Developmental models of Reading and Writing. Connectionist Models of Reading /Spelling Distributed Models of Reading

Transcript

1 ΒΑΣΙΚΟΤΕΡΑ ΜΟΝΤΕΛΑ-ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Α) ΜΟΝΤΕΛΑ «ΔΙΤΤΗΣ» ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ Dual Route Models Β) Εξελικτικά Μοντέλα Ανάγνωσης / Ορθογραφίας Developmental models of Reading and Writing Γ) Νευρωνικά Μοντέλα Ανάγνωσης/Ορθογραφίας Connectionist Models of Reading /Spelling Distributed Models of Reading ΥΠΟΒΟΗΘΗΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (Με μορφή bullet points) Οι παρούσες σημειώσεις επεκτείνουν τα όσα αναφέρονται στο Κεφάλαιο 9 Ανάπτυξη και διαταραχές Δεξιοτήτων Γραπτού λόγου

2 Α) ΜΟΝΤΕΛΑ «ΔΙΤΤΗΣ» ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ DUAL ROUTE MODELS ΔΕΝ ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ ΜΕ ΤΟΝ ΙΔΙΟ ΤΡΟΠΟ ΔΥΟ ΚΑΝΑΛΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ Λέξη Ασαφής Αναγνώριση Γραμμάτων Φωνολογικό Κανάλι Οπτικό Κανάλι Αρθρωτική έξοδος

3 ΥΠΑΡΞΗ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΚΟΥ (Mental lexicon) Α Αποθήκευση γνώσεων με μορφή τοπικών αναπαραστάσεων (local representations) / σταθερών ενοτήτων (fixed entities) Πρόσβαση μέσα από 2 ανεξάρτητες διαδικασίες Εκφορά λέξεων ψευδολέξεων Ενεργούν - Δραστηριοποιούνται παράλληλα Ανταγωνισμός μεταξύ των: Horse-race models ΟΜΑΛΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Εκφέρονται πιο γρήγορα (Baron & Strawson, 1976) απ ότι οι μη-ομαλές Και τα δύο κανάλια το ίδιο αποτέλεσμα Μη ομαλές λέξεις διαφορετικό αποτέλεσμα interference ΑΓΓΛΟΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ: Κυριαρχία Οπτικού καναλιού Φωνολογικό κανάλι optional route

4 ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΝΑΛΙ Βασίζεται στη χρήση γραφημικών-φωνημικών αντιστοιχιών Έμμεσος τρόπος πρόσβασης πληροφοριών α) Κατάτμηση λέξεων στα συστατικά τους στοιχεία β) Μετατροπή λέξεων σε φωνολογικούς κώδικες/αντίστοιχα. γ) Χρήση φωνητικής / φωνολογικής δομής λέξεων Πρόσβαση στο Mental lexicon Η χρήση του οδηγεί Σωστή εκφορά Άγνωστων λέξεων Δύσκολων λέξεων (1-1) Λέξεων χαμηλής συχνότητας Ψευδολέξεων Ανεπιτυχής εκφορά στις ορθογραφικά εξαιρέσιμες λέξεις Λάθη ομαλοποίησης: int mint, Gloucester ΟΠΤΙΚΟ ΚΑΝΑΛΙ Αναγνώριση λέξεων στη βάση οπτικών χαρακτηριστικών Άμεση διαδικασία αναγνώρισης (Direct lookup procedure) Απευθείας ένωση ανάμεσα στο ορθογραφικό πρότυπο/«φάκελο» - προφορά ακουστικό κύμα /σημασιολογική έννοια της λέξης Ολιστική αναγνώριση των λέξεων Ανάσυρση της προφοράς γνωστών λέξεων από το νοητικό μας λεξικό (Mental lexicon) Αποτελεσματικός και γρήγορος τρόπος αναγνώρισης Αναγνώριση γνωστών (π.χ. σπίτι, τόπι, γάλα, μήλο) ή ορθογραφικά εξαιρέσιμων (Wednesday, Gloucester) λέξεων Υπέρβαση ορθογραφικών ανωμαλιών Μη αποτελεσματικός τρόπος: ψευδολέξεις

5 Γραπτή λέξη Οπτική Ανάλυση (Abstract Letter Identification) ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ MENTAL LEXICON Γραφημική- Φωνημική Μετατροπή Οδηγίες για άρθρωση Προφορά λέξης Figure 1-1 Two route model of the reading process (Coltheart, 1980)

