Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Τα κοινωνικά μπλοκ και οι σχέσεις εκπροσώπησης στη σύγχρονη ελληνική ιστορία Χρ. Βερναρδάκης, Γ.

Transcript

1 .(Από τo ΕAM στη Μεταπολίτευση συνοπτική περιοδολόγηση). Μέρος πρώτοτων Χριστόφορου Βερναρδάκη και Γιάννη Μαύρη Εισαγωγή: Η έννοια του κοινωνικού μπλοκ 1. Το πρόβλημα.ορίζοντας την έννοια της «σχέσης εκπροσώπησης» (θέσεις τ. 18) επιμείναμε στη συγχώνευση τεσσάρων υλικών στοιχείων που την συναποτελούν: την πολιτική αντιπροσώπευση διαμεσολάβηση, την ιδεολογική αναγνώριση, την ιστορική σχέση τομής συνέχειας και την ηγεμονία. Το τελευταίο αυτό στοιχείο μας προσεγγίζει σ' ένα ακόμα ουσιαστικό ζήτημα: ανάληψη της ηγεμονίας από μια κοινωνική τάξη ή μερίδα της στο εσωτερικό των «σχέσεων εκπροσώπησης» σημαίνει την κατάκτηση συμμαχιών από τη μεριά της και την ικανότητα καθοδήγησης αυτών των συμμαχιών στα μεσοπρόθεσμα ή στρατηγικά της συμφέροντα. Εμφανίζονται λοιπόν δυο διαφορετικά ποιοτικά προβλήματα. Το πρώτο πρόβλημα πηγάζει από την ίδια τη διαδικασία κατάκτησης της ηγεμονίας: ποιες κοινωνικές τάξεις ή μερίδες εμφανίζονται σαν ηγεμονευόμενες (αλλά και ηγεμονικές) στο εσωτερικό των σχέσεων εκπροσώπησης; με ποια έννοια θα περιγράψουμε την ειδική αυτή συνάρθρωση ηγεμονεύοντος ηγεμονευόμενου; Το δεύτερο πρόβλημα πηγάζει από την ίδια την ουσία της έννοιας της ηγεμονίας: τόσο στον Λένιν όσο και στον Γκράμσι η ηγεμονία σαν έννοια του ιστορικού υλισμού είναι συνυφασμένη με το πολιτικό επίπεδο, με το επίπεδο δηλαδή όπου συγκροτούνται ή ανατρέπονται οι κοινωνικές και οικονομικές ισορροπίες όπως συμπυκνώνονται κάθε φορά σε μια συγκεκριμένη πολιτική. Εδώ όμως τίθεται ένα βασικό ερώτημα: με ποιες συγκεκριμένες μορφές εμφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις σ' αυτό το πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο; και πιο συγκεκριμένα, υπάρχει άμεση εμφάνιση των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο; Αν οι κοινωνικές τάξεις εμφανίζονταν άμεσα και αυτόνομα στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο τότε τα πράγματα θα ήσαν εξαιρετικά απλά. Κάθε κοινωνική τάξη θα συγκροτούσε αυτόματα την καθαρή πολιτική της εκπροσώπηση (το κόμμα της) και θα διέθετε εξ' ορισμού την καθαρή ιδεολογία της (την ταξική της συνείδηση). Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρξαν και υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και στρώματα χωρίς άμεσα και αποκλειστική δική τους πολιτική εκπροσώπηση (π.χ. οι μικροαστοί). Γνωρίζουμε επίσης ότι τμήματα της εργατικής τάξης όπως η «εργατική αριστοκρατία» ή και ολόκληρη ίσως η εργατική τάξη (είναι ενδεικτικό το παράδειγμα της λευκής αμερικάνικης εργατικής τάξης) 1 μπορεί μέσα σε καθορισμένες συγκυρίες να παίρνει αστικές πολιτικές θέσεις και να εκπροσωπείται από αστικά και δεξιά πολιτικά κόμματα. Το ίδιο αντίθετα, μπορεί να συμβεί με μερίδες της μικροαστικής τάξης που λαμβάνουν προλεταριακές πολιτικές θέσεις σε μια συγκυρία. Γνωρίζουμε τέλος ότι ο βαθμός ηγεμόνευσης της εργατικής τάξης ή κομματιών της εργατικής τάξης από ιδεολογίες κορπορατίστικες, ατομικιστικές, μικροαστικές, ρατσιστικές ή σεξιστικές μπορεί να φθάσει σε μια συγκεκριμένη συγκυρία ταξικών αγώνων σε αρκετά ψηλό επίπεδο έτσι που η ηγεμόνευση αυτή να επιδρά διαιρετικά και a.vn.uuxa για την εργατική τάξη. Είναι αυτό που υπενθυμίζει σωστά ο Ν. Πουλαντζάς (1975, 1981) όταν διακρίνει τον ταξικό δομικό προσδιορισμό μιας κοινωνικής τάξης από την τοποθέτηση της στη συγκυρία. Κι αυτό που αποδεικνύει ο Ε. Λακλάου (1983), ότι δηλαδή ο ταξικός χαρακτήρας μιας ιδεολογίας εξαρτάται από τη μορφή της (δηλαδή την συγκεκριμένη συνάρθρωση των συστατικών της εγκλήσεων) και όχι από το περιεχόμενο της, απορρίπτοντας τον ανταγωνιστικό τρόπο ανάλυσης των τάξεων στο ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο (Λούκατς, Κορς). Στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο δεν υπάρχει «αντανάκλαση των τάξεων με καθρέπτη». Μια ιδεολογία (π.χ. ο εθνικισμός εθνισμός) ή μία πολιτική τάση (όχι με την έννοια του πολιτικού ρεύματος) δεν είναι εκ των προτέρων και εν γένει (α-ιστορικά) αστική, προλεταριακή ή φεουδαρχική. Η αποκρυστάλλωση της τελικής μορφής τους μπορεί να είναι διαφορετική. Εξαρτάται από τη συνάρθρωση της με άλλα ιδεολογικά και Σελίδα 1 / 42

2 πολιτικά στοιχεία. Η «λαϊκή δημοκρατική ιδεολογία» (παράδοση) μπορεί να συναρθρωθεί στις διάφορες μορφές του Κράτους Δικαίου αλλά και στο σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Η «αυτοδιαχείριση» μπορεί να λάβει τη μορφή «συμμετοχής στη διοίκηση των επιχειρήσεων» αλλά και τη μορφή του εργατικού ελέγχου. Κάθε ιδεολογία ή «κάθε πολιτική τάση «διαιρείται» στα δύο. Για παράδειγμα η ανεξαρτησία στην οργάνωση της εργατικής τάξης (διαιρείται) σε εργατισμό και προλεταριακή ηγεμονία, η πάλη για εθνική απελευθέρωση σε εθνικισμό και αντιιμπεριαλισμό» (Μπαλιμπάρ 1980, σελ. 36). Η αναφορά και μόνο σε μια ιδεολογία δεν κατοχυρώνει τον «αριστερό», «προοδευτικό», «δεξιό» χαρακτήρα της αυτός θα επιλυθεί μόνο μέσω της συνάρθρωσης, κάτι που παραπέμπει άμεσα στο ζήτημα της ηγεμονίας. 2. Κοινωνικές συμμαχίες και ηγεμονίακυριαρχία μιας κοινωνικής τάξης σημαίνει ανάληψη και οργάνωση από μεριάς της της ηγεμονίας της απέναντι στις υπόλοιπες τάξεις, δηλαδή οργάνωση κοινωνικών συμμαχιών υπό την κυριαρχία της. Η κυριαρχία αυτή προϋποθέτει την ενσωμάτωση κοντοπρόθεσμων ή μακροπρόθεσμων στόχων των υπόλοιπων τάξεων και μπορεί να επιλυθεί και να πραγματοποιηθεί μόνο διαμέσου του αστικού κράτους και των μηχανισμών του. Όπως και η κυρίαρχη ιδεολογία που θα γίνει κυρίαρχη μόνο καταφέρνοντας την ουδετεροποίηση και ενσωμάτωση ιδεολογικών εγκλήσεων και στοιχείων από άλλες τάξεις, διαδικασία που θα επιλυθεί επίσης μόνο διαμέσου των μηχανισμών του κράτους. Ο τρόπος λοιπόν που οι κοινωνικές τάξεις υπάρχουν και επεμβαίνουν στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο κατά κύριο λόγο ενός κοινωνικού σχηματισμού που αποτελεί συνάρθρωση τρόπων παραγωγής, ούτε άμεσος είναι, ούτε καθαρός. Ο τρόπος που κάθε διαφορετικός φορέας (άνθρωπος) προσλαμβάνει και κατανοεί τις αντιθέσεις της κοινωνίας στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο είναι διαφορετικός από τον ταξικό δομικό προσδιορισμό του (Λακλάου), ή για να το περιγράψουμε σαφέστερα: η δομική ταξική θέση του στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας δεν συνεπάγεται άμεσα και απευθείας ούτε μια καθαρή «ταξική» ιδεολογία, ούτε μια πολιτική ένταξη άμεση συνέπεια της ταξικής ένταξης. Το σύστημα ιδεολογικών σχέσεων στο οποίο εντάσσεται ο κάθε ατομικός φορέας είναι ζήτημα της ηγεμονίας. Αν λοιπόν δεν μπορούμε να ορίσουμε την ύπαρξη των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο παρά μόνο διαμέσου της ιδεολογικής και πολιτικής συνάρθρωσης των συμφερόντων τους με τα πολιτικά και ιδεολογικά συμφέροντα άλλων, ανταγωνιστικών ή μη, τάξεων, κι αν η συνάρθρωση αυτή δεν υπάρχει παρά μόνο δια μέσου της ηγεμονίας μιας τάξης, τότε πράγματι η εμφάνιση (επέμβαση) των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο διαμεσολαβείται από την ύπαρξη ταξικών κοινωνικών συνασπισμών, αυτών που ονομάζουμε «κοινωνικά μπλοκ». Το «κοινωνικό μπλοκ» είναι ο υλικός τρόπος διαμέσου του οποίου μια κοινωνική τάξη εμφανίζεται στην πολιτική ιδεολογική σκηνή χωρίς προφανώς να αναιρείται ποτέ ο ταξικός δομικός της προσδιορισμός. Η δεδομένη κοινωνική συμμαχία κάθε συγκεκριμένης συγκυρίας και η μορφή αυτής της συμμαχίας (τακτική, στρατηγική, οργανική, σύμφωνα με τις μορφές συμμαχιών που διακρίνει η μαρξιστική παράδοση) καθορίζουν το «κοινωνικό μπλοκ», και την σταθερότητα τον. Και αντίστροφα: το «κοινωνικό μπλοκ» είναι η συγκεκριμένη αποκρυστάλλωση της κοινωνικής συμμαχίας σε μια καθορισμένη συγκυρία. Σε ένα χαμηλότερο επίπεδο αφαίρεσης, η έννοια του «κοινωνικού μπλοκ» μπορεί να αναλυθεί σε ένα αντιθετικό ζεύγος, το «αστικό κοινωνικό μπλοκ (που εμπεριέχει και το «συνασπισμό εξουσίας») και το κοινωνικό μπλοκ των κυριαρχούμενων τάξεων (το «λαό»). Η αντίθεση αυτή είναι η κυρίαρχη, στο επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού, των ιδεολογικών πολιτικών σχέσεων, ενώ η ταξική αντίφαση είναι κυρίαρχη στο αφηρημένο επίπεδο του τρόπου παραγωγής. (Καπετανγιάννης 1978). 3. «Συνασπισμός εξουσίας» και «αστικό κοινωνικό μπλοκ»χωρίς αυτή τη λειτουργία συνάρθρωσης διαμέσου της ηγεμονίας είναι αδύνατον από την άλλη πλευρά να κατανοηθούν τα φαινόμενα ταξικής πόλωσης και ταξικών συμμαχιών όπως εμφανίζονται στο πολιτικό επίπεδο. Αυτό ακριβώς είναι το πεδίο συγκρότησης Σελίδα 2 / 42

