρική επιρροή των υπόλοιπων τμημάτων της περιφέρειας και σε ευρύτερη κλίμακα του συνόλου της χώρας και τις προεκτάσεις της στην Ε.Ε. και εν γένει μέσω αυτής στην παγκόσμια κοινότητα. Επιπρόσθετα είναι σκόπιμο να προσεγγιστούν τα Ο.Π. ως προς το ευρύτερο αναπτυξιακό προγραμματικό τους περιβάλλον, δηλαδή ως προς το σύνολο των παρεμβάσεων που προηγήθηκαν ή βρίσκονται σε εξέλιξη και έχουν άμεση ή έμμεση σχέση και επιπτώσεις με τις υπό μελέτη περιοχές. 25

31 2.3.1.Το ευρύτερο περιβάλλον ως προς τη χωρική διάσταση Οι τέσσερις ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου αντιπροσωπεύουν γύρω στο 50% του ορεινού τμήματος της Περιφέρειας Πελοποννήσου (δηλαδή αντιστοιχούν σε τετρ. χλμ. ενώ η συνολική έκταση των ορεινών τμημάτων της περιφέρειας είναι τετρ. χλμ. που είναι η μεγαλύτερη στην Ελλάδα 5 ). Σημειωτέον ότι η Περιφέρεια Πελοποννήσου είναι η τρίτη σε σειρά ελληνική περιφέρεια μετά την Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία σε ποσοστό ορεινής έκτασης στη συνολική τους έκταση, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα : Περιφέρεια % ορεινής έκτασης στην περιφέρεια Έκταση ορεινού εδάφους τ. χλμ. Ήπειρος 74,2 % Δυτική Μακεδονία 51,9% Πελοπόννησος 50,0% Κρήτη 49,4% Στερεά Ελλάδα 47,3% Θεσσαλία 45,6% Δυτική Ελλάδα 45,1% ΑΜΘ 39,6% Βόρειο Αιγαίο 34,2% Νότιο Αιγαίο 28,3% Ιόνια νησιά 23,7% 548 Κεντρική Μακεδονία 22,0% Αττική 5,8% 221 Σύνολο χώρας 42,3% (Πηγή : ΙΠΑ 2000 Ελληνικές Περιφέρειες : εξέλιξη και προοπτικές) Πίνακας 5. Έκταση ορεινού χώρου και ποσόστωσή του στη συνολική έκταση των περιφερειών της χώρας Α) Δημογραφικά στοιχεία Οι ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου εντάσσονται σε μια ευρύτερη γεωγραφική ενότητα που περιλαμβάνει την ορεινή Κεντροδυτική Μακεδονία, την οροσειρά της Πίνδου και την ορεινή Πελοπόννησο, οι οποίες παρουσιάζουν σοβαρή μείωση πληθυσμού μεταξύ Η πληθυσμιακή μείωση στις ορεινές περιοχές της Πελοποννήσου οφειλόταν κυρίως στη μείωση του αγροτικού πληθυσμού, ο οποίος όμως συνεχίζει να αποτελεί την πλειοψηφία του πληθυσμού της περιφέρειας, ανερχόμενη στο 57% του συνολικού πληθυσμού (απογραφή ΕΣΥΕ 1991). 5 Οικονομικός Ταχυδρόμος «Η οικονομία των ελληνικών περιφερειών», σελίδα 94 26

32 Η περιφέρεια Πελοποννήσου κατέχει την πρώτη θέση ανάμεσα στις περιφέρειες της χώρας σε ποσοστό ορεινού πληθυσμού ως προς το σύνολο του ορεινού πληθυσμού της χώρας, γεγονός που οφείλεται κυρίως στη μεγάλη της έκταση, ενώ είναι η τέταρτη στη σειρά περιφέρεια με τη μικρότερη πληθυσμιακή πυκνότητα των ορεινών της περιοχών, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα : Περιφέρεια Πληθυσμιακή πυκνότητα ορεινών περ. (κατ/τ.χλμ) Πληθυσμός ορεινών περιοχών Ανατ. Μακεδονία Θράκη 11, Δυτική Μακεδονία 12, Στερεά Ελλάδα 14, Πελοπόννησος 15, Ήπειρος 16, Θεσσαλία 17, Δυτική Ελλάδα 17, Κεντρική Μακεδονία 19, Ιόνια νησιά 21, Κρήτη 22, Αττική 23, Νότιο Αιγαίο 25, Βόρειο Αιγαίο 34, Σύνολο χώρας 42,3% (Πηγή : ΙΠΑ 2000 Ελληνικές Περιφέρειες : εξέλιξη και προοπτικές Απογραφή 1991) Πίνακας 6. Πληθυσμιακά στοιχεία ορεινών περιοχών των περιφερειών της χώρας Μελετώντας τις ηλικιακές πυραμίδες από τα στοιχεία της ΕΣΥΕ 1991 διαπιστώνεται ότι οι ορεινές περιοχές της περιφέρειας Πελοποννήσου ακολουθούν το προφίλ των ορεινών νομών της χώρας, όπου η ποσοστιαία συμμετοχή των ηλικιακών ομάδων 0-14 ετών και ετών βρίσκεται συστηματικά κάτω από τον εθνικό μέσο όρο, ενώ η ποσοστιαία συμμετοχή της ηλικιακής ομάδας 65 ετών και ενώ βρίσκεται αρκετά ψηλότερα από το μέσο όρο της χώρας. Παράλληλα το επίπεδο εκπαίδευσης του πληθυσμού της περιφέρειας είναι αρκετά χαμηλό. Οι αγράμματοι αποτελούν το 8% του πληθυσμού υπερέχοντας του αντίστοιχου ποσοστού της χώρας (6,8%) και συγκεντρώνονται κυρίως στους νομούς Μεσσηνίας, Λακωνίας και Αρκαδίας και συγκεκριμένα πολύ από αυτούς είναι κάτοικοι των ορεινών περιοχών. Σύμφωνα με στοιχεία της έρευνας εργατικού δυναμικού της ΕΣΥΕ για το 1997, το 50,4% του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας είναι απόφοιτοι δημοτικού (Μέσος όρος χώρας 38%), το 36,8% έχει απολυτήριο γυμνασίου ή λυκείου (Μέσος όρος χώρας 39%) ενώ μόλις το 12,8% έχει ανώτερες και ανώτατες 27

33 σπουδές (Μέσος όρος χώρας 22,9%) 6. Τα ποσοστά αυτά διαμορφώνονται σε δυσμενέστερα επίπεδα στις ορεινές περιοχές της περιφέρειας που σε συνδυασμό με τη μείωση και γήρανση του πληθυσμού αποτελούν σημαντικότατα εμπόδια για κάθε αναπτυξιακή παρέμβαση. Όσον αφορά τον τομέα της απασχόλησης στην περιφέρεια Πελοποννήσου, η κατανομή της στους τρεις τομείς της οικονομίας και η σύγκρισή της με τις αντίστοιχες κατανομές στον ορεινό χώρο της χώρας και στο σύνολο της χώρας παρατίθεται στον παρακάτω πίνακα : Τομείς Οικονομίας Περιφέρεια Πελοποννήσου Ορεινός χώρος Ελλάδας Μ.Ο. συνόλου χώρας Πρωτογενής 43,4% 48,7% 19,8% Δευτερογενής 16,9% 24,4% 22,5% Τριτογενής 57,7% 30,9% 57,7% (Πηγή : ΙΠΑ Ελληνικές Περιφέρειες : εξέλιξη και προοπτικές) Πίνακας 7. Στοιχεία κατανομής απασχόλησης στους τρεις τομείς της οικονομίας (βάσει απογραφής 1991) Από τον παραπάνω πίνακα διαπιστώνεται ότι η κατανομή της απασχόλησης στην περιφέρεια Πελοποννήσου προσομοιάζει με την αντίστοιχη των ορεινών περιοχών της χώρας, επιβεβαιώνοντας τον ορεινό χαρακτήρα της περιφέρειας. Τα τελευταία χρόνια και συγκεκριμένα την περίοδο , η τομεακή σύνθεση της απασχόλησης στην περιφέρεια Πελοποννήσου μεταβάλλεται μόνο στον πρωτογενή τομέα, όπου παρουσιάζεται μείωση, και στον τριτογενή όπου παρουσιάζεται αύξηση. Παρόμοιο προφίλ, αλλά με ενισχυμένα ποσοστά υπέρ του πρωτογενή τομέα και μειωμένα για τον δευτερογενή, ακολουθούν οι ορεινές περιοχές εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας, με το ιδιαίτερο επιπρόσθετο χαρακτηριστικό την εντεινόμενη εγκατάλειψη των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και την μετακίνηση του αγροτικού πληθυσμού στα κοντινά αστικά κέντρα και στην Αθήνα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της περιφέρειας καθώς και των ορεινών περιοχών είναι ότι ένα σημαντικό μέρος των απασχολουμένων στον πρωτογενή τομέα απασχολείται και στους άλλους τομείς της οικονομίας, ενώ παράλληλα 6 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου - ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελίδα 7 28

34 ένας αριθμός κατά κύριο επάγγελμα αγροτών εργάζεται και ως μισθωτός σε άλλες αγροτικές εκμεταλλεύσεις ιδίως τις περιόδους αιχμής. Η αυξημένη ζήτηση εργασίας τις περιόδους αυτές καλύπτεται και από αλλοδαπούς εργάτες. Η διαχρονική εξέλιξη της ανεργίας στην περιφέρεια Πελοποννήσου, αν και παραμένει κάτω από τον εθνικό μέσο όρο, δείχνει κάποιες τάσεις αύξησης τα τελευταία χρόνια, ιδίως όσον αφορά τη μακροχρόνια ανεργία. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται κυρίως στην εξέλιξη της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα, ο οποίος σύμφωνα με τα στοιχεία που παρατέθηκαν παραπάνω, απορροφά μεγάλο μέρος των απασχολουμένων, με σημαντικό όμως βαθμό υποαπασχόλησης («κρυφή ανεργία»). Κατ επέκταση στις ορεινές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων το φαινόμενο της ανεργίας είναι εντονότερο, γεγονός που σε συνδυασμό με άλλους δυσμενείς παράγοντες, όπως σχετικά χαμηλό επίπεδο κοινωνικών και λοιπών υποδομών και δύσκολη πρόσβαση στα αστικά κέντρα, προκαλούν τη δημογραφική αφαίμαξη των περιοχών αυτών. Β) Οικονομικά στοιχεία Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Περιφέρειας Πελοποννήσου ανέρχεται στο 86,4% του μέσου κ.κ. ΑΕΠ της χώρας το 1994 και παρουσίασε κάμψη σε σχέση με το 1989 που ήταν 93,6%. Το 1996 η περιφέρεια Πελοποννήσου κατείχε τη 14 η θέση στις φτωχότερες περιφέρειες της Ε.Ε., αφού το κ.κ. ΑΕΠ της αντιστοιχούσε στο 58% του μέσου κοινοτικού κ.κ. ΑΕΠ. Η θέση της χειροτέρεψε σε σχέση με το 1986, οπότε κατείχε το 61% του μέσου κοινοτικού κ.κ. ΑΕΠ και βρισκόταν στην 25 η θέση μεταξύ των περιφερειών με το χαμηλότερο κ.κ. ΑΕΠ 7. Παρατηρείται επομένως μια αναποτελεσματικότητα των πολιτικών και των παρεμβάσεων του παρελθόντος, ιδιαίτερα δε των δύο προηγούμενων προγραμματικών περιόδων, οι οποίες δεν κατέστησαν δυνατή την αναστροφή της φθίνουσας πορείας των οικονομικών στοιχείων της περιφέρειας, καθώς δεν συντελέστηκαν οι αναγκαίες διαρθρωτικές αλλαγές και στους τρεις τομείς της οικονομίας. Η περιφέρεια κατέληξε να γίνει φτωχότερη παρόλα τα κονδύλια που εισέρευσαν σ αυτήν. Γίνεται επομένως αντιληπτό ότι εφόσον χειροτέρεψε το κ.κ. ΑΕΠ της περιφέρειας κατά τη δεκαετία αναμένεται ότι θα έχει 7 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου- ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελ.6 29

35 χειροτερέψει αντίστοιχα - ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό αν και η δημογραφική κάμψη μπορεί να καλύψει κάπως τη διαφορά - το κ.κ. ΑΕΠ στις ορεινές μειονεκτικές περιοχές, οι οποίες παρουσιάζουν σοβαρότερα διαρθρωτικά προβλήματα από της λοιπές περιοχές της περιφέρειας και πλήττονται περισσότερο λόγω του αγροτικού τους χαρακτήρα από τις δυσμενείς εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο και την ένταση του ανταγωνισμού στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας (φθηνές εισαγωγές από τρίτες χώρες, απαιτήσεις για τυποποιημένα προϊόντα ποιότητας, κ.α.). Πρέπει βέβαια να τονισθεί ότι είναι πολύ δύσκολο να μετρηθεί το κ.κ. ΑΕΠ σε μεμονωμένες περιοχές, καθότι οι μετρήσεις γίνονται σε επίπεδο νομού. Όσον αφορά τους τομείς της οικονομίας, ο πρωτογενής τομέας στην Περιφέρεια Πελοποννήσου εξακολουθεί να διατηρεί ένα σημαντικό μέγεθος όσον αφορά τη συνεισφορά του στη διαμόρφωση του περιφερειακού ΑΕΠ, ανερχόμενο σε 30,5% του συνολικού περιφερειακού ΑΕΠ ενώ παράλληλα καταλαμβάνει το 11% του ΑΕΠ του πρωτογενή τομέα της χώρας 8. Η κάμψη ωστόσο που παρατηρείται στο προϊόν του πρωτογενή τομέα τα τελευταία χρόνια είναι σημαντική, ιδιαίτερα στις εσωτερικές ζώνες όπως είναι αυτές των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Παράλληλα παρατηρείται πτώση της παραγωγικότητας του τομέα, η οποία υποδεικνύει έντονη υποαπασχόληση στη γεωργία και σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα στην αγροτική δομή της περιφέρειας. Οι αγροτικές εκμεταλλεύσεις, ιδιαίτερα των ημιορεινών και ορεινών περιοχών είναι οικογενειακού χαρακτήρα, μικρού μεγέθους και πολυτεμαχισμένες. Οι κατά κύριο επάγγελμα αγρότες είναι ως επί το πλείστον μεγάλης ηλικίας, ενώ οι νέοι αγρότες υπολείπονται σε εκπαίδευση και επαγγελματικές γνώσεις. Τα βασικά προϊόντα της περιφέρειας που παράγονται στις περιοχές εφαρμογής των ολοκληρωμένων προγραμμάτων είναι το ελαιόλαδο, τα εσπεριδοειδή, τα σταφύλια, το κρασί, οι πατάτες, τα κηπευτικά, το μέλι, τα δασοκομικά προϊόντα, ενώ πολύ σημαντική για τις περιοχές αυτές είναι η αιγοπροβατοτροφία. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει ο χώρος των βιολογικών προϊόντων που αναπτύσσεται αργά αλλά σταθερά τα τελευταία χρόνια στην περιφέρεια. 8 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου- ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελ.7 30

36 Ο δευτερογενής τομέας είναι ο ισχνότερος οικονομικός τομέας της Περιφέρειας και παρουσιάζει μείωση του ποσοστού συμμετοχής του στο συνολικό ΑΕΠ της περιφέρειας, η οποία όμως είναι αντίστοιχη της κάμψης του παρατηρείται σε επίπεδο χώρας. Ωστόσο ο ρυθμός μείωσης του προϊόντος του δευτερογενή τομέα στην περιφέρεια είναι μεγαλύτερος από τον αντίστοιχο της χώρας, ενώ η παραγωγικότητά του αυξήθηκε κυρίως λόγω της εξόδου του εργατικού δυναμικού από τον τομέα. Σημαντικοί κλάδοι του δευτερογενή τομέα, ιδιαίτερα στις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων είναι η μεταποίηση τοπικών αγροτικών προϊόντων και οι κατασκευές. Ο τριτογενής τομέας παράγει το 47% του περιφερειακού ΑΕΠ που είναι το μεγαλύτερο ποσοστό σχετικά με τους άλλους δύο τομείς, υπολείπεται όμως του αντίστοιχου εθνικού. Η συντριπτική πλειοψηφία των μονάδων του τριτογενή τομέα είναι συγκεντρωμένες στα αστικά κέντρα της Περιφέρειας, πράγμα που αποκλείει τις περισσότερες πόλεις και οικισμούς των ορεινών περιοχών. Κύριοι κλάδοι είναι ο τουρισμός και το εμπόριο, ενώ ακολουθούν οι λοιπές διοικητικές, εκπαιδευτικές και χρηματοοικονομικές υπηρεσίες. Η περιφέρεια διαθέτει σημαντικούς φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, πολλοί από τους οποίους εντοπίζονται στις ορεινές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων, η εκμετάλλευσή τους όμως χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα ελλιπής, καθόσον δεν υπάρχει συστηματικό πρόγραμμα ανάδειξης και διαχείρισής τους, δεν έχουν γίνει βασικά έργα υποδομής ευρύτερης κλίμακας όπως οδικό δίκτυο, ενώ οι απασχολούμενοι στον τομέα δεν είναι συνήθως κατάλληλα καταρτισμένοι και απασχολούνται εποχικά. Γ) Φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον Όσον αφορά το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της περιφέρειας Πελοποννήσου, αναφέρθηκε ήδη ότι το 50,1% της συνολικής της έκτασης είναι ορεινή, το 28,4 ημιορεινή και μόνο το 20,5% είναι πεδινή. Από το σύνολο των δήμων και κοινοτήτων που ανέρχονται σε 107 το 40% δηλαδή οι 42 ανήκουν σε ορεινές περιοχές (17 από αυτούς, δηλαδή το 40% έχουν ενταχθεί στα Ολοκληρωμένα Προγράμματα) στους οποίους κατοικεί το 19,9% του πληθυσμού της περιφέρειας. Στην Περιφέρεια Πελοποννήσου έχουν θεσμοθετηθεί αισθητικά δάση, διατηρητέα μνημεία της φύσης και τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Συγκεκριμένα, εντοπίζονται δύο από τα δεκαεννέα 31

