ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΟΡΥΚΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΟΡΥΚΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΕΡΑΜΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΪΚΗΣ, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΑΡΓΙΛΙΚΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΥΛΩΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ SANT ANGELO VECCHIO ΚΑΙ PANTANELLO (ΜΕΤΑΠΟΝΤΙΟ, ΜΠΑΖΙΛΙΚΑΤΑ, ΙΤΑΛΙΑ): ΟΡΥΚΤΟΠΕΤΡΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΧΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: «ΓΕΩΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ : ΟΡΥΚΤΕΣ ΥΛΕΣ - ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΖΑΧΑΡΙΟΥ ΟΛΙΒΙΑ ΠΑΤΡΑ 2013

2 Τριμελής Επιτροπή Ιωάννης Ηλιόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας (Επιβλέπων) Δημήτριος Παπούλης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας Βασίλειος Τσικούρας, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας

3 Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία ειδίκευσης εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον» στην κατεύθυνση «Ορυκτές Ύλες - Περιβάλλον» στον Τομέα Ορυκτών Πρώτων Υλών του Τμήματος Γεωλογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών. Θα ήθελα αρχικά, να ευχαριστήσω θερμά τον Επίκουρο Καθηγητή του Tμήματος Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών κ. Ιωάννη Ηλιόπουλο, τόσο για την αποδοχή και την εμπιστοσύνη που έδειξε στο πρόσωπό μου όσο και για την επιλογή και ανάθεση του εξαιρετικά ενδιαφέρον διεπιστημονικού θέματος. Η παρούσα εργασία ολοκληρώθηκε επιτυχώς χάρη στην επιστημονική καθοδήγηση που μου προσέφερε, πάντα πρόθυμα και ακούραστα σε όλα τα στάδια της διατριβής. Πέραν της επιστημονικής καθοδήγησης ιδιαίτερα σημαντική ήταν και η ουσιαστική παρουσία του, όπου με ευγενική διάθεση και προθυμία έδινε λύσεις σε όλα τα προβλήματα. Τον ευχαριστώ ειλικρινά για όλα. Ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον Επίκουρο Καθηγητή του Tμήματος Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών κ. Δημήτριο Παπούλη για τις πολύτιμες υποδείξεις και συμβουλές του στη διεξαγωγή των πειραματικών διαδικασιών, στην επιστημονική καθοδήγηση και στη διεκπεραίωση της μελέτης. Οφείλω να ευχαριστήσω, επίσης, τον Αναπληρωτή Καθηγητή του τμήματος Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών κ. Βασίλειο Τσικούρα για την υποστήριξη και καθοδήγηση του κατά τη διάρκεια της παρούσας μελέτης. Η διατριβή αυτή δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς την χορήγηση των απαραίτητων αδειών δειγματοληψίας από τις αρχαιολογικές αρχές της περιοχής μελέτης στην Ιταλία μέσω του ερευνητικού προγράμματος «An Integrated Approach to the Study of Ceramic Technology at Metaponto, a Greek City-state in Southern Italy» με επιστημονικούς υπεύθυνους την Dr. Rebecca Miller Ammerman, Καθηγήτρια του Department of the Classics, Colgate University,USA και του επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας ειδίκευσης Επίκουρο Καθηγητή κ. Ιωάννη Ηλιόπουλο. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης και στο Picker Multidisciplinary Research Institute (Coglate University, USA) που ενίσχυσε οικονομικά το παραπάνω πρόγραμμα και έτσι κατέστη δυνατή η παρασκευή των λεπτών τομών καθώς και η πραγματοποίηση μέρους των αναλύσεων (XRF). Η δειγματοληψία του αρχαιολογικού υλικού θα ήταν αδύνατη χωρίς τις υποδείξεις Dr. Francesca Silvestrelli (University of Lecce) και του Professor Joe Carter, Department of Classics and Institute of Classical Archaeology University of Texas at Austin, USA, ενώ η δειγματοληψία των

4 πρώτων υλών έγινε υπό την καθοδήγηση του Research Professor Albert Ammerman, Colgate University, USA, τους οποίους θέλω να ευχαριστήσω θερμά. Επιπλέον, θα ήθελα ευχαριστήσω τις υποψήφιες Διδάκτορες κ. Βάϊα Ξανθοπούλου και κ. Καλλιόπη - Σοφία Πασσά του Tμήματος Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών για την αμέριστη βοήθεια που προσέφεραν σε όλα τα στάδια της μελέτης, τις σωστές οδηγίες και διευκρινήσεις στο εργαστήριο και την καθοριστική συνεισφορά τους στην ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Επίσης, η ηθική τους συμπαράσταση και οι πολύωρες συζητήσεις που κάναμε ήταν σημαντικές σε όλο το διάστημα των σπουδών μου. Η κάθε μία συνέβαλε με το δικό της ξεχωριστό τρόπο. Ειλικρινά σας ευχαριστώ πολύ για όλα. Ευχαριστώ την Διδάκτορα κ. Ελένη Κουτσοπούλου του Tμήματος Γεωλογίας Πανεπιστημίου Πατρών για τις συμβουλές και τη βοήθεια της στο στάδιο επεξεργασίας του αργιλικού διαχωρισμού των πρώτων υλών. Οι πιο θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στους γονείς μου Ζαχαρία και Ευγενία Ζαχαρίου και στον αδελφό μου Γιώργο Ζαχαρίου για την φροντίδα τους, την αμέριστη ηθική και υλική συμπαράσταση που μου προσφέρουν. Θέλω να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως τον σύντροφό μου Ιωάννη Τζανή. Η ανεκτίμητη ηθική και υλική στήριξή του όπως και η ανεξάντλητη υπομονή του ήταν καθοριστικοί παράγοντες σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Τέλος, θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω το στενό οικογενειακό και φιλικό μου περιβάλλον για τις πολύτιμες συμβουλές που μου προσέφεραν. Ολίβια Ζαχαρίου Πάτρα, Ιούνιος 2013

5 Περίληψη Το Μεταπόντιο (Μπαζιλικάτα, Ν. Ιταλία) αποτελεί μια από τις πρώτες και σημαντικότερες ελληνικές αποικίες της Αχαΐας, ενώ ταυτόχρονα θεωρείται ως η πρώτη επιτυχημένη προσπάθεια αποικιακού κινήματος σε παγκόσμια κλίμακα. Οι ανασκαφές που έχουν πραγματοποιηθεί στην ευρύτερη περιοχή από τη δεκαετία του 1970 έχουν επιτρέψει την ανάπτυξη μιας ενδελεχούς διεπιστημονικής προσέγγισης σε μια πληθώρα θεματολογιών που αφορούν την ανθρωπολογία, την γεωργία, την αστική γεωγραφία, τις διατροφικές συνήθειες, τις πολιτικές σχέσεις μητρόπολης-αποικίας κ.α. Οι ανασκαφές που έχουν διεξαχθεί στους αρχαιολογικούς χώρους των περιοχών Sant Angelo Vecchio, Pantanello και Kerameikos στην περιοχή του Μεταπόντιου έχουν αποκαλύψει εργαστηριακούς χώρους παραγωγής, αρχαίων κεραμικών υλικών αρχαϊκής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου αναδεικνύοντας την περιοχή ως ένα από τα πλέον σημαντικά κέντρα παραγωγής κεραμικής των περιόδων αυτών. Έχοντας ως απώτερο στόχο να αποτελέσει τη βάση της αρχαιομετρικής μελέτης της κεραμικής ειδωλίων και πήλινων πλακών τύπου Terracotta που αποτελεί σήμα κατατεθέν της συγκεκριμένης περιοχής, η παρούσα διπλωματική εργασία έχει ως σκοπό να προσφέρει τις απαραίτητες εκείνες πληροφορίες που απαιτούνται για τις πρώτες ύλες που είναι διαθέσιμες στην περιοχή, τον πετρογραφικό και γεωχημικό χαρακτηρισμό της τοπικής κεραμικής αλλά και για την τεχνολογία και την παραγωγική διαδικασία που ακολούθησαν οι αρχαίοι κεραμείς. Για την απόληψη πρώτων υλών πραγματοποιήθηκαν διατρήσεις βάθους έως 2 μέτρων εντός των αρχαιολογικών χώρων του Sant Angelo Vecchio και του Pantanello. Ως κεραμικό υλικό επιλέχθηκε να μελετηθούν κεραμικά δομικά υλικά, κυρίως κέραμοι αλλά και πλάκες κάλυψης ταφικών δομών και πήλινοι αγωγοί αποστράγγισης. Συνολικά επιλέχθηκαν 37 δείγματα αρχαίων κεράμων, 2 κονιάματα, 6 δείγματα αργιλικών πρώτων υλών και 2 δείγματα άμμων. Ο κύριος σκοπός της μελέτης αυτής ήταν ο προσδιορισμός των ιστολογικών και συστασιακών τους χαρακτηριστικών ώστε να ταυτοποιηθεί η προέλευση των δειγμάτων αυτών με τη χρήση ορυκτολογικών, πετρογραφικών και γεωχημικών αναλύσεων. Τα συμπεράσματα που προέκυψαν, επέτρεψαν το σχηματισμό και χαρακτηρισμό συστασιακών ομάδων βάσει της ορυκτολογικής, πετρογραφικής και χημικής τους σύστασης, καθώς και την εξαγωγή συμπερασμάτων για τις συνθήκες όπτησης του αρχαιολογικού υλικού.στα παραπάνω αποτελέσματα στηρίχθηκε και ο σχεδιασμός του πειραματικού σταδίου, που συμπεριέλαβε την παρασκευή κεραμικών δοκιμίων (briquettes) από τα επιλεγμένα

6 δείγματα αργιλικών πρώτων υλών και εν συνεχεία την πειραματική τους έψηση. Η σύγκριση των πετρογραφικών και χημικών δεδομένων μεταξύ των κεράμων και των αργιλικών πρώτων υλών οδήγησε στην ταυτοποίηση των αργίλων από την περιοχή Sant Angelo Vecchio ως πηγή της πρώτης ύλης που χρησιμοποιήθηκε σε μέγιστο βαθμό για την κεραμική ύλη στην περιοχή αυτή. Στην περιοχή του Pantanello, αντίθετα δεν κατέστη δυνατή η άμεση συσχέτιση των πρώτων υλών που αναλύθηκαν με τις αρχαίες κεράμους που μελετήθηκαν από την περιοχή, ωστόσο τα αποτελέσματα έδωσαν σημαντικά στοιχεία που υποδεικνύουν μια περισσότερο πολύπλοκη διαδικασία παραγωγής.