3 εννοιών όπως αυτή του «συνασπισμού εξουσίας» που αναλύει την ειδική συμμαχία των κυρίαρχων τάξεων και μερίδων, και του «λαού» που αναλύει την ειδική συμμαχία των κυριαρχούμενων τάξεων, έννοιες που συγκρότησαν ο Πουλαντζάς και ο Λακλάου. Στην βασική αυτή έννοια του «συνασπισμού εξουσίας» ενυπάρχει ο κίνδυνος μιας σύγχυσης όσον αφορά τη σχέση του με την έννοια του «κοινωνικού μπλοκ»: είναι γνωστό ότι ο Πουλαντζάς ορίζει το «συνασπισμό εξουσίας» σαν τη συμμαχία τάξεων και μερίδων τάξεων που κυριαρχούν πολιτικά στις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις, τις μερίδες δηλαδή του κεφαλαίου και την ηγεμονία η οποία επιλύεται στο εσωτερικό του κράτους. Είναι δηλαδή ο συνασπισμός των κυρίαρχων τάξεων όπως αποκρυσταλλώνεται στην κρατική πολιτική. Η έννοια παράλληλα του «αστικού κοινωνικού μπλοκ» φαίνεται πιο γενική απ' αυτήν του «συνασπισμού εξουσίας». Το «αστικό κοινωνικό μπλοκ» αναφέρεται, πέρα από τις κυρίαρχες τάξεις βέβαια, σε τάξεις ή μερίδες τάξεων που χωρίς να είναι πολιτικά κυρίαρχες αποτελούν σε μια συγκεκριμένη συγκυρία κοινωνικά στηρίγματα του «συνασπισμού εξουσίας» διευρύνοντας την υλική κοινωνική του βάση άρα και την νομιμοποίηση του. Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση είτε της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης, είτε της «εργατικής αριστοκρατίας», είτε ιδιαίτερων κοινωνικών κατηγοριών, είτε και ατομικών φορέων ακόμα που μπορεί να αποτελούν τον ιμάντα διεύρυνσης της κοινωνικής όασης του «συνασπισμού εξουσίας» χωρίς βέβαια να αποτελούν κυρίαρχες τάξεις, θα ήταν έτσι πιο ακρίδες να μιλάμε για «κοινωνικό μπλοκ του συνασπισμού εξουσίας». Τη λεπτή αυτή διάκριση μεταξύ «συνασπισμού εξουσίας» καθ' εαυτού και του «κοινωνικού του μπλοκ» φαίνεται πως διαισθανόταν ο Γκράμσι όταν αναλύοντας την υπόθεση Ντρέυφους σημείωσε πως «... πρέπει εξίσου να βλέπουμε τις σχέσεις που παρεμβαίνουν ανάμεσα στις κύριες ομάδες των βασικών τάξεων και τις βοηθητικές δυνάμεις που καθοδηγεί η ηγεμονική δύναμη, ή υποβιβάζει στην επιρροή της... Όλο το κίνημα Ντρέυφους είναι χαρακτηριστικό, γιατί είναι στοιχεία του ίδιου κυρίαρχου κοινωνικού μπλοκ που εκδηλώνουν τον καισαρισμό του πιο αντιδραστικού κομματιού του ίδιου του μπλοκ στηριζόμενα όχι πάνω στους αγρότες, πάνω στην ύπαιθρο, αλλά πάνω στα κατώτερα στοιχεία της πόλης που εμπνέονται από τον σοσιαλιστικό ρεφορμισμό (στηριζόμενα βεβαίως επίσης στο πιο προχωρημένο κομμάτι της αγροτιάς) (υπογράμμιση Χ.ΒΓ.Μ.) Gramsci (1975, σελ.523). Ο συνασπισμός εξουσίας βέβαια, ως συμμαχία των κυρίαρχων τάξεων είναι «μπλοκ κοινωνικό», η ανάγκη όμως συνεχούς διεύρυνσης της πολιτικής νομιμοποίησης του απαιτεί τη συνάρθρωση διευρυμένων κοινωνικών στηριγμάτων και σ' αυτό το σημείο αποκτά σημαντική σημασία το μαζικό αστικό κόμμα σαν μηχανισμός νομιμοποίησης και διεύρυνσης της κοινωνικής όασης της εξουσίας, (βλέπε σήμερα το φαινόμενο της Νέας Δημοκρατίας), όπως άλλωστε και γενικότερα οι Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους. 4. «Λαός» και «Λαϊκό δημοκρατική» ιδεολογίαφαινόμενα λοιπόν ταξικής πόλωσης στην πολιτική σκηνή ανάγονται σε τελική ανάλυση στην πόλωση μεταξύ του «κοινωνικού μπλοκ του συνασπισμού εξουσίας» με το κοινωνικό μπλοκ του «λαού», όπως εμφανίζονται στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού. Τα δύο αυτά «κοινωνικά μπλοκ» είναι ο υλικός τρόπος με τον οποίο η ταξική πάλη της αστικής με την εργατική τάξη, των δύο βασικών τάξεων του κυρίαρχου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, εμφανίζεται στο πολιτικό-ιδεολογικό επίπεδο επενεργώντας πάνω στις υπόλοιπες τάξεις και στρώματα, επηρεάζοντας την ταξική τους τοποθέτηση και συναρθρώνοντας τες στο ένα ή στο άλλο κοινωνικό μπλοκ. Το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι καθοριστικό για τον ορισμό της έννοιας του «λαού»: η ενότητα ή συμμαχία των εκμεταλλευόμενων τάξεων δεν είναι σταθερή αλλά διαμορφώνεται, ανασυντίθεται, ή και διαλύεται, σαν κοινωνικό μπλοκ μέσα στη δεδομένη ιστορική στιγμή ενός δεδομένου κοινωνικού σχηματισμού 2. Και πάντα μέσα στον ταξικό ανταγωνισμό του με το αντίπαλο κοινωνικό μπλοκ εξουσίας. Όπως ακριβώς και οι κοινωνικές τάξεις δεν ορίζονται απομονωμένα η μια από τις άλλες μα πάντα μέσα στην ταξική πάλη. Το κοινωνικό μπλοκ του λαού δεν το αποτελούν πάντα και αχρονικά οι ίδιες τάξεις ή μερίδες τάξεων. Πολύ περισσότερο όταν, όπως θυμίζει και ο Πουλαντζάς, οι κοινωνικές τάξεις δεν χάνουν τον ταξικό δομικό Σελίδα 3 / 42

4 προσδιορισμό τους διαλυόμενες «σ' ένα αδιαφόριστο συνοθύλευμα συμμαχιών συγχωνεύσεων» 3 Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της «εθνικής αστικής τάξης» σε κυριαρχούμενους κοινωνικούς σχηματισμούς όπου μπορεί να αποτελεί προσωρινά μέρος του «λαού» στον αγώνα ενάντια στην αποικιακή εξάρτηση, χωρίς βέβαια να χάνει το δομικό της προσδιορισμό σαν τάξη μέσα στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας. Κι αυτό βέβαια δεν είναι ένα ακαδημαϊκό θεωρητικό ζήτημα αλλά άμεσα πολιτικό. Σε κάθε συγκεκριμένη «στιγμή» πρέπει να εξετάζεται τι είναι ο «λαός», ποιες κοινωνικές τάξεις και στρώματα τον συγκροτούν και βέβαια ποια «ηγεμονία» επιλύεται στο. εσωτερικό του κοινωνικού του μπλοκ. Γιατί αν σαφώς μπορούμε να παρατηρήσουμε μια «σχετική συνέχεια» και σταθερότητα, όπως λέει ο Λακλάου, των «λαϊκών παραδόσεων» που συγκροτούν την ιστορική συλλογική συνείδηση (μνήμη) της αντίστασης κατά του συγκροτήματος εξουσίας και του Κράτους (για τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό καθοριστική τομή αποτελεί η ΕΑΜική εμπειρία), από την άλλη πλευρά η «συνείδηση» αυτή αφορά με μονιμότερα χαρακτηριστικά μόνο τα πιο εκμεταλλευόμενα και καταπιεζόμενα στρώματα της κοινωνίας με βασικό κορμό την εργατική τάξη και τα προλεταριοποιημένα στρώματα της πόλης και της υπαίθρου, κάτι που δεν επισημαίνεται από τον Λακλάου. Πρόκειται παράλληλα για μια συνείδηση αποτελούμενη από στοιχεία ταξικά αλλά και μη ταξικά (εθνικά, τοπικά, φυλετικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, σεξιστικά, ιστορικά) που παρουσιάζονται αυθόρμητα και μπορούν να συναρθρωθούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις 4. Η συνάρθρωση (και η μορφή της) των «αυθόρμητων» και διάσπαρτων αυτών λαϊκών ιδεολογικών στοιχείων αποτελεί πάντα αντικείμενο σκληρού ταξικού αγώνα που συμπυκνώνεται σε μια συγκεκριμένη μορφή «σχέσης εκπροσώπησης». Σελίδα 4 / 42