37 αισθητικά δάση της χώρας και δεκατέσσερα από τα πενήντα δύο διατηρητέα μνημεία της φύσης. Έτσι η περιφέρεια Πελοποννήσου καταλαμβάνει την πρώτη θέση, από όλες τις περιφέρειες της χώρας, σε αριθμό προστατευόμενων διατηρητέων μνημείων της φύσης και την τρίτη θέση σε αριθμό προστατευόμενων δασών. Επίσης στα διοικητικά όρια της περιφέρειας έχουν καταγραφεί τριάντα υγρότοποι συνολικής έκτασης εκταρίων 9, για τους οποίους εφαρμόζονται μόνο αποσπασματικά μέτρα προστασίας, ενώ έχουν καταγραφεί επτά σημαντικές περιοχές με προστατευόμενα είδη πουλιών από τις εκατόν τριάντα έξι της χώρας. Τέλος όσον αφορά στην κατανομή των περιοχών Natura 2000, στην Περιφέρεια Πελοποννήσου έχουν καταγραφεί είκοσι έξι περιοχές που καταλαμβάνουν ποσοστό 25% της συνολικής έκτασης της Περιφέρειας. Από αυτές οι 15 είναι κατηγορίας Α, οι 3 κατηγορίας Β και 8 κατηγορίας Γ. Η περιφέρεια Πελοποννήσου προς το παρόν δεν περιλαμβάνει περιοχές περιβαλλοντικής προστασίας με εμβέλεια υπερεθνική (π.χ. περιοχές Σύμβασης Ramsar). Η Σύμβαση όμως της Βόννης και η Σύμβαση της Βέρνης περιλαμβάνουν προστατευόμενα είδη που έχουν καταγραφεί εντός των διοικητικών ορίων της περιφέρειας. Οι κυριότερες περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις για την περιφέρεια και ειδικά αυτές που σχετίζονται με τις περιοχές εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων αφορούν τα απορρίμματα και τα λύματα των οικισμών, καθώς δεν υπάρχουν είτε είναι πολύ λίγοι οι ΧΥΤΑ και οι μονάδες βιολογικών καθαρισμών στις περιοχές. Η ρύπανση από λύματα βιομηχανικών και μεταποιητικών μονάδων είναι σχετικά περιορισμένη καθώς είναι ισχνή και η παρουσία αυτών των μονάδων στις περιοχές αυτές. Εντονότατο πρόβλημα παρουσιάζει το υδατικό δυναμικό της Περιφέρειας, το οποίο μπορεί μεν στις ορεινές περιοχές να μην είναι τόσο σοβαρό όσο στις πεδινές και παραθαλάσσιες της περιφέρειας, αλλά παραμένει κρίσιμο καθώς παρατηρείται σημαντική μείωση του υδατικού δυναμικού με δυσμενή αποτελέσματα στις παραγωγικές δραστηριότητες αλλά και στο γεωφυσικό και ζωικό περιβάλλον. Οι πυρκαγιές έχουν προκαλέσει σημαντικές καταστροφές στο δασικό πλούτο της 9 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου- ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελ

38 περιφέρειας και ειδικά στις περιοχές μελέτης (πρόσφατες πυρκαγιές στην ορεινή Κορινθία και στην περιοχή Ταϋγέτου). Δ) Υποδομές Ποιότητα ζωής Η Περιφέρεια Πελοποννήσου διαθέτει χλμ. εθνικό οδικό δίκτυο και χλμ. επαρχιακό μετά το τέλος της πρώτης προγραμματικής περιόδου, ενώ με το Β ΚΠΣ υλοποιήθηκαν 850 χλμ. οδικού δικτύου 10. Το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού οδικού δικτύου της περιφέρειας διέρχεται μέσα από τους νομούς Κορινθίας, Αρκαδίας και Μεσσηνίας (περίπου το 70%), όμως σχεδόν κανένα τμήμα δεν διέρχεται από τις περιοχές εφαρμογής των ολοκληρωμένων προγραμμάτων, ενώ η πρόσβαση προς αυτό από αυτές τις περιοχές γίνεται στις περισσότερες των περιπτώσεων με επαρχιακές οδούς κακής βατότητας, εντείνοντας έτσι τα φαινόμενα απομόνωσής τους. Ο νομός Αρκαδίας, δηλαδή ο κατεξοχήν ορεινός νομός της ενδοχώρας της περιφέρειας, στον οποίον ανήκουν οι δύο από τις τέσσερις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων, περιλαμβάνει το μεγαλύτερο ποσοστό του επαρχιακού δικτύου της περιφέρειας (32% περίπου). Το σιδηροδρομικό δίκτυο της περιφέρειας έχει σοβαρά μειονεκτήματα καθώς δεν είναι συμβατό με το υπόλοιπο εθνικό δίκτυο, είναι μονής κατεύθυνσης, έχει κακή χάραξη και δεν έχει ανισόπεδες διαβάσεις. Σημειωτέον ότι κανένα τμήμα έστω και αυτού του προβληματικού σιδηροδρομικού δικτύου της περιφέρειας δεν διέρχεται από τις ορεινές περιοχές εφαρμογής των ολοκληρωμένων προγραμμάτων. Στην περιφέρεια υπάρχει ένα πολιτικό αεροδρόμιο, της Καλαμάτας, ενώ όσον αφορά τα λιμάνια σημαντικό ρόλο παίζει η Καλαμάτα, η Πύλος, το Ναύπλιο, το Άστρος και το Λεωνίδιο (που ανήκει στη περιοχή ΟΠ της Νότιας Αρκαδίας), η Κόρινθος, το Κιάτο και το Γύθειο. Η πρόσβαση στις μεταφορικές αυτές υποδομές από τις ορεινές περιοχές ΟΠ χαρακτηρίζεται προβληματική, αν και ολοκληρώνονται κάποια έργα στα πλαίσια του Β και Γ ΚΠΣ που θα βελτιώσουν την κατάσταση (π.χ. στην ορεινή Κορινθία η επαρχιακή οδός Κιάτο Σούλι Γκούρα). 10 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου- ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελ.9 33

39 Σχετικά με τις υποδομές υγείας και πρόνοιας της περιφέρειας Πελοποννήσου, οι νοσοκομειακές κλίνες κατά την περίοδο παρουσίασαν μείωση κατά 0,68% με ετήσιο ρυθμό 11 ενώ στη χώρα ο ετήσιος ρυθμός μεταβολής τους είναι 0,01%. Με το πέρας των έργων του Β ΚΠΣ αναμένεται η αύξηση των νοσοκομειακών κλινών κατά 550, δηλαδή το σύνολο θα είναι κλίνες δηλαδή 3,6 θεραπευτικές κλίνες ανά 1000 κατοίκους με αντίστοιχο Μ.Ο. χώρας 4,98 κλίνες το 1994, δηλαδή η περιφέρεια Πελοποννήσου υπολείπεται κατά πολύ από τον εθνικό μέσο όρο. Αντίθετα βελτιώνεται ο δείκτης «αριθμός ιατρών ανά 1000 κατοίκους», όπου κατά την περίοδο αυξάνεται με ετήσιο ρυθμό 2,6% έναντι 2,1% του εθνικού. Παραμένει όμως αριθμητικό στο μισό περίπου του ετήσιου εθνικού δείκτη, καθώς το 1995 αντιστοιχούσαν 1,91 γιατροί/1000 κατοίκους με εθνικό Μ.Ο. τους 3,92 γιατρούς/1000 κατοίκους. Μάλιστα με τη σειρά οι τρεις χειρότεροι νομοί όσον αφορά αυτόν τον δείκτη είναι οι νομοί Αρκαδίας, Λακωνίας και Κορινθίας, δηλαδή και οι τρεις νομοί στων οποίων τις ορεινές περιοχές θα εφαρμοστούν τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα 12. Διαπιστώνεται επομένως σαφής υστέρηση της Περιφέρειας όσον αφορά τις υποδομές υγείας, που αν συνδυαστεί με τις ελλιπείς υποδομές μεταφορών ειδικά για τις ορεινές περιοχές προς τις υποδομές αυτές, την υπολειτουργία και πλημμελή στελέχωση των αγροτικών ιατρείων, οι περιοχές εφαρμογής των Ο.Π. είναι ιδιαίτερα μειονεκτικές ως προς τον σοβαρό τομέα της υγείας. Επιπρόσθετα οι περιοχές αυτές παρουσιάζουν σοβαρές ελλείψεις σε υποδομές παροχής κοινωνικών υπηρεσιών πρόνοιας που είναι ελάχιστες. Ελλείψεις παρουσιάζονται και σε ότι αφορά την υλική υποδομή της εκπαίδευσης αλλά και το εκπαιδευτικό προσωπικό. Η κατάσταση είναι σαφώς χειρότερη στις ορεινές περιοχές, όπου πολλά σχολεία κλίνουν λόγω έλλειψης μαθητών, ενώ πολλές θέσεις εκπαιδευτικών στις δυσπρόσιτες περιοχές είτε μένουν κενές είτε καλύπτονται πολύ καθυστερημένα μέσα στην σχολική χρονιά. Οι τηλεπικοινωνιακές υποδομές της Περιφέρειας Πελοποννήσου το 1994 χαρακτηριζόταν ελλιπείς, παρά την αύξηση του αριθμού των τηλεφωνικών συσκευών κατά 70,6% την περίοδο Ο δείκτης τηλεφωνικών 11 Πηγή ΕΚΚΕ ΤΑΠ Ν. Κορινθίας σελ Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου- ΠΕΠ Πελοποννήσου , σελ

40 συσκευών ανά 100 κατοίκους παραμένει σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση μ αυτόν της χώρας αγγίζοντας το 48% το 1996 έναντι 44,6% το 1994, ενώ τα αντίστοιχα της χώρας ήταν 56% και 61%. Το χαμηλότερο δείκτη στην περιφέρεια παρουσιάζει ο νομός Αρκαδίας (42,5%), καθότι είναι ο πιο ορεινός νομός της ενδοχώρας της περιφέρειας 13. Διαπιστώνεται επομένως ότι σ αυτό το προβληματικό από πλευράς υποδομών τηλεπικοινωνιών περιβάλλον της περιφέρειας, οι ορεινές περιοχές βρίσκονται σε δυσμενέστερη θέση κάλυψης των αναγκών τους, λόγω προβλημάτων ανάπτυξης όχι μόνο των τηλεπικοινωνιακών γραμμών αλλά και του δικτύου ηλεκτροδότησης στις δύσβατες περιοχές, γεγονός που εντείνει την απομόνωσή τους και διατηρεί χαμηλή την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Επιπρόσθετα οι ορεινές αυτές περιοχές αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα ποιότητας και επάρκειας υποδομών ύδρευσης, αποχέτευσης και διαχείρισης των αποβλήτων και των απορριμμάτων, καθώς οι μικρές κοινότητες και οι νέοι καποδιστριακοί δήμοι δεν διαθέτουν την οικονομική δυνατότητα να επενδύσουν ικανοποιητικά σ αυτούς τους τομείς, στους οποίους άλλωστε υστερεί σοβαρά και η Περιφέρεια στο σύνολό της Το ευρύτερο περιβάλλον ως προς την προγραμματική διάσταση Το προγραμματικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσονται τα ολοκληρωμένα προγράμματα παίζει καθοριστικό ρόλο για την επιτυχία τους, καθότι από τη συμβατότητα και την συνέργια των αντίστοιχων παρεμβάσεων στις εν λόγω περιοχές αλλά και στο ευρύτερο χωρικό τους περιβάλλον, κρίνεται τελικά η επιβίωση των ορεινών μειονεκτικών περιοχών της χώρας μας. Επιπρόσθετα η προγραμματική διάσταση έχει ιδιαίτερη δυναμική και καλύπτει ένα πολύ ευρύτερο πεδίο από τη χωρική, και περιλαμβάνει την επίδραση και τις άμεσες ή έμμεσες επιπτώσεις θεσμών, λειτουργιών και τάσεων που διαμορφώνονται σε εθνικό, ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο. Επειδή τα ολοκληρωμένα προγράμματα αναπτύσσονται στα πλαίσια της πολιτικής για την περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας υπό τη σκέπη των διαρθρωτικών πολιτικών της Ε.Ε. που στοχεύουν στην άμβλυνση των διαπεριφερειακών και ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων για την επίτευξη της 13 Γενική Γραμματεία Περιφέρειας Πελοποννήσου ΠΕΠ , σελ

41 πραγματικής σύγκλισης και συνοχής μέσα στην Ένωση, είναι σκόπιμη μια μικρή αναδρομή στο πώς διαμορφώθηκε η περιφερειακή πολιτική στη χώρας μας και ποια ήταν η συνδρομή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σ αυτό. Η περίοδος χαρακτηρίζεται από περιφερειακή πολιτική διασποράς μικρών υποδομών. Χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η μείωση της υστέρησης των αγροτικών περιοχών της χώρας όσον αφορά βασικές υποδομές διευκόλυνσης της διαβίωσης και στήριξης της οικονομικής δραστηριότητας. Την περίοδο χωρίς να εγκαταλείπεται ο στόχος μιας πιο ισόρροπης κατανομής της βασικής υποδομής για την ενίσχυση των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, αποκτά ιδιαίτερο βάρος ο στόχος της συνολικής οικονομικής ανάπτυξης μέσω μεγάλων έργων εθνικής εμβέλειας. Η περαιτέρω ανάπτυξη των προβληματικών περιοχών κρίνεται πλέον ως άμεσα συνδεόμενη με τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της εθνικής οικονομίας συνολικά. Οι παρεμβάσεις στις αναπτυξιακά καθυστερημένες περιοχές μέσω των διαρθρωτικών πολιτικών της κοινότητας, κυρίως μέσω των ΠΕΠ, της κοινοτικής πρωτοβουλίας Leader καθώς και η αναδιοργάνωση βάσει του σχεδίου Καποδίστριας, έχουν βοηθήσει τις μειονεκτικές περιοχές, υπολείπονται όμως από το στόχο που είναι η ριζική ανατροπή της αναπτυξιακής υστέρησης αυτών των περιοχών. Με το Σχέδιο Ανάπτυξης υπεισέρχεται μια επιλεκτικότητα όσον αφορά την αντιμετώπιση προβλημάτων περιφερειακής υστέρησης, έτσι ώστε οι αντίστοιχες παρεμβάσεις να είναι περισσότερο εξειδικευμένες και προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες απαιτήσεις των περιοχών παρέμβασης, επομένως περισσότερο αποτελεσματικές. Οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες προσελκύουν ιδιαίτερα την προσοχή, με έμφαση στον ορεινό και το νησιωτικό χώρο. Οι δύο αυτές κατηγορίες περιοχών αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα και δυσεπίλυτα προβλήματα, τα οποία είναι πολύ δύσκολο να επιλυθούν σε εθνικό επίπεδο, γεγονός που οδήγησε την Ε.Ε. να διαμορφώσει πλέγμα πολιτικών για την ενίσχυσή τους που βασίζεται στην προώθηση της ενδογενούς ανάπτυξης των περιοχών αυτών στηριγμένη στους φυσικούς, επιχειρηματικούς, ανθρώπινους και πολιτιστικούς πόρους. Έκφραση των πολιτικών αυτών είναι 36

42 και τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης της Υπαίθρου που μελετώνται στην παρούσα εργασία. Το παρόν προγραμματικό περιβάλλον μέσα οποίο αναπτύσσονται τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα, εκτός του άξονα 7 του τομεακού Ε.Π.Α.Α.Α.Υ του Υπουργείου Γεωργίας που αποτελεί τη βάση τους, περιλαμβάνει προγράμματα και πρωτοβουλίες, στόχος των οποίων είναι επίσης η διευκόλυνση της χρηματοδότησης των επενδύσεων στις ορεινές μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας. Η συνέργια και η συμπληρωματικότητα των προγραμμάτων αυτών είναι απαραίτητη για την επιτυχία των παρεμβάσεων. Για τις περιοχές εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της περιφέρειας Πελοποννήσου τα προγράμματα αυτά είναι : 1. Το ΠΕΠ Πελοποννήσου , του οποίου ο υποάξονας 2.2. είναι αφιερωμένος στην ανάπτυξη της ορεινής και μειονεκτικής ενδοχώρας της περιφέρειας Πελοποννήσου. 2. Τα Ειδικά Προγράμματα Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΕΠΤΑ) που σχεδιάζονται σε επίπεδο χώρας για όλους τους δήμους και αντλούν πόρους κυρίως από το ΠΕΠ. Στόχος του ΕΠΤΑ είναι η χρηματοδότηση μιας σειράς δράσεων και έργων για την ενίσχυση των τεχνικών υποδομών και ειδικότερο ασφαλτοστρώσεις και διαπλατύνσεις οδικού δικτύου, ύδρευση, αποχέτευση, δημιουργία αθλητικών εγκαταστάσεων, έργα άρδευσης και λοιπές μελέτες. 3. Το Ειδικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΕΑΠΤΑ), το οποίο σχεδιάζεται σε επίπεδο περιφέρειας προωθώντας ειδικά και σημαντικά έργα ανάπτυξης, και αντλεί πόρους από το ΠΕΠ Πελοποννήσου. 4. Άλλα τομεακά προγράμματα του Γ ΚΠΣ που περιλαμβάνουν δράσεις με συνέργια και συμπληρωματικότητα με αυτές των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων (π.χ. το Ε.Π. ΚτΠ, το Ε.Π. «Περιβάλλον», το Ε.Π. «Απασχόληση και επαγγελματική κατάρτιση», κ.α.). 5. Η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader +, η οποία επικεντρώνεται στην προώθηση μέτρων ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας και αειφορίας του ευρωπαϊκού αγροτικού τομέα. 37

43 6. Οι λοιπές Κοινοτικές Πρωτοβουλίες που περιλαμβάνουν δράσεις συμπληρωματικές με αυτές της αγροτικής πολιτικής (π.χ. Η κοινοτική πρωτοβουλία Equal για την κατάρτιση των νέων αγροτών). 7. Ο αναπτυξιακός νόμος 2601/98 για τα παρεχόμενα κίνητρα για τις ιδιωτικές επενδύσεις. 8. Το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων. 9. Τα προγράμματα επενδύσεων των δήμων των περιοχών εφαρμογών των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Περιορισμοί ανάπτυξης των ορεινών περιοχών ΟΠ της Περιφέρειας Πελοποννήσου Από τη μελέτη της υφιστάμενης κατάστασης καθώς και του ευρύτερου περιβάλλοντος για τις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου, διεφάνησαν οι περιορισμοί που υφίστανται όσον αφορά την αναπτυξιακή εξέλιξη των περιοχών αυτών. Συγκεκριμένα : 1. Ένας βασικός περιορισμός στις προσπάθειες ανάπτυξης των τεσσάρων ορεινών περιοχών της Πελοποννήσου είναι το φθίνον προφίλ του δημογραφικού παράγοντα. Στις περιοχές αυτές παρουσιάζεται ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες μείωση του πληθυσμού. Αν ληφθεί υπόψη ο αριθμός των ετεροδημοτών η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη. Χαρακτηριστικό για τις περιοχές αυτές είναι το φαινόμενο της εσωτερικής μετανάστευσης προς τα αστικά κέντρα και την Αθήνα. Το υπάρχον ανθρώπινο δυναμικό είναι γερασμένο και με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (π.χ. στην ορεινή περιοχή του Ταϋγέτου το 22,8% των κατοίκων είτε είναι αναλφάβητοι είτε δεν έχουν τελειώσει το Δημοτικό Σχολείο), με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η δυνατότητα αναγνώρισης και ουσιαστικής αξιοποίησης επενδυτικών δυνατοτήτων και ευκαιριών από τον ντόπιο πληθυσμό που είναι το ζητούμενο. 2. Ο γεωμορφολογικός παράγοντας σε συνδυασμό με τις ελλιπείς υποδομές (οδοποιία, υδροδότηση, αποχέτευση, υγεία, εκπαίδευση) δρουν ανασταλτικά στις προσπάθειες άρσης της απομόνωσης και ποιοτικής αναβάθμισης του επιπέδου ζωής των κατοίκων, οι οποίες αποτελούν 38