7 Abstract The area of Metaponto (Basilicata, Southern Italy) is one of the first and most important Greek colonies of Achaia, at the same time is regarded as the first successful colonial movement worldwide. The excavations carried out in the area from the 1970s, have allowed the development of a detailed multi-disciplinary approach in a variety of themes relating to anthropology, agriculture, urban geography, eating habits, political relations metropolis-colony etc. The excavations that carried out at the archaeological sites of Sant' Angelo Vecchio, Pantanello and Kerameikos in Metaponto, have revealed ancient ceramics of Archaic, Hellenistic and Roman periods and ceramic workshops, highlighting the region as one of the most important centers of pottery production of those periods. The present thesis aims to provide that necessary information required for the characterization of the raw materials that are locally available and reveal the petrographic, mineralogical, geochemical compositional variability of the local production of ceramic tiles unveiling the technological processes that the ancient artisans followed. The results obtained are expected to play a key role in the ongoing study of the Terracotta figurines production in the study area. The raw materials were sampled through perforations to a depth of 2 meters undertaken within the archaeological sites of Sant' Angelo Vecchio and Pantanello. The ceramic materials selected are tiles, tomb tiles and drainage pipes. In total 37 tiles samples, 2 mortars, 6 Pliocene clayey sediments and 2 sand samples were selected. The ceramic material was thin sectioned and grinded in order to be further analysed by mineralogical, petrographic and geochemical techniques. The clayey sediments were first left to dry under room temperature and then an aliquot was grinded in order to characterize its mineralogical composition through X-ray Diffraction analysis. A second aliquot was used for preparing experimental briquettes which were fired in a high temperature kiln. The fired briquettes were then thin sectioned and grinded and studied in a similar way to that followed for the ceramic material. The petrographic and chemical comparison among the tiles and raw materials led to the identification of the clays from Sant Angelo Vecchio as the primary source of raw materials used for the production of ceramic tiles in this region. On the other hand, in Pantanello, a direct correlation of the raw materials with the tiles studied was not possible, suggesting a more complex production process.

8 Περιεχόμενα Περιεχόμενα Πρόλογος... i Περίληψη... iii Abstract... v 1. Γενικά Θεμελιώδεις αρχές της κεραμικής τεχνολογίας Πρώτες ύλες Επεξεργασία της πρώτης ύλης Τεχνικές κατασκευής κεραμικών Στέγνωμα Θερμική Επεξεργασία - Όπτηση Σκοπός Ιστορική αναδρομή Οι αρχαίες ελληνικές αποικίες στη Μεγάλη Ελλάδα Το αρχαίο Μεταπόντιο Στοιχεία για τις περιοχές έρευνας Sant Angelo Vecchio Pantanello Kerameikos Γεωλογικό Υπόβαθρο Ν. Ιταλίας Γεωλογική επισκόπηση της ευρύτερης περιοχής του Μεταπόντιο Sant Angelo Vecchio Pantanello Kerameikos Δειγματοληψία Κεραμική Πρώτες Ύλες Κεραμικής Μεθοδολογία Έρευνας Αναλυτικές Τεχνικές Μακροσκοπική Παρατήρηση Οπτική Μικροσκοπία

9 Περιεχόμενα 6.3 Περιθλασιμετρία Ακτίνων X (XRD) Μελέτη Αργιλικού Κλάσματος Ηλεκτρονική Μικροσκοπία (SEM) Καθοδοφωταύγεια (CL) Γεωχημική Ανάλυση Παρασκευή δοκιμίων από τις Πρώτες Ύλες Αποτελέσματα Μελέτης Δειγμάτων Κεραμικής Μακροσκοπική Παρατήρηση Κεραμικής Οπτική μικροσκοπία Κεραμικής Περιθλασιμετρία Ακτίνων Χ Κεραμικής (XRD) Ηλεκτρονική Μικροσκοπία Κεραμικής (SEM) Καθοδοφωταύγεια (CL) Γεωχημική Ανάλυση (XRF) Κεραμικής Αποτελέσματα Μελέτης Δειγμάτων Πρώτων Υλών Κεραμικής Οπτική Μικροσκοπία Τοπικής Άμμου Περιθλασιμετρία Ακτίνων Χ (XRD) Πρώτων Υλών Κεραμικής Προσδιορισμός Αργιλικού Κλάσματος Πρώτων Υλών Κεραμικής Γεωχημική ανάλυση (XRF) Πρώτων Υλών Κεραμικής Αποτελέσματα Παρασκευής Δοκιμίων Μακροσκοπική παρατήρηση Δοκιμίων Οπτική Μικροσκοπία Δοκιμίων Συζήτηση Συμπεράσματα Βιβλιογραφία

10 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1. Γενικά Για τι υλικό πρόκειται; Ποια είναι η τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για την παρασκευή του και ποια η διαδικασία που ακολουθήθηκε; Ποια είναι η σύστασή του; Ποια είναι η προέλευση της πρώτης ύλης; Ποια η χρήση του; Μπορεί να προσδιοριστεί ο χρόνος παρασκευής του; Πού και πώς βρέθηκε; Ποια είναι η θαπτική του ιστορία; Επηρεάστηκε η σύστασή του από αυτήν; Πρόκειται για μία σειρά ερωτημάτων που αναζητούν απάντηση και αφορούν, υπό την ευρύτερη έννοια τους όρους όπως Αρχαιομετρία, Αρχαιογεωλογία, Γεωαρχαιολογία, Αρχαιολογική επιστήμη, που αντιπροσωπεύουν τη διεπαφή μεταξύ της αρχαιολογίας, των θετικών και φυσικών επιστημών. Ως όρος και επιστημονικός κλάδος, η Αρχαιομετρία καθιερώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 στην Οξφόρδη της Αγγλίας από τον αρχαιολόγο καθηγητή C.F.C. Hawkes. Ήταν εκείνος που από τη θέση του καθηγητή Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης πρότεινε πρώτος την χρήση των θετικών επιστημών για την επίλυση αρχαιολογικών προβλημάτων. Η συνεισφορά της γεωλογίας στην αρχαιολογία αναδείχθηκε από τον Colin Renfrew το 1976 που χρησιμοποίησε τον όρο Γεωαρχαιολογία (Λυριτζής, 2007). Έκτοτε υιοθετήθηκαν πολλές προσεγγίσεις της γεωλογικού χαρακτήρα. Δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στους εδαφικούς σχηματισμούς, στα ιζήματα και τη στρωματογραφία των ανασκαφικών θέσεων. Ο Charles Lyell στις δημοσιεύσεις του «The Principles of Geology» ( ) και «Geological Evidence of Antiquity of Man» (1863), χρησιμοποίησε εκτεταμένα γεωλογικά στοιχεία, αναδεικνύοντας την διασύνδεση μεταξύ των επιστημονικών κλάδων της Γεωλογίας και της Αρχαιολογίας. Οι δημοσιεύσεις αυτές απέδειξαν για πρώτη φορά την χρησιμότητα των Γεωλογικών Επιστημών στην επίλυση αρχαιολογικών προβληματισμών (Ράθωση, 2005). Αρχαιομετρία είναι η μελέτη αρχαίων ανόργανων και οργανικών υλικών με τη χρήση μεθόδων και τεχνικών από τις θετικές ή φυσικές επιστήμες (φυσική, χημεία, μαθηματικά, γεωλογία, αστρονομία, βιολογία, γεωφυσική), με σκοπό την επίλυση ερωτημάτων που αφορούν τη χρονολογία, τη σύσταση των υλικών, την προέλευσή τους τη διαπίστωση των ομοιοτήτων τους και διαφορών τους, την τεχνολογία κατασκευής των αντικειμένων μελέτης. Η σύνδεση των φυσικών επιστημών με την αρχαιολογία σημαίνει κατά βάση τον τρόπο και την προσφορά πληροφορίας που 1