5 ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ: «Η αστική ιδεολογική παράδοση» σαν αντίπαλη της «λαϊκής δημοκρατικής» ιδεολογίαςαντίστοιχα μπορούμε να μιλήσουμε για «αστική ιδεολογική παράδοση». Με τον όρο αυτό περιγράφουμε τα συγκεκριμένα ιδεολογικά στοιχεία που κυριαρχούν ιστορικά στην παράδοση της αστικής ιδεολογίας σε κάποιο συγκεκριμένο κοινωνικό σχηματισμό. Π.χ. ο γιακωβινισμός και το «κοινωνικό συμβόλαιο» στην Γαλλία, ο ατομικιστικός φιλελευθερισμός στην Αγγλία... Στην Ελλάδα, τη θέση αυτή κατέχει - λόγω του ΕΑΜ και του εμφύλιου - ο «λούμπεν αντικομουνισμός». 5. «Σχέσεις εκπροσώπησης», «Κοινωνικά μπλοκ» και «Κρίση εκπροσώπησης».η έννοια του «κοινωνικού μπλοκ» είναι παράλληλη της «σχέσης εκπροσώπησης». Είναι έννοια συνάρθρωσης με την οποία αναλύουμε τον υλικό τρόπο μέσω του οποίου μια κοινωνική τάξη ή μερίδα της εκπροσωπείται πολιτικά και αναγνωρίζεται ιδεολογικά στο πολιτικό ιδεολογικό επίπεδο έννοια που περιγράφει τις κοινωνικές συμμαχίες όπως διαμορφώνονται και συμπυκνώνονται στην πολιτική. Η σχέση πολιτικού κόμματος κοινωνικής τάξης στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες διαμεσολαβείται από τη σχέση με το «κοινωνικό μπλοκ» που καταφέρνει (ή δεν καταφέρνει) να εκφράσει και να διευρύνει. Τα υλικά συστατικά των «σχέσεων εκπροσώπησης» (πολιτική αντιπροσώπευση, ιδεολογική αναγνώριση, ιστορική σχέση, ηγεμονία) εγγράφονται με πολύ απτό τρόπο στη σχέση πολιτικών κομμάτων - «κοινωνικών μπλοκ», πάντα βέβαια στη διαπλοκή τους και όχι στην καθαρή στεγανή τους μορφή. Η εξαιρετική σημασία της έννοιας του «κοινωνικού μπλοκ» και του «λαού» ειδικότερα αποκαλύπτεται όταν τεθεί το ζήτημα της κοινωνικής επανάστασης δηλαδή της εξαιρετικής ιστορικής «στιγμής» της πάλης των τάξεων. Στη συγκυρία αυτή, Ο «λαός» παίρνει κυρίαρχα τη μορφή του επαναστατικού κοινωνικού μπλοκ που μέχρι τότε κατέχει μόνο σαν τάση. (Ο «λαός» πάντα αποτελεί εν δυνάμει επαναστατικό κοινωνικό μπλοκ). Στην κατανόηση (άρα και στην προετοιμασία) αυτού του ιστορικού γεγονότος η μαρξιστική θεωρία (και πολιτική) για τις κοινωνικές τάξεις δοκιμάζεται συνολικά. Η ιστορική εμπειρία προσφέρει πλούσια πρώτη ύλη για τη θεωρητική σύλληψη (απόδειξη ταυτόχρονα της πολυπλοκότητας του φαινομένου) του τρόπου επέμβασης (εμφάνισης) των κοινωνικών τάξεων στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Στο έργο του Λένιν υπάρχει πλήρης συνειδητοποίηση αυτού του, κομβικού για το μαρξισμό, προβλήματος. Η σαφήνεια και αυστηρότητα των διατυπώσεων του, όπως φαίνεται και από το περίφημο απόσπασμα που ακολουθεί, αποτρέπει οποιαδήποτε μηχανιστική απόπειρα: «Όποιος περιμένει μια "καθαρή" κοινωνική επανάσταση, δεν θα τη δει ποτέ του. Αυτός είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν καταλαβαίνει τι θα πει αληθινή επανάσταση. Η ρωσική επανάσταση του 1905 ήταν αστικοδημοκρατική. Αποτελούνταν από μια σειρά μάχες όλων των δυσαρεστημένων τάξεων, ομάδων και στοιχείων του πληθυσμού. Ανάμεσα τους υπήρχαν μάζες με τους πιο ασαφείς και φανταστικούς σκοπούς του αγώνα, υπήρχαν ομαδούλες που έπαιρναν λεφτά από τους Ιάπωνες, υπήρχαν κερδοσκόποι και τυχοδιώκτες κτλ. Αντικειμενικά, το κίνημα των μαζών τσάκιζε τον τσαρισμό και ξεκαθάριζε το δρόμο για τη δημοκρατία, γι' αυτό το καθοδηγούσαν οι συνειδητοί εργάτες. Η σοσιαλιστική επανάσταση στην Ευρώπη δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά το ξέσπασμα της μαζικής πάλης όλων των καταπιεζόμενων και δυσαρεστημένων. Αναπόφευκτα θα πάρουν μέρος σ' αυτήν τμήματα των μικροαστών και των καθυστερημένων εργατών - χωρίς μια τέτοια συμμετοχή δεν είναι δυνατή η μαζική πάλη, δεν είναι δυνατή καμιά επανάσταση - κι εξίσου αναπόφευκτα θα φέρουν μαζί τους στο κίνημα τις προλήψεις Σελίδα 5 / 42

6 τους, τις αντιδραστικές τους φαντασιοπληξίες, τις αδυναμίες και τα λάθη τους. Αντικειμενικά όμως θα επιτίθενται ενάντια στο κεφάλαιο και η συνειδητή εμπροσθοφυλακή της επανάστασης, το πρωτοπόρο προλεταριάτο, εκφράζοντας αυτή την αντικειμενική αλήθεια της ποικιλόχρωμης και ποικιλόφωνης ανομοιόμορφης και εξωτερικά κομματιασμένης μαζικής πάλης, θα μπορέσει να τη συνενώσει και να την κατευθύνει, να κατακτήσει την εξουσία (...)» Λένιν (1916) Μπορούμε τώρα να θέσουμε πιο ολοκληρωμένα και την έννοια της «κρίσης εκπροσώπησης»: η «κρίση εκπροσώπησης» είναι το αποτέλεσμα της διάρρηξης ενός ή περισσότερων στοιχείων των σχέσεων εκπροσώπησης. Η διάρρηξη δεν είναι μηχανιστική. Μπορεί επίσης να μην είναι συνολική: το πολιτικό κόμμα είναι δυνατόν να διαρρήξει τις «σχέσεις» του μόνο με ένα μέρος του κοινωνικού του μπλοκ (ή της κοινωνικής του όασης). Η διάρρηξη επίσης δεν είναι μια γραμμική διαδικασία. Είναι διαδικασία στην οποία σημαντικό ρόλο θα παίξει η πολιτική, ιδεολογική, οικονομική, κοινωνική συγκυρία. Είναι τέλος μια αβέβαια διαδικασία: δεν είναι δηλαδή σίγουρο ότι οι «κρίσεις εκπροσώπησης» οδηγούν πάντα και μαθηματικά σε νέα πολιτικά υποκείμενα. Πολύ περισσότερο μέσα στις συνθήκες επέκτασης της αστικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπου τα πολιτικά κόμματα και γενικότερα το (αστικό) πολιτικό σύστημα έχουν σταθεροποιημένους μηχανισμούς απορρόφησης των κοινωνικών δυσαρεσκειών ή επιβράδυνσης της εκδήλωσης των αποτελεσμάτων τους. Η σύγκριση ανάμεσα στην κρίση εκπροσώπησης του 1965 (Ιουλιανά) και σ' αυτήν που εξελίσσεται σήμερα είναι αποδεικτική γι' αυτόν το ρόλο της αντιπροσώπευσης. Η «κρίση εκπροσώπησης» όπως και η επίλυση της (αλλά και η μορφή επίλυσης της) έχει πάντα ένα αβέβαιο αποτέλεσμα. Α. Η ΕΑΜική Επανάσταση Βασική τομή στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. 1. Η σημασία της ΕΑΜικής τομής.η Εαμική Επανάσταση αποτελεί την βασική τομή στην ιστορία της πάλης των τάξεων στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά στην νεοελληνική ιστορία οι κυριαρχούμενες τάξεις καταλαμβάνουν αυτόνομο και πρωταγωνιστικό ρόλο στο ιστορικό προσκήνιο. Ο παραδοσιακός συσχετισμός δυνάμεων και οι προπολεμικές πολιτικές αναφορές ξεπερνιούνται οριστικά. Το νεοελληνικό Έθνος θα διχαστεί για μια ακόμα φορά, αλλά από την εμφάνιση τώρα του επαναστατικού κοινωνικού μπλοκ. Η συγχώνευση των μαζών με την προοπτική της λαοκρατίας, της ανεξαρτησίας, της κοινωνικής απελευθέρωσης συντείνει στην κατάργηση της παλιάς αντίθεσης Βενιζελισμού - αντιβενιζελισμού. Η ταξική αντίθεση γίνεται και πολιτικά η κύρια αντίθεση της κοινωνίας. Στη βάση της διαμορφώνονται νέες παρατάξεις που εκτοπίζουν τις παραδοσιακές: το μπλοκ των Εαμικών δυνάμεων με πρωταγωνιστή το ΚΚΕ και το μπλοκ των αστικών δυνάμεων με κύριο σύμμαχο τον βρετανικό ιμπεριαλισμό. Οι επιπτώσεις της ιστορικής αυτής εξέλιξης θα σημαδέψουν ολόκληρη την μεταπολεμική Ελληνική ιστορία.(ζητήματα, 1974) 1. θα τη σημαδέψουν πολιτικά: η πολιτική σκηνή της μεταπολεμικής περιόδου μέχρι και τις μέρες μας θα διαπερνάται εφεξής από την αντίθεση ανάμεσα στις «εθνικές» πολιτικές δυνάμεις (της Δεξιάς και του κέντρου) από τη μια, και τις προοδευτικές και αριστερές δυνάμεις από την άλλη. θα την σημαδέψουν ιδεολογικά: η εμπειρία μιας αυθεντικής λαϊκής επανάστασης, η συγκρότηση νέων θεσμών λαϊκής αυτοοργάνωσης που αντικατέστησαν τους χρεοκοπημένους αστικούς θεσμούς και αμφισβήτησαν το αστικό Κράτος, αλλά και η συντριβή (φυσική και πολιτική) αυτού του πρωτοφανούς λαϊκού κινήματος, θα εγγραφούν από τότε αμετάκλητα στη ιδεολογία (ιδεολογικό υποσύνολο) των κυριαρχούμενων τάξεων. Η ΕΑΜική εμπειρία, αλλά και ό,τι επακολούθησε από την ήττα αυτής της Επανάστασης, θα αποτελούν συστατικά στοιχεία της «λαϊκοδημοκρατικής παράδοσης». (Ε. Laclau) που επιβιώνει και συμπυκνώνεται συγχωνεύεται με τα διάφορα νέα στοιχεία της μέχρι σήμερα. Δεν είναι επιδίωξη μας βέβαια η μελέτη εδώ της Εαμικής εμπειρίας, του αντάρτικου και γενικότερα της Σελίδα 6 / 42