44 βασικές προϋποθέσεις για την υλοποίηση κάποιας μορφής αναπτυξιακής στρατηγικής και την συγκράτηση του ενεργού πληθυσμού στις εν λόγω περιοχές. 3. Ένας άλλος περιοριστικός παράγοντας είναι η αναπτυξιακή στασιμότητα του πρωτογενή τομέα, ο οποίος συνεχίζει να κατέχει δεσπόζουσα θέση στη διαμόρφωση των εισοδημάτων των τεσσάρων περιοχών. Σταδιακά όμως υποχωρεί λόγω της μετακίνησης του ενεργού πληθυσμού στα αστικά κέντρα, της εγκατάλειψης των μικρών συχνά προβληματικών και αντιπαραγωγικών γεωργικών εκμεταλλεύσεων, της δυσκολίας προώθησης νέων μεθόδων παραγωγής και νέων καλλιεργειών, της έλλειψης τυποποίησης και εμπορίας, προβλημάτων διακίνησης λόγω του ελλιπούς και προβληματικού οδικού δικτύου, κ.α. Όλοι αυτοί οι παράγοντες καθιστούν πολύ λίγο ανταγωνιστικά τα αγροτικά προϊόντα των περιοχών αυτών. 4. Σε άμεση σχέση με τον ανώτερο περιοριστικό παράγοντα βρίσκονται και οι περιορισμοί λόγω της προβληματικής κλαδικής διάρθρωσης της οικονομίας των περιοχών μελέτης, που οδηγεί στη συνεχή διεύρυνση του αναπτυξιακού χάσματος με τις εύρωστες περιοχές της Περιφέρειας και της χώρας. Η οικονομία των περιοχών εξαρτάται από έναν αντιπαραγωγικό πρωτογενή τομέα προσηλωμένο σε παραδοσιακές τεχνικές, σε έναν δευτερογενή τομέα με υποτυπώδη δραστηριότητα και σε μια τουριστική δραστηριότητα, η οποία πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (π.χ. Μυστράς, παραλιακή ζώνη περιοχής Νοτίου Αρκαδίας) οφείλεται αποκλειστικά σε επιχειρήσεις εστίασης και ψυχαγωγίας και παρέχει συνήθως οφέλη μόνο συμπληρωματικά στην τοπική οικονομία και στο εισόδημα των κατοίκων. 5. Ο συνδυασμός των ανωτέρω περιοριστικών παραγόντων είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός θεσμικού ελλείμματος στις περιοχές, με την έννοια αφενός της αποδυνάμωσης των συλλογικών οργανωτικών σχημάτων (οργανώσεις παραγωγών, αγροτικές εταιρείες, ενώσεις οργανώσεων παραγωγών και επαγγελματιών) και αφετέρου της προβληματικής στελέχωσης και επαγγελματικής κατάρτισης των υφισταμένων αγροτικών συνεταιρισμών και των διαφόρων οργάνων τοπικής αυτοδιοίκησης, οι οποίοι αποτελούν βασικό μοχλό και κινητήρια 39

45 δύναμη κάθε αναπτυξιακής διαδικασίας. Σαν συνέπεια αυτού του θεσμικού ελλείμματος έρχεται η πολύ χαμηλή αξιοποίηση εθνικών και κοινοτικών χρηματοδοτικών προγραμμάτων, η οποία παραπέμπει άμεσα στην ανάγκη δραστικών παρεμβάσεων έτσι ώστε να αρθεί ο σημαντικός αυτόν περιορισμός, προκειμένου να έχει αποτέλεσμα οποιοδήποτε αναπτυξιακό πρόγραμμα. Με βάση την ανωτέρω ανάλυση, οι κύριοι περιορισμοί ανάπτυξης των τεσσάρων ορεινών περιοχών εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στην Περιφέρεια Πελοποννήσου συνίστανται : στη μείωση και γήρανση του ντόπιου πληθυσμού, στο χαμηλό μορφωτικό του επίπεδο και στα σοβαρά προβλήματα απασχόλησης, στην απομόνωση των περιοχών λόγω της γεωμορφολογίας και των ελλιπών υποδομών πρόσβασης, στο χαμηλό επίπεδο των λοιπών υποδομών και επιπέδου ζωής των κατοίκων, και στην προβληματική διάρθρωση της οικονομίας, που σε συνδυασμό με το θεσμικό έλλειμμα οργάνωσης των τοπικών φορέων, καθιστούν προβληματική την εφαρμογή οποιασδήποτε προσπάθειας, η οποία όμως είναι επιβεβλημένη για την επιβίωση των σημαντικών αυτών μονάδων της ελληνικής υπαίθρου Αναπτυξιακές δυνατότητες και προοπτικές των περιοχών Ο.Π. Παρόλο το προβληματικό αναπτυξιακό προφίλ των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου, αρκετές είναι οι δυνατότητες και οι προοπτικές τους, οι οποίες βασίζονται κυρίως στο ενδογενές τους δυναμικό και μπορούν να στηρίξουν επαρκώς τις τοπικές οικονομίες, καθιστώντας τις ανταγωνιστικές. Ακολουθεί συνοπτική περιγραφή τους Χωροταξική εγγύτητα με τη μητροπολιτική περιφέρεια της Αττικής και τα μεγάλα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου Αναμφισβήτητα η γεωγραφική θέση των περιοχών μελέτης θεωρείται ιδιαίτερης σημασίας. Η γειτνίαση τους τόσο με την πρωτεύουσα, ιδιαίτερα για τις περιοχές της Κορινθίας και της Αρκαδίας, καθώς και με τα μεγάλα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου (Κόρινθος, Τρίπολη, Σπάρτη, Καλαμάτα) παρέχουν σημαντικά πλεονεκτήματα στην προώθηση της αναπτυξιακής διαδικασίας με ταχύτερο ρυθμό για την ενίσχυση των ορεινών αυτών περιοχών. Με τα κέντρα 40

46 αυτά, τα οποία λογίζονται με την έννοια των «αναπτυξιακών πόλων» είναι δυνατό να επιδιωχθεί αύξηση ανθρώπινων και οικονομικών ροών. Συγκεκριμένα : η ορεινή περιοχή της Δυτικής Κορινθίας, ειδικά μετά την αναβάθμιση τμήματος του επαρχιακού δικτύου που έχει ήδη ενταχθεί προς χρηματοδότηση στον ΠΕΠ Πελοποννήσου μπορεί να αυξήσει τις ροές της με το Κιάτο, την Κόρινθο, την Αθήνα αλλά και την Πάτρα. Είναι ίσως η πιο ευνοημένη από τις 4 περιοχές από θέμα χωροταξικής εγγύτητας τόσο με τη μητροπολιτική περιφέρεια της Αττικής όσο και με τα βασικά οδικά, σιδηροδρομικά δίκτυα και τα λιμάνια (Κιάτο, Κόρινθος, Πειραιάς, Πάτρα). Η ορεινή περιοχή Τροπαίων της Αρκαδίας κατέχει κεντροβαρική θέση στην περιφέρεια Πελοποννήσου, αλλά υπολείπεται κατά πολύ σε επαρχιακό δίκτυο, αν και γίνονται σοβαρές προσπάθειες για κάλυψη του σοβαρού αυτού κενού. Σαν κύριος αναπτυξιακός πόλος εδώ λειτουργεί η Τρίπολη, η οποία είναι διοικητικό κέντρο του νομού και της περιφέρειας, ενώ μικρότερο ρόλο παίζει ο Πύργος, που ανήκει στην περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας αλλά συνδέεται με οδικό δίκτυο απευθείας με τις εν λόγω περιοχές. Το μητροπολιτικό κέντρο των Αθηνών λειτουργεί και εδώ όπως και για ολόκληρη την περιφέρεια σαν εξωτερικός αναπτυξιακός πόλος. Για την περιοχή της Νότιας Αρκαδίας λειτουργούν σαν κύριοι αναπτυξιακοί πόλοι το Ναύπλιο και το Άργος και όχι η πρωτεύουσα του νομού η Τρίπολη, καθότι δεν υπάρχει άμεση οδική σύνδεση, ενώ σαν εξωτερικός πόλος λειτουργεί η Αθήνα. Το σημαντικό πλεονέκτημα της περιοχής αυτής είναι η σημαντική τουριστική κίνηση της παραλιακής ζώνης (μαζικός τουρισμός κυρίως από το μητροπολιτικό κέντρο των Αθηνών) από την οποία επωφελούνται και οι κατ εξοχήν ορεινές περιοχές (Κοινότητα Κοσμά) λειτουργώντας σαν δευτερεύον δίκτυο περιήγησης του εποχικού τουριστικού ρεύματος που παραθερίζει στην παραλιακή ζώνη. Στην περιοχή Ταϋγέτου, με εξαίρεση το δήμο Πελλάνας, οι υπόλοιποι δήμοι είναι αρκετά κοντά στη Σπάρτη, στο Γύθειο που είναι και λιμάνι με ροές προς τη νότιο Ελλάδα αλλά και στην Καλαμάτα. Η εγγύτητα προς τα 41

47 αστικά αυτά κέντρα και την υποδομή και τις υπηρεσίες που παρέχουν, αποτελεί κίνητρο για την προσέλκυση επενδύσεων εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Επιπλέον η επικοινωνία με τη διοικητική πρωτεύουσα του νομού ( δημόσια διοίκηση, πρόσβαση σε υπηρεσίες οργάνωσης και τεκμηρίωσης), αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα για την προώθηση, εμπορία και διακίνηση των αγροτικών προϊόντων της περιοχής Απαραίτητη όμως προϋπόθεση για την αξιοποίηση της σχετικής χωροταξικής εγγύτητας των ορεινών περιοχών με τα αστικά κέντρα, είναι η περαιτέρω βελτίωση του δικτύου πρόσβασης, δηλαδή η δημιουργία ενός συνεκτικού δικτύου μεταφορών που θα λειτουργήσει σαν συνδετικός κρίκος των περιοχών αυτών με τις δυναμικές ανεπτυγμένες περιοχές της Περιφέρειας αλλά και την Αθήνα. Η μείωση των χρονο-αποστάσεων προς τα μεγάλα αστικά κέντρα είναι βασική παράμετρος για την ενίσχυση της μεταποιητικής, της εξαγωγικής, τουριστικής και εν γένει της επιχειρηματικής δραστηριότητας των περιοχών και δημιουργεί τις προϋποθέσεις προώθησης των τοπικών προϊόντων και της ανάπτυξης των παραγωγικών, κοινωνικών και τουριστικών δραστηριοτήτων, οι οποίες αυξάνουν την εξωστρέφεια της οικονομίας των ορεινών περιοχών. Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα δεν καλύπτουν βέβαια την χρηματοδότηση έργων μεταφορών. Εδώ δρα συμπληρωματικά κυρίως ο άξονας προτεραιότητας 1 του ΠΕΠ Πελοποννήσου συνολικού προϋπολογισμού για την Περιφέρεια 251,57 εκ. EURO, το Ταμείο Συνοχής και πιθανότητα άλλα τομεακά προγράμματα, κοινοτικές πρωτοβουλίες και έργα δήμων Φυσικοί πόροι Στις τέσσερις ορεινές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων υπάρχει μεγάλη ποικιλία φυσικών πόρων (δάση, φαράγγια, πηγές και σημαντικά οικοσυστήματα) και γενικά το περιβάλλον είναι ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους. Συγχρόνως το κλίμα είναι ιδανικό για την ανάπτυξη φυσιολατρικών, περιηγητικών και αθλητικών δραστηριοτήτων, ενώ υπάρχει στην πλειοψηφία των περιοχών επάρκεια υδάτινων πόρων, όπου αξίζει να διερευνηθεί η δυνατότητα αξιοποίησής τους για την παραγωγή ενέργειας. 42

48 Συγκεκριμένα : Στην περιοχή Δυτικής Κορινθίας δεσπόζει χαρακτηριστικά ο ορεινός όγκος της Ζήρειας ή Κυλλήνης, του Μαύρου όρους και της Κορφιώτισσας, του Χελμού στα όρια με τον νομό Αχαϊας και του Ολίγυρτου στα όρια με το νομό Αργολίδας. Στο ορεινό ανάγλυφο τοπίο εντοπίζονται αναγνωρισμένες περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και μεγάλης περιβαλλοντικής σημασίας όπως : α) Το αισθητικό δρυοδάσος Μουγγοστού στο χωριό Σούλι στους πρόποδες της Ζήρειας, β) το βόρειο τμήμα του όρους Ολίγυρτου με δάση κεφαλληνιακής ελάτης και πολλές πηγές που έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000, γ) η υγροτοπική περιοχή της λίμνης Στυμφαλίας, η οποία έχει συμπεριληφθεί στο δίκτυο Natura 2000 καθώς και στον κατάλογο των σημαντικών περιοχών για τα πουλιά της Ελλάδας της Ορνιθολογικής εταιρείας, δ) Η τεχνητή λίμνη Δόξα στους πρόποδες του Χελμού που αποτελεί νέο υγρότοπο, ένα μικρό ανοικτό τεχνητό υδρολογικό πάρκο που περιτριγυρίζεται από θαυμάσια δασικά οικοσυστήματα ε) ο υγρότοπος της πόλγης (ρηχής λίμνης) Δασίου Τρικάλων, στ) Οι κορυφές του όρους Κυλλήνης και η χαράδρα της Φλαμπουρίτσας, περιοχές με σπήλαια, δάση πλατάνου και κωνοφόρων, απόκρημνες πλαγιές, πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Η περιοχή αυτή είναι ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000, ζ) Τμήμα του όρους Χελμού στα σύνορα με το Νομό Αχαϊας, όπου οι έντονοι γεωμορφολογικοί σχηματισμοί και η ποικιλία της χλωρίδας αναδεικνύοιυν το βουνό σε οικότοπο ιδιαίτερης οικολογικής αξίας, γι αυτό έχει ενταχθεί και αυτό στο δίκτυο Natura Η περιοχή Τροπαίων στην βορειο-δυτική Αρκαδία είναι μια κατ εξοχήν ορεινή περιοχή με κύρια όρη τα Λάμπεια και το Αφδοδίσιο προς βορράν στα σύνορα με τον νομό Αχαϊας, και το σημαντικότερο αρκαδικό βουνό, το όρος Μαίναλο προς δυσμάς. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από πολύ πλούσια υδατικά αποθέματα και άνω του συνήθους επιφανειακά ύδατα. Σημαντικότατος φυσικός πόρος της περιοχής είναι ο ποταμός Λάδωνας, η τεχνητή λίμνη του Λάδωνα, στην οποία λειτουργεί υδροηλεκτρικός σταθμός της Δ.Ε.Η., ο ποταμός Ερύμανθος, που αποτελεί το φυσικό όριο με το νομό Ηλείας, και πλούσια δάση με ποικιλία χλωρίδας και πανίδας. Η απομόνωση της περιοχής λόγω του ορεινού και δύσβατου χαρακτήρα της έχει διατηρήσει σχεδόν αλώβητο το 14 ΤΕΔΚ Ν. Κορινθίας, ΚΟΡΙΝΘΙΑ : Φυσικό περιβάλλον, ιστορία, μνημεία, διαδρομές, σελ

49 φυσικό περιβάλλον του μεγαλύτερου μέρους της περιοχής από μεγάλης κλίμακας ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Στην Νότια Αρκαδία διακρίνονται δύο ζώνες φυσικού περιβάλλοντος: α) η παράκτια ζώνη της περιοχής, η οποία έχει υποστεί ασφυκτική πίεση από το μαζικό παραθεριστικό τουρισμό, και παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα δυσμενούς επέμβασης στο περιβάλλον λόγω της άναρχης και αυθαίρετης δόμησης, της αισθητικής ρύπανσης, των ανεπαρκών υποδομών αποκομιδής και διαχείρισης απορριμμάτων, κ.α. β) η ημιορεινή και ορεινή ζώνη, δηλαδή ουσιαστικά το ορεινό τμήμα του δήμου Λεωνιδίου και το σύνολο της Κοινότητας Κοσμά, η οποία είναι πολύ πλούσια σε φυσικούς πόρους (αμιγή και μικτά δάση δενδροκέδρων, δάσος καστανιάς, υγρότοπος Φωκιανού με σπάνια, ενδημικά και απειλούμενα είδη χλωρίδας και πανίδας, κ.α.), οι οποίοι όμως λόγω του προβληματικού δικτύου πρόσβασης δεν έχουν τύχει της κατάλληλης αξιοποίησης. Η περιοχή Ταϋγέτου περιλαμβάνει σαν βασικότατο φυσικό πόρο της την επιβλητική οροσειρά του Ταϋγέτου με την ψηλότερη κορυφή της τον Προφήτη Ηλία με 2.407μ υψόμετρο που είναι και η υψηλότερη της Πελοποννήσου. Οι ανατολικές πλαγιές του Ταϋγέτου πέφτουν απότομα προς την κοιλάδα του Ευρώτα, διαμορφώνοντας ένα άγριο και μοναδικό γεωμορφολογικό ανάγλυφο, με πλούσια βλάστηση και πηγές που σχηματίζουν πανέμορφα τοπία με καταρράκτες και ποτάμια που καταλήγουν στον Ευρώτα. Τμήμα της περιοχής μελέτης στους δήμους Φάριδος και Σμυνούς έχει χαρακτηριστεί ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, ενώ το τμήμα αυτό και η Λαγκάδα Τρύπης έχουν ενταχθεί στις περιοχές του δικτύου Natura Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια πυρκαγιές έχουν καταστρέψει σημαντικές δασικές εκτάσεις, ενώ η ανεξέλεγκτη απόρριψη των απορριμμάτων και η υπερβόσκηση απειλούν την ισορροπία των ευαίσθητων οικοσυστημάτων της περιοχής Πολιτιστικοί πόροι Η περιοχή της Δυτικής Κορινθίας είναι ίσως η πλουσιότερη από τις τέσσερις περιοχές σε ιστορικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά μνημεία. Η περιοχή κατοικήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια γι αυτό υπάρχουν ερείπια μνημείων που μαρτυρούν την μακραίωνη ιστορική εξέλιξη της περιοχής. Ανασκαφές 44

50 έχουν φέρει στο φως ερείπια της αρχαίας Πελλήνης ανάμεσα στο Ξυλόκαστρο και στα Τρίκαλα, της αρχαίας πόλης του Φενεού και της αρχαίας Στυμφαλίας, όπου και διατηρούνται ίχνη του Ανδριάνειου υδραγωγείου που μετέφερε τα νερά της περιοχής στην Κόρινθο. Επίσης ένας αριθμός φρουρίων όπως του Ψαρίου, του Γαβριά και του Κοκκινόβραχου, χτίστηκαν τον μεσαίωνα για να ελέγχουν τις οδούς που συνέδεαν την περιοχή με τη Νεμέα, την Αργολίδα και την Αρκαδία. Βυζαντινές και μεταβυζαντινές μονές και εκκλησίες είναι διασκορπισμένες σε όλη την περιοχή. Η Ιερά Μονή του Αϊ Γιώργη του Φονιά δεσπόζει στις πλαγιές της Κυλλήνης που κυκλώνουν τη τεχνητή λίμνη Δόξα, στην οποία ανήκει το μικρό εκκλησάκι σε μια νησίδα στο κέντρο της λίμνης, τον Άγιο Φανούριο, που κτίστηκε τον 14 ο αιώνα και απετέλεσε έδρα της Φιλικής Εταιρείας κατά την επανάσταση του Άλλα μοναστήρια είναι η μονή του Αγίου Γεωργίου στο Φενεό, μοναστήρι του 14 ου αι. με μεγάλη περιουσία από δωρεές πλουσίων κατοίκων της περιοχής που βοήθησε σημαντικά τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων, η μονή του Αγίου Βλασσίου στα Άνω Τρίκαλα Κορινθίας, η μονή του Αγίου Νικολάου στην Γκούρα και στη μονή της Παναγιάς της Κορφιώτισσας στην ορεινή περιοχή του Καμαρίου. Η γραφικότητα των χωριών της περιοχής, που σκαρφαλώνουν στις κατάφυτες από πεύκα, έλατα και καστανιές πλαγιές είναι μοναδική αλλά δεν έχει ακόμη επαρκώς αξιοποιηθεί πλην ελαχίστων εξαιρέσεων όμως αυτή των Τρικάλων. Ο κατ εξοχήν ορεινός και δύσβατος χαρακτήρας καθόρισε την ιστορική εξέλιξη της περιοχής Τροπαίων του Νομού Αρκαδίας, με αποτέλεσμα να είναι φτωχή σε σχέση με τις υπόλοιπες υπό μελέτη περιοχές όσον αφορά τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθόσον οι προϊστορικοί και μεγάλοι αρχαίοι οικισμοί κατευθύνθηκαν προς τις δυτικές πλαγιές του Μαίναλου (Ορχομενός, Μαντίνεια, Τενέα) και όχι τις ανατολικές. Σε απόσταση 4 χλμ. από την Κοντοβάζαινα, κάτω από την κορυφή του Αφροδίσιου όρους σώζονται τα ερείπια του αρχαίου ιερού της Αφροδίτης της Ερυκίνης που αποτελούσε στην αρχαιότητα σημαντικό μαντείο. Στο χωριό Δήμητρα τοποθετείται το αρχείο ιερό της Δήμητρας της Ελευσίνιας ενώ στη θέση Άρτη σώζονται ερείπια τειχών και αρχαίου ναού. Κοντά στο γραφικό χωριό των Τροπαίων, με τα πετρόκτιστα σπίτια, σώζονται τα ερείπια φράγκικου κάστρου ονομαζόμενου «Κάστρο της Άκοβας», που χρονολογείται τον 13 ο αι. και απετέλεσε έδρα μιας από τις 45