11 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή παρέχουν οι φυσικές μετρήσεις στο υλικό του αρχαιολόγου συμβάλλοντας στην πιο ολοκληρωμένη θεώρησης της έρευνας του, με σκοπό τη μελέτη της ιστορίας του ανθρώπου. Όσο πιο αποτελεσματικές είναι οι φυσικές επιστήμες, τόσο πιο ολοκληρωμένη είναι η πληροφορία που συλλέγεται. Η ορθή ερμηνεία των δεδομένων που προκύπτει από την ανάλυση ενός υλικού με επιστημονικές μεθόδους, εξαρτάται από τον ερευνητή. Το πληροφοριακό υλικό στο οποίο βασίζεται για να παρουσιάσει τα αποτελέσματα του εξαρτώνται από το εύρος της τεχνικής βοήθειας που έχει στη διάθεσή του. Ό,τι μπορεί να μάθει ο αρχαιολόγος εξαρτάται κατά πολύ από την συμβολή των θετικών επιστημών, ώστε να επωφεληθεί από τις τεχνολογικές μεθόδους που διαθέτουν οι αρχαιομέτρες σε ένα διαρκώς αναπτυσσόμενο κλάδο πολλών επιστημονικών πεδίων (Λυριτζής, 2007, Νοδάρου, 2010). Στην περίπτωση της κεραμικής στόχος είναι ο χαρακτηρισμός των κεραμικών με βάση τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της σύστασης και της δομής τους. Η περιγραφή και ο χαρακτηρισμός ενός κεραμικού σώματος με μία ή περισσότερες αναλυτικές τεχνικές παρέχει πληροφορίες για την προέλευση της πρώτης ύλης, την τεχνολογία κατασκευής των αντικειμένων και κατ επέκταση για την ανθρώπινη συμπεριφορά (ανταλλαγές προϊόντων, τεχνολογικές επιλογές), αλλά και για τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής παρασκευής των αντικειμένων (Rice, 1987, Νοδάρου, 2010). Αναλυτικότερα, ο όρος κεραμική αφορά ένα σύνθετο, ανόργανο υλικό που κατασκεύασε ο άνθρωπος συνδυάζοντας τα τέσσερα στοιχεία της φύσης: γη και νερό για τη διαμόρφωση της αργίλου σε εύπλαστο πηλό, ώστε να παρασκευαστούν κεραμικά υλικά, φωτιά και αέρα για την όπτηση. Οι ενδείξεις που έχουμε για την πρώτη παρασκευή τέτοιων αντικειμένων τοποθετούνται έως και χρόνια πριν από σήμερα (Vandiver et al., 1989, Xiaohong et al., 2012). Η μακρόχρονη αυτή ιστορία της κεραμικής σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη ανθεκτικότητά της την καθιστούν ως το συνηθέστερο υλικό ανάμεσα στα ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών. Σε αυτό βοηθά και το γεγονός ότι πρόκειται για υλικό το οποίο σπάνια αποτέλεσε αντικείμενο σύλησης, τόσο κατά το παρελθόν όσο και στη σύγχρονη εποχή (Νοδάρου, 2010). Η κεραμική που προέρχεται από ανασκαφικούς χώρους μπορεί να περιλαμβάνει οικοδομικά υλικά όπως κεραμίδια και πλίνθους, αντικείμενα βιοτεχνικής δραστηριότητας όπως κεραμικοί τροχοί, υφαντικά βάρη και αγνύθες, 2

12 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή μεταλλευτικές χοάνες και μήτρες, λατρευτικά σκεύη και ειδώλια, καθώς και αγγεία οικιακής χρήσης, όπως μαγειρικά, σκεύη προετοιμασίας, σερβιρίσματος και κατανάλωσης τροφής και ποτού, αγγεία αποθήκευσης (πίθοι) και μεταφοράς (αμφορείς). Η κεραμική αποτέλεσε υλικό συστηματικής μελέτης και από διαφορετικές οπτικές γωνίες: μεμονωμένα αντικείμενα για την αισθητική και καλλιτεχνική τους αξία στα πλαίσια της ιστορίας της τέχνης, κεραμικά σύνολα για την ιστορική και αρχαιολογική τους αξία ως δείκτες σχετικής χρονολόγησης και τεχνολογικής εξέλιξης, μάρτυρες κοινωνικών και οικονομικών μετασχηματισμών, πολιτισμικών σχέσεων και εμπορικών ανταλλαγών σε απλές και σύνθετες κοινωνίες, καθώς και στην αναγνώριση απομιμήσεων (Νοδάρου, 2010). Οι αρχαιομετρικές εκτιμήσεις προσεγγίζουν: α) το χαρακτηρισμό και τη προέλευση της πρώτης ύλης, β) τη τεχνολογία παρασκευής γ) το περιεχόμενο των κεραμικών σκευών και δ) την απόλυτη χρονολόγησή τους. 1.1 Θεμελιώδεις αρχές της κεραμικής τεχνολογίας Πρώτες ύλες Η κατασκευή κεραμικής επιτυγχάνεται με τη χρήση της αργίλου ως κύριας πρώτης ύλης. Η άργιλος αποτελείται από αργιλικά ορυκτά που προέρχονται από τη διάσπαση πυριτικών πετρωμάτων. Στη γεωλογία άργιλος είναι κάθε φυσικό ίζημα με μικρή διάμετρο κόκκων (< 2 μm) και η κρυσταλλική τους δομή είναι υπό μορφή φύλλων. Τα αργιλικά κοιτάσματα είναι ιζηματογενείς αποθέσεις που δημιουργούνται από τη διάβρωση και απόθεση παλαιότερων πετρωμάτων. Οι αποθέσεις μπορεί να είναι πρωτογενείς (οι φυσικοχημικές και βιολογικές διεργασίες που υφίστανται τα προϋπάρχοντα πετρώματα με αποτέλεσμα την καταστροφή τους - προϊόν τοπικής διάβρωσης) ή δευτερογενείς (επακόλουθο μεταφοράς από τη δράση του ανέμου και του νερού των ποταμών). Οι πρωτογενείς άργιλοι είναι πιο χονδρόκοκκες, επειδή περιέχουν περισσότερα και μεγαλύτερα εγκλείσματα και είναι λιγότερο πλαστικές. Ενώ, οι δευτερογενείς εξαιτίας της μεταφοράς και της περαιτέρω διάβρωσης είναι περισσότερο λεπτόκοκκες και πιο πλαστικές περιέχοντας συχνά σημαντικές ποσότητες οργανικής ύλης (Νοδάρου, 2010, Ξανθοπούλου, 2012). Εκτός από την αργιλική ύλη η κεραμική περιέχει συνήθως και μεγαλύτερου μεγέθους αδρανή συστατικά, που συνήθως στην διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται με τον όρο μη πλαστικά εγκλείσματα (aplastic ή non plastic inclusions) (Blitzer, 1984, 3

13 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Rice, 1987, Orton et al., 1993). Τα εγκλείσματα αυτά αποτελούν είτε φυσικό συστατικό της ίδιας τη αργιλικής πρώτης ύλης είτε έχουν προστεθεί ηθελημένα (tempering) από τους αρχαίους κεραμείς ώστε να βελτιώσουν τα τεχνολογικά τους χαρακτηριστικά. Το είδος, το μέγεθος και το σχήμα των εγκλεισμάτων φανερώνουν το γεωλογικό περιβάλλον από το οποίο προήλθε μια άργιλος ωστόσο γνωστοποιούν και τις συνθήκες μεταφοράς και απόθεσής της. Σύμφωνα με την περιεκτικότητα τους σε οξείδιο του ασβεστίου διακρίνονται δύο βασικοί τύποι αργίλου, η μη-ασβεστούχος (3-5%) και η ασβεστούχος (> 5%) (Rice, 1987). Σημαντική επίσης χαρακτηριστική ιδιότητα της αργίλου αποτελεί η πλαστικότητα της όταν αναμειχθεί με νερό, με αποτέλεσμα οι κεραμείς να μετατρέπουν την άργιλο σε πηλό. Εξίσου βασικό χαρακτηριστικό της αργίλου είναι η σκλήρυνσή της έπειτα από θερμική επεξεργασία σε οποιοδήποτε περιβάλλον όπτησης (ανοιχτή φωτιά, καμίνι, σύγχρονος ηλεκτρικός κλίβανος). Ο πηλός αρχικά χάνει την φυσική υγρασία του και σκληραίνει καθώς στεγνώνει στον ατμοσφαιρικό αέρα. Κατά την όπτηση όμως, και όσο η θερμοκρασία αυξάνει και ξεπερνά τους 600 C αλλάζει σταδιακά η χημική και ορυκτολογική δομή της αργίλου και ο πηλός σκληραίνει περισσότερο. Οι παράμετροι που επιδρούν στο τελικό αποτέλεσμα της όπτησης είναι η πρώτη ύλη, η θερμοκρασία, η διάρκεια, και η ατμόσφαιρα (Νοδάρου, 2010, Ξανθοπούλου, 2012) Επεξεργασία της πρώτης ύλης Η επιλογή της αργιλικής πρώτης ύλης βασιζόταν στην εμπειρία των αρχαίων κεραμέων. Κυρίαρχα χαρακτηριστικά είναι η πλαστικότητά τους, η μικρότερη δυνατή συρρίκνωση κατά το στέγνωμα και την όπτηση και η αντοχή στη θερμότητα. Η άργιλος σπάνια χρησιμοποιείται για την κατασκευή κεραμικών (Εικόνα 1.2). Αδρόκοκκα θραύσματα ορυκτών ή πετρωμάτων και οργανικά υλικά (ρίζες, φύλλα) αφαιρούνται κατά τη διαδικασία της απόληψης, αν η πρώτη ύλη είναι επιφανειακή. Συνήθως, όμως, τα αργιλικά κοιτάσματα βρίσκονται σε βάθος, οπότε μετά την εξόρυξη η άργιλος μεταφέρεται στο εργαστήριο του κεραμέα όπου γίνεται το «κοπάνισμα» ώστε να διαχωριστούν τα συσσωματώματα του υλικού και να αφαιρεθούν με το χέρι οι χονδροειδείς προσμίξεις. Ακολουθεί καθαρισμός είτε με ξηρό κοσκίνισμα, είτε με διαχωρισμό χονδρόκοκκου και λεπτόκοκκου κλάσματος με καθίζηση. Η τελευταία περιλαμβάνει ανάμιξη της αργίλου με νερό αρχικά σε μια μεγάλη δεξαμενή και μετά σε μικρότερες ώστε σταδιακά να καθιζάνουν τα βαρύτερα 4