7 ιστορικής αυτής περιόδου. Αν ανοίγουμε αυτήν την παρέκβαση είναι γιατί η ταξική πόλωση της ελληνικής κοινωνίας που φτάνει στο απόγειο της εκείνη την περίοδο με τη συγκρότηση δύο «εθνικών» μπλοκ είναι η αφετηρία, το σημείο εκκίνησης τόσο για την συγκεκριμένη διαμόρφωση του αστικού Κράτους μετεμφυλιακά (αυτόνομος ρόλος του στρατού, μείωση σχετικής αυτονομίας των ιδεολογικών μηχανισμών, αντικομουνισμός κλπ), όσο και για την μετέπειτα διαμόρφωση και ανασύνθεση των κοινωνικών μπλοκ, των σχέσεων κοινωνικών τάξεων με τα πολιτικά κόμματα, των συγκεκριμένων μορφών των μεταπολεμικών πολιτικών κομμάτων (ΕΡΕ, ΕΠΕΚ, Ε.Κ. ΕΔΑ), τη διαμόρφωση και την ιστορική διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης του ΚΚΕ με το ΕΑΜικό μπλοκ. Το πρόβλημα λοιπόν που θα θέσουμε προς εξέταση είναι η διαμόρφωση, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη των δυο βασικών κοινωνικών μπλοκ που συγκρούστηκαν στην σύγχρονη περίοδο, οι βασικές ιδεολογικές τους συντεταγμένες, οι πολιτικές τους εκπροσωπήσεις. Σελίδα 7 / 42

8 2. Η ταξική σύνθεση του ΕΑΜικού μπλοκ και to πρόβλημα της ηγεμονίας.η νίκη της αντεπανάστασης συνοδεύτηκε από μια άνευ προηγουμένου εκστρατεία κατασυκοφάντησης και συσκότισης του ΕΑΜικού κινήματος. Η συντριπτική ηγεμονία της αστικής ιδεολογίας πάνω στην ερμηνεία του εαμικού φαινομένου (ηγεμονία που εκφράζεται σήμερα από τον μύθο της «Εθνικής Αντίστασης» στον οποίο έχει υποκλιθεί και η επίσημη Αριστερά) 2, συσκότισε την τεράστια αυτή εμπειρία και εμπόδισε την ανάλυση της. Τι ήταν αυτό το ΕΑΜικό μπλοκ; Ποια υπήρξε η ταξική και κοινωνική του σύνθεση; Αποτέλεσμα της αδυναμίας να απαντηθούν ολοκληρωμένα αυτά τα ζητήματα υπήρξε το να θεωρείται σαν κύριο ή αποκλειστικό στοιχείο αυτού του κινήματος το αντάρτικο και ο ένοπλος αγώνας και να υποτιμούνται σαφώς οι μαζικοί αγώνες (απεργίες, διαδηλώσεις κλπ.) του ΕΑΜ στις πόλεις. Αντίθετα όμως με τις υπόλοιπες χώρες της κατεχόμενης Ευρώπης όπου «η ιδέα της Αντίστασης ταυτίζεται με το αντάρτικο, τις ένοπλες συγκρούσεις, τα σαμποτάζ, τις ανατινάξεις, τις μυστικές οργανώσεις, στην Ελλάδα η αντίσταση πήρε μια πολύ πλατύτερη έκταση με δικές της ιδιομορφίες. Έγινε ένα πανεθνικό, παλλαϊκό κίνημα με πολύμορφες εκδηλώσεις ατομικών πρωτοβουλιών, μικρών ομάδων μαζικών παλλαϊκών αγώνων, απεργιών, και διαδηλώσεων άοπλων πολιτών «ελεύθερων σκοπευτών», αντάρτικων ομάδων, παρτιζάνικου και πολεμικής δράσης ενός πρωτοφανέρωτου εθελοντικού λαϊκού στρατού (...) Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας στην Ελλάδα ήταν ένας συνδυασμός μαζικού, μη ένοπλου αγώνα και ένοπλης δράσης και αυτό το χαρακτήρα διατήρησε μέχρι τέλος». (Χατζής, 1977, τόμος 1, σελ. 101) 3. Αυτό το στοιχείο διαφοροποιεί ριζικά το ΕΑΜ και από τα άλλα εθνικοαπελευθερωτικά βαλκανικά κινήματα της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας. Το ΕΑΜ λοιπόν, αποτελεί μια μοναδική για το εύρος της ταξική συμμαχία των εκμεταλλευόμενων τάξεων, μερίδων, στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας (εργατών, αγροτών, μισθωτών, ημιπρολεταρίων της πόλης), με παραδοσιακά και νέα μικροαστικά στρώματα (μικρή ιδιοκτησία στην παραγωγή και στην κυκλοφορία, μικροαστική μερίδα του κρατικού μηχανισμού κλπ.), των βασικών διαταξικών κοινωνικών κατηγοριών (νεολαία, γυναίκες, διανοούμενοι) 4, των εθνικών μειονοτήτων (π.χ. Μακεδόνικη) αλλά και νέων κοινωνικών κατηγοριών που δημιούργησε ο πόλεμος (Μακεδόνες πρόσφυγες, τραυματίες, ανάπηροι, φυλακισμένοι πατριώτες, αποστρατευμένοι στρατιώτες, άνεργοι, εξαθλιωμένα στρώματα των πόλεων) 5 ' 6. Ο ρόλος της εργατικής τάξης μέσα σ' αυτήν τη συμμαχία ήταν καθοριστικός. Ήδη από τα μέσα του 1942 μαζί με τους υπαλλήλους θα βρίσκεται στο προσκήνιο. «Παρ' όλη την καταστροφή των πιο βασικών κλάδων παραγωγής και την απονέκρωση μιας σειράς επιχειρήσεων και ιδρυμάτων, δηλαδή τομέων μαζικής παρουσίας εργαζομένων, οι εργάτες, μαζί με τους υπαλλήλους, ήταν η πιο μαζική και συγκεντρωμένη δύναμη στην πρωτεύουσα. Τα εργοστάσια και οι φάμπρικες που κάπως δούλευαν (ελαφρά βιομηχανία, επισιτιστική, μικροφάμπρικας και εργαστήρια, συγκοινωνίες, ηλεκτροφωτισμός, γκάζι κ.ά.), επιχειρήσεις κοινωνικής ωφελείας, δημόσιες και δημοτικές υπηρεσίες, τράπεζες, ανώνυμες εταιρείες, εκπαιδευτικά και πολιτιστικά ιδρύματα, μαζί με τις οργανώσεις των ανέργων και των συνταξιούχων, των αποστράτων, τραυματιών, αναπήρων και θυμάτων πολέμου, γίνονται φρούρια και ορμητήρια του αγώνα. Μέσα στην καθημερινή πάλη, οι προλετάριοι εργατοϋπάλληλοι σφυρηλατούν την ενότητα με τις πλατύτερες μάζες του λαού και αναδείχνουν την τάξη τους ηγεμόνα της επανάστασης. Δίνουν το δικό τους περιεχόμενο, τη δική τους ιδεολογία, το δικό τους πνεύμα στις μάζες των μεσαίων τάξεων, των διανοουμένων της φοιτητικής νεολαίας». (Χατζής, 1977, τόμος 1, σελ.236) 7. Βέβαια αυτή «η ηγεμονία» που αναφέρει ο θ. Χατζής, αντανακλά τα όρια της ιστορικής συγκρότησης του ελληνικού εργατικού κινήματος, τον περιορισμένο βαθμό ανάπτυξης του μαρξισμού στην Ελλάδα και της συγχώνευσης του με το εργατικό κίνημα όπως επίσης και τα όρια του πολιτικού εκφραστή της εργατικής τάξης στην δοσμένη ιστορική συγκυρία που είναι το ΚΚΕ. Προφανώς το πρόγραμμα της «Λαϊκής Δημοκρατίας» (1945) δεν είναι το ιστορικό πρόγραμμα της εργατικής εξουσίας και της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής. 8 Αντίθετα, και ιδιαίτερα μετά το καλοκαίρι του '43 είναι η ηγεμονία της αστικής ιδεολογίας μέσα στο ΚΚΕ-ΕΑΜ Σελίδα 8 / 42