6 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΔΙΤΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ Μεγάλη επιρροή - Κυρίαρχα μοντέλα για πολλά χρόνια Ικανά να εξηγήσουν διαφορές στον χρόνο αντίδρασης των αναγνωστών Ομαλές Εξαιρέσιμες Ψευδολέξεις Υψηλής/Χαμηλής Έμφαση στα γλωσσολογικά χαρακτηριστικά των λέξεων Εφαρμογή τους στην κλινική πρακτική: Surface Dyslexia or dysgrafia (lexical - Phon + ) Phonological Dyslexia (lexical + Phon - ) ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΔΙΤΤΗΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ Στατική περιγραφή ενός ώριμου συστήματος αναγνώρισης (Seidenberg & McClelland, 1989) Μελέτες με ενήλικες και άτομα με διαταραχές Οι παρατηρήσεις / τα ευρήματα σε δυσλεκτικούς μπορεί να μην έχουν άμεση εφαρμογή στους ομαλούς αναγνώστες Henderson, 1982 Αγνοούν εξελικτικές διαφοροποιήσεις: αναγνωστική ορθογραφική συμπεριφορά Αγνοούν την επίδραση άλλων κοινωνικών, πολιτιστικών, εκπαιδευτικών παραγ Αμφιβολίες για ανεξάρτητη (συν)ύπαρξη των 2 καναλιών Glusko 1979 Ψευδολέξεις FEAD (neighborhood with dead) απαιτούσαν περισσότερο χρόνο απ ότι άλλες με ομαλό γλωσσικό περιβάλλον (Feal) Key & Marcel 1981 Εκφορά ψευδολέξεων με αμφιλεγόμενη σειρά γραμμάτων YEAD επηρεαζόταν από την προφορά λέξεων που είχαν προηγηθεί BEAD (bi:d) YEAD (ji:d) HEAD (hed) YEAD (jed)

7 Συμπέρασμα από Key & Marcel 1981: H χρήση της φωνολογίας στην ανάγνωση ψευδολέξεων φανερώνει ότι αυτή είναι ανοικτή σε λεκτικές επιδράσεις (Humphreys & Evett, 1985) Μη επαρκής η θεμελίωση της θέσης των μοντέλων διττής επεξεργασίας ότι το κανάλι φωνολογικής επεξεργασίας περιορίζεται στη χρήση απλών γραφημικώνφωνημικών αντιστοιχιών και όχι από αντιστοιχίες σε άλλα επίπεδα Ehri (1982) Artificial ο διαχωρισμός και χρήση των 2 καναλιών για επεξεργασία μη ομαλών λέξεων Ακόμη και στο ιδιότροπο Αγγλικό ορθογραφικό σύστημα: Πολύ λίγες λέξεις χαρακτηρίζονται από πλήρη αδιαφάνεια Οι φωνολογικές πληροφορίες/διεργασίες μπορεί να συμβάλουν καθοριστικά στην αναγνώριση μη-ομαλών λέξεων (yacht ) ή την ανάπτυξη του οπτικού λεξιλογίου Ehri Model (1992) Οπτικό κανάλι - Οπτιτκο-φωνολογικό κανάλι Η φωνολογική ανακωδικοποίηση δεν έχει απλώς έναν διευκολυντικό ρόλο, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για ανάπτυξη της αναγνωστικής και ορθογραφικής ικανότητας. Οπτικό-φωνολογικό κανάλι Οι συνάψεις μεταξύ της ορθογραφίας και σημασιολογίας είναι λιγότερο αυθαίρετη και πιο συστηματική Σταδιακός σχηματισμός πολλαπλών συνάψεων: μεμονωμένων γραμμάτων, συμπλεγμάτων, ολόκληρων ορθογραφικών προτύπων, ολόκληρων λέξεων, κλπ

8 Εξελικτικά Μοντέλα Ανάγνωσης / Ορθογραφίας Developmental models of Reading and Writing Η ανάπτυξη της αναγνωστικής ικανότητας είναι μία εξελικτική διαδικασία η οποία περνά από διάφορα στάδια Σε κάθε στάδιο ο αναγνώστης προσεγγίζει τις λέξεις με ποιοτικά διαφορετικές γνωστικές στρατηγικές Η διαθεσιμότητα κάποιων στρατηγικών στα μετέπειτα στάδια εξαρτάται από την ανάπτυξη κάποιων στρατηγικών στα προηγούμενα στάδια. Έμφαση στην επιρροή περιβαλλοντικών παραγόντων κοινωνικοί, πολιτιστικοί, εκπαιδευτικοί (π.χ. διαφορετικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία της ανάγνωσης )

9 Marsh, Friedman, Welch, & Desberg (1981) Kατάκτηση Αναγνωστικής Ικανότητας = διαδικασία 4 σταδίων 1 ο Στάδιο: Στάδιο Linguistic guessing Ανάγνωση στη βάση ενός απλού συνειρμού / ένωσης, Σύνδεση μη επεξεργασμένου οπτικού ερεθίσματος με προφορά Προσοχή σε μία μόνο διάσταση του οπτικού ερεθίσματος: π.χ Το πρώτο γράμμα της εκάστοτε λέξης, Χαρακτηριστικές καμπύλες που έχει ο οπτικός «φάκελος» Στρατηγική Ανάγνωσης: Προσπάθεια να μαντέψει την προφορά της, Υποκατάσταση λέξεων με άλλες που ταιριάζουν (συντακτικά / σημασιολογικά) με τις υπόλοιπες λέξεις της πρότασης. «Σήμερα το πρωί η μητέρα μου πήρε ένα τηλεγράφημα» «Σήμερα το πρωί η μητέρα μου πήρε ένα τηλεφώνημα» Λέξη εκτός πρότασης = Άρνηση να την διαβάσει. 2 ο Στάδιο: Στάδιο «Discrimination net- learning» Τα γραφημικά στοιχεία (graphemic cues