14 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή σωματίδια και να μένει στην επιφάνεια μόνο η πλέον λεπτόκοκκη άργιλος με τη μορφή αιωρήματος (Blitzer, 1984, Rice, 1987, Orton et al., 1993, Βαλαβάνης, 1990, Βαλλιάνος και Παδουβά, 1986, Νοδάρου, 2010, Λυριτζής, 2007). ΕΞΟΡΥΞΗ ΑΡΓΙΛΟΥ ΚΟΠΑΝΙΣΜΑ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ (ξηρό κοσκίνισμα ή/και καθίζηση στο νερό) ΑΜΑΜΕΙΞΗ ΑΡΓΙΛΩΝ-ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΥΛΙΚΩΝ ΜΑΛΑΞΗ ΚΑΙ ΟΜΟΓΕΝΟΠΟΙΗΣΗ Εικόνα 1.2: Διαγραμματική παρουσίαση της διαδικασίας επεξεργασίας αργίλου (Νοδάρου, 2010). Συχνά, οι κεραμείς επεμβαίνουν για να βελτιώσουν τις φυσικές ιδιότητες της πρώτης ύλης ανάλογα με το είδος των κεραμικών που κατασκευάζουν. Σε περιπτώσεις που η άργιλος είναι πολύ λεπτόκοκκη και πλαστική χρειάζεται να προστεθούν μη πλαστικά υλικά ώστε να μπορεί η πρώτη ύλη να δουλευτεί στο χέρι ή στο τροχό. Τα υλικά που προστίθενται είναι πολύ σημαντικά στις αρχαιολογικές μελέτες γιατί συχνά αποτελούν δείκτες προέλευσης ή/και χρονολόγησης της κεραμικής. Τα πιο συνηθισμένα είναι διάφοροι τύποι λίθων (ασβεστίτης, ιλυόλιθος, άμμος) και θρυμματισμένη κεραμική (grog). Μπορεί όμως να είναι και οργανικά υλικά όπως ξερά χόρτα, άχυρο, κοπριά και όστρεα. Επιπλέον, σύνηθες φαινόμενο 5

15 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή είναι η πρακτική ανάμιξης αργίλων, συχνά μιας κόκκινης (μη ασβεστούχου) με μια λευκή/γκρίζα (ασβεστούχο). Όταν το μείγμα της αργίλου (πηλός) ετοιμαστεί ακολουθεί συστηματική «μάλαξη» ώστε να ομογενοποιηθεί το υλικό και να ελαχιστοποιηθούν τα κενά αέρος και οι σβώλοι χώματος (Blitzer, 1984, Βαλλιάνος και Παδουβά, 1986, Rice, 1987, Βαλαβάνης, 1990, Orton et al., 1993, Σκλαβενίτης, 1996, Νοδάρου, 2010) Τεχνικές κατασκευής κεραμικών Ο αρχικός τρόπος παρασκευής των κεραμικών, πριν την ανακάλυψη του τροχού, ήταν το πλάσιμο στο χέρι. Οι πιο διαδεδομένες τεχνικές κατασκευής χειροποίητης κεραμικής είναι τρεις (Λυριτζής, 2007, Νοδάρου, 2010): α) Τσιμπητή και τραβηχτή: Ο κεραμέας ξεκινά από μια στρογγυλή μάζα πηλού και πιέζει με το χέρι του προς το κέντρο, σηκώνοντας και ανοίγοντας ταυτόχρονα τα τοιχώματα για να σχηματίσει έτσι το κεραμικό σώμα. β) Με κουλούρες ή πλάκες: Ο κεραμέας φτιάχνει κυλινδρικές λωρίδες ή πλάκες από πηλό τις οποίες στη συνέχεια ενώνει για να σχηματίσει το κεραμικό υλικό διαμορφώνοντας με το χέρι τις ενώσεις. γ) Με μήτρες: οι αρχαίες μήτρες ήταν πήλινες (οι σύγχρονες είναι κυρίως γύψινες) και είναι σαν τα σημερινά καλούπια δειγμάτων, όπου αποτελούνται από δύο κοίλα κομμάτια τα οποία όταν ενωθούν έχουν το σχήμα του προς κατασκευή κεραμικού και την αντίστοιχη διακόσμηση. Αργότερα. περίπου το 3500 π.χ διαδίδεται η χρήση του αργού τροχού. Πρόκειται για απλή και χαμηλή κατασκευή από την οποία συνήθως διασώζονται μόνο οι κυκλικές κεραμικές πλάκες πάνω στις οποίες κατασκευάζονταν τα κεραμικά. Ο δίσκος στηριζόταν σε ξύλινο άξονα κι αυτός σε αντίστοιχη υποδοχή στη βάση του ώστε το σύστημα να μπορεί να περιστρέφεται. Τον τροχό περιέστρεφε είτε ο αγγειοπλάστης είτε κάποιος βοηθός (Νοδάρου, 2010). Ο πιο γρήγορος τροχός εμφανίστηκε αρκετά αργότερα (γύρω στο 1900 π.χ.) και αποτελεί πιο εξελιγμένη μορφή. Πρόκειται για πιο σύνθετη κατασκευή και αποτελείται από δύο δίσκους (τον πάνω τροχό και τον κάτω τροχό) που συνδέονται με άξονα. Το σύστημα τίθεται σε περιστροφή καθώς ο κεραμέας σπρώχνει με το πόδι του τον κατώτερο δίσκο (Evely, 1988, Betancourt, 1985, Rice, 1987, Νοδάρου, 2010). 6

16 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή Στέγνωμα Πριν το στάδιο της θερμικής επεξεργασίας το κεραμικό πρέπει να στεγνώσει στον ατμοσφαιρικό αέρα για πολλές ημέρες. Διαφορετικά κατά τη διάρκεια της όπτησης, με την άνοδο της θερμοκρασίας και την απότομη διαστολή του νερού στον υγρό πηλό, δημιουργούνται ατμοί εντός των τοιχωμάτων του κεραμικού, που είναι πιθανό να οδηγήσουν στο σχηματισμό ρωγμών και τη θραύση του κεραμικού (Λυριτζής, 2007, Νοδάρου, 2010). Ο χρόνος που πρέπει να αφεθούν τα κεραμικά για να στεγνώσουν εξαρτάται και από τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στις περιοχές όπου παρασκευάζονται. Πιο αναλυτικά, σε περιοχές με υψηλές θερμοκρασίες μπορεί ένα κεραμικό να στεγνώσει στην ύπαιθρο. Αρχικά αφήνεται σε σκιερές περιοχές, γιατί αν αφεθεί να στεγνώσει απευθείας εκτεθειμένο στον ήλιο, το κεραμικό μπορεί να σπάσει εξαιτίας των ιδιοτήτων των ορυκτών και ιδιαίτερα των αργιλικών ορυκτών που προσροφούν εύκολα νερό, αποβάλλοντας το σχετικά αργά ή πολύ γρήγορα. Αντίθετα, σε πιο εύκρατες περιοχές όπου επικρατούν ήπιες θερμοκρασίες, είναι δυνατόν κατά τις χειμερινές περιόδους να απαιτείται ελαφριά θέρμανση του κεραμικού ώστε να στεγνώσει πλήρως πριν την τελική του όπτηση (Λυριτζής, 2007) Θερμική Επεξεργασία - Όπτηση Αφού στεγνώσουν, το επόμενο στάδιο για την κεραμική ύλη είναι η διαδικασία της όπτησης, η οποία μπορεί να πραγματοποιείται με δύο βασικούς τρόπους: α) σε ανοιχτή πυρά και β) σε κλίβανο (Νοδάρου, 2010). α) Η όπτηση σε ανοιχτή πυρά αφορά την πρωιμότερη μορφή θερμικής επεξεργασίας της ύλης και γίνεται απευθείας στο έδαφος. Αρχικά, τοποθετούνται υλικά αργής καύσης όπως (μεγάλα κλαδιά και κάρβουνα) και επάνω αφήνονται τα κεραμικά σε μορφή σωρού και σκεπάζονται με καύσιμη ύλη γρήγορης καύσης όπως ξερά χόρτα, κλαδιά και κοπριά. Η φωτιά ξεκινά από χαμηλά και σταδιακά εξαπλώνεται. Όταν ολοκληρωθεί η καύση (το πολύ ως οκτώ ώρες), η φωτιά σβήνει, τα κεραμικά μένουν μέχρις ότου κρυώσουν και έπειτα ο κεραμέας τα αφαιρεί από τη στάχτη. Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη θερμοκρασία είναι η ποσότητα των κεραμικών προς όπτηση (το μέγεθος του σωρού) και η καύσιμη ύλη δηλαδή το πόσο καλά έχει καλυφθεί ο σωρός των κεραμικών. Το θερμοκρασιακό εύρος είναι συνήθως 7