9 που επιβεβαιώνεται όχι μόνο στους νέους πολιτικούς προσανατολισμούς της ηγεσίας, αλλά και στην αντίληψη για το κρατικό μηχανισμό και στον στόχο της ανασυγκρότησης του αστικού κράτους που διαφαίνεται παράλληλα με την υπόκλιση στην «Εθνική ενότητα». (Βλ. και υποσημείωση 8). Η εργατική «ηγεμονία» λοιπόν αναφέρεται μόνο στο ιδιαίτερο βάρος της πρώιμης κοινωνικής και πολιτικής κινητοποίησης της εργατικής τάξης (η ίδρυση του εργατικού ΕΑΜ, το γνωστό ΕΑΜ προηγείται χρονικά από τις υπόλοιπες εαμικές οργανώσεις), που συσπειρώνει και συμπαρασύρει στην κίνηση της τα ευρύτερα μισθωτά στρώματα και τα άλλα κοινωνικά σύνολα. Ακόμα στις μορφές πάλης (μαζικοί αγώνες που φτάνουν μέχρι την γενική απεργία), στο περιεχόμενο των αιτημάτων και στις μορφές οργάνωσης (π.χ. λαϊκές επιτροπές) 910 ' 11. Αυτή η πρωτοφανής ταξική συμμαχία υλοποιείται και αποκρυσταλλώνεται στην πληθώρα των μαζικών μετωπικών λαϊκών οργανώσεων της κατοχής και σε ένα πολύμορφο δίκτυο λαϊκών επιτροπών που ξεπηδούν από τα κάτω. Ακόμη στη δημιουργία και ανάδειξη των οργάνων της λαϊκής εξουσίας («λαοκρατίας») της λαϊκής αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης στην Ελεύθερη Ελλάδα που δεν προβλέπονταν από κανένα πρόγραμμα ούτε θεωρητικοποιήθηκαν από το ΚΚΕ αλλά ήταν προϊόντα της ίδιας της δράσης των μαζών 12. Τα φαινόμενα αυτά, συνώνυμα της δυαδικής εξουσίας, που η επικράτηση τους καταργεί τα παλιό αστικό κράτος επισφραγίστηκαν με την συγκρότηση της «Προσωρινής Επιτροπής Πολιτικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)» στις 10 Μαρτίου Η σταδιακή ανασυγκρότηση του αστικού κρατικού μηχανισμού αργότερα, μετά τον Δεκέμβρη - που στην περίοδο θα επεκταθεί και γεωγραφικά σ' ολόκληρη την επικράτεια - θα σημαίνει την καταστροφή τους 13. Η αυτοοργάνωση της ελληνικής κοινωνίας κατά την περίοδο αυτή είναι καθολική. Ίσως η «ιδιόμορφη» ελληνική υπερπολιτικοποίηση (το ιδιαίτερο βάρος της πολιτικής ιδεολογίας μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό) που επιβιώνει μέχρι σήμερα να έχει τις ρίζες της και σ' αυτήν την συλλογική εμπειρία. Παραθέτουμε εδώ συγκεντρωτικά τα στοιχεία για τις μαζικές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις. Χωρίς να είναι εξαντλητικά, ούτε όμως και απλώς ενδεικτικά, μας επιτρέπουν να συλλάβουμε τη διάσταση αυτής της κοινωνικής κίνησης. 3. Τα οργανωτικά στοιχεία (πίνακες 1,2,(Ι, II) 3, 4, 5)Όπως φαίνεται από τον πίνακα 1, το Σεπτέμβρη του 1944 η συνολική δύναμη τον ΕΑΜ έφτανε τα μέλη. Ο πίνακας 2 (Ι, II) δείχνει τη κατανομή κατά περιοχή 1 ". Η Εθνική Αλληλεγγύη αριθμούσε (Ο πίνακας 3 δείχνει την οργανωτική της διάρθρωση) 16. ' Η ΕΠΟΝ τα μέλη (πίνακες 4,5 και διάγραμμα Ι) 17. Τα ΑΕΤΟΠΟΥΛΑ περίπου Τέλος ο ΕΛΑΣ (τακτικός και εφεδρικός) μαζί με την Εθνική Πολιτοφυλακή, το ΕΛΑΝ και τις βοηθητικές υπηρεσίες (Επιμελητεία τον Αντάρτη, συνεργεία μεταφορών κλπ.) υπολογίζεται σε Όσον αφορά το ΚΚΕ, στο 7ο Συνέδριο του 1945 αντιπροσωπεύονται περίπου μέλη του Κόμματος 20. Η μαζικοποίηση του ΚΚΕ υπήρξε ραγδαία, ιδιαίτερα μετά την απόφαση του ΠΓ, τον Ιούνιο του 1943 σύμφωνα με την οποία το κόμμα «οφείλει να μετατραπεί σε πλατύ μαζικό κόμμα του εργαζόμενου λαού, κόμμα μυριάδων μελών, το Κόμμα της Ελληνικής λαοκρατίας». Αυτή η ραγδαία μαζικοποίηση του κόμματος που πραγματοποιήθηκε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα αλλοίωσε σημαντικά τη φυσιογνωμία του. (Αναλυτικότερα στο επόμενο μέρος). Παρουσιάζεται δηλαδή ένα καταπληκτικό φαινόμενο που αποτελεί μοναδικό προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία: Το 45,5% 58% τον πληθυσμού, που δυνητικά μπορεί να αναλάβει πολιτική δράση - δηλαδή οι ηλικίες 1564 ετών, είναι ενταγμένα μέλη των λαϊκών επαναστατικών οργανώσεων με δράση (όχι απλώς συμπαθούντες ή Σελίδα 9 / 42

10 επιρροές), στην πιο άγρια εποχή μάλιστα που γνώρισε η ελληνική κοινωνία. Το ποσοστό αυτό αντιπροσωπεύει συνολικό πραγματικό αριθμό οργανωμένων μελών στις ΕΑΜικές οργανώσεις περίπου. Αυτό το γεγονός υποδηλώνει ότι η πολιτική επιρροή του ΕΑΜικού κινήματος μέσα στον πληθυσμό είναι τεράστια 21. Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι στην περίοδο , το ΕΑΜικό κοινωνικό μπλοκ που αποτελεί μια μοναδική ιστορικά ταξική συμμαχία γίνεται ηγεμονικό μέσα στην ελληνική κοινωνία Οι εκλογές του 1944 και η ηγεμονία του ΕΑΜικού μπλοκ στον κοινωνικό σχηματισμό 23. Η κοινωνική σύνθεση της επαναστατικής Βουλής (Εθνικού Συμβουλίου) που προέκυψε από τις εκλογές της 23ης Απριλίου 1944 αντανακλά έκδηλα αυτήν την ηγεμονία. Σε καμία άλλη Βουλή ούτε πριν ούτε μετά στην Ελληνική πολιτική ιστορία, οι κυριαρχούμενες τάξεις δεν αντιπροσωπεύονται τόσο μαζικά. Σύμφωνα με τον πίνακα 7, οι εργάτες αντιπροσωπεύουν στην επαναστατική Βουλή του '44 το 12,2% (22 αντιπρόσωποι). Στη Βουλή του 1964 το 0.33% (1 αντιπρόσωπος), στη βουλή 1974 δεν υπάρχει κανείς ενώ στη Βουλή του 1977 το 0.33% (2 αντιπρόσωποι) 24. Οι αγρότες στο Εθνικό Συμβούλιο αντιπροσωπεύουν το 12% (23 αντιπρόσωποι). Στη Βουλή του 1964 το 4,33% (13 αντιπρόσωποι), του ,33% (4 αντιπρόσωποι) και του ,00% (3 αντιπρόσωποι). Αντίστροφα. «Μόνιμο χαρακτηριστικό και στις 3 Βουλές 1964, 1974 και 1977 είναι η γνωστή συντριπτική αριθμητική υπεροχή των Δικηγόρων που βρίσκονται ελάχιστα κάτω από το 50% του σώματος», (Μεταξάς 1981, 44). Και όμως η τόσο «γνωστή» αυτή υπεροχή δεν υπάρχει στις εκλογές του '44. Οι δικηγόροι δεν αντιπροσωπεύουν παρά μόνο το 12,8% (23 άτομα) είναι δηλαδή τόσοι όσοι ακριβώς είναι οι αγρότες και οι εργάτες!. Σελίδα 10 / 42