51 βαρονίες του πριγκιπάτου της Πελοποννήσου που κυβερνήθηκε επί σειρά ετών από γυναίκες. Την εποχή της Τουρκοκρατίας, οι δύσβατες αυτές περιοχές απετέλεσαν τα άντρα των κλεφτών ενώ παράλληλα είναι πολλά τα κάστρα που κτίστηκαν εκείνη την περίοδο. Τα παραδοσιακά μνημεία σχετίζονται κυρίως με το πλούσιο υδάτινο δυναμικό (νερόμυλοι, παραδοσιακές βρύσες, πέτρινα γεφύρια), ενώ αρκετά είναι τα παραδοσιακά κτίρια στην περιοχή τα οποία μπορούν να αξιοποιηθούν τουριστικά. Χαρακτηριστική στην Κοντοβάζαινα είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου που χτίστηκε το 1826 που ακολουθείται σε σειρά από 6 νερόμυλους μέχρι το μοναστήρι της Κλείβωκας. Στη Νότια Αρκαδία υπάρχουν πολλά αξιόλογα μνημεία που μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για ανάπτυξη ιστορικού τουρισμού, πολλά μοναστήρια και εκκλησιές για ανάπτυξη θρησκευτικού τουρισμού, καθώς και στοιχεία της Τσακώνικης παράδοσης (διάλεκτος, χοροί, φορεσιές), η παραδοσιακή υφαντική τέχνη, η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και οι τοπικές εορτές που παρέχουν στην περιοχή την προοπτική της τουριστικής ανάπτυξης βασισμένης στη διαφοροποίηση προφοράς του τουριστικού προϊόντος. Τα παλιά γεφύρια της κοιλάδας του Δάφνωνα, τα παλιά αρχοντικά, οι νερόμυλοι, οι ανεμόμυλοι, οι βυζαντινές εκκλησιές, τα κάστρα της Παλαιοπαναγίας στον Άγιο Βασίλειο και του Ωρίωνα στην Παλαιοχώρα, μονή της Παναγιάς της Καρυάς, οι παραδοσιακοί οικισμοί στα Σαπουνακάϊκα, στον Άνω Τυρό και στον Κοσμά αποτελούν σημαντικούς πολιτιστικούς πόρους που χρήζουν της κατάλληλης διαχείρησης για την σωστή τουριστική τους αξιοποίηση. Η Πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής του ανατολικού Ταϋγέτου είναι σημαντική και αφορά κυρίως στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο, αλλά και στην κλασική και νεώτερη. Τα κυριότερα μνημεία στην περιοχή είναι η Βυζαντινή πόλη του Μυστρά, η αρχαία πόλη Πελλάνα, το ρωμαϊκό γεφύρι στο Δήμο Φάριδος καθώς και το εκτεταμένο δίκτυο δρόμων της αρχαιότητας που υπήρχε στην περιοχή. Με εξαίρεση το Μυστρά η αξία και η ανάγκη προστασίας και ανάδειξης των ιστορικών μνημείων και χώρων των υπόλοιπων δήμων έχουν υποτιμηθεί και μόλις τα τελευταία χρόνια εκδηλώνεται σοβαρό ενδιαφέρον. Παράλληλα στην περιοχή μελέτης υπάρχουν αξιόλογοι οικισμοί, ιδιαίτερα στους Δήμους Μυστρά και Πελλάνας, οι οποίοι, με εξαίρεση ορισμένους του Μυστρά, δεν διέπονται από ειδικό καθεστώς προστασίας. 46

52 Αγροτικά προϊόντα ποιότητας και ονομασίας προέλευσης Χαρακτηριστικό των καλλιεργειών στην ορεινή Δυτική Κορινθία είναι οι δενδρώδεις καλλιέργειες (μηλιές, κερασιές, βυσσινιές, κυδωνιές, καρυδιές, αμυγδαλιές) για τις οποίες όμως δεν υπάρχουν εγκατεστημένα σύγχρονα οργανωμένα αγροκτήματα. Στο οροπέδιο του Φενεού ευδοκιμούν τα αμπέλια, από τα οποία ονομαστές είναι οι ντόπιες ποικιλίες (ροδίτης, γλυκοστάφυλα, μαυρούδι) ενώ καλλιεργούνται επίσης κηπευτικά (ντομάτες και πιπεριές) ιδιαίτερα καλής ποιότητας. Στην κτηνοτροφία κυριαρχεί η παραδοσιακής μορφής μικρή οικογενειακή εκμετάλλευση, η οποία είναι μεν οικολογική όμως δεν έχει την επιθυμητή παραγωγικότητα. Εκτρέφονται κυρίως αιγοπρόβατα, χοίροι και πουλερικά ενώ σημαντική κρίνεται και η παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων. Μικρές τυροκομικές μονάδες λειτουργούν στην περιοχή, ενώ η «φέτα Στυμφαλίας» θεωρείται χαρακτηριστικό τοπικό προϊόν. Ανεπτυγμένη τέλος εμφανίζεται και η μελισσοτροφία, που συνεισφέρει κατά ένα σημαντικό ποσοστό στην παραγωγή του νομού που ανέρχεται στους 158 τόνους ετησίως. Παρόμοια διάρθρωση με αυτή της ορεινής Κορινθίας έχει η αγροτική παραγωγή στην περιοχή Τροπαίων στην Αρκαδία, όπου όμως παρατηρείται ένας ισχυρότερος κτηνοτροφικός προσανατολισμός του τοπικού παραγωγικού συστήματος. Το πρόβλημα εδώ είναι η καθυστέρηση στον εκσυγχρονισμό των τυροκομείων που αποτελεί σημαντική απειλή για την επιβίωση αυτής της δραστηριότητας, καθώς δεν γίνονται επενδύσεις και τα προϊόντα δεν έχουν την ποιότητα εκείνη που απαιτείται. Οι πλούσιοι υδάτινοι πόροι της περιοχής αποτελούν σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα που συνάδουν στον εκσυγχρονισμό και αναβάθμιση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στην περιοχή, με παράλληλο αναπροσανατολισμό τους σε καινοτόμες μεθόδους, όπως η βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία. Στην περιοχή της Νοτίου Αρκαδίας χαρακτηριστικό γνώρισμα του πρωτογενή τομέα είναι η εντατική παραγωγή κηπευτικών υπαίθρια ή σε θερκοκήπια στις ημιορεινές κυρίως περιοχές. Τα πεδίο αυτό έχει θετικές προοπτικές στηριζόμενο στις δυνατότητες βελτίωσης της παραγωγής και διάθεσης των κηπευτικών, διασφαλίζοντας το γενετικό υλικό (κυρίως της τσακώνικης μελιτζάνας), περιορίζοντας τις εισροές (λιπάσματα, φάρμακα) με στόχο τη σταδιακή στροφή των καλλιεργειών σε βιολογικές οικολογικές, 47

53 δημιουργώντας υποδομές σύγχρονης συσκευασίας του νωπού προϊόντος και εξασφαλίζοντας μηχανισμούς καλύτερης εμπορίας και προβολής αυτών των προϊόντων. Η δενροκομία (κυρίως ελαιοκαλλιέργεια και εσπεριδοειδή) και η αιγοπροβατοτροφία συναντώνται στις περισσότερο ορεινές περιοχές, όμως ο οικογενειακός τους χαρακτήρας και οι ελλιπείς υποδομές μειώνουν σοβαρά την παραγωγικότητα των κλάδων και αποτελούν αντικίνητρο για τους νέους υποψήφιους αγρότες. Τέλος, η περιοχή Ταϋγέτου παράγει αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα πολύ καλής ποιότητας (λάδι, εσπεριδοειδή, αρωματικά φυτά και βότανα, μέλι, τυρί κ.λ.π) τα οποία μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο περαιτέρω τυποποίησης και εμπορίας ή και να χρησιμοποιηθούν σε αγροτουριστικές δραστηριότητες. Διαπιστώνεται λοιπόν ότι και στις τέσσερις περιοχές μελέτης σημαντικό κομμάτι στην παραγωγή ντόπιων προϊόντων παίζει η κτηνοτροφία κυρίως η αιγοπροβατοτροφία, κατόπιν οι δενδρώδεις καλλιέργειες (κυρίως ελαιοκαλλιέργεια και εσπεριδοειδή), τα κηπευτικά, τα αμπέλια, τα δασοκομικά προϊόντα, το μέλι και τα βότανα. Η τυποποίηση και προώθηση αυτών των προϊόντων, εκτός του ότι αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη του αντίστοιχου μεταποιητικού τομέα, θα εξασφαλίσει την συνέχεια της απασχόλησης του ντόπιου πληθυσμού με τον τομέα αυτόν που επί αιώνες μονοπωλεί τις τοπικές οικονομίες και στον οποίο υπάρχει σαφώς μεγαλύτερη εμπειρία σε σχέση με άλλες αναπτυξιακές δραστηριότητες. Με βάση τα παραπάνω και με την προϋπόθεση της λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων των αναπτυξιακών προβλημάτων που προαναφέρθηκαν οι προοπτικές για την ενδογενή και αειφόρο ανάπτυξη των περιοχών εφαρμογής ολοκληρωμένων προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου συνδέονται με δύο προτεραιότητες δραστηριοτήτων, οι οποίες αποτελούν τις περιοχές αναπτυξιακών δυνατοτήτων : Η πρώτη προτεραιότητα αφορά την ποιοτική αγροτική παραγωγή και συνδέεται είτε με την καθιέρωση και την ανάδειξη της ποιότητας των παραγομένων προϊόντων (προϊόντα προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης, ονομασίας προέλευσης κ.λ.π.) είτε με τη μετατροπή των 48

54 καλλιεργειών και των κτηνοτροφικών μονάδων σε βιολογικές, δίνοντας έμφαση στην μεταποίηση, τυποποίηση και εμπορία των τοπικών προϊόντων, δηλαδή ουσιαστικά στη διασύνδεση μεταξύ των τομέων της οικονομίας. Η δεύτερη προτεραιότητα αφορά την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών ήπιου τουρισμού, με την αξιοποίηση των φυσικών πόρων της περιοχής, των πολιτιστικών και ιστορικών μνημείων και ορισμένων αγροτικών δραστηριοτήτων ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Το πλαίσιο Η αναπτυξιακή παρέμβαση για την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στις τέσσερις ορεινές περιοχές της Περιφέρειας Πελοποννήσου μπορεί να γίνει προς δύο κατευθύνσεις : Την αξιοποίηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης της περιοχής, οι οποίες έχουν προκύψει από την ενδελεχή μελέτη των χαρακτηριστικών των περιοχών και του ευρύτερου περιβάλλοντος. Την μείωση των περιοριστικών παραγόντων και τη βελτίωση των δυνατοτήτων ανάπτυξης των περιοχών. Για να έχει όμως επιτυχία ένας οποιοσδήποτε αναπτυξιακός σχεδιασμός, ιδιαίτερα σε μειονεκτικές περιοχές όπως αυτές των Ολοκληρωμένων προγραμμάτων, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη ορισμένα βασικά στοιχεία, προκειμένου να καταστήσουν αποτελεσματικό τον αναπτυξιακό σχεδιασμό και τα οποία προκύπτουν από την ανωτέρω ανάλυση. Τα στοιχεία αυτά είναι : Α) Η διαθέσιμη υποδομή Ο παράγοντας αυτός παίζει σημαντικότατο ρόλο στον αναπτυξιακό σχεδιασμό, λόγω των ιδιαίτερα ελλιπών υποδομών που παρατηρούνται στις περιοχές, τόσον όσο αφορά την οικονομική τους διάρθρωση όσο και εκείνων που αφορούν την ποιότητας ζωής των κατοίκων καθώς και την προστασία των φυσικών και πολιτιστικών πόρων. Λόγω αυτών των ιδιαιτεροτήτων οι αναπτυξιακές παρεμβάσεις δεν θα πρέπει να δώσουν τη μεγαλύτερη βαρύτητα σε ενέργειες άμεσης απόδοσης, οι οποίες είναι συνήθως επιθυμητές σε παρόμοια προγράμματα, αλλά σε μεσο-μακροπρόθεσμες ενέργειες δημιουργίας 49

55 υποδομών, διαρθρωτικών αλλαγών και μείωσης των περιορισμών ανάπτυξης των περιοχών. Β) Οι διαθέσιμοι φυσικοί και χρηματικοί πόροι Τα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των περιοχών Ο.Π., όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, καθορίζουν σε μεγάλο ποσοστό το είδος των παρεμβάσεων που θα ενταχθούν στα αντίστοιχα Ε.Π. Οι παρεμβάσεις αυτές θα πρέπει να στηρίζονται στο ενδογενές δυναμικό των περιοχών και να προωθούν την αειφόρο ανάπτυξη. Επιπρόσθετα, οι εν δυνάμει πηγές χρηματοδότησης (Άξονας 7 του τομεακού ΕΠ του Υπουργείου Γεωργίας, Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader, ΠΕΠ Πελοποννήσου, λοιπά τομεακά Ε.Π.), καθώς και οι κατευθύνσεις της Ε.Ε. όπως ορίζονται στους σχετικούς κανονισμούς (ΕΚ 1257/99, 1750/99, 1260/99, κ.α.), καθορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί ο σχεδιασμός των παρεμβάσεων. Ο συνολικός προϋπολογισμός του άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. ανέρχεται σε 582 εκ. Euro, που αν κατανεμόταν εξίσου στις 35 περιοχές (πράγμα που πιθανότατα δεν θα συμβεί, καθόσον θα υπάρξει ιεράρχηση των αναγκών και οι πόροι θα κατανεμηθούν ανάλογα με την πληρότητα, τεκμηρίωση, ωριμότητα, συμπληρωματικότητα, συνάφεια των αντίστοιχων δράσεων των Ε.Π.), θα σήμαινε πόρους ύψους 16,6 εκ. Euro ανά περιοχή, δηλαδή 5,6 δις δρχ. μόνο από έναν άξονα του τομεακού του Υπ. Γεωργίας. Σε περίπτωση που συνδυαστεί η χρηματοδότηση συγκεκριμένου έργου και από άλλες πηγές χρηματοδότησης που προαναφέρθηκαν, τα εν δυνάμει ποσά θα είναι πολύ αξιόλογα και πρωτόγνωρα για την υλοποίηση αναπτυξιακών έργων σ αυτές τις μειονεκτικές περιοχές της χώρας μας. Επειδή μάλιστα τα προγράμματα των 35 περιοχών θα λειτουργήσουν ως ένα σημείο ανταγωνιστικά, μεγάλη σημασία για την άντληση όσο το δυνατόν περισσότερων πόρων θα είναι η τεκμηριωμένη, εμπεριστατωμένη και έγκαιρη υποβολή των προτάσεων έργων, καθώς και η ορθή υλοποίηση και παρακολούθησή τους. Οι αρχικές μελέτες που έγιναν για την εφαρμογή των Ο.Π. της Περιφέρειας Πελοποννήσου περιλάμβαναν δράσεις με κατανομή χρηματοδοτικών πόρων όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα : 50

56 Περιοχή Ο.Π. Περιοχή ορεινής Δυτικής Κορινθίας Περιοχή Τροπαίων Νομού Αρκαδίας Περιοχή Νοτίου Αρκαδίας Περιοχή Ανατολικού Ταϋγέτου Πόροι άξονα 7 Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. Λοιποί πόροι Σύνολο 2,7 δις δρχ. 2,7 δις δρχ. 4,04 δις δρχ. 340 εκ. δρχ. 4,38 δις δρχ. 6,5 δις δρχ. 8,33 δις δρχ. 14,83 δις δρχ. 5,5 δις δρχ. 2,2 δις δρχ. 7,7 δις δρχ. ΣΥΝΟΛΟ 18,74 δις δρχ. 10,87 δις δρχ. 29,61 δις δρχ. Πίνακας 8. : Κατανομή χρηματοδοτήσεων δράσεων αναπτυξιακών προγραμμάτων για τις τέσσερις περιοχές εφαρμογής Ο.Π. Περιφέρειας Πελ/σου Διαπιστώνεται επομένως ότι σύμφωνα με τις αρχικές μελέτες, που αποτελούν μια πρώτη προσέγγιση για τα τελικά Ε.Π. που θα εφαρμοστούν, θα διοχετεύονταν στις μειονεκτικές αυτές περιοχές της Πελοποννήσου πόροι 30 δις δρχ. περίπου για έργα ανάπτυξης, ένα πολύ αξιόλογο ποσό που με την κατάλληλη διαχείρισή του θα μπορούσε να αναστρέψει την φθίνουσα πορεία αυτών των μειονεκτικών αναπτυξιακά περιοχών της χώρας μας. Γ) Το διαθέσιμο έμψυχο δυναμικό Είναι κοινή πεποίθηση ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι ο θεμελιώδης πόλος ανάπτυξης και υλοποίησης του σχεδίου δράσης για την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων των ορεινών περιοχών, η έλλειψη εξειδικευμένων επιστημόνων καθώς και τεχνικής υποδομής, αποτελούν σοβαρότατο εμπόδιο που θα μπορούσε να δυναμιτίσει το όλο εγχείρημα. Για το λόγο αυτό κρίθηκε αναγκαία η δημιουργία υποστηρικτικών μηχανισμών, των ΔΟΜΩΝ ΣΤΗΡΙΞΗΣ, που προβλέπονται άλλωστε στο μέτρο 7.14 του Άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. και έχουν ως αντικείμενο την παροχή υπηρεσιών στήριξης στους κατοίκους των αγροτικών περιοχών των γεωγραφικών ενοτήτων όπου υλοποιούνται τα Ο.Π., καθώς και στα φυσικά και νομικά πρόσωπα τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα, που τελικώς θα επιχορηγηθούν για την υλοποίηση έργων στο πλαίσιο των Ο.Π. στα προγράμματα αυτά. Στόχος των Δομών στήριξης είναι σε πρώτο επίπεδο η αναβάθμιση της παρεχόμενης υποστήριξης στους δικαιούχους των παραπάνω περιοχών έτσι ώστε να επιτευχθεί η ορθή υλοποίηση και παρακολούθηση της 51