17 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή μεταξύ ο C. Μειονεκτήματα που διαπιστώνονται είναι η πιθανότητα μη επαρκούς όπτησης των κεραμικών εξαιτίας του μικρού χρόνου παραμονής τους στη μέγιστη θερμοκρασία και επιπλέον επειδή η όπτηση είναι σε ανοιχτό περιβάλλον είναι εξίσου εύκολο να εισχωρήσουν ρεύματα αέρα με αποτέλεσμα την απότομη αλλαγή της θερμοκρασίας που οδηγεί στο σχηματισμό ακανόνιστου σχήματος κηλίδων στα κεραμικά. Μειονέκτημα αποτελεί επίσης η άμεση επαφή των κεραμικών αντικειμένων με την καύσιμη πρώτη ύλη. β) Η όπτηση σε κλίβανο είναι πιο εξελιγμένη και πιο σύνθετη μέθοδος. Τα αποτελέσματα της δεν αφορούν μόνο την εμφάνιση του τελικού προϊόντος αλλά και στη συνολική παραγωγή. Οι κλίβανοι κατασκευάζονται από πλίνθους ώστε να είναι ανθεκτικοί σε συνεχείς διεργασίες στη πυρά και εξαιτίας των θερμοκρασιακών διακυμάνσεων που προκαλούνται. Απαιτείται προσοχή για τη διαδικασία της όπτησης διότι μία απερισκεψία μπορεί να οδηγήσει σε ολική καταστροφή της εκάστοτε παραγωγής. Τα κεραμικά προσαρμόζονται μέσα στο κλίβανο με τρόπο ώστε να καταλαμβάνουν όσο το δυνατόν λιγότερο χώρο, μειώνοντας κάθε πιθανότητα πρόκλησης ατυχημάτων. Στη συνέχεια, η ελεύθερη κυκλοφορία του αέρα ανάμεσα στα κεραμικά σώματα και η μη ύπαρξη σημείων επαφής ούτε με τα τοιχώματα του κλιβάνου ούτε μεταξύ των κεράμων είναι απαραίτητη για την αποφυγή δημιουργίας ασαφών στιγμάτων στις επιφάνειες των κεράμων (Νοδάρου, 2010). Θα πρέπει να τονιστεί ότι η θερμοκρασία είναι απαραίτητο να αυξάνεται με μικρό ρυθμό για να περιορίζεται η αιφνίδια αλλαγή στη θερμοκρασία, ώστε να αποφεύγετε ο κίνδυνος θραύσης των κεραμικών. Για τον ίδιο λόγο η θερμοκρασία δεν πρέπει να ξεπερνά τους ο C, γιατί είναι πολύ πιθανό να συμβεί μεταβολή των κεράμων λόγω της υαλοποίησης της μικροδομής του πηλού. Μετά την ολοκλήρωση της όπτησης, ο κλίβανος αφήνεται να κρυώσει σταδιακά περίπου για δύο με τρεις ημέρες, ώστε η θερμοκρασία να μειωθεί αργά (Νοδάρου, 2010). Οι παράμετροι που συμβάλλουν στην αποτελεσματικότητα της όπτησης είναι η σωστή διάταξη των κεράμων εντός του κλιβάνου, η ποσότητα της καύσιμης ύλης και η συστηματική παροχή τροφοδοσίας της φωτιάς (Νοδάρου, 2010). 8

18 Κεφάλαιο 1: Εισαγωγή 1.2 Σκοπός H παρούσα διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «An Integrated Approach to the Study of Ceramic Technology at Metaponto, a Greek City-state in Southern Italy» με επιστημονικούς υπεύθυνους την Καθηγήτρια κ. Rebecca Miller Ammerman (Department of the Classics, Colgate University, USA) και τον Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματός μας κ. Ιωάννη Ηλιόπουλο. Η ερευνητική αυτή προσπάθεια χρηματοδοτήθηκε από το Picker Interdisciplinary Science Institute του Colgate University (USA) για τα έτη Περιλαμβάνει τη μελέτη των κεραμικών δομικών υλικών αρχαϊκής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου που προέρχονται από τις ανασκαφικές περιοχές Sant Angelo Vecchio, Pantanello, Kerameikos στο Μεταπόντιο - Μπαζιλικάτα της Ν. Ιταλίας, καθώς και πρώτων υλών από τις περιοχές αυτές. Σκοπός της παρούσας διατριβής είναι να πραγματοποιήσει τον πλήρη ορυκτολογικό, πετρογραφικό και γεωχημικό χαρακτηρισμό των υλικών αυτών και διαμέσου και της συγκριτικής τους μελέτης να αναδείξει τα συστασιακά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά που θα επιτρέψουν την αρχαιομετρική μελέτη άλλων κεραμικών αντικειμένων όπως επιτραπέζιας κεραμικής και κεραμικών ειδωλίων και πλακιδίων τύπου Terracotta. Τα τελευταία αποτελούν τη σημαντικότερη έκφανση της κεραμικής τεχνολογίας στην περιοχή μελέτης και έχουν ήδη γίνει αντικείμενο εκτεταμένης αρχαιολογικής έρευνας μέσω της μακροσκοπικής και τυπολογικής τους ανάλυσης. Η εφαρμογή της αρχαιομετρικής έρευνας αποσκοπεί στην ενδυνάμωση της αρχαιολογικής γνώσης μέσω τεχνολογικών μεθόδων, συμβάλλοντας στην επίλυση των ερωτημάτων που αντιμετωπίζει η αρχαιολογική έρευνα και στην εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Η μελέτη διεκπεραιώθηκε με τη χρήση ορυκτολογικών, πετρογραφικών και γεωχημικών μεθόδων. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν αφορούν α) τη δημιουργία ομάδων αναφοράς με πετρογραφικά, ορυκτολογικά και γεωχημικά χαρακτηριστικά, β) την αποσαφήνιση της σύστασης και της πηγής προέλευσης των αργιλικών πρώτων υλών για την παραγωγή των κεράμων, και γ) την ανασύνθεση της αρχαίας τεχνοτροπίας μεθόδου επεξεργασίας των πρώτων υλών, την πιθανή μίξη διαφορετικής σύστασης αργίλων, τη θερμοκρασία και τις συνθήκες όπτησης. 9

19 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή 2. Ιστορική αναδρομή 2.1 Οι αρχαίες ελληνικές αποικίες στη Μεγάλη Ελλάδα «Κοίταζε τον ορίζοντα o Έλληνας και δεν έβλεπε την απόσταση, ούτε τις θάλασσες που έπρεπε να διασχίσει. Έβλεπε τα εύφορα τα χώματα και τις πόλεις που θα έστηνε με τα χέρια του. Και ήταν και ο χρησμός της Πυθίας που του έδινε αέρα στα πανιά του, γιατί και οι θεοί στο πλευρό του ήταν, και τον συντρόφευαν. Και η φλόγα από το Πρυτανείο της Μητέρας-Πόλης, φώτιζε τον δρόμο τους και στέριωνε τις πόλεις τους, που οι περισσότερες μέχρι σήμερα διατηρούν τα ελληνικά τους ονόματα και τιμούν τους ιδρυτές τους, τους Έλληνες» (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Στην αρχαία Ελλάδα, έμποροι και ναυτικοί ταξίδεψαν και στην συνέχεια μετακόμισαν πέρα από την ηπειρωτική Ελλάδα. Εγκαταστάθηκαν σε γόνιμες περιοχές, με καλά λιμάνια, και με εμπορικές ευκαιρίες. Οι περιοχές αυτές καθιερώθηκαν ως αυτοδιοικούμενες αποικίες. Αργότερα, μερικές από αυτές τις αποικίες έστειλαν τους δικούς τους άποικους σε άλλες περιοχές (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Το Πρώτο κύμα του ελληνικού αποικισμού έλαβε χώρα στην Μικρά Ασία. Ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων υποστήριξε ότι οι Αιολείς εγκαταστάθηκαν στην Μικρά Ασία τέσσερις γενιές πριν τους Ίωνες (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Η Δεύτερη ομάδα των αποικιών δημιουργήθηκε στη Δυτική Μεσόγειο (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Ο Στράβων αναφέρεται στη Σικελία με το χαρακτηρισμό Μεγάλη Ελλάδα αλλά έτσι χαρακτηρίζεται ουσιαστικά όλη η Νότιος Ιταλία στην οποία είχαν εγκατασταθεί οι Έλληνες. Ο Πολύβιος ήταν ὁ πρώτος που χρησιμοποίησε τον συγκεκριμένο όρο: Μεγάλη Ελλάδα ή Μεγάλη Ελλάς, Magna Graecia, Magna Grecia ή, σπανιότερα, Grande Ellade. H Μεγάλη Ελλάδα (στα λατινικά Magna Graecia) είναι ένας ιστορικόςγεωγραφικός όρος, ο οποίος αναφέρεται στις ελληνικές αποικίες κατά μήκος της Κάτω Ιταλίας και στη συνέχεια, από τον 1 ο π.χ. αιώνα, ο όρος περιελάμβανε και τη Σικελία, περικλείοντας έτσι όλο το τμήμα της Ιταλίας, στο οποίο είχαν εγκατασταθεί Έλληνες (Εικόνα 2.1). Οι κάτοικοι της ήταν γνωστοί στην Ελλάδα ως Ιταλιώτες και Σικελιώτες αντίστοιχα, ενώ οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον όρο Γραικοί. 10