11 Τέλος παρατηρούμε ότι το ποσοστό εκπροσώπησης των εργατών (12,2%) είναι σχεδόν ίδιο με αυτό των αγροτών (12,8%), αν και το αριθμητικό βάρος της εργατικής τάξης στην κοινωνική ταξική διάρθρωση της εποχής είναι κατά πολύ μικρότερο από αυτό των αγροτών. Είναι άλλη μια απόδειξη για τον αυξημένο πολιτικό και ιδεολογικό ρόλο της εργατικής τάξης. Άλλωστε η ηγεμονία ουδέποτε αποτέλεσε ποσοτικό πρόβλημα. 5. Η ανυπαρξία αστικού μπλοκ.ενώ το επαναστατικό μπλοκ των κυριαρχούμενων τάξεων, που πολιτικά εκφράζεται από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ αναγορεύεται σε ηγεμονικό μέσα στην ελληνική κοινωνία, το αστικό μπλοκ έχει διαλυθεί ολοκληρωτικά.. Το αστικό πολιτικό προσωπικό έχει χρεοκοπήσει, τα παραδοσιακά αστικά κόμματα έχουν διαλυθεί. «Έχοντας ήδη υποστεί μείωση κατά τη δικτατορία του Μεταξά, οι προπολεμικοί πολιτικοί και ιδεολογικοί εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης υπέστησαν άλλη μιαν αμαύρωση της εικόνας τους στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Με ελάχιστες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, οι περισσότεροι από τους προπολεμικούς πολιτικούς είχαν παραμείνει αδρανείς σε όλη την Κατοχή, ενώ από εκείνους της νέας γενιάς, που είχαν δράσει στη Μέση Ανατολή, λίγοι μπορούσαν να καυχηθούν για το εθνικό τους έρεισμα. Ακόμη, η αμφίσημη στάση των περισσότερων εκπροσώπων της παραδοσιακής αστικής τάξης προς την Αντίσταση προκάλεσε γενική δυσπιστία κατά του παλαιού κατεστημένου». (Τσουκαλάς 1986, σελ. 28.) Η ραγδαία ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών μαζών, η βίαιη εισβολή στο πολιτικό προσκήνιο και τεράστια αυτοοργάνωσή τους έχει μεταβάλλει τα αστικά κόμματα σε παλιά ανάμνηση. Ο επανεγκλωβισμός των μαζών από τις παραδοσιακές αστικές εκπροσωπήσεις θα ενισχυθεί από τη στάση ανοιχτής συνεργασίας με τους Γερμανούς ή ολοκληρωτικής αποχής από την αντίσταση του συνόλου της αστικής τάξης 25. Αυτή η στάση της αστικής τάξης γίνεται αιτία να πάρει τελικά το ΕΑΜ τη μορφή του μετώπου αποκλειστικά από τα κάτω παρά την αρχική επιδίωξη της ηγεσίας του ΚΚΕ για συμμαχία και με τα αστικά κόμματα. Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι με την διάλυση των κομμάτων, τη χρεοκοπία και φυγή του αστικού πολιτικού προσωπικού καθώς επίσης και τη αποδιάρθρωση της κρατικής μηχανής, διαρρηγνύεται η προπολεμική συμμαχία με τα κοινωνικά στρώματα στηρίγματα, των οποίων η μεγάλη μάζα θα κερδηθεί από το EAΜ 6. Β. Εμφύλιος Πόλεμος Ανασύσταση του αστικού μπλοκ, συντριβή και διάλυση του ΕΑΜικού μπλοκ. Αντί προλόγου: Τα 2 κοινωνικά μπλοκ μετά τον Δεκέμβρη '44. «ΟΙ ΔΥΟ ΔΡΟΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ο ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΑΞΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΑΔΑ. 1. Πλουτοκρατία Δοσιλογισμός. Χρηματιστική ολιγαρχία μοναρχοφασιστική αντίδραση (μαύρο μέτωπο, ΣΑΝ, Χ και ΣΙΑ). Βασικά στην Ελλάδα παλεύουν σήμερα για την πολιτική επικράτηση δύο παρατάξεις, δυο στρατόπεδα, δυο ρεύματα. Σελίδα 11 / 42

12 Πρώτο, η παράταξη της πλουτοκρατίας. Συγκεντρώνει στις γραμμές της το δοσιλογισμό, τα παλιά τζάκια, τους κοτζαμπάσηδες και τσιφλικάδες, όλους τους εκμεταλλευτές του λαού, με επικεφαλής σαν κυριαρχούσα δύναμη τη χρηματιστική ολιγαρχία. Πολιτικά η παράταξη αυτή παλεύει κάτω από τη σημαία του μοναρχοφασισμού. Επηρεάζει ακόμα τα πιο καθυστερημένα και οπισθοδρομικά στρώματα στις πόλεις και στα χωριά. Σαν βασικό μέσο πολιτικής επικράτησης έχει την ανοιχτή δολοφονική τρομοκρατία, που εξασκεί το μαύρο μέτωπο, ο ΣΑΝ, η Χ και το υπόλοιπο μοναρχοφασιστικό άγος. Διαθέτει σχεδόν ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό και χρησιμοποιεί τα σώματα ασφαλείας και από το στρατό κατά πρώτο λόγο τους αξιωματικούς, για τις τρομοκρατικές επιχειρήσεις της. Έχει αμέριστη την ξενική υποστήριξη, κυρίως από τις αγγλικές στρατιωτικές και πολιτικές αρχές κατοχής (...). 2. Ο κόσμος του ΕΑΜ και της λαϊκής δημοκρατίας. Η δεύτερη παράταξη, το άλλο ρεύμα, είναι το ρεύμα, ο κόσμος του ΕΑΜ και της λαϊκής δημοκρατίας, όπου πολιτικοί εκπρόσωποι του από το ΕΑΜ και τα κόμματα που συνεργάζονται μ' αυτό, επηρεάζει και συγκεντρώνει την πλειοψηφία του εργαζόμενου λαού. Δηλ. τους εργάτες, αγρότες, υπαλλήλους κάθε κατηγορίας, επαγγελματίες βιοτέχνες από τα μικρομεσαία στρώματα τους κυρίως. Το ίδιο ισχύει και για την νεοελληνική διανόηση. Αυτού πρέπει να προσθέσουμε και τη λαϊκή φτωχολογιά στις πόλεις. Αυτές οι κοινωνικές δυνάμεις αποτελούν τους κινητήρες της λαϊκής δημοκρατίας». 7ο Συνέδριο ΚΚΕ, Οκτώβρης 1945, (2βα) εισήγηση Ν. Ζαχαριάδη. 1. Το ΕΑΜικό μπλοκ μετά το Δεκέμβρη και οι σχέσεις εκπροσώπησης.μετά τη σύγκρουση του Δεκέμβρη, μέσα στο ΕΑΜικό μπλοκ συντελούνται σημαντικές κοινωνικές αναδιαρθρώσεις. «Η ανακατάταξη, που είχαμε μέσα και μετά από το Δεκέμβρη στις ταξικές δυνάμεις, ήταν το φυσιολογικό συνακόλουθο, γιατί το κέντρο βάρους του λαϊκού αγώνα μετατοπιζόταν από το εθνικοαπελευθερωτικό ολοένα και περισσότερο προς το κοινωνικό, το λαϊκοδημοκρατικό επίκεντρο του. Έτσι, ορισμένα στρώματα, πρώτ' απ' όλα από τα αστικά και μεσοαστικά που είχαμε συνοδοιπόρους στην Εθνική Αντίσταση, ξεκόβουν τώρα από μας παρασέρνοντας και ορισμένες μάζες από τις πιο καθυστερημένες και πισωδρομικές. Αυτή η ανακατάταξη ήταν λίγο πολύ φυσιολογική (...) Ο κλονισμός αυτός στο μεγαλύτερο τους βάθος βρήκε την έκφραση του και στη λιποταξία και πολιτική προδοσία της ΕΛΔ σε βάρος του ΕΑΜ». Ζαχαριάδης (1945 6), σελ Η μερική διάρρηξη αυτής της πελώριας ταξικής συμμαχίας ήταν σ' ένα βαθμό: α) απόρροια της μετατόπισης του χαρακτήρα του ΕΑΜικού κινήματος που περιγράφει σχηματικά ο Ζαχαριάδης γεγονός που στο πολιτικό επίπεδο αντανακλάται με την διάσπαση της ΕΛΔ, 6) της ύπαρξης και μόνον των κυβερνήσεων του Κέντρου, που θα αποσπάσει την εκπροσώπηση μιας μερίδας του αλλά επίσης) αποτέλεσμα της λαθεμένης πολιτικής του ΚΚΕ (όχι κατάληψη της εξουσίας, Βάρκιζα) που έκαμψε την επαναστατική διάθεση των μαζών. Ακόμα, δ) της οργανωτικής πολιτικής που θα ακολουθήσει η ζαχαριαδική ηγεσία και συνέπεια της οποίας είναι η ιστορική διάρρηξη των σχέσεων εκπροσώπησης που είχαν διαμορφωθεί ανάμεσα στο ΚΚΕ και τις κοινωνικές δυνάμεις του ΕΑΜικού μπλοκ, (κυρίως αγρότες, νεολαία, γυναίκες, μεσαία στρώματα) και ε) της (τακτικής) ήττας με τα γνωστά αποτελέσματα. Όμως παρά το ιστορικό γεγονός ότι η «νικηφόρα επανάσταση χάθηκε», το ΕΑΜικό μπλοκ σαν ταξική συμμαχία κάθε άλλο παρά έχει καταστραφεί. Αντίθετα, παραμένει ακόμα ( ) η ηγεμονική πολιτική και κοινωνική δύναμη της χώρας και παράλληλα κατορθώνει να ανασυνταχθεί καθώς η κρίση της ελληνικής κοινωνίας βαθαίνει.. Σελίδα 12 / 42