57 πορείας του φυσικού και οικονομικού αντικειμένου των επιμέρους έργων που υλοποιούνται από αυτούς. Σε δεύτερο επίπεδο στόχος του μέτρου είναι η δημιουργία φορέων σε περιφερειακό επίπεδο για την προώθηση της ανάπτυξης του αγροτικού χώρου στο επίπεδο αυτό. Θα δημιουργηθούν έως 12 Δομές Στήριξης στη χώρα σε επίπεδο περιφέρειας, οι οποίες θα έχουν την Κεντρική τους Μονάδα εγκατεστημένη στην έδρα της περιφέρειας και θα διαθέτουν δίκτυο (Αντένες) σε κάθε νομό που υλοποιούνται Ο.Π.Α.Α.Χ. ευθύνης τους. Η ενδεικτική αμοιβή της Δομής Στήριξης και των αντίστοιχων αντενών, δηλαδή των τοπικών γραφείων σε κάθε μια από τις περιοχές εφαρμογής Ο.Π. που θα αναπτυχθούν στην Περιφέρεια Πελοποννήσου ανέρχεται σε 4.652,6 εκ. Euro 15. Δ) Η κοινωνική αποδοχή της παρέμβασης Το αν θα πετύχει ένας οποιοσδήποτε αναπτυξιακός σχεδιασμός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δεκτικότητα των αντίστοιχων παρεμβάσεων από τους κατοίκους των περιοχών και ειδικότερα από τους εκπροσώπους των τοπικών κοινωνιών όπως είναι οι τοπικοί συλλογικοί φορείς. Οι κοινωνικές και οικονομοτεχνικές έρευνες που γίνονται συνήθως στα γραφεία των συμβούλων ανάπτυξης και οι οποίες καταγράφουν, αναλύουν και επεξεργάζονται στοιχεία με επιστημονικό τρόπο, πιθανότατα να καταλήξουν σε λάθος σχεδιασμό των αναπτυξιακών προγραμμάτων, αν δεν ληφθούν σοβαρά υπόψη οι προτάσεις και οι γνώμες του ντόπιου πληθυσμού και των εκπροσώπων του. Άλλωστε οι τοπικές κοινωνίες είναι αυτές που θα επηρεαστούν άμεσα από την εφαρμογή των αντίστοιχων προγραμμάτων ως μελλοντικοί αποδέκτες των αναπτυξιακών αποτελεσμάτων και επιπτώσεων και οι οποίες θα πρέπει να συμμετάσχουν ουσιαστικά στη φάση σχεδιασμού των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Στο πλαίσιο αυτό κινήθηκαν και οι τέσσερις αρχικές μελέτες που συντάχθηκαν για τις αντίστοιχες ορεινές περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων, στα πλαίσια προετοιμασίας του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. Έτσι στη διάρκεια κατάρτισης των μελετών και διαμόρφωσης των αντίστοιχων αναπτυξιακών προγραμμάτων που διαμορφώθηκαν και κατατέθηκαν στο Υπουργείο Γεωργίας, διεξήχθη έρευνα βάσει καθορισμένου ερωτηματολογίου (στην περιοχή Ταϋγέτου μοιράστηκε σε τοπικούς φορείς ερωτηματολόγιο με Υπουργείο Γεωργίας Προκήρυξη διαγωνισμού για επιλογή αναδόχων για τις Δομές Στήριξης, Ιανουάριος 2002, σελίδα 21 52

58 συνολικά στοιχεία για τα οποία ζητήθηκαν αξιολογικοί χαρακτηρισμοί όσον αφορά την Ανάλυση SWOT) ή μετά από διαδοχικές συναντήσεις και συνεντεύξεις με τους φορείς της περιοχής (Δήμοι, Νομαρχία, βουλευτές της περιοχής, κοινωνικο-οικονομικοί εταίροι) με ανοικτή ατζέντα ανάλογα με τη φάση εξέλιξης της μελέτης (βλ. μελέτες περιοχών Δυτικής Κορινθίας και Νομού Αρκαδίας). Οι γνώμες των φορέων, οι οποίες διατυπώθηκαν προς τις Ομάδες μελέτης είτε εγγράφως είτε προφορικά, αξιοποιήθηκαν στην κατάρτιση των μελετών, οι δε προτάσεις τους για τη φιλοσοφία και τις βασικές κατευθύνσεις που θα έπρεπε να έχουν τα αναπτυξιακά προγράμματα, αξιολογήθηκαν σύμφωνα με τους μελετητές προσεκτικά ως προς τη συμβατότητα με τους στόχους των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων του άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. και την επιλεξιμότητά τους σε σχέση με τους ισχύοντες Κανονισμούς του ΕΓΤΠΕ (Κανονισμός ΕΚ 1257/99 άρθρο 33), προκειμένου να είναι κοινωνικά αποδεκτός αλλά και προγραμματικά εφικτός ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των αντίστοιχων προγραμμάτων. Επιπρόσθετα στην υλοποίηση και στην κοινωνική αποδοχή των αναπτυξιακών παρεμβάσεων θα συνδράμει ουσιαστικά η λειτουργία των Δομών Στήριξης, καθώς με τις δωρεάν υπηρεσίες τους προς τον αγροτικό πληθυσμό (βασικά επιστημονική και τεχνική στήριξη) θα υποστηρίξουν τις προσπάθειες που θα κάνουν οι ίδιοι οι τοπικοί φορείς για την ανάπτυξη της περιοχής τους. Εξάλλου τα κίνητρα για την δραστηριοποίηση των τοπικών φορέων στην αναπτυξιακή διαδικασία συνάδουν με την αρχή της επικουρικότητας, ενώ η γνώση των τοπικών συνθηκών και η ενίσχυση της τεχνογνωσίας των φορέων αυτών σε θέματα τοπικής ανάπτυξης θα συμβάλλουν εκτός των άλλων και στην αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού των περιοχών εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Ε) Η δομή και οργάνωση της περιοχής Στις ορεινές περιοχές της Περιφέρειας Πελοποννήσου παρατηρείται ανεπάρκεια φορέων και μηχανισμών καθώς και θεσμικό έλλειμμα όσον αφορά την οργάνωση της εφαρμογής παρόμοιων αναπτυξιακών προγραμμάτων εξαιτίας : 53

59 Της ελλιπούς στελέχωσης και τεχνικής υποδομής των νέων καποδιστριακών δήμων καθώς και της σχετικής έλλειψης εμπειρίας για εφαρμογή τέτοιου είδους αναπτυξιακών προγραμμάτων από τη νομαρχία και τις λοιπές υπηρεσίες που λειτουργούν σε τοπικό και νομαρχιακό επίπεδο, με αποτέλεσμα την πολύ χαμηλή αξιοποίηση των χρηματοδοτικών προγραμμάτων της Ε.Ε. της αποδυνάμωσης των συλλογικών οργανωτικών σχημάτων (οργανώσεις παραγωγών, αγροτικές εταιρείες, συνεταιρισμοί, αναπτυξιακοί και πολιτιστικοί σύλλογοι, κ.α.) λόγω της δυσμενούς δημογραφικής εξέλιξης και της απουσίας από της πλευράς του κράτους ορθολογικών παρεμβάσεων για τη μείωση αυτού του ελλείμματος πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, όπως στην περίπτωση της Νοτίου Αρκαδίας όπου υλοποιήθηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα στα πλαίσια της Κοινοτικής Πρωτοβουλίας Leader II για το Οικολογικό Πάρκο του Πάρνωνα, οπότε και υπάρχει τοπική εμπειρία και δυναμική για την εφαρμογή παρόμοιων προγραμμάτων. Της έλλειψης εμπειρίας και δομών από τον ντόπιο πληθυσμό όσον αφορά τις νέες δραστηριότητες που θα κληθούν να εφαρμόσουν στα πλαίσια των αναπτυξιακών προγραμμάτων, όπως ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού, βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία, παραγωγή, τυποποίηση και προώθηση προϊόντων ποιότητας, Της ανεπάρκειας των δομών και οργανωτικών σχημάτων που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν δράσεις αναβάθμισης της ποιότητας ζωής των κατοίκων (π.χ. υπηρεσίες υγείας, πρόνοιας, εκπαίδευσης και κατάρτισης, αθλητισμού, κ.α.) Στα οργανωτικά αυτά προβλήματα καλούνται να δώσουν λύσεις οι Δομές Στήριξης με τις Αντένες τους, καθώς και οι αρμόδιοι φορείς της Διαχειριστικής Αρχής του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. και της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Επιπλέον σημαντικός θα είναι ο ρόλος παράλληλων και συμπληρωματικών προγραμμάτων όπως Leader Plus, ΕΠΠΕΡ, ΕΠΤΑ, ΕΑΠΤΑ, ΣΑΝΑ, ΠΕΠ, κ.α. που χρησιμοποιούν συγκεκριμένες δομές για την υλοποίησή τους οι οποίες θα 54

60 μπορούσαν να συνεργαστούν και να συνδράμουν στα οργανωτικά σχήματα εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Καθορισμός στόχων και στρατηγικής ανάπτυξης των περιοχών Ο.Π. Στη βάση της μελέτης που προηγήθηκε σχετικά με την υφιστάμενη κατάσταση, το ευρύτερο περιβάλλον, τους περιορισμούς, τις δυνατότητες και προοπτικές, καθώς και τους βασικούς παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για τον επιτυχή σχεδιασμό των ολοκληρωμένων αναπτυξιακών προγραμμάτων στις περιοχές μελέτης, προσδιορίζονται οι στόχοι και η στρατηγική ανάπτυξης των περιοχών. Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο, για λόγους πληρότητας και τεκμηρίωσης, να προηγηθεί μια σύντομη αναφορά στην ιεράρχηση των αναπτυξιακών προβλημάτων και προοπτικών που παρατέθηκαν παραπάνω καθώς και των κριτηρίων επιλογής της στρατηγικής που προτείνεται να ακολουθηθεί στα Ολοκληρωμένα Προγράμματα της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Α) Ιεράρχηση αναπτυξιακών προβλημάτων και προοπτικών Τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύνολο των περιοχών εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου, που άλλωστε είναι χαρακτηριστικά σχεδόν όλων των ορεινών περιοχών της Ελλάδας, για την ενιαία και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των οποίων δημιουργήθηκε ο θεσμός των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων, είναι τα ακόλουθα : Η πληθυσμιακή συρρίκνωση και γήρανση του πληθυσμού σε συνδυασμό με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανεπάρκεια εξειδίκευσης και κατάρτισης του φθίνοντος εργατικού δυναμικού. Η εξάρτηση της οικονομίας από παραδοσιακούς κλάδους και αναποτελεσματικές μεθόδους παραγωγής, με έναν πρωτογενή τομέα σε φθίνουσα πορεία και τη μεταποίηση βασικά των αγροτικών προϊόντων σε υποτυπώδη επίπεδο με παράλληλη απροθυμία επενδύσεων στον κλάδο. Η ανεπάρκεια υποδομών και μηχανισμών αξιοποίησης των πλούσιων φυσικών και πολιτιστικών πόρων των περιοχών παρέμβασης, που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην σημαντική ανάπτυξη του τουρισμού και 55

61 στη δημιουργία εναλλακτικού η/και συμπληρωματικού εισοδήματος για τους κατοίκους των περιοχών. Η έλλειψη εύκολης πρόσβασης στα αστικά και ημιαστικά κέντρα που θα μπορούσαν να ενεργήσουν ως μοχλοί ανάπτυξης για τον ευρύτερο χώρο καθώς και η σοβαρή έλλειψη τεχνικών και λοιπών υποδομών, ουσιαστικά δηλαδή η γεωγραφική απομόνωση και η έλλειψη υπηρεσιών υποστήριξης του πληθυσμού. Παρόλα όμως τα αναπτυξιακά προβλήματα διαπιστώθηκε από την ανωτέρω ανάλυση ότι και οι τέσσερις περιοχές παρουσιάζουν σημαντικές προοπτικές ανάπτυξης βάσει του ενδογενούς τους δυναμικού. Αυτές συνοψίζονται ως εξής : Οι πολιτικές τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την ανασυγκρότηση της υπαίθρου καθώς και τα αντίστοιχα χρηματοδοτικά πλαίσια διαμορφώνουν ευνοϊκό εξωτερικό περιβάλλον για την ανάληψη δράσεων ανάπτυξης των περιοχών. Η ενίσχυση της παραγωγής τοπικών προϊόντων ποιότητας στη γεωργία και στη κτηνοτροφία, συνοδευόμενη με την παράλληλη ανάπτυξη της μεταποίησης και εμπορίας, δηλαδή η παραγωγική διασύνδεση μεταξύ των τομέων της οικονομίας, υπόσχεται να ανατρέψει τη φθίνουσα πορεία της οικονομίας στις εν λόγω περιοχές. Η προοπτική αξιοποίησης του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου των περιοχών με την ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού αποτελεί σημαντική διέξοδο απασχόλησης για τον ντόπιο πληθυσμό. Οι σχετικά μικρές χρονοαποστάσεις, ειδικά για τις περιοχές των νομών Κορινθίας και Αρκαδίας, από το μητροπολιτικό κέντρο των Αθηνών και από σημαντικά αστικά κέντρα της Πελοποννήσου, αποτελούν ένα δυνατό σημείο. Τα κέντρα αυτά θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σαν αναπτυξιακοί πόλοι στην περίπτωση που βελτιώνονταν αποτελεσματικά οι τρόποι πρόσβασης σ αυτά. Β) Κριτήρια επιλογής στρατηγικής ανάπτυξης των περιοχών Ο.Π. Μέχρι σήμερα οι περιοχές μελέτης, όπως και το σύνολο των ορεινών μειονεκτικών περιοχών της χώρας, δεν είχαν αντιμετωπιστεί ως ένα ενιαίο πεδίο 56

62 προγραμματισμού και άσκησης πολιτικής για την τοπική ανάπτυξη. Έτσι οι σχετικά περιορισμένες παρεμβάσεις που έχουν γίνει κυρίως κατά τη διάρκεια της δεύτερης προγραμματικής περιόδου, αφορούσαν στην επίλυση προβλημάτων μεμονωμένων δήμων και σε μονοτομεακές παρεμβάσεις, χωρίς να υπάρχει η λογική της ολοκληρωμένης ανάπτυξης του ορεινού αγροτικού χώρου της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Η φιλοσοφία όμως τα τελευταία χρόνια άλλαξε σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, και προωθούνται συγκεκριμένες πολιτικές για τις μειονεκτικές ορεινές περιοχές βασισμένες στο αναπτυξιακό πρότυπο ολοκληρωμένης ανάπτυξης πολυτομεακού χαρακτήρα. Τα βασικά κριτήρια επιλογής της αναπτυξιακής στρατηγικής, προσανατολισμένης στο ολοκληρωμένο μοντέλο ανάπτυξης για τις περιοχές μελέτης, στηρίζονται αφενός στα βασικά συμπεράσματα για το χαρακτήρα και την αναπτυξιακή τους δυναμική και αφετέρου στο θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο προγραμματίζονται και υλοποιούνται οι αναπτυξιακές παρεμβάσεις. Ειδικότερα η επιλογή της αναπτυξιακής στρατηγικής ολοκληρωμένης ανάπτυξης βασίζεται στα ακόλουθα κριτήρια : Στην παραγωγική και περιβαλλοντική φυσιογνωμία των περιοχών και στην καταλληλότητά τους για την εφαρμογή ολοκληρωμένων προγραμμάτων αγροτικής ανάπτυξης στο βαθμό που διαθέτουν τα αναγκαία φυσικά και παραγωγικά διαθέσιμα (φυσικοί και περιβαλλοντικοί πόροι, τοπικά προϊόντα, πολιτιστική φυσιογνωμία κ.λ.π.), Στη παραγωγική παράδοση και εξειδίκευση των περιοχών, όπου οι ασκούμενες παραγωγικές δραστηριότητες (γεωργία, κτηνοτροφία, τουρισμός, περιβάλλον), επιτρέπουν τον σχεδιασμό και την εφαρμογή ολοκληρωμένων πολυτομεακών και συμπληρωματικών δράσεων όπως αγροτουρισμός, προστασία και διαχείριση περιβάλλοντος, κ.λ.π Στη συμβατότητα, συνάφεια, συνέργια και συμπληρωματικότητα με το ευρύτερο αναπτυξιακό πλαίσιο όπως αυτό προσδιορίζεται από το ΣΠΑ , τους Γενικούς στόχους και τη στρατηγική του Σχεδίου Περιφερειακής ανάπτυξης για τον Πρωτογενή τομέα , το άρθρο 13 και τις κατευθυντήριες γραμμές του Κανονισμού 1257/99 της Ε.Ε., το Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. και ειδικότερα τον άξονα 7, τη στρατηγική και 57

63 στόχους του ΠΕΠ Πελοποννήσου, τις παράλληλες τομεακές παρεμβάσεις στην Περιφέρεια Πελοποννήσου και τα λοιπά προγράμματα που θα διευκολύνουν τη χρηματοδότηση επενδύσεων για την ανάπτυξη των περιοχών. Στον «εκ των κάτω» σχεδιασμός, δηλαδή η προσαρμογή της αναπτυξιακής στρατηγικής στις τοπικές ανάγκες. Στην προτεραιότητα που έχει τεθεί για την βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Στην εφικτότητα σταδιακής υλοποίησης των στόχων μέσα στο χρονοδιάγραμμα που τίθεται από το πρόγραμμα. Σε αντίθετη περίπτωση η αδυναμία επίτευξης των στόχων που έχουν τεθεί υπονομεύει την αξιοπιστία των σχεδιαστών αναπτυξιακής πολιτικής και τους αποξενώνει από τον τοπικό κοινωνικό περίγυρο. Στην επάρκεια των φορέων/μηχανισμών που υπάρχουν ή που είναι δυνατό να δημιουργηθούν για να υλοποιήσουν τη συγκεκριμένη στρατηγική. Παράλληλα θεμελιώδης προϋπόθεση για την επιτυχία τους προγράμματος είναι η συνεργασία μεταξύ των εμπλεκόμενων τοπικών και κεντρικών φορέων. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη για το σχεδιασμό του Ολοκληρωμένου Προγράμματος Ανάπτυξης των ορεινών περιοχών της Πελοποννήσου είναι ότι οι δράσεις στις τέσσερις διαφορετικές περιοχές παρέμβασης θα πρέπει να είναι συνδυασμένες και συμπληρωματικές ενώ παράλληλα θα πρέπει να γίνει προσπάθεια να επωφεληθούν από άλλα Ε.Π. και Κοινοτικές Πρωτοβουλίες του Γ ΚΠΣ και οι γειτονικές περιοχές με τις οποίες οι περιοχές της μελέτης αποτελούν ενιαίο σύνολο. Μ αυτόν τον τρόπο οι ευρύτερες παρεμβάσεις θα εντείνουν τον ολοκληρωμένο χαρακτήρα του προτεινόμενου προγράμματος και θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά για την επίτευξη των στόχων του. Γ) Στόχοι και στρατηγική ανάπτυξης 58