20 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Εικόνα 2.1 Χάρτης των αποικιών στη Μεγάλη Ελλάδα (D. Minniti-Γκώνια, 1992). Ο χαρακτηρισμός «Μεγάλη» δεν προσδιορίζει τόσο την γεωγραφική έκταση, όσο το μέγεθος της αναγνώρισης που έδειχνε ο αρχαίος κόσμος αφενός στον πολιτισμό που ανέπτυξαν οι φιλόσοφοι, οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες στα ελληνικά κέντρα και αφετέρου στην οικονομική και πολιτική ισχύ που κατάφεραν να αποκτήσουν. Οι Έλληνες που ήρθαν στις ακτές της Δυτικής Ευρώπης δεν χαρακτηρίζονταν για την επιδίωξη της εδαφικής κυριαρχίας αλλά ενδιαφέρονταν περισσότερο για εμπορικές και οικονομικές δυνατότητες (Carter, 1998, Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004, Lomas, 2004). Σε αντίθεση με την ελληνική Σικελία, η Μεγάλη Ελλάδα άρχισε να συρρικνώνεται από το 500 π.χ., πιθανότατα λόγω της ελονοσίας και των ατελείωτων εχθροπραξιών μεταξύ των αποικιών. Αποτέλεσε το κέντρο δύο φιλοσοφικών ομάδων κατά τον 6ο αι. π. Χ.,: του Παρμενίδη στην Ελέα και του Πυθαγόρα στον Κρότωνα. Μέσω της Κύμης ιδιαίτερα, οι Ετρούσκοι της Κάπουα και οι Ρωμαίοι ήρθαν από νωρίς σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό (Randall-Maclver, 1931, Dunbabin, 1948, Woodhead, 1962). Οι κύριες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας αναφέρονται παρακάτω ονομαστικά. Στη Σικελία οι αποικίες που ιδρύθηκαν είναι: 1. Οι Συρακούσες που ιδρύθηκαν από τους Κορίνθιους το 734 π. Χ. 2. Μεσσήνη ή Ζάγκλη (σημερινή Messina), αποικία των Χαλκιδαίων. 3. Οι Μύλοι το σημερινό Milazzo. 4. Οι Αιολίδες Νήσοι ή Νησιά του Αιόλου με επίκεντρο την Λιπάρα, αποικία της Κνίδου, 580 π.χ.. 5. Το Πάνορμο, 11

21 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή σημερινό Palermo. 6. Η περιοχή Άκις ή Άχις το σημερινό Acireale. 7. Άλλη πόλη είναι η Ξιφωνία, στην οποία δεν έχουν εντοπιστεί ίχνη αρχαιολογικών στοιχείων και οι πληροφορίες για την ακριβή θέση της είναι ελλιπείς. 8. Η Μινωική Ηράκλεια. 9. Η Αίγεστα ή Έγεστα. 10. Η Τυνδάρεω Ιταλίας. 11. Η Εύβοια, αποικία των Λεοντίνων. 12. Ο Ακράγας ή Ακράγαντας το σημερινό Agrigento. 13. Η Νάξος στην Σικελία, η αποικία των Χαλκιδαίων, όπου ιδρύθηκε το 757 π.χ. (η σημερινή Giardini Naxos). 14. Ταυρομένιο, αποικία των κατοίκων της Νάξου Σικελίας (σημερινὴ Taormina). 15. Τα Μέγαρα Υβλαία, αποικία των Μεγαρέων που ιδρύθηκε το 734 π.χ. 16. Οι Λεοντίνοι, αποικία των Χαλκιδαίων ή των κατοίκων της Νάξου Σικελίας. Ιδρύθηκε τον 8ο αι. π.χ. (σημερινό Lentini). 17. Η Κατάνη, Ιδρύθηκε από τους Ναξιώτες της Σικελίας τον 8ο αι. π.χ., η σημερινή Catania. 18. Η Γέλα, ιδρύθηκε από κατοίκους της Ρόδου και της Κρήτης το 675 π.χ. η σημερινή Gela. 19. Η Καμάρινα, αποικία των Συρακουσών. 20. Η Ραγούσα, σημερινή Ragusa. 21. Η Ακρίλλα το σημερινό Chiaramonte Gulfi. 22. Το Αγύριο η σημερινή Agira (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Στην Καλαβρία οι αποικίες που ιδρύθηκαν είναι: 1. Το Ρήγιο η σημερινή Reggio Calabria, αποικία των Χαλκιδαίων. 2. Οι Επιζεφύριοι Λοκροί, αποικία των Οπουντίων Λοκρών το σημερινό Locri. 3. Κρότων, (σημερινό Crotone), ιδρύθηκε το 710 π.χ. από άποικους της Αχαΐας. 4. Η Σύβαρη, (σημερινὸ Sibari), ιδρύθηκε το 720 π.χ. από άποικους της Αχαΐας. 5. Η Σκύδρος, αποικία των κατοίκων της Σύβαρης, μετά την καταστροφή της από τον Κρότωνα το 510 π.χ. 6. Οι Θούριοι, αποικία των Αθηναίων, όπου ιδρύθηκε το 443 π.χ. στα ερείπια της κατεστραμμένης Σύβαρης. 7. Η Μέδμα, αποικία των Επιζεφύριων Λοκρών το σημερινό Rosarno. 8. Το Σκυλλάκιο, σημερινό Squillace. 9. Ιππώνιο, σημερινή Vibo Valentia. 10. Βοῦς (σημερινὴ Bova). 11. Καυλωνία, σημερινη Monasterace Μarina. 12. Μέταυρος, αποικία της Μεσσήνης και του Ρηγίου, σημερινό Gioia Tauro). 13. Κρίμισα,σημερινό Cirò. 14. Λάος η σημερινή Mercelina. 15. Η Τερίνα, αποικία του Κρότωνα. 16. Ιέραξ, σημερινό Gerace. 17. Κωσταντία, η σημερινή Cosenza). 18. Το Λακίνιο, το σημερινό Capo Colonna (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Στην Απουλία οι αποικίες που ιδρύθηκαν είναι: 1. Βάρις ή Βάριον, το σημερινό Μπάρι, Bari. 2. Βρινδίσιο, Μπρίντιζι, Brindisi. 3. Ο Τάρας ή Τάραντας, το σημερινό Taranto, αποικία τω Σπαρτιατών 4. Το Μεταπόντιο (σημερινό Metaponto). 5. Καλλίπολη (σημερινή Gallipoli). 6. Κανύσιο. 7. Υδρούς. 8. Αλήσιον (σημερινό 12

22 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Lecce) 9. Η Φοβαία (σημερινή Foggia) (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Στην Καμπάνια οι αποικίες που ιδρύθηκαν είναι: 1. Η Νεάπολη ή Παρθενόπη, η σημερινή Νάπολη. 2. Η Ελέα (σημερινή Velia). 3. Η Ποσειδωνία, αποικία των Συβαριέων (σημερινό Capaccio-Paestum). 4. Η Kύμη: αποικία των Χαλκιδαίων (σημερινή Cuma). 5. Πύχουντας, αποικία της Μεσσήνης (σημερινό Policastro Bussentino). 6. Πιθηκούσσες, αποικία των Χαλκιδαίων και της Ερέτριας (σημερινό νησάκι Ischia) (Lazzarini, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Στη Λουκάνια, οι αποικίες που ιδρύθηκαν είναι: 1. Η Σύρις (σημερινή Nova Siri). 2. Η Ηράκλεια (σημερινό Policoro). 3. Ο Πιστοικός (σημερινό Pisticci). 4. Η Τροίλια ή Οβελάνον (σημερινή Ferrandina). Στην υπόλοιπη Ιταλία ιδρύθηκαν: 1. Η Ανκών αποικία των Συρακουσών (σημερινή Ανκόνα) και 2. η Άδρια (σημερινή Adria). 2.2 Το αρχαίο Μεταπόντιο Η παρούσα εργασία αναφέρεται στις ελληνικές αποικίες που εγκαταστάθηκαν στο Μεταπόντιο της Νοτίου Ιταλίας μεταξύ των ποταμών Bradano και Cavone. Μερικά από τα ερωτήματα αρχαιολόγων ερευνητών, αιώνες τώρα, αφορούν στον προσδιορισμό της άφιξης των πρώτων Ελλήνων στη νότια ακτή της Ιταλίας. Ερωτήματα όπως: «Ποιοι ήταν; Τι σχέσεις αναπτύχθηκαν με τους ιθαγενείς της περιοχής; Ποια ήταν η εξέλιξη στον πολιτισμό που αναπτύχθηκε μεταξύ των ιθαγενών και των Ελλήνων αποίκων;» Το τμήμα της Νότιας Ιταλίας μεταξύ των ποταμών Bradano και Basento, βάση ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί, έγινε ένα πραγματικό σταυροδρόμι του αρχαίου κόσμου. Καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο αρχαιολογικό χώρο, το τοπίο γύρω από την ελληνική αποικιακή πόλη του Μεταπόντο διασώζει ίχνη από τις ποικίλες δραστηριότητες της χώρας και των κατοίκων της πόλης που βρέθηκαν εκεί. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι άφησαν σημαντική μαρτυρία της γεωργίας, της θρησκευτικής ζωής τους και της βιομηχανική δραστηριότητας (Carter, 1977). Η πόλη του Μεταπόντο, σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από άνδρες της Αχαΐας της Ελλάδας, το 773 π.χ.. Ανήκε στην Μεγάλη Ελλάδα και βρισκόταν σε σύρραξη με τις Ιταλικές πόλεις. Στα τέλη του 6 ου αι. π.χ, φιλοξένησε τον Πυθαγόρα και έγινε το κέντρο συνάντησης των Πυθαγορείων. Τον 4 ο αι. π.χ αντιτάχτηκε στην 13