13 Στη διετία εντείνονται οι μαζικοί αγώνες, ενώ αγριεύει η πάλη για τα συνδικάτα. Εκτός από την άγρια τρομοκρατία επιστρατεύονται οι νοθείες και οι διορισμοί φασιστικών διοικήσεων. 29 Ο ΕΡΓΑΣ (Εργατικός Αντιφασιστικός Συνασπισμός παράταξη που έχει συγκροτήσει το ΕΑΜ) όμως σημειώνει παντού θριαμβευτικές νίκες και τα εκλογικά ποσοστά του κυμαίνονται από το 80% ως 100% των - ψήφων (πίνακας 8). Οι σκληροί αγώνες για ελεύθερες εκλογές στα συνδικάτα που διεξάγονται αμείωτοι σ' ολόκληρο το 1945 είχαν για επιστεγάσματα τη σύγκλιση του 8ου συνεδρίου της ΓΣΕΕ, 17 Μαρτίου Στο συνέδριο αυτό πήραν μέρος αντιπρόσωποι από συνδικάτα με μέλη. Από αυτά πήραν μέρος στις εκλογές μέλη παρά την τρομοκρατία και τις κρατικές παρεμβάσεις, δηλαδή ποσοστό 67,8%. Στο συνέδριο ο ΕΡΓΑΣ αναδεικνύεται πρώτη δύναμη με πλειοψηφία 85%. 30 Οι μαζικοί αγώνες που εντείνονται και η συντριπτική ηγεμονία του ΕΑΜ σ' αυτούς δεν αφορούν μόνο την εργατική τάξη αλλά και τους αγρότες, (οι εκλογές στους αγροτικούς συνεταιρισμούς είναι επίσης θρίαμβος για το ΕΑΜ), τους δημοσίους υπαλλήλους 31, τα μικροαστικά στρώματα, τους ανέργους κλπ. Η ηγεμονία αυτή διατηρείται ακόμα σ' όλες τις κοινωνικές κατηγορίες νεολαία, γυναίκες, διανοούμενους, πρόσφυγες 32, πολεμοπαθείς, τραυματίες, θύματα, φυματικούς, εφέδρους, κλπ. Το ΕΑΜ πραγματοποιεί πρωτοφανείς για τη μαζικότητα τους παλλαϊκές συγκεντρώσεις σ' ολόκληρη τη χώρα 33.: «Παντού όπου παν και περιοδεύουν αντιπρόσωποι, είτε γίνουν συγκεντρώσεις του ΕΑΜ, τους γίνεται παλλαϊκή υποδοχή που σε λαϊκό οργασμό και ενθουσιασμό καταπλήσσει και δικούς μας ακόμα. Για παράδειγμα έχουμε τις συγκεντρώσεις «Ηρακλή» στη Θεσσαλονίκη και του Σταδίου στην ΑθήναΠειραιά. 34. Κι αυτά παρ' όλη την τρομοκρατία που εξασκούν κρατικά όργανα, επίσημες αρχές, ΣΑΝ, Χίτες, μαύρο μέτωπο και μάλιστα τις περισσότερες φορές με τη δοήθεια των άγγλων. Αντίθετα, όπου πατήσουν μαυρομετωπίτες, είτε αποδοκιμάζονται ανοιχτά, είτε παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική γύμνια. Έτσι έγινε λ.χ. με το Ζέρβα. Το ίδιο και με το Γόνατα στη Θεσσαλονίκη, που είχε κλασική αποτυχία...» Ζαχαριάδης, (1945 β) σελ. 13. Είναι τέλος αξιοσημείωτο ότι η συντριπτική πλειοψηφία των «πολιτών» απέχει από την απόπειρα ανασύνταξης των εκλογικών καταλόγων που επιχειρεί η κυβέρνηση, ακολουθώντας τη γραμμή του ΕΑΜ. Κατά μία πολύ υπερβολική εκτίμηση η αποχή «αρχίζει από τα 60% και φτάνει τα 80 και 90%». (ο.π. σελ.13). Όπως και στην περίοδο της κατοχής, έτσι και σ' αυτήν τη νέα περίοδο της ταξικής πάλης ( ), αυτή η κοινωνική συμμαχία, όπου η εργατική τάξη και γενικότερα οι μισθωτοί ηγεμονεύουν (με την έννοια που εξηγήσαμε προηγούμενα) αποκρυσταλλώνεται και μορφοποιείται στο ποικιλόμορφο και ευρύ δίκτυο των μαζικών λαϊκών οργανώσεων με βάση τα εργατικά συνδικάτα αλλά όχι μόνο αυτά. Σελίδα 13 / 42

14 «Γύρω και δίπλα από τα εργατικά συνδικάτα ξαπλώνεται σ' όλη τη χώρα ένα πλατύ δίχτυ από οργανώσεις που αγκαλιάζει εκατομμύρια από εργαζόμενους. Είναι οι οργανώσεις που έχουν οι αγρότες, επαγγελματίες, βιοτέχνες, τα ελεύθερα επαγγέλματα, οι διανοούμενοι, είναι οι τοπικοί σύλλογοι, οι έφεδροι και πολεμιστές, οι ανάπηροι και πολεμοπαθείς, τα θύματα, οι γυναίκες και νέοι, τα παιδιά, οι φυματικοί και σωρός ολόκληρος από άλλες λαϊκές μαζικές οργανώσεις, συλλόγους, ενώσεις κλπ. Ο οργανωτικός αυτός οργασμός δείχνει και τις γερές δημοκρατικές παραδόσεις του λαού και την υψηλή δημοκρατική του συνείδηση, (υπ. ΧΒΓΜ). 35 (Ζαχαριάδης, 1945 α, σελ.298) Τα προηγούμενα όμως δεν σημαίνουν ότι στις απαρχές του εμφυλίου η τομή δεν είναι ευδιάκριτη. Το επαναστατικό κοινωνικό μπλοκ που θα πραγματοποιήσει την νέα ένοπλη σύγκρουση δεν είναι η γραμμική συνέχεια του ΕΑΜικού μπλοκ της κατοχής. Η μερική διάρρηξη αυτής της ταξικής συμμαχίας αλλά και των σχέσεων εκπροσώπησης με το ΚΚΕ, που έχει συντελεστεί, είναι το διαφοροποιητικό στοιχείο. Είναι, πιστεύουμε, ένα από τα βασικά συμπεράσματα που μπορεί κανείς να εξάγει και από την ανάγνωση των αποτελεσμάτων των εκλογών του Μαρτίου του 1946 εκτιμώντας τη σχετικά περιορισμένη απήχηση που είχε η (λανθασμένη τακτική) γραμμή της αποχής (υπολογίζεται σε25%-35%), ιδιαίτερα στην περιοχή της πρωτεύσουσας. Χ. Με τις εκλογές του Μαρτίου και το δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου, το αστικό κράτος αποκτάει μια σημαντική βάση νομιμοποίησης. Συνολικά μπορούμε να πούμε ότι η περίοδος 1945 (Β' εξάμηνο) - αρχές 1947 εμφανίζει καθαρά τα χαρακτηριστικά της επαναστατικής κατάστασης (με το λενινιστικό ορισμό της έννοιας) που τροφοδοτείται από την τρομερή οικονομική κρίση και τις συνέπειες του πολέμου 37. Η ηγεσία όμως του λαϊκού κινήματος έχει σταθερά προσανατολιστεί στην εκπληκτική αυταπάτη της «συμφιλίωσης» και της ειρηνικής κοινοβουλευτικές επικράτησης με συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» (Το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ είναι «Ενότητα τάξη ησυχία δουλειά ανοικοδόμηση»). Η καθυστερημένη απόφαση για ένοπλη εξέγερση (2η ολομέλεια Φεβρουάριος 1946) 37α χρησιμοποιείται καθαρά σα διαπραγματευτικό μέσο πίεσης για τη «συμφιλίωση», με καταστροφικές συνέπειες. Από το 1947 και με την ενεργό ανάμειξη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού (Δόγμα Τρούμαν) ο συσχετισμός δυνάμεων τροποποιείται σημαντικά σε βάρος των λαϊκών δυνάμεων. Η πιθανότητα μιας άμεσης επικράτησης της επανάστασης απομακρύνεται. Αναπότρεπτα, η συνέχιση της σύγκρουσης ήταν δυνατή μόνο με το χαρακτήρα μακροχρόνιου (παρατεταμένου) πολέμου. Η αναπροσαρμογή της επαναστατικής στρατηγικής που απαιτεί η νέα συγκυρία (εσωτερική και εξωτερική) όμως δεν θα γίνει ποτέ. 38 Αντίθετα με την περίοδο του ΕΑΜ, οι πόλεις χάνουν την επαφή τους με την ύπαιθρο. Η επανάσταση δεν αναπτύχθηκε στις πόλεις, οι μαζικοί αγώνες που αναπτύσσονται το μένουν ακαθοδήγητοι και σταδιακά θα καμφθούν, ενώ η ένοπλη πάλη δεν στάθηκε δυνατό να αναπτυγθεί. 39. Η συντριβή του εργατικού και λαϊκού κινήματος στις πόλεις, η διάλυση των μαζικών ΕΑΜικών οργανώσεων (με τον Ν ) θα αποβεί καθοριστική. Αυτή η έκβαση της ταξικής σύγκρουσης που πιθανά αντανακλάται και στην κοινωνική σύνθεση του δεύτερου ανταρτικού (σχετική κυριαρχία ανταρτών αγροτικής προέλευσης) έγινε αιτία σύγχυσης σχετικά με το χαρακτήρα του κοινωνικού μπλοκ που έκανε τον εμφύλιο 40. Μια σημαντική ένδειξη τόσο για την κοινωνική σύνθεση (βασικά του στελεχικού δυναμικού) αυτού του κοινωνικού μπλοκ όσο και για την συντριβή του στις πόλεις παρέχεται από την κοινωνική σύνθεση των κρατούμενων του εμφυλίου πολέμου (πίνακας 9). Σύμφωνα μ' αυτήν την έρευνα, οι κρατούμενοι εργατικής προέλευσης αποτελούν το 42,3% (σχεδόν διπλάσιο Σελίδα 14 / 42