64 Σύμφωνα με την ανάλυση που προηγήθηκε, σαν βασικά στοιχεία της προτεινόμενης αναπτυξιακής στρατηγικής για τις περιοχές μέσα από τις μελέτες προτείνονται τα ακόλουθα : Σαν γενικός στόχος της στρατηγικής ανάπτυξης των ορεινών περιοχών εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου προτείνεται η ανασυγκρότηση και διατήρησή τους μέσω μιας ενδογενούς, ολοκληρωμένης (διατομεακής) και αειφόρου ανάπτυξης, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, προκειμένου να αποκατασταθεί η κοινωνική συνοχή και η βιωσιμότητα της τοπικής οικονομίας των περιοχών αυτών. Επιπρόσθετα στο πλαίσιο των νέων κατευθύνσεων της ΚΑΠ και των αποφάσεων της Agenda 2000, καθώς και των κατευθύνσεων των περιφερειακών και τομεακών πολιτικών για την ανάπτυξη της υπαίθρου, οι τακτικοί στόχοι του προγράμματος θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη έμφαση σε τρεις τομείς οι οποίοι θα ανατροφοδοτήσουν την ενδογενή αναπτυξιακή διαδικασία. Αυτοί είναι : 1. Η εξασφάλιση απασχόλησης και εισοδήματος στους κατοίκους της περιοχής με τα συνακόλουθα πολλαπλασιαστικά οφέλη για την τοπική οικονομία. 2. Η μείωση των ανισοτήτων στις ευκαιρίες/αμοιβές μεταξύ του πληθυσμού των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Η μέριμνα για τη μείωση των ανισοτήτων θα πρέπει να εκφραστεί και κατά την αξιολόγηση της σκοπιμότητας των παρεμβάσεων και εντός της περιοχής μελέτης, δηλαδή μεταξύ των Δήμων. 3. Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής με στόχο τον περιορισμό της μετανάστευσης αλλά και την προσέλκυση νέων κατοίκων και επισκεπτών. Σύμφωνα με τα παραπάνω οι προτεινόμενοι τακτικοί αναπτυξιακοί στόχοι, των οποίων η πραγματοποίηση θα ικανοποιήσει το γενικό στρατηγικό στόχο και αφετέρου θα επιτύχει τα προαναφερόμενα προσδοκώμενα αποτελέσματα στις περιοχές προτείνεται να είναι οι εξής : 1. Ο εκσυγχρονισμός και η ποιοτική βελτίωση του δεσπόζοντα στις περιοχές πρωτογενή τομέα, ώστε να αντιμετωπίσει τις τρέχουσες αλλαγές στο 59

65 αγροτικό παραγωγικό πρότυπο, να διασυνδεθεί με τους άλλους δύο τομείς της οικονομίας και να ενταχθεί λειτουργικά στο ευρύτερο περιφερειακό και εθνικό παραγωγικό σύστημα. 2. Η δημιουργία απασχόλησης εκτός του αγροτικού τομέα, μέσω της ανάπτυξης συμπληρωματικών δραστηριοτήτων για να καταπολεμηθεί η εξάρτηση της περιοχής από την πρωτογενή παραγωγή και να προωθηθεί η πολυδραστηριότητα ως βασική μορφή οργάνωσης της παραγωγής και της απασχόλησης στην περιοχή. 3. Η προστασία και αξιοποίηση του τοπικού φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ως συστατικού στοιχείου της ενιαίας τοπικής αναπτυξιακής πολιτικής. 4. Η βελτίωση τη ποιότητας ζωής των κατοίκων με την δημιουργία βασικών υποδομών και υπηρεσιών εξυπηρέτησης του τοπικού αγροτικού πληθυσμού, η οποία σε συνδυασμό με την εξασφάλιση απασχόλησης και εισοδήματος, θα προωθήσει την ανάσχεση της πληθυσμιακής συρρίκνωσης και τη συγκράτηση του τοπικού δυναμικού με απώτερο στόχο την εν γένει επιβίωση της περιοχής ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ Με βάση τον γενικό και τους τακτικούς στόχους και σύμφωνα με τις προϋποθέσεις και βασικούς παράγοντες για την επιτυχία του αναπτυξιακού σχεδιασμού που αναφέρθηκαν, καταρτίστηκαν τα σχέδια προγραμμάτων υλοποίησης, τα οποία περιλαμβάνουν τους άξονες των προτεινόμενων εξειδικευμένων δράσεων για τις τέσσερις περιοχές με τρόπο ώστε να υποστηρίζουν αποτελεσματικά την υλοποίηση των ειδικών τακτικών στόχων και ταυτόχρονα να ενσωματώνουν συγκεκριμένες παρεμβάσεις, σύμφωνα με το περιεχόμενο των μέτρων του Άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ Στους πίνακες που ακολουθούν παρατίθενται οι άξονες προτεραιότητας και τα μέτρα που περιλαμβάνονται στα προτεινόμενα από τις αρχικές μελέτες σχέδια δράσης, ο προϋπολογισμός τους και η συνάφειά τους με τα μέτρα του άξονα 7 του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ. για τις τέσσερις περιοχές εφαρμογής Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου : 60

66 Περιοχή Δυτικής Κορινθίας Άξονας Προτεραιότητας 1. Εκσυγχρονισμός και ποιοτική βελτίωση του πρωτογενή τομέα Συναφή μέτρα άξονα 7 7.1, 7.2, 7.3, 7.4, 7.7, 7.11, 7.12, Ενίσχυση της δραστηριότητας στον δευτερογενή και τριτογενή τομέα Ενθάρρυνση δημιουργίας διασυνδέσεων μεταξύ τομέων παραγωγής Συναφή μέτρα άξονα 7 7.2,7.6,7.7, 7.9, 7.11, 7.12, Προστασία και ανάδειξη του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου Συναφή μέτρα άξονα 7 7.1, 7.5, 7.6, 7.7, Βελτίωση της ποιότητας ζωής Συναφή μέτρα άξονα 7 7.4, Συντονισμός δράσεων Συναφή μέτρα άξονα ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ Ε.Π. Δυτικής Κορινθίας Μέτρα 1.1. Αξιοποίηση σύγχρονων καλλιεργητικών μεθόδων και τεχνικών 1.2. Βελτίωση αποδοτικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και ενδυνάμωση της κτηνοτροφικής παραγωγής 1.3. Προώθηση τοπικών προϊόντων 2.1. Προώθηση της μεταποιητικής δραστηριότητας και αξιοποίηση των προϊόντων του πρωτογενή τομέα Προώθηση των τουριστικών δραστηριοτήτων με έμφαση στις ήπιες και ειδικές μορφές τουρισμού Εκπαίδευση και προετοιμασία στελεχιακού δυναμικού για τη μεταποίηση και τις υπηρεσίες 3.1. Προστασία και αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος Ορθολογική διαχείριση υδάτινων πόρων 3.3. Προβολή και ανάδειξη πολιτιστικών και ιστορικών μνημείων 3.4. Σύνδεση με τουριστικές δραστηριότητες 4.1. Συμπλήρωση κοινωνικών υποδομών 4.2. Ορθολογική διαχείριση λυμάτων και αποριμμάτων 5.1. Θεσμικές και οργανωτικές παρεμβάσεις εκ. δρχ Δημ. Δαπάνη εκ. δρχ. (87%) Ιδιωτ. συμμετοχή 451 εκ. δρχ. (13%) Πίνακας 9. : Άξονες Προτεραιότητας και μέτα Ο.Π. περιοχής Δυτικής Κορινθίας Περιοχή Τροπαίων Νομού Αρκαδίας Άξονας Προτεραιότητας 1. Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενή τομέα Συναφή μέτρα άξονα 7 7.3, 7.6, 7.9, 7.11, 7.12 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 1,43 δις ή 32,7% ) 2.Δημιουργία συμπληρωματικών δραστηριοτήτων Συναφή μέτρα άξονα 7 7.2,7.6,7.7, 7.9, 7.11, 7.12, 7.13 (Προϋπ. άξονα 610 εκ. δρχ ή 13,9% ) 3. Βελτίωση του επιπέδου των παρεχόμενων υπηρεσιών στον τοπικό πληθυσμό Συναφή μέτρα άξονα 7 Μέτρα 1.1. Δημιουργία υπηρεσιών διαχείρισης εκμεταλλεύσεων 1.2. Εμπορία γεωργικών προϊόντων ποιότητας 1.3. Διαφοροποίηση γεωργικών δραστηριοτήτων 1.4. Υποδομές για την ανάπτυξη της γεωργίας 1.5. Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων Ενίσχυση επενδύσεων από Νέους Αγρότες 2.1. Ενθάρρυνση τουριστικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων Βελτίωση ανταγωνιστικότητας επιχειρήσεων μεταποίησης και εμπορίας γεωργικών προϊόντων 3.1. Βασικές υπηρεσίες για την αγροτική οικονομία και τον αγροτικό πληθυσμό. (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 100 εκ. δρχ ή 2,3% ) 61

67 7.4, 7.8, Αξιοποίηση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλ. Συναφή μέτρα άξονα 7 7.1, 7.4, 7.5, 7.7, 7.10 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 2,23 δις δρχ ή 51,1% ) ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ Ε.Π. Περιοχής Τροπαίων 4.1. Έγγειες βελτιώσεις 4.2. Ανακαίνιση και ανάπτυξη χωριών και προστασία της αγροτικής κληρονομιάς 4.3. Διαχείριση υδατικών πόρων γεωργίας 4.4. Προστασία του περιβάλλοντος εκ. δρχ Δημόσια Δαπ εκ. δρχ. (76%) Ιδιωτική συμμ εκ. δρχ. (24%) Πίνακας 10. : Άξονες Προτεραιότητας και μέτα Ο.Π. περιοχής Τροπαίων Αρκαδίας Περιοχή Νοτίου Αρκαδίας Άξονας Προτεραιότητας 1. Ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και ειδικότερα διαφοροποίηση υφιστάμενων και δημιουργία νέων επιχειρήσεων Συναφή μέτρα άξονα 7 7.2, 7.3, 7.4, 7.9 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 7,6 δις ή 51,3% ) 2. Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος στη βάση των αρχών της αειφορίας Συναφή μέτρα άξονα 7 : Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση του οικιστικού, πολιτιστικού και δομημένου περιβάλλοντος Συναφή μέτρα άξονα 7 : 7.5 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 2,14 δις δρχ ή 14,4% ) 4. Έργα υποδομής για την αποτελεσματική υποστήριξη των υπολοίπων παραγωγικών πρωτοβουλιών και τη διασφάλιση ικανοποιητικού επιπέδου ζωής των κατοίκων Συναφή μέτρα άξονα 7: 7.1, 7.4, Ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού της περιοχής και αναβάθμιση των επαγγελματικών δεξιοτήτων του Συναφή μέτρα άξονα 7 : 7.4 ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ Ε.Π. Περιοχής Τροπαίων Μέτρα 1.1. Δημιουργία υπηρεσιών διαχείρισης εκμεταλλεύσεων 1.2. Εμπορία γεωργικών προϊόντων ποιότητας 1.3. Βασικές υπηρεσίες για την Αγροτική Οικονομία και τον Αγροτικό Πληθυσμό 1.4. Ενθάρρυνση τουριστικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων 1.5. Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων Βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων μεταποίησης και εμπορίας γεωργικών προϊόντων 2.1. Προστασία του περιβάλλοντος (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 1,871 δις δρχ ή 12,6% ) 3.1. Βασικές υπηρεσίες για την αγροτική οικονομία και τον αγροτικό πληθυσμό Έγγειες βελτιώσεις 4.2. Ανάπτυξη και βελτίωση υποδομών 4.3. Ανακαίνιση και ανάπτυξη χωριών 4.4. Ενθάρρυνση τουριστικών δραστηριοτήτων 4.5. Βασικές υπηρεσίες για τον αγροτικό πληθυσμό (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 2,72 δις δρχ ή 18,3% ) 5.1. Βασικές υπηρεσίες για την αγροτική οικονομία και τον αγροτικό πληθυσμό (δράσεις εκπαίδευσης και υποστήριξης). (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 512 εκ. δρχ ή 3,4% ) εκ. δρχ Δημ. Δαπ εκ. δρχ. (82%) Ιδιωτ. Συμμ εκ. δρχ. (18%) Πίνακας 11. : Άξονες Προτεραιότητας και μέτα Ο.Π. περιοχής Νοτίου Αρκαδίας 62

68 Περιοχή Ανατολικού Ταϋγέτου Άξονας Προτεραιότητας 1. Ενίσχυση ανταγωνιστικότητας Τοπικής Οικονομίας Συναφή μέτρα άξονα 7 7.3, 7.6, 7.9, 7.11, 7.12 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 3,8 δις ή 49,3% ) 2. Υποδομές και διαχείριση φυσικών πόρων Συναφή μέτρα άξονα 7 7.1, 7.4, 7.7, 7.8, 7.10, 7.11 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 1,8 δις δρχ ή 23,4% ) 3. Προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση του οικιστικού, πολιτιστικού και δομημένου περιβάλλοντος Συναφή μέτρα άξονα 7 7.4, 7.5, 7.9, 7.10 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 1,6 δις δρχ ή 20,8% ) 4. Αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού και της επιχειρηματικότητας Συναφή μέτρα άξονα 7 7.2, 7.3, 7.4 (Προϋπολογισμός κόστους άξονα 500 εκ. δρχ ή 6,5% ) ΣΥΝΟΛΟ ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ Ε.Π. Περιοχής Ανατ. Ταϋγέτου Μέτρα 1.1. Βελτίωση των συνθηκών παραγωγής, τυποποίησης και εμπορίας αγροτικών προϊόντων 1.2. Αναπροσανατολισμός της παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας προς προϊόντα ποιότητας, υψηλής τιμής και μεγαλύτερης ζήτησης 1.3. Δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων ποιότητας 1.4. Ενθάρρυνση βιοτεχνικών δραστηριοτήτων 2.1. Βελτίωση οδικού δικτύου και δικτύου ΔΕΗ 2.2. Αναβάθμιση υποδομών υγείας, διαχείρισης αποβλήτων, υδροδότησης, κοινωνικές υπηρεσίες 2.3. Υποδομές δασοπροστασίας, διαχείρισης των υδάτινων και δασικών πόρων 2.4. Αναβάθμιση και καλύτερη διαχείριση των φυσικών πόρων με αειφορικό τρόπο (εδάφη, νερά, βοσκότοποι, δάση) 3.1. Προστασία και ανάδειξη των παραδοσιακών οικισμών προς την κατεύθυνση του παραθεριστικού τουρισμού 3.2. Προστασία και αξιοποίηση των ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων της περιοχής 3.3. Προστασία και ορθολογική αξιοποίηση τοπθεσιών φυσικού κάλλους, οικοσυστημάτων και υδάτων 3.4. Προβολή και πληροφόρηση μνημείων, φυσικών χώρων και παραδοσιακών προϊόντων 4.1. Ενθάρρυνση και υποστήριξη επιχειρηματικών δραστηριοτήτων αγροτών 4.2. Επαγγελματική κατάρτιση, εκπαίδευση, ενημέρωση και αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού της περιοχής 7,7 δις δρχ Πίνακας 12. : Άξονες Προτεραιότητας και μέτα Ο.Π. περιοχής Ανατολικού Ταϋγέτου Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται ενδεικτικός πίνακας με την αρχική κατανομή των παρεμβάσεων από απόψεως προϋπολογισμού κόστους σε τέσσερις βασικές κατευθύνσεις : Κατηγορία Έργα αναβάθμισης του αγροτικού τομέα Έργα συμπληρωματικής ή εναλλακτικής απασχόλησης εκτός του αγροτικού τομέα Δυτική Κορινθία 690 (20%) (34%) Περιοχή Ταϋγέτου (46,7%) (16,2%) Περιοχή Τροπαίων (32,7%) 610 (13,9%) Περιοχή Νοτίου Αρκαδίας (26,5%) (24%) ΣΥΝΟΛΟ (31,8%) (21,7%) 63

69 Έργα διαχείρισης και προστασίας φυσικών και πολιτιστικών πόρων Έργα αναβάθμισης της ποιότητας ζωής του αγροτικού πληθυσμού 340 (9,8%) (36,2%) (17,5%) (19,4%) (51,1%) 100 (2,3%) (34,3%) (15,2%) (29,7%) (16,8%) ΣΥΝΟΛΟ Πίνακας 13. : Κατανομή Προϋπολογισμού Ο.Π. περιφέρειας Πελοποννήσου σε 4 κατηγορίες δράσεων Από τον ανωτέρω πίνακα προκύπτει ότι σαν σύνολο στα αρχικά επιχειρησιακά σχέδια δίνεται βαρύτητα σε παρεμβάσεις ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενή τομέα, ο οποίος δεσπόζει στις εν λόγω περιοχές, καθώς και στην ορθή διαχείριση και προστασία του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι τόσο η κατανομή αυτή των αναμενόμενων πόρων όσο και αυτές καθαυτές οι παρεμβάσεις που προτείνονται από τις μελέτες, είναι ενδεικτικές και πιθανόν να τροποποιηθούν κατά την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Όσον αφορά το χρόνο υλοποίησης των επιχειρησιακών σχεδίων για την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στην Περιφέρεια, αυτός εξαρτάται από τις συγκεκριμένες διαδικασίες υλοποίησης που θα προσδιοριστούν (αριθμός κύκλων προκηρύξεων, διαδικασίες και απαιτούμενος χρόνος αξιολόγησης και ένταξης έργων, κ.λ.π.). Ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη ο διαγωνισμός για την επιλογή αναδόχων για τις δομές στήριξης ο οποίος αναμένεται να ολοκληρωθεί τον Ιούνιο του Από την άλλη μεριά σύμφωνα με τους νέους Κανονισμούς λειτουργίας των Διαρθρωτικών Ταμείων της Ε.Ε. (ΕΚ 1260/99,1257/99, 1750/99) δυσχεραίνεται η μεταφορά πόρων για έργα των οποίων η υλοποίηση καθυστερεί από τη μια χρονιά στην επόμενη. Για το λόγο αυτό θα πρέπει το μεγαλύτερο μέρος των πόρων των αντίστοιχων προγραμμάτων να απορροφηθεί όσο το δυνατόν συντομότερα αφού ολοκληρωθούν οι προεναρξιακές διαδικασίες και μέχρι το τέλος του Οι πόροι θα πρέπει να κατανέμονται ανά έτος, όπως προβλέπεται από το Συμπλήρωμα Προγραμματισμού του Ε.Π.Α.Α.Α.Υ., ως ακολούθως : 64

70 Έτος Συνολικό Κοινοτική Εθνική Ιδιωτική κόστος εκ. Συμμετοχή εκ. Συμμετοχή εκ. Συμμετοχή εκ ΣΥΝΟΛΟ (Πηγή : Χρηματοδοτικοί πίνακες Συμπληρώματος Προγραμματισμού ΕΠΑΑΑΥ) Πίνακας 14. : Προβλεπόμενη ετήσια κατανομή πόρων για τον άξονα 7 του ΕΠΑΑΑΥ Ήδη όμως η πρόβλεψη άντλησης πόρων για το 2001 συνολικού προϋπολογισμού 37,32 εκ. Euro θα πρέπει να μεταφερθεί στις επόμενες χρονιές, ενώ παράλληλα θεωρείται πολύ δύσκολη η ολοκλήρωση των απαραίτητων ενεργειών (προτάσεων και επιλογής έργων, διενέργειας των διαγωνισμών, επιλογής αναδόχων, συγκέντρωσης και κατάθεσης των απαραίτητων δικαιολογητικών, κ.λ.π.) για την απορρόφηση των πόρων του έτους 2002 ύψους 93,3 εκ. Euro. Επιπρόσθετα, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω στις προϋποθέσεις ορθολογικού και αποτελεσματικού σχεδιασμού του προγράμματος, θα πρέπει να περιλαμβάνονται αμφότερες οι άμεσου αποτελέσματος και σε μικρό χρονικό ορίζοντα υλοποιήσιμες παρεμβάσεις όσο και αντίστοιχες μεσοπρόθεσμες (κυρίως για την δημιουργία των απαραίτητων υποδομών) έτσι ώστε να επιτευχθεί αφενός η κοινωνική συναίνεση και αποδοχή και αφετέρου να τεθούν οι σταθερές βάσεις και να επιτελεσθούν μερικές σχετικά δύσκολα υλοποιήσιμες διαρθρωτικές αλλαγές, που θα εξασφαλίσουν την αναπτυξιακή πορεία των οικονομιών των περιοχών. 65