23 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή επεκτατική πολιτική των Συρακουσών και του Διονυσίου κάνοντας συμμαχία με τις άλλες Ιονικές πόλεις της Ιταλίας. Ωστόσο διάφορες παραδόσεις θέλουν την ίδρυση της πολύ νωρίτερα. Ο Στράβων αποδίδει την ίδρυση της από κατοίκους της Πύλου, οι οποίοι είχαν ακολουθήσει το Νέστορα στη Τροία, ενώ ο Ιουστίνος μας λέει ότι ιδρύθηκε από τον Επειό, τον ήρωα που κατασκεύασε το Δούρειο Ίππο της Τροίας. Κάτι που αποδεικνύεται από κατοίκους που παρουσίασαν σε ένα ναό της Αθηνάς τον εξοπλισμό που χρησιμοποιούσε. Ο Έφορος αναθέτει την δημιουργία του Μεταπόντο στους Φωκαείς. Άλλες παραδόσεις, διεξάγονται σε πιο μακρινές περιόδους. Ο Αντίοχος των Συρακουσών δήλωσε ότι αρχικά ονομαζόταν «Metabus» από έναν ήρωα που φαίνεται να έχει ταυτιστεί με τον «Metapontus», ο οποίος ήταν γνωστός στην ελληνική μυθολογία, ως ο σύζυγος της Μελανίππης και πατέρας του Αιόλου (Lazzarini, 1990, 1995, Trendall, 1996, Durando, 2004). Οι ελληνικές πόλεις της νότιας Ιταλίας παρέμειναν ζωτικά κέντρα και πομποί διάδοσης του πολιτισμού για εκατοντάδες χρόνια. Ο ελληνικός πολιτισμός εξαπλώθηκε γρήγορα μέσω των εμπορικών επαφών κατά μήκος των ποταμών. Ωστόσο, ζωτικής σημασίας ήταν και ο ρόλος που διαδραμάτισε ο αγροτικός πληθυσμός σε πρώιμο στάδιο του ελληνικού αποικισμού της Ιταλίας, και συνέχισε να ασκεί επιρροή στην αποικιακή κουλτούρα σε περίοδο πλήρους ανάπτυξης (Carter, 1977). Οι ανασκαφές στην πόλη του Μεταπόντο έχουν αποκαλύψει τμήματα τειχών της πόλης (πιθανόν για πρώτη φορά να χτίστηκε τον 6ο αιώνα π.χ.) και πολλά δημόσια κτίρια, μεταξύ των οποίων αρκετούς χώρους λατρείας, κοιμητήρια, η αγορά, και το θέατρο. Σε κεντρικό σημείο της πόλης υπήρχε μία βιομηχανική περιοχή στην οποία έχουν ανασκαφεί κλιβάνοι από τα τέλη του 5 ου αιώνα π.χ, που παρήγαγαν ιδίως ερυθρόμορφα αγγεία. Η πόλη άκμασε τον 6 ο και το 5 ο αιώνα π.χ. αλλά, σύμφωνα με ιστορικές καταγραφές, το 4 ο αιώνα π.χ. ακολούθησε μείωση της παραγωγής κυρίως λόγω επιθέσεων από Λάκωνες, Ρωμαίους και Καρχηδόνιους ως τα τέλη του 3 ου αιώνα π.χ. (Champion, 1995). 2.3 Στοιχεία για τις περιοχές έρευνας Η αρχαιομετρική έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δείγματα κεραμικών δομικών υλικών από τις αρχαιολογικές περιοχές Sant Angelo Vecchio, Pantanello και Kerameikos (Εικόνα 2.2). Η απόδοση των αρχαιολογικών ερωτημάτων, η κατανόηση 14

24 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή της μορφολογίας και η κατανομή της κεραμικής ύλης αποτυπώνονται από την αρχαιολογική περιγραφή των ανασκαφικών χώρων (Ξανθοπούλου, 2012). Τα όστρακα των κεράμων που μελετώνται παρέχουν πληροφορίες που σχετίζονται με τους χώρους που αποκαλύφθηκαν. Αποτελούν σημαντικό εργαλείο για τη μελέτη των καθημερινών λειτουργιών, την οικονομίας των βιομηχανικών δραστηριοτήτων και την κοινωνία των αποικιών των περιοχών Sant Angelo Vecchio, Pantanello και Kerameikos. Sant Angelo Vecchio Pantanello Kerameikos Εικόνα 2.2 Οι αρχαιολογικοί χώροι Sant Angelo Vecchio, Pantanello, Kerameikos (Carter, 1977). Συγχρόνως, παρέχεται η δυνατότητα να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο η κεραμική συνδέεται με τον πολιτισμό και την κουλτούρα της κάθε περιοχής. Κάθε μορφολογικό στοιχείο αποτελεί αποτύπωση ενός πολιτισμού αόρατου σε εμάς, ο οποίος είναι γεμάτος σύμβολα, αξίες, αντιλήψεις και παραδόσεις που πιθανά να προέρχονται από την μορφολογία της κεραμικής ύλης του Μεταποντίου. 15

25 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Sant Angelo Vecchio Ο αρχαιολογικός χώρος Sant Angelo Vecchio είναι η πρώτη τοποθεσία μελέτης, η οποία βρίσκεται κοντά στον ποταμό Basento και απέχει περίπου 9 km από την αρχαία πόλη του Μεταπόντο. Αποτελεί το δυτικότερο σημείο της επικράτειας του Μεταπόντο, και μπορεί να θεωρηθεί απομονωμένη περιοχή (Εικόνα 2.3). Εικόνα 2.3 Τοπογραφικό διάγραμμα της ανασκαφικής περιοχής Sant Angelo Vecchio, (Edlund 1979, από τις αρχαιολογικές ανασκαφές του Πανεπιστημίου του Τέξας). Τα επιφανειακά ευρήματα που διασώζονται στην συγκεκριμένη περιοχή περιλαμβάνουν πολλές αγροικίες αλλά και τον ιερό χώρο St. Biagio. Λόγω της καλλιέργειας των αγρών, η ανασκαφή στο Sant' Angelo Vecchio συγκεντρώθηκε στην κορυφή και την ανατολική πλαγιά του λόφου σε τμήματα όπου το έδαφος ήταν αδιατάρακτο. Τρεις διερευνητικές τομές Α, Β, C ανασκάφηκαν στην κορυφή του λόφου και στην ανατολική πλαγιά διαστάσεων 45x40m,. (Edlund, 1979). Οι τομές έγιναν στο σημείο όπου οι κεραμική ύλη - τερακότα αποκαλύφθηκε από τον ιδιοκτήτη της γης, στα δυτικά του σύγχρονου δρόμου. Στη τομή C, στην ανατολική πλαγιά του λόφου, εντοπίστηκαν τα ίχνη ενός μεγάλου τοίχου του 6 ου και 5 ου αιώνα π.χ., που η σύνθεση του αποτελείται από μικρούς και μεγάλους λίθους καλά συνδεδεμένους μεταξύ τους. 16