15 από το ποσοστό της εργατικής τάξης στο συνολικό πληθυσμό. Η υπεραντιπροσώπευση αυτή είναι άλλη μια απόδειξη για τον ενισχυμένο ρόλο της) και μαζί με τους κρατούμενους που προέρχονται από τα άλλα μισθωτά και μεσαία στρώματα της πόλης, αποτελούν σχεδόν το 70% των κρατουμένων. Από την άλλη πλευρά, οι κρατούμενοι αγροτικής προέλευσης αντιπροσωπεύουν το 34% περίπου 40. Το γεγονός δηλαδή ότι το εργατικό και λαϊκό κίνημα συντρίφτηκε με τη βία δεν σήμαινε ότι άλλαξε και ο χαρακτήρας του επανασταστικού κοινωνικού μπλοκ (!). Πυρήνας του εξακολουθεί να παραμένει η εργατοαγροτική συμμαχία όπως και στο ΕΑΜ. Σε ένα ιστορικής σημασίας κείμενο του Σεραφείμ Μάξιμου (γράμμα του προς το ΠΓ του ΚΚΕ όπου επιχειρεί έναν απολογισμό ολόκληρης της περιόδου) διατυπώνεται με σαφήνεια και εξηγείται η διαφοροποίηση αυτής της ταξικής συμμαχίας στις δύο περιόδους: «Ενώ όμως η πρώτη αντίσταση κρατήθηκε και αναπτύχθηκε πάνω σε μια στενή, οργανική, ολοένα και πιο ισχυρή ενότητα δράσης των μεγάλων μαζών στις πόλεις και των χωρικών στην ύπαιθρο, κατά τρόπο που σε κάθε ένοπλο κτύπημα έξω να ανταποκρίνεται μια πολιτική μέσα στις πόλεις, η δεύτερη αντίσταση δεν μπόρεσε να αποκαταστήσει μια τέτοια ενότητα δράσης και να αναπτυχθεί η ίδια πάνω σ' αυτήν. Αυτό δεν έγινε φυσικά από υποτίμηση προς μια τέτοια συντονισμένη δράση μαζών πόλεων και ένοπλης δράσης στην ύπαιθρο - κάθε άλλο - επήλθε όμως σαν αποτέλεσμα ταχύτατης ενέργειας του αντίπαλου, που κατευθύνθηκε διαδοχικά προς τα γνωστά τρία σημεία του: 1) Ομαδικές συλλήψεις στελεχών βάσης (επιχειρήσεις Ζέρβα στην Αθήνα, Ιούλιος 1947) και βαθμιαία απορφάνιση των μαζών των πόλεων από κάθε διεύθυνση. 2) Αποκοπή των πόλεων από την ύπαιθρο 3) Αποκοπή της υπαίθρου από τον μαχόμενο Δημοκρατικό Στρατό, με τη βίαια μετατόπιση του πληθυσμού του. Και τα τρία αυτά σημεία αποτελέσανε αναπόσπαστο μέρος ενός και του ίδιου επιτελικού σχεδίου που καταστρώσανε οι Αμερικάνοι. Η δε διαδοχική επίτευξη τους αποτέλεσε επιτυχία στρατηγική μεγάλη - αποφασιστικής σημασίας - για την έκβαση του αγώνα». (Μάξιμος, 1950, σελ. 30). Η Επανάσταση θα περιορισθεί στην ύπαιθρο και μάλιστα θα λάβει σχεδόν αποκλειστικά τη μορφή της ένοπλης πάλης που διεξάγει ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας 406. Η αποκοπή του αντάρτικου από τις λαϊκές μάζες της πόλης και της υπαίθρου (που πέτυχε ο αστικός στρατός με τις αναγκαστικές μετακινήσεις) αποστέρησε το αντάρτικο τόσο από τις αναγκαίες εφεδρείες (που προφανώς δεν ήταν απλά «στρατιωτικό» πρόβλημα αλλά συνολικά λανθασμένης στρατηγικής), όσο και από τον απαραίτητο ζωτικό χώρο που απαιτούσε η νέα μορφή πολέμου. Μαζί με την μετατροπή του σε τακτικό στρατό, θα αποτελέσουν καθοριστικές αιτίες της στρατιωτικής συντριβής (1949). 2. Η αστική στρατηγική και η απόπειρα ανασυγκρότησης του αστικού μπλοκ. Η πολιτική κρίση α) Η αστική στρατηγική.η αστική στρατηγική σ' αυτήν την περίοδο, με την ιμπεριαλιστική στήριξη συνοψίζεται σ' ένα και μοναδικό στόχο με δύο σκέλη: Από την μία κατά μέτωπο σύγκρουση με το επαναστατικό κοινωνικό μπλοκ του ΕΑΜ, που διατηρεί όπως είδαμε σημαντικό μέρος από την αίγλη του, διάλυση του, καταστροφή της λαϊκής εξουσίας που είχε αρχίσει να οικοδομείται και παλινόρθωση της προπολεμικής αστικής εξουσίας. 41 Από την άλλη ανασυγκρότηση του αστικού μπλοκ. Ο εμφύλιος πόλεμος δεν ήταν παρά η συνέπεια αυτής της στρατηγικής. «Στο διάστημα αυτό η ταξική πάλη θα πάρει αναπόφευκτα τη μορφή της ένοπλης σύγκρουσης. Οι λαϊκές δυνάμεις συντρίβονται γιατί η ηγεσία τους δεν προσανατολίζεται σταθερά στο αναπότρεπτο της σύγκρουσης (...) Με τη λήξη του εμφύλιου πολέμου το πρώτο σκέλος της ιμπεριαλιστικής στρατηγικής (...) πραγματοποιείται στο ακέραιο: φυσική εξόντωση χιλιάδων κομμουνιστών, διάλυση των λαϊκών οργανώσεων, ανακοπή της επαναστατικής ορμής των μαζών. Για πολλά χρόνια μετά, η λευκή τρομοκρατία, την ύπαιθρο και τις πόλεις, θα συμπληρώσει το έργο τούτο». (Ζητήματα , σελ.6) Σελίδα 15 / 42

16 Ο βασικός μοχλός για την βίαιη διάλυση του ΕΑΜικού μπλοκ είναι το κράτος και κυρίως ο κατασταλτικός μηχανισμός με όλα του τα παρακλάδια που αναλαμβάνει επίσης και τα «ιδεολογικά» καθήκοντα της «αποεαμοποίησης»τον πληθυσμού (ο όρος ανήκει στον Κ. Τσουκαλά). β) Η απόπειρα ανασυγκρότησης του αστικού μπλοκ.παράλληλα όμως η απόπειρα ανασύνταξης των αστικών δυνάμεων συναντάει αρχικά ανυπέρβλητα εμπόδια. Η ανυπαρξία αστικού πολιτικού προσωπικού, ικανού να αναλάβει αυτήν την πρωτοβουλία (εξαιτίας της χρεοκοπίας του περιγράψαμε προηγούμενα) είναι έκδηλη. Ο θ. Χατζής περιγράφει πολύ εύγλωττα, νομίζουμε, το ποιον των εφεδρειών που διέθετε η αστική τάξη. «Όλοι οι «εξ επαγγέλματος» πολιτικοί της παλιάς προμεταξικής εποχής, άνθρωποι γερασμένοι, ξεκομμένοι από τη ζωή, ξεχασμένοι από φίλους και εχθρούς, άνθρωποι που κοιμήθηκαν την μέρα της φασιστικής εισβολής, ξύπνησαν και έσπευσαν στο κέντρο της Αθήνας. Δίπλα τους οι νέοι φωστήρες, αμύντορες του αστικού καθεστώτος, με περγαμηνές πρακτορικής δράσης στο πλευρό των Άγγλων ή και των Γερμανών, αλλά πάντα για να συντρίψουν τον κομμουνισμό, και όλοι τώρα «σύμμαχοι των συμμάχων». Όλοι αυτοί, παλιοί και νέοι σωτήρες του κοινωνικού καθεστώτος, έχουν την ψευδαίσθηση πως αποτελούν την «Εθνική ηγεσία» που χρειάζεται ο τόπος και αποτελούν εγγύηση για την πραγματοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Ο καθένας τους κουβαλάει ένα δικό τους σχέδιο «εθνικής ανοικοδόμησης και αναγέννησης». Επικαλείται υπαρκτά και ανύπαρκτα προσωπικά προσόντα και υπηρεσίες στο έθνος και στους «προστάτες» της Ελλάδας. Προσφέρει τη συνεργασία του σ' όλα τα κόμματα και τις παρατάξεις. Με τους παλαιοδημοκρατικούς δημοκρατικοί, δημοκρατικότεροι των αρχηγών των κομμάτων τους. Με τους βασιλικούς, βασιλικότεροι απ' το βασιλιά. Με τους σοσιαλίζοντες, από κούνια σοσιαλιστές αλλά αγγλοαμερικάνικου τύπου. Καμιά ηθική αρχή, κανένας κομματικός δεσμός δεν συγκρατούσε τους μνηστήρες της εξουσίας. Κοινό χαρακτηριστικό όλων: Η υποτέλεια στους Άγγλους. Η αναζωογόνηση όμως της πολιτικής ζωής και δραστηριότητας των αστών πολιτικών γινόταν κάτω από το δέος του όγκου του λαϊκού κινήματος και της επέκτασης της κυριαρχίας της λαοκρατικής εξουσίας στην χώρα. Μπροστά σ' αυτόν τον κίνδυνο όλες οι διαφορές τους εκμηδενίζονταν. (...) Δε υπήρχαν πια εθνοπροδότες και δοσίλογοι μέσα στην αστική τάξη. Όλοι ήσαν εθνικιστές, υπέρμαχοι του ελεύθερου κόσμου, που παλεύουν να σώσουν την μεγάλη πλειοψηφία του λαού, από τον οργανωμένη και ένοπλη μειοψηφία των αναρχικών (...)» (τόμος 3, σελ. 172) 42 Εκτός από την ανυποληψία των αστών πολιτικών η ανασυγκρότηση του αστικού μπλοκ, σκοντάφτει και σε κάτι άλλο:' στην ανυπαρξία πειστικού ιδεολογικού ηγεμονικού οράματος. Η αστική ιδεολογία σε συνθήκες επαναστατικοποίησης των μαζών διέρχεται τη μεγαλύτερη κρίσης της. γ) Η πολιτική κρίση και το ξεπέρασμα της.έτσι ολόκληρη η περίοδος είναι μεταδοτική και χαρακτηρίζεται από ανοιχτή πολιτική κρίση. Η συνεχής ρευστότητα που εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή 44, ο κατακερματισμός και η αστάθεια των αστικών πολιτικών κομμάτων, η κρίση του αστικού πολιτικού προσωπικού, είναι νομίζουμε αντανάκλαση μιας διττής κοινωνικής πραγματικότητας. Από τη μία ανυπαρξία ή βαθιά κρίση του αστικού κοινωνικού μπλοκ εξουσίας και προσπάθεια διαμόρφωσης του, από την άλλη διαδικασία διάσπασης και διάλυσης του ΕΑΜικού μπλοκ που γεννά τα φαινόμενα της σύγχυσης, της κινητικότητας και της έντασης. 45 Με αυτά τα δεδομένα και χωρίς να ξεπερνιέται προφανώς η κρίση της αστικής ιδεολογίας, το αστικό κοινωνικό μπλοκ θα διαμορφωθεί σ' αυτήν την περίοδο κυριολεκτικά από την αρχή, κυρίως κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου Παράλληλα θα συγκροτηθούν οι αναγκαίες συμμαχίες του συνασπισμού εξουσίας. Σελίδα 16 / 42