71 Βαθμός εναρμόνισης των προτεινόμενων παρεμβάσεων για τις περιοχές μελέτης Θεμελιώδης παράγοντας για την επιτυχία των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στις ορεινές περιοχές της Περιφέρειας Πελοποννήσου είναι η εναρμόνισή τους με τις στρατηγικές για την ευρύτερη περιοχή όπως αυτές αποτυπώνονται στην Αγροτική Πολιτική, την Περιφερειακή Πολιτική, την Πολιτική Περιβάλλοντος, την Τουριστική Πολιτική, την Οικιστική Πολιτική και την Πολιτική για την Απασχόληση. Α) Εναρμόνιση με το ΠΕΠ Πελοποννήσου Η Περιφέρεια Πελοποννήσου αποτελεί το πρώτο χωρικό επίπεδο συστηματικού προγραμματισμού για την περίοδο , της οποίας οι δομές και υπηρεσίες άλλωστε θα συμμετάσχουν στη διαδικασία υλοποίησης των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων καθώς και συμπληρωματικών δράσεων στα πλαίσια του ΠΕΠ για τις συγκεκριμένες περιοχές. Είναι επομένως σκόπιμο εξεταστεί κατ αρχάς η εναρμόνιση των προτεινόμενων προγραμμάτων με τις κατευθύνσεις του ΠΕΠ Πελοποννήσου. Στα πλαίσια όμως της συμπληρωματικότητας και αύξησης της αποτελεσματικότητας των δράσεων του προγράμματος είναι σκόπιμο να διερευνηθεί κατά πόσο οι στόχοι του προγράμματος είναι συναφείς με τους στόχους του ΠΕΠ Πελοποννήσου. Ξεκινώντας, ο γενικός αναπτυξιακός στόχος της περιφέρειας Πελοποννήσου είναι η αξιοποίηση και η βιώσιμη διαχείριση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων, έτσι ώστε να επιτευχθεί η ισόρροπη ανάπτυξη όλων των περιοχών της περιφέρειας και η άμβλυνση των ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων. Συγκρίνοντας λοιπόν το γενικό στρατηγικό στόχο του ΠΕΠ με το γενικό στρατηγικό στόχο των προγραμμάτων που αναφέρθηκε παραπάνω, διαπιστώνεται ουσιαστικά μια πολύ μεγάλη συνάφεια, αν όχι ταύτιση, καθώς και οι δύο αναφέρονται στην αξιοποίηση και βιώσιμη διαχείριση του ενδογενούς δυναμικού της περιοχής. Επιπρόσθετα ο βαθμός εναρμόνισης διαπιστώνεται με την συγκριτική ανάλυση των στόχων του ΠΕΠ και των αντίστοιχων στόχων των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Αναλυτικά : 66

72 1) Τα σημαντικά έργα οδοποιίας του εθνικού αλλά και ενδονομαρχιακού οδικού δικτύου, οι διασυνδέσεις με τους κεντρικούς άξονες καθώς και η ολοκλήρωση νέας σιδηροδρομικής σύνδεσης με την Αττική, στα πλαίσια του βασικού στόχου 1 του ΠΕΠ για την αξιοποίηση της γειτνίασης της περιφέρειας με την Αττική και την αποκόμιση των ωφελειών από το γεγονός αυτό, σχετίζονται σχεδόν με το σύνολο των στόχων του Ολοκληρωμένου Προγράμματος, αφού διευκολύνουν την προσπελασιμότητα και αίρουν την απομόνωση της περιοχής. Ιδιαίτερη ωφέλεια προκύπτει σχετικά με την εκπλήρωση των τακτικών στόχων που αφορά την ανάπτυξη συμπληρωματικών δραστηριοτήτων (κυρίως στον τριτογενή τομέα και ειδικότερα στον τουρισμό) καθώς και τη συμπλήρωση των κοινωνικών υποδομών για την βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. 2) Ο βασικός αναπτυξιακός στόχος 2 του ΠΕΠ για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, τη βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων και την ανάπτυξη της ορεινής ενδοχώρας, εναρμονίζεται σε μεγάλο βαθμό με τον γενικό στρατηγικό στόχο των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Συγκεκριμένα ο υποάξονας 2.2. του ΠΕΠ Πελοποννήσου εστιάζεται στην ανάπτυξη της ορεινής και μειονεκτικής ενδοχώρας. Επιπρόσθετα το μέτρο του ΠΕΠ, που συγχρηματοδοτείται από το ΕΓΤΠΕ, αναφέρεται σε ολοκληρωμένα προγράμματα ανάπτυξης των ορεινών μειονεκτικών περιοχών σύμφωνα με το άρθρο 33 του κανονισμού ΕΚ 1257/99 δηλαδή ταυτίζεται με τα Ο.Π. του άξονα 7, και το μέτρο του ΠΕΠ, που συγχρηματοδοτείται από το ΕΚΤ, αναφέρεται σε ενέργειες ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού. Και τα δύο αυτά μέτρα θα έχουν σαν περιοχές εφαρμογής ορεινές μειονεκτικές περιοχές της περιφέρειας αλλά διαφορετικές από τις τέσσερις που επελέγησαν στο πλαίσιο του τομεακού ΕΠΑΑΑΥ. Με αυτόν τον τρόπο αμβλύνεται η ανισότητα εφαρμογής των ολοκληρωμένων αναπτυξιακών δράσεων μόνο σε λίγες περιοχές της περιφέρειας. 3) Ο βασικός αναπτυξιακός στόχος 3 του ΠΕΠ για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της ορεινής ενδοχώρας και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς συμβαδίζει με τις παρεμβάσεις που προτείνει το 67

73 ολοκληρωμένο πρόγραμμα για την ενίσχυση της ενδογενούς ανάπτυξης, την αξιοποίηση του τοπικού εργατικού δυναμικού και την όσο το δυνατό αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων της περιοχής. Επομένως διαπιστώνεται εναρμόνιση του συγκεκριμένου στόχου του ΠΕΠ σχεδόν με το σύνολο των τακτικών στόχων. 4) Σχετικά με τον βασικό αναπτυξιακό στόχο 4 του ΠΕΠ Πελ/σου που αφορά την ενίσχυση της τουριστικής δραστηριότητας, υπάρχει συνάφεια με τον τακτικό στόχο ανάπτυξης συμπληρωματικών δραστηριοτήτων του αγροτικού πληθυσμού των Ο.Π., καθώς και του στόχου για την προστασία και διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου των περιοχών. Β) Εναρμόνιση με τους λοιπούς άξονες του ΕΠΑΑΑΥ Η συνάφεια των Ο.Π. με τον άξονα 7 του τομεακού της Γεωργίας αποτυπώθηκε στους πίνακες αξόνων προτεραιότητας των προτεινόμενων σχεδίων δράσεις για τις τέσσερις περιοχές. Επιπρόσθετα στα τεχνικά δελτία κάθε προτεινόμενου έργου που έχουν προσαρτηθεί στις αντίστοιχες μελέτες, γίνεται αναφορά στο χρηματοδοτικό πλαίσιο κάθε παρέμβασης που περιλαμβάνει εκτός των αντίστοιχων μέτρων του άξονα 7 και άλλες πηγές, όπως ήδη αναφέρθηκαν. Κάτι τέτοιο άλλωστε αναμενόταν λόγω του διατομεακού χαρακτήρα των προγραμμάτων, που καθιστά δυνατή την συνάφεια και εναρμόνισή τους με τα αντίστοιχα τομεακά προγράμματα. Έτσι σε αρκετές προτεινόμενες παρεμβάσεις προτείνεται χρηματοδότηση ή συγχρηματοδότηση από μέτρα του ΕΠΑΑΑΥ εκτός του άξονα 7 που σχετίζονται με την Αγροτική Πολιτική για την Ανάπτυξη της Υπαίθρου. Σαν παράδειγμα αναφέρονται τα μέτρα 1.1. για τις επενδύσεις στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις και 2.1. για τις επενδύσεις στη μεταποίηση και εμπορία γεωργικών προϊόντων του ΕΠΑΑΑΥ, τα οποία εναρμονίζονται πλήρως με τους τακτικούς στόχους των Ο.Π. για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενή τομέα και την ανάπτυξη συμπληρωματικών δραστηριοτήτων του αγροτικού πληθυσμού, και τα οποία έχουν περιληφθεί σαν πιθανές πηγές χρηματοδότησης στις ενδεικτικές λίστες των προτεινόμενων παρεμβάσεων που έχουν προσαρτηθεί στις μελέτες. 68

74 Συμπληρωματικά ως προς το Ε.Π. Α.Α. Α.Υ. αναμένεται να δράσει και η Κοινοτική Πρωτοβουλία Leader Plus που μπορεί και αυτή να χρηματοδοτήσει η/και να συγχρηματοδοτήσει παρεμβάσεις στις εν λόγω περιοχές. Γ) Εναρμόνιση με το ΕΠΠΕΡ Το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Περιβάλλον» (ΕΠΠΕΡ) για την περίοδο , συνιστά τον κορμό μιας συνολικής παρέμβασης η οποία στοχεύει στην περιβαλλοντική αναβάθμιση της χώρας και τη δημιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για την υλοποίηση και εφαρμογή των αρχών της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης. Τόσο οι άξονες προτεραιότητας όσο και οι γενικοί και ειδικοί στόχοι που τίθενται κατά άξονα ακολουθούν και αναλύουν τους βασικούς στόχους τους Σχεδίου Ανάπτυξης για τη χώρα στον τομέα του περιβάλλοντος. Τα προτεινόμενα Ολοκληρωμένα Προγράμματα όσον αφορά τον τομέα του περιβάλλοντος είναι απολύτως εναρμονισμένα τόσο με τους γενικούς στόχους όσο και με τους ειδικούς στόχους που τίθενται στο ΕΠΠΕΡ Συγκεκριμένα οι στόχοι των Ο.Π. που αφορούν την προστασία και αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου καθώς και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων, είναι εναρμονισμένοι με τους στόχους και τη στρατηγική υλοποίησης του ΕΠΠΕΡ στους άξονες προτεραιότητας 1 (Φυσικό Περιβάλλον), 3 (Υδατικό Περιβάλλον), 4(Έδαφος, υπέδαφος, Στερεά και επικίνδυνα απόβλητα), 7 (Πολεοδομικός και χωροταξικός σχεδιασμός). Συμπληρωματικά ως προς το Ε.Π.Ε.Ρ αναμένεται να δράσει και το Ταμείο Συνοχής, το οποίο μπορεί να χρηματοδοτήσει η/και να συγχρηματοδοτήσει παρεμβάσεις στις εν λόγω περιοχές. Δ) Εναρμόνιση με το Ε.Π. Πολιτισμός Το Ε.Π. Πολιτισμός αποτελεί ένα σημαντικό μέσο για την υλοποίηση της αναπτυξιακής στρατηγικής στον τομέα του πολιτισμού στην Ελλάδα. Σύμφωνα μ αυτό η συνολική αναπτυξιακή στρατηγική στρατηγική για τον τομέα του πολιτισμού επιδιώκει : Την ισόρροπη ανάπτυξη τόσο της πολιτιστικής κληρονομιάς όσο και του σύγχρονου πολιτισμού. 69

75 Την άρση των περιφερειακών ανισοτήτων τόσο στους όρους προσφοράς όσο και στη ζήτηση πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών Την αντιμετώπιση ιδιαίτερων προβλημάτων και προκλήσεων με τη διαμόρφωση ολοκληρωμένων δράσεων σε περιοχές με ειδικά χαρακτηριστικά και ανάγκες. Τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα με τους στόχους και τις αντίστοιχες παρεμβάσεις εναρμονίζονται με την στρατηγική αυτή στα πλαίσια της προστασίας και αξιοποίησης του πολιτιστικού περιβάλλοντος και της ανάπτυξης συμπληρωματικών δραστηριοτήτων για τον αγροτικό πληθυσμό (παραδοσιακός τουρισμός, παραδοσιακά προϊόντα περιοχών). Ε) Εναρμόνιση με το Ε.Π. Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση Πρωταρχικός στόχος των ενεργών πολιτικών απασχόλησης είναι η πρόληψη, αντιμετώπιση και συρρίκνωση στο ελάχιστο δυνατό της ανεργίας. Στο πλαίσιο αυτό κυρίαρχος στόχος του Ε.Π. είναι : Η προώθηση της απασχόλησης και η άμβλυνση των προβλημάτων της αγοράς εργασίας στην κατεύθυνση της πρόληψης της ανεργίας με κατάλληλα μέτρα (εκπαίδευση, επιμόρφωση, κατάρτιση). Η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών και των μειονεκτουσών ομάδων με παράλληλη μείωση της ανεργίας ορισμένων ομάδων του εργατικού δυναμικού, οι οποίες συντελούν κατά μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση της συνολικής ανεργίας της χώρας. Τα προτεινόμενα Ολοκληρωμένα Προγράμματα της Περιφέρειας Πελοποννήσου έχουν ως βασικό στόχο τη συγκράτηση του ήδη συρρικνωμένου αγροτικού πληθυσμού στις μειονεκτικές περιοχές με τη δημιουργία κινήτρων και προϋποθέσεων (ευκαιρίες απασχόλησης, κατάρτιση, βελτίωση της ποιότητας ζωής), στόχος ο οποίος βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με τους κυρίαρχους στόχους του Ε.Π. Ταυτόχρονα εκτιμάται ότι η υλοποίηση των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων δημιουργεί κίνητρα για παραμονή επανένταξη ένταξη στην αγορά των νέων και ειδικότερα των γυναικών, στόχοι που ανταποκρίνονται επίσης σε αντίστοιχους του Ε.Π. 70

76 Συμπληρωματικά ως προς το Ε.Π. Απασχόληση και Επαγγελματική Κατάρτιση αναμένεται να δράσει και η Κοινοτική Πρωτοβουλία Equal που μπορεί και αυτή να συγχρηματοδοτήσει παρεμβάσεις στις εν λόγω περιοχές. ΣΤ) Εναρμόνιση με το Ε.Π.Α.Ν Στο ΕΠΑΝ περιλαμβάνονται βασικά δύο τομείς που σχετίζονται και μπορούν να δράσουν συμπληρωματικά με τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα. Ο πρώτος τομέας αφορά την μεταποίηση και τις υπηρεσίες και περιλαμβάνει μέτρα για τον εκσυγχρονισμό οικολογικό προσανατολισμό των επιχειρήσεων, την ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας και την αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού των επιχειρήσεων, τα οποία είναι συμβατά με τους στόχους των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων που σχετίζονται με την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενή τομέα και την ανάπτυξη συμπληρωματικών δραστηριοτήτων για τον αγροτικό πληθυσμό. Ο δεύτερος τομέας αφορά τον τουρισμό. Συγκεκριμένα στον άξονα προτεραιότητας 5 του ΕΠΑΝ περιλαμβάνονται μέτρα που προωθούν την ενίσχυση της πολιτιστικής διάστασης σε όλους τους τουριστικούς προορισμούς της χώρας και την ανάδειξή της ως χαρακτηριστικού που διαφοροποιεί το περιεχόμενο της τουριστικής προσφοράς στην Ελλάδα. Μερικές από τις προτεραιότητες πολιτικής που εξυπηρετούνται μέσω του άξονα 5 και οι οποίες είναι απόλυτα συμβατές με τους στόχους και τις αντίστοιχες παρεμβάσεις των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων είναι : Η αναβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών σε όλους τους τομείς που συνθέτουν το τουριστικό προϊόν. Η οργάνωση υποδομών ικανών να τροφοδοτήσουν την ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού. Η ενίσχυση του τουριστικού προϊόντος με το συγκριτικό πλεονέκτημα του πολιτιστικού αποθέματος που διαθέτει η χώρα. Η μείωση της εποχικότητας της τουριστικής δραστηριότητας. Η αναμόρφωση της τουριστικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. Διαπιστώνεται επομένως ότι το σύνολο των παραπάνω προτεραιοτήτων είναι συμβατές με τους στόχους για την ανάπτυξη συμπληρωματικών 71

77 δραστηριοτήτων που σχετίζονται με ήπιες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού καθώς και στην αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου στις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων Διαπιστώσεις Συμπεράσματα Από την συστηματική ανάλυση, επεξεργασία και σχολιασμό των αρχικών αναπτυξιακών μελετών για τις τέσσερις περιοχές εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στην Περιφέρεια Πελοποννήσου βάσει του συγκεκριμένου μεθοδολογικού μοντέλου αναπτυξιακού σχεδιασμού, προκύπτουν τα ακόλουθα συμπεράσματα : 1. Ο ορεινός χαρακτήρας των τεσσάρων περιοχών συνεχίζει να αποτελεί τον βασικό ανασταλτικό παράγοντα στην ανάπτυξή τους, καθώς δεν έχουν ολοκληρωθεί τα απαραίτητα έργα για την ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος της απομόνωσής τους από τα αστικά κέντρα της Περιφέρειας και του Μητροπολιτικού κέντρου των Αθηνών καθώς και οι υποδομές για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής του τοπικού πληθυσμού. Η μερική έστω ολοκλήρωση κάποιων σημαντικών έργων (κυρίως οδοποιία, υποδομές και υπηρεσίες για τον τοπικό πληθυσμό) θα παίξει σημαντικό υποστηρικτικό ρόλο στην επιτυχή εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Επομένως τόσο μέσα από τα συγκεκριμένα προγράμματα όσο και από άλλα προγράμματα που τρέχουν παράλληλα (ΠΕΠ Πελ/σου, ΕΠΠΕΡ, κ.α.) θα πρέπει να αναπτυχθούν δράσεις πρωτίστως προς αυτή την κατεύθυνση. 2. Η δημογραφική γήρανση και συρρίκνωση των περιοχών σε συνδυασμό με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του τοπικού πληθυσμού, αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στην εφαρμογή αναπτυξιακών προγραμμάτων. Θα πρέπει λοιπόν να δημιουργηθούν οι κατάλληλοι μηχανισμοί και υποδομές τόσο για την συγκράτηση και επιμόρφωση του πληθυσμού, όσο και για την προσέλκυση νέου αίματος στις αιμορραγούσες δημογραφικά αυτές περιοχές. 3. Ο δεσπόζων πρωτογενής τομέας της οικονομίας βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία και παρουσιάζει έντονα διαρθρωτικά προβλήματα, τα οποία είναι αρκετά δύσκολο και επίπονο να επιλυθούν, λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του αγροτικού τομέα στις εν λόγω περιοχές. Είναι σαφές όμως ότι παρόλα τα προβλήματα, ο ρόλος του θα παραμείνει σημαντικός, 72