26 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Στο βόρειο τμήμα της κορυφής του λόφου αποκαλύφθηκαν, κατά τη διάρκεια ανασκαφικών διεργασιών, τα θεμέλια μιας κατοικίας της οποίας το μοτίβο διατηρείται σταθερό από τον 6 έως τον 3 αιώνα π.χ. (Edlund, 1979). Στο ανώτερο τμήμα του λόφου, ΒΔ της τομής C, αποκαλύφθηκαν τάφοι του 5 ου αιώνα π. Χ., γεγονός που υποδηλώνει την παρουσία αγροικίας σε κοντινή απόσταση. Οι πέντε τάφοι που είχαν αρχικά εντοπιστεί ήταν περιμετρικά κατασκευασμένοι με λίθους και καλύπτονταν με κεράμους, οι οποίοι περιείχαν πολύ καλά διατηρημένους σκελετούς (Edlund, 1979). Σπουδαία ήταν και η ανακάλυψη ευρημάτων του 4 ου αιώνα π.χ., όπως πλάκες με εικονογραφήσεις θεών, τοπικών προσώπων, σάτυρων και μαινάδων. Ακόμη, καλούπια για την κατασκευή τερακότα, καθώς και βαρίδια για αργαλειούς που εντοπίστηκαν, οδήγησαν σε συμπεράσματα υψηλού αριθμού παραγωγής. Επιπλέον, ο εντοπισμός γκρίζας κεραμικής του 3 ου αιώνα π.χ., μέσα σε κλίβανο, αποδεικνύει τη συνέχιση της ζωής και της παραγωγής στον τόπο του Sant Angelo Vecchio (Edlund, 1979). Το εργοστάσιο παρασκευής κεράμων είναι η σημαντικότερη εμφάνιση στην περιοχή μελέτης. Το εργαστήριο αποτελείται από τέσσερις μικρούς κλιβάνους με πιθανά κατάλοιπα κι άλλων. Αυτό το συγκρότημα χτίστηκε πάραυτα επάνω από τάφους, γεγονός που θα μπορούσε να συνεπάγεται νέα ιδιοκτησία της γης ή ένα διάλειμμα στη δομή του πληθυσμού, και όλα αυτά στα μέσα του 4ου αιώνα π.χ. Η αρχική κατασκευή των φούρνων γινόταν με κεράμους καμπύλου σχήματος, οι οποίες στοιβάζονταν και συγκρατούνταν μεταξύ τους με άργιλο. Δύο από τους κλιβάνους που χρειάστηκαν ανακατασκευή, επενδύθηκαν με την τοποθέτηση νέων κεραμικών δομικών υλικών και με επίστρωση από πηλό (Edlund, 1979). Η εκτεταμένη κεραμική καθώς και τα αρχιτεκτονικά κτήρια δείχνουν ότι το Sant Angelo αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της οικονομίας στη περιοχή του Μεταπόντο (Edlund, 1979) Pantanello Το Pantanello είναι η δεύτερη περιοχή μελέτης και βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Μπαζιλικάτα μεταξύ των ποταμών Bradano και Basento, δύο χιλιόμετρα περίπου βόρεια-δυτικά της αρχαίας πόλης του Μεταπόντιο. Η σπουδαιότητα του πιστοποιείται από τη σχεδόν συνεχή κατοίκηση της περιοχής, το διάστημα από την Αρχαϊκή μέχρι 17

27 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Υστερορωμαική περίοδο. Ο κύριος στόχος των ανασκαφών στην περιοχή Pantanello είχε επικεντρωθεί σε ένα αρχαϊκό ιερό (Carter 2006) και μια νεκρόπολη του 4 ου αιώνα π.χ. (Carter, 1998). Όμως, οι ανασκαφικές διεργασίες που ξεκίνησαν το 1970 από τον Joseph Carter, αποκάλυψαν ένα εργοστάσιο παραγωγής κεραμικών Ρωμαϊκής περιόδου που κατασκευάστηκε στα μέσα του 2ου αιώνα π.χ. και ήταν σε λειτουργία μέχρι τα μέσα του 1ου αιώνα π.χ. Η κατασκευή του εργοστασίου κεραμικής, το οποίο εντοπίζεται στο λόφο, περίπου 60 m βορειοδυτικά του ιερού (Carter, 2006, Hyatt, 2011) μαζί με δύο καλά διατηρημένους κλίβανους, συνέβαλε στην ανάπτυξη της περιοχής (Hyatt, 2011) (Εικόνα 2.4). Εικόνα 2.4 Κλίβανοι από το εργοστάσιο παραγωγής κεραμικών δομικών υλικών στο Pantanello κατά τη διάρκεια συντήρησης το Ρωμαϊκή περίοδος, 2ος π.χ.-1ος αι μ.χ. (Swift, 2008, Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο του Τέξας). Ο μεγάλος κλίβανος κατασκευάστηκε στο κάτω μέρος της πλαγιάς του λόφου, μια τοποθεσία που επελέγει λόγω της άμεσης πρόσβασή της σε αργιλικές πηγές. Το εργοστάσιο αποτελείται από τρεις πτέρυγες, διατεταγμένες γύρω από μια κεντρική αυλή, συνδεδεμένη με το θάλαμο του κλίβανου από μία πόρτα στο νότιο άκρο της δυτικής πτέρυγας. Ο κλειστός χώρος του κτηρίου καλύπτει έκταση περίπου 590 m 2 (Εικόνα 2.5). Οι ανασκαφές που έγιναν τη διετία , αποκάλυψαν αρχιτεκτονικά θεμέλια στην ανατολική πλευρά και στρώματα καταστροφής από κεραμίδια στη δυτική πλευρά. Οι τοίχοι ήταν κατασκευασμένοι από κροκάλες ποτάμιας προέλευσης, αδρόκοκκου έως χονδρόκοκκου μεγέθους, και λίθους τοπικής προέλευσης. Η εμφάνιση της πτώσης των κεραμίδων αποτελεί το πρώτο στρώμα 18

28 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή καταστροφής του συγκροτήματος του κλιβάνου (kiln complex) (Εικόνα 2.6). Το 2008, η ανασκαφή αποκάλυψε ένα σκληρό χωμάτινο δάπεδο με διάσπαρτα κομμάτια κονιαμάτων καλά διατηρημένων σε βάθος 15 cm κάτω από το στρώμα καταστροφής των κεράμων (Hyatt, 2011). α β Εικόνα 2.5 α) Τοπογραφικό διάγραμμα και β) αεροφωτογραφία του Pantanello (Hyatt, 2011, Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο του Τέξας). Εντός του κτηρίου δεν εντοπίστηκαν στοιχεία που να αποδεικνύουν τη βιομηχανική δραστηριότητα. Ωστόσο, ο βιομηχανικός χαρακτήρας αποδεικνύεται από τη σύνδεση με τον κλίβανο. Πιθανόν, ο πρώτος χώρος (Δωμάτιο 1) να χρησίμευσε ως υπόστεγο ξήρανσης, όπου τα άψητα κεραμικά αφήνονταν να στεγνώσουν πριν από τη τοποθέτηση τους στο κλίβανο για τη διαδικασία της όπτησης (Εικόνα 2.7). Η έλλειψη αργιλικών αποθέσεων μεταξύ του δαπέδου και του στρώματος καταστροφής των κεραμίδων, όπως και η ομοιόμορφη κατανομή των κεράμων κατά μήκος του χώρου, δείχνουν ότι το κτήριο ήταν άδειο από άψητα κεραμικά υλικά τη στιγμή κατάρρευσης της στέγης του κτηρίου (Hyatt, 2011). 19

29 Κεφάλαιο 2: Ιστορική Αναδρομή Εικόνα 2.6 Στρώμα καταστροφής κεραμίδων στο Pantanello (Hyatt, 2011, Ινστιτούτο Κλασικής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο του Τέξας). Κάτω από το επίπεδο του δαπέδου βρίσκεται ένα στρώμα που αποτελείται από καλά ταξιθετημένους λίθους μαζί με το έδαφος σε βάθος που κυμαίνεται από 5 έως 15cm. Ευρήματα που εντοπίστηκαν περιλαμβάνουν θραύσματα κονιαμάτων, κομμάτια μετάλλων, κάρβουνο, οστά και πολύ μεγαλύτερη συγκέντρωση κεραμικής ύλης όπως αμφορείς, δομικά κεραμικά υλικά και όστρακα λύχνων (κυρίως υπολείμματα). Ταυτοποιήθηκε επίσης ιταλική κεραμικής γκρίζων σκευασμάτων π.χ. (Hyatt, 2011). Τα στοιχεία δείχνουν ότι το Pantanello ήταν το επίκεντρο στη παραγωγή των αμφορέων, των κεραμικών δομικών υλικών κεραμίδων όπως και άλλων κεραμικών προϊόντων ανάλογα με τη ζήτηση. Στο νότιο άκρο του Δωματίου 1, δίπλα στο κλίβανο, οι ανασκαφές αποκάλυψαν αντίστοιχα στρώματα χωμάτινων δαπέδων να υποστηρίζονται από έναν πεζόδρομο κατασκευασμένο από χαλίκι. Η παρουσία της γκρίζας κεραμικής επιβεβαιώνει ως πιθανή χρονολόγηση κατασκευής του κτηρίου τα μέσα του 2 ο αιώνα π.χ. Επιπλέον έχει αποκαλυφθεί μία βάση στήλης κατασκευασμένη πιθανά τον 4 ο αιώνα π.χ., γεγονός που υποδηλώνει ότι ο σχεδιασμός του Δωματίου 1 αντικατοπτρίζει την κύρια αίθουσα του συγκροτήματος, όπου χαρακτηρίζεται από μια κεντρική γραμμή από στήλες κατά μήκος. Επίσης, ένα προστατευτικό θερμότητας εντοπίστηκε επί τόπου μπροστά από τη πόρτα του Δωματίου 1 στο κλίβανο. Το γεγονός ότι ο θάλαμος του κλιβάνου συνδέεται με το τέλος του Δωματίου 1, που είναι συνδεδεμένος μόνιμα στο κατώτερο σημείο του και προστατεύεται με τη θερμική 20