78 καθώς αποτελεί μέρος της ιδιαίτερης ταυτότητας των περιοχών και ένα από τα δυνατά τους σημεία. Θα πρέπει επομένως να γίνει κάθε δυνατή αλλά παράλληλα συστηματική και οργανωμένη προσπάθεια για την ενίσχυση της παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας του. Προς αυτή την κατεύθυνση θα συνδράμει ουσιαστικά η ανάπτυξη και των άλλων δύο τομέων της οικονομίας, οι οποίοι θα πρέπει να περικλείουν δραστηριότητες άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με τον αγροτικό χαρακτήρα των περιοχών προκειμένου να διατηρηθεί η ιδιαίτερη ταυτότητα τους. Επιπρόσθετα οι πολύ πλούσιοι φυσικοί και πολιτισμικοί πόροι αποτελούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των ορεινών αυτών περιοχών της Πελοποννήσου, στα οποία θα στηριχθεί η ανάπτυξη των άλλων δύο τομέων της οικονομίας. 4. Η συστηματική μελέτη του ευρύτερου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο σχεδιάζονται και εφαρμόζονται τα Ολοκληρωμένα Προγράμματα της Περιφέρειας Πελοποννήσου παίζει καθοριστικό ρόλο για την επιτυχή έκβασή τους. Η Περιφέρεια Πελοποννήσου αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα αναπτυξιακής υστέρησης και συνοχής με τις άλλες περιφέρειες στην Ελλάδα και πολύ περισσότερο στην Ε.Ε., πράγμα που σημαίνει ότι η γειτνίαση των ορεινών περιοχών με τις υπόλοιπες περιοχές μιας προβληματικής στον τομέα της ανάπτυξης περιφέρειας δεν δημιουργεί τις ευνοϊκότερες των προϋποθέσεων για την επιτυχή έκβαση αναπτυξιακών παρεμβάσεων. Παρόλα αυτά το προγραμματικό περιβάλλον, δηλαδή τα παράλληλα προγράμματα και παρεμβάσεις που εφαρμόζονται ή πρόκειται να εφαρμοσθούν στην ευρύτερη περιοχή, κυρίως κάτω από την ομπρέλα της Ε.Ε. και του Γ ΚΠΣ, προορίζονται να αντιμετωπίσουν αυτή τη δυσμενή εξέλιξη. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να γίνει συστηματική μελέτη και σχεδιασμός του συνόλου των παρεμβάσεων που θα γίνουν στην ευρύτερη περιοχή από όλα τα προγράμματα, έτσι ώστε να επιτευχθεί ο βέλτιστος δυνατός βαθμός της συνέργιας και της συμπληρωματικότητας, προκειμένου αθροιστικά και συντονισμένα να προκύψουν τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη όχι μόνο για τις ορεινές περιοχές αλλά για το σύνολο της περιφέρειας και κατ επέκταση της χώρας. 5. Παρόλο το δυσμενές αναπτυξιακό προφίλ των ορεινών περιοχών της Περιφέρειας Πελοποννήσου, η συστηματική μελέτη των δυνατοτήτων και 73

79 ευκαιριών καταλήγει σε αισιόδοξα αποτελέσματα όσον αφορά τις προοπτικές ανάπτυξης μέσω της κατάλληλης αξιοποίησης του ενδογενούς δυναμικού τους. Το δυναμικό αυτό συνίσταται πρωτίστως στους πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους, στην αγροτική παράδοση και στη σχετική χωροταξική εγγύτητα με το μητροπολιτικό κέντρο των Αθηνών, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει μετά την ολοκλήρωση των απαραίτητων έργων μεταφορών και την κατάλληλη προώθηση, μια μεγάλη αγορά για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες των περιοχών. 6. Οι αναπτυξιακές παρεμβάσεις που προτείνονται μέσα από τις τέσσερις μελέτες, κινούνται στο ίδιο πλαίσιο, με ελαφρές διαφοροποιήσεις ανάλογα με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των περιοχών. Βασικές προτεραιότητες τους είναι η εξασφάλιση απασχόλησης και εισοδήματος στους κατοίκους, μέσω της αναβάθμισης του πρωτογενή τομέα και της ενθάρρυνσης ανάπτυξης πολυδραστηριότητας από τον ντόπιο πληθυσμό στη μεταποίηση & εμπορία αγροτικών προϊόντων, στη βιοτεχνία, και στον τουρισμό. Η προστασία και αξιοποίηση του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος και η αναβάθμιση του επιπέδου της ποιότητας ζωής των κατοίκων έρχονται να συμπληρώσουν τις προτεραιότητες των προγραμμάτων και να συμβάλλουν ουσιαστικά στην αειφορία και βιωσιμότητα των παρεμβάσεων. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τα 30 δις δρχ. (ή 87 εκ. Euro), που με βάση τις αρχικές μελέτες προορίζονται να επενδυθούν στις περιοχές αυτές, έστω κι αν πιστεύεται ότι τελικά ίσως να είναι λιγότερα μετά τον καθορισμό των οριστικών σχεδίων δράσης προς υλοποίηση λόγω του γραφειοκρατικού θεσμικού πλαισίου, αποτελούν μια πολύ σημαντική τονωτική ένεση στην αδύναμη οικονομία των περιοχών, που με τους κατάλληλους χειρισμούς θα μπορούσε να φέρει πολύ καλά και μακροχρόνια αποτελέσματα, τα οποία δύσκολα θα προέκυπταν από αντίστοιχες αποσπασματικές και μη συστηματικές παρεμβάσεις. 7. Ο βαθμός εναρμόνισης των προτεινόμενων παρεμβάσεων των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων με τις στρατηγικές και τα αντίστοιχα προγράμματα που τρέχουν παράλληλα στις περιοχές μελέτης και στο ευρύτερο περιβάλλον, φαίνεται με μια πρώτη προσέγγιση να είναι αρκετά ικανοποιητικός, τουλάχιστον σε επίπεδο σχεδιασμού. Ο κίνδυνος όμως που ελλοχεύει είναι ο συντονισμός και η συνεργασία των αρμόδιων φορέων που 74

80 είναι υπεύθυνοι για τα προγράμματα αυτά, και οι οποίοι κατά βάση είναι φορείς της Δημόσιας Διοίκησης. Δυστυχώς η εμπειρία έχει δείξει, ότι η συνεργασία μεταξύ φορέων του Δημοσίου είναι εξόχως προβληματική, ιδιαίτερα αν πρόκειται για φορείς διαφορετικών υπουργείων, όπως θα συμβεί για την πλειονότητα των Ε.Π. που θα εφαρμοστούν στις εν λόγω περιοχές στα πλαίσια του Γ ΚΠΣ. Το εγχείρημα φαίνεται αρκετά δύσκολο, αν ληφθεί υπόψη ότι οι φορείς που θα μπορούσαν να παίξουν ένα επιτελικό και συντονιστικό ρόλο, όπως η Περιφέρεια Πελοποννήσου και η Διαχειριστική Αρχή του Γ ΚΠΣ, πιθανότατα δεν θα μπορέσουν να ανταποκριθούν σ αυτή την τόσο θεμελιώδη για την επιτυχία των προγραμμάτων λειτουργία. Εν προκειμένω, η Περιφέρεια Πελοποννήσου παρουσιάζει ισχνή σε στελέχωση δομή, της οποίας τα δυσμενή αποτελέσματα είναι ήδη ορατά από της εκθέσεις απορροφητικότητας κονδυλίων του Γ ΚΠΣ που την κατατάσσουν σε μία από τις τελευταίες θέσεις, ενώ Διαχειριστική Αρχή του Γ ΚΠΣ λόγω της υπερβολικής συγκέντρωσης αρμοδιοτήτων είναι πολύ αμφίβολο αν θα μπορούσε να είναι αποτελεσματική σε μια επιπρόσθετη και απαιτητική λειτουργία. 75

81 Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3 3. ΣΥΣΤΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ 3.1. Γενικό πλαίσιο Το σύστημα διαχείρισης είναι σύστημα αρχών, μεθόδων και μέσων για την επίτευξη καθορισμένων στόχων του προγράμματος σε προκαθορισμένο χρόνο και με προκαθορισμένο κόστος. Ο διαχειριστής παρακολουθεί όλα τα έργα, αθροίζει τα προβλήματα και τα αξιολογεί. Στις τέσσερις αρχικές αναπτυξιακές μελέτες προτάθηκε από τους μελετητές η συγκρότηση ειδικών φορέων υλοποίησης των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων στις αντίστοιχες περιοχές, που θα συνεργαζόταν με τις υπηρεσίες που έχουν ήδη ενταχθεί στην οργάνωση των διαδικασιών εφαρμογής του Γ ΚΠΣ (βλ. (ΕΚ) αριθ. 1260/1999 του Συμβουλίου της 21ης Ιουνίου1999 περί γενικών διατάξεων για τα διαρθρωτικά Ταμεία1999 (ΕΕ L 161 της 26.6,1999, σ.1)) και συγκεκριμένα με τη Διαχειριστική Αρχή του ΕΠΑΑΑΥ. Οι διαδικασίες Παρακολούθησης και Αξιολόγησης καθώς και Οικονομικής Διαχείρισης θα έπρεπε να αφεθεί σύμφωνα με τους μελετητές στις αρμόδιες υπηρεσίες που προβλέπονται από το Γ ΚΠΣ. Τελικά όμως δεν προβλέπεται να δημιουργηθούν αυτοί οι ενδιάμεσοι φορείς υλοποίησης, καθώς μετά την ολοκλήρωση του προγραμματισμού του ΕΠΑΑΑΥ, την όλη διαδικασία όσον αφορά τη διαχείριση και την παρακολούθηση θα συντονίζουν και θα λειτουργούν οι αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου, με την πολύτιμη όμως συνδρομή των Δομών Στήριξης, που θα αποτελούν τον υποστηρικτικό μηχανισμό για τους δικαιούχους. Για το λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμη σ αυτό το σημείο η συνοπτική αναφορά στην οργάνωση και λειτουργία των Δομών Στήριξης και ιδιαίτερα της Δομής Στήριξης στην Περιφέρεια Πελοποννήσου. Εν προκειμένω η Δομή Στήριξης του αγροτικού πληθυσμού για την περιφέρεια Πελοποννήσου, της οποίας ο ανάδοχος αναμένεται να επιλεγεί εντός του Ιουνίου , θα έχει την κεντρική της μονάδα στην Τρίπολη και τις αντένες της στις 4 ορεινές περιοχές. Πιθανότατα όμως η κεντρική μονάδα στην Τρίπολη να είναι υπεύθυνη για τις ορεινές περιοχές του νομού Αρκαδίας (μιας 16 Υπουργείο Γεωργίας Προκήρυξη διαγωνισμού για την επιλογή αναδόχων για τις Δομές Στήριξης Ιανουάριος

82 και η λογική με την οποία οι Δομές Στήριξης ήταν ότι θα η εμβέλειά τους θα αντιστοιχεί σε επίπεδο νομού) και έτσι να δημιουργηθούν μόνο 2 αντένες για τους Νομούς Κορινθίας και Λακωνίας. Η Δομή Στήριξης και οι αντένες θα στελεχωθούν με ικανό αριθμό διοικητικού και επιστημονικού προσωπικού, με ειδικότητες αντίστοιχες με τη φύση των έργων και δράσεων που θα υλοποιηθούν στα πλαίσια των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων. Η Δομή Στήριξης της Περιφέρειας Πελοποννήσου θα πρέπει μέσω του δικτύου της να εξασφαλίζει συνεχώς και ομοιόμορφα την άμεση παροχή των υπηρεσιών της σε όλη τη γεωγραφική ενότητα ευθύνης της, με τη διάθεση προς το σκοπό αυτό του απαραίτητου ανθρώπινου δυναμικού καθώς και κάθε άλλου πρόσφορου μέσου (π.χ. σύγχρονα μέσα επικοινωνίας και μηχανογράφησης) Στόχοι της Δομής Στήριξης της Περιφέρειας Πελοποννήσου, όπως και των υπόλοιπων είναι: Α) Η υποστήριξη στους δικαιούχους των επιλεγμένων περιοχών παρέμβασης, Β) Η δημιουργία φορέων σε περιφερειακό επίπεδο για προώθηση της ανάπτυξης. Όλες αυτές οι υπηρεσίες προσφέρονται στους αποδέκτες χωρίς καμία επιβάρυνση. Η Δομή Στήριξης με τις αντένες της θα εμπλακεί στους τομείς εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων της Περιφέρειας Πελοποννήσου στα στάδια : Ενημέρωσης και παροχής ουσιαστικής στήριξης για τους δικαιούχους σχετικά με τα ολοκληρωμένα προγράμματα και τις διαδικασίες υποβολής προτάσεων προς ένταξη στο Πρόγραμμα. Έγκρισης των πράξεων που έχουν υποβληθεί από τους δυνητικούς δικαιούχους (συμμετοχή στην αξιολόγηση των προτάσεων των υποψηφίων στο Υπουργείο Γεωργίας και τις αντίστοιχες αρμόδιες υπηρεσίες των Περιφερειών) Παρακολούθησης υλοποίησης (Τήρηση φακέλου για κάθε έργο, δημιουργία και συνεχής ενημέρωση μηχανογραφικής βάσης δεδομένων για την παρακολούθηση των αναλυτικών στοιχείων προόδου των έργων σύμφωνα με προδιαγραφές που θα δοθούν από το Υπουργείο Γεωργίας) 77

83 Παραλαβής των έργων (Συμβουλευτική συμμετοχή στις αντίστοιχες επιτροπές παραλαβής) Σύνταξης εκθέσεων (Πρόοδος του φυσικού αντικειμένου των έργων, απορρόφηση πόρων, προσφερθείσες υπηρεσίες, απολογιστική έκθεση). Στις Δομές Στήριξης είναι απαραίτητη η συμμετοχή τοπικών συλλογικών φορέων με καταστατικό σκοπό και δραστηριότητα την ανάπτυξη των επιλεγμένων περιοχών εφαρμογής των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων ενώ η λειτουργία και αποδοτικότητα τους αξιολογείται κάθε διετία από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας. Οι ουσιαστικές όμως λειτουργίες Διαχείρισης, Παρακολούθησης και Αξιολόγησης των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων προβλέπεται να αναληφθούν από τις αρμόδιες υπηρεσίες εφαρμογής του ΕΠΑΑΑΥ του Γ ΚΠΣ. Συγκεκριμένα άμεσα εμπλεκόμενοι φορείς στις παραπάνω διαδικασίες θα είναι η Διαχειριστική Αρχή και η Επιτροπή Παρακολούθησης του ΕΠΑΑΑΥ, η Αρχή Πληρωμής και η Υπηρεσία Δημοσιονομικού Ελέγχου του ΚΠΣ του Υπουργείου Οικονομικών, καθώς και αρμόδιες διευθύνσεις του Υπουργείου Γεωργίας. Έτσι σε εφαρμογή του Ν. 2860/2000 με ΚΥΑ αρ / συστάθηκε στο Υπουργείο Γεωργίας και λειτουργεί η ειδική υπηρεσία, η «Αρχή Διαχείρισης του ΕΠΑΑΑΥ». Η Υπηρεσία αυτή υπάγεται απ ευθείας στον Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου και είναι αρμόδια για την εξασφάλιση της αποτελεσματικότητας και της κανονικότητας διαχείρισης και εφαρμογής του συγκεκριμένου Ε.Π. Ειδικότερα η Υπηρεσία Διαχείρισης : Εφαρμόζει το συμπλήρωμα Προγραμματισμού Εισηγείται στο Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου την ένταξη των πράξεων στα μέτρα του Ε.Π. Διασφαλίζει τη συμβατότητα των πράξεων που εντάσσονται στο Ε.Π. προς το Εθνικό και το Κοινοτικό δίκαιο, καθώς και τις εθνικές και κοινοτικές πολιτικές. Παρακολουθεί την πορεία εφαρμογής του Ε.Π. και συντάσσει προτάσεις για αναθεώρησή του. Συλλέγει τα κατάλληλα οικονομικά και στατιστικά δεδομένα και τα εισάγει στο ΟΠΣ 78

84 Συντάσσει τις ετήσιες εκθέσεις εκτέλεσης και την τελική έκθεση του ΕΠ και τις υποβάλλει στην Επιτροπή Παρακολούθησης αυτού και στη Διαχειριστική Αρχή του ΚΠΣ. Με αυτές όπως και με την Επιτροπή της Ε.Ε. συνεργάζεται και παρέχει κάθε πληροφορία που ζητείται. Οργανώνει και παρακολουθεί την ενδιάμεση αξιολόγηση του ΕΠ Διενεργεί ελέγχους και προβαίνει στις απαραίτητες ενέργειες με βάση τα πορίσματά τους. Εφαρμόζει τις δράσεις δημοσιότητας του ΕΠ σε συνεργασία με τη διαχειριστική αρχή του ΚΠΣ και την Επιτροπή Παρακολούθησης του ΕΠ. Η Υπηρεσία Διαχείρισης του ΕΠΑΑΑΥ διαρθρώνεται σε 4 μονάδες : Μονάδα Α : Προγραμματισμού ΕΠ και Αξιολόγησης (Προετοιμασία Συμπληρώματος Προγραμματισμού, Ετήσιες και Τελικές Εκθέσεις πορείας του Προγράμματος, οργάνωση-παρακολούθηση και αξιοποίηση αποτελεσμάτων ενδιάμεσης αξιολόγησης, δημοσιότητα, παρακολούθηση και προτάσεις αναθεώρησης ποσοτικοποιημένων δεικτών, παροχή πληροφοριών και ενημέρωση φορέων ΚΠΣ και Επιτροπής ΕΚ, κ.α.) Μονάδα Β : Παρακολούθησης και Διαχείρισης (Εφαρμογή των διαδικασιών ένταξης των πράξεων στα μέτρα του επιχειρησιακού προγράμματος και παρακολούθηση της πορείας εφαρμογής τους, παροχή στοιχείων προόδου εκτέλεσης των πράξεων στις αρμόδιες για την χρηματοδότηση δημόσιες υπηρεσίες, υποβολή προτάσεων για μέτρα υποστήριξης των τελικών δικαιούχων, κ.α.). Μονάδα Γ : Ελέγχου (Έλεγχος τήρησης της ισχύουσας νομοθεσίας κατά το στάδιο προετοιμασίας εκτέλεσης της πράξης, κατά την υποβολή της πρότασης ένταξης του έργου ή και μετά την ένταξή της στο επιχειρησιακό πρόγραμμα - έλεγχοι για την νομιμότητα και κανονικότητα των δαπανών, την αξιοπιστία των πληροφοριών και οικονομικών στοιχείων που δηλώνονται από τον τελικό δικαιούχο στα πλαίσια των μηνιαίων και τριμηνιαίων δελτίων παρακολούθησης - Συντάσσει εκθέσεις ελέγχου και μεριμνά για την καταχώριση των πορισμάτων ελέγχων στο ΟΠΣ και την κοινοποίησή τους στην Αρχή Πληρωμής την Επιτροπή Δημοσιονομικού Ελέγχου και τον τελικό Δικαιούχο, κ.α.) 79

85 Μονάδα Δ : Οργάνωσης και Υποστήριξης (Κατάρτιση του προγράμματος ενεργειών τεχνικής βοήθειας-στήριξης, οργάνωση και λειτουργία γραφείου ΟΠΣ, λειτουργία γραφείου πληροφοριών για ΕΠΑΑΑΥ, οργάνωση των συνεδριάσεων της Επιτροπής Παρακολούθησης, κ.α.) Στο παρακάτω διάγραμμα παριστάνεται σχηματικά το οργανόγραμμα της Διαχειριστικής Αρχής του ΕΠΑΑΑΥ : Διάγραμμα 2 : Δομή της Διαχειριστικής Αρχής του ΕΠΑΑΑΥ Μετά την παρουσίαση των φορέων διαχείρισης είναι σημαντικό να γίνει μια συνοπτική παρουσίαση στις διαδικασίες που προβλέπεται να ακολουθηθούν για την εφαρμογή των Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων καθώς και στον τρόπο με τον οποίο εμπλέκονται οι διάφοροι φορείς στα στάδια εφαρμογής τους. Δύο είναι οι Προγραμμάτων : διακριτές φάσεις εφαρμογής των Ολοκληρωμένων 3.2. Φάση έγκρισης πράξεων (έργων ενεργειών) Η διαδικασία έγκρισης των πράξεων είναι το σύνολο των ενεργειών που απαιτούνται για την επιλογή και ένταξη των πράξεων, προκειμένου να εγκριθεί η χρηματοδότησή τους στο πλαίσιο επιχειρησιακού προγράμματος του ΚΠΣ Η διαχειριστική αρχή του επιχειρησιακού προγράμματος έχει την ευθύνη για την επιλογή ή την απόρριψη ένταξης μιας πράξης στη βάση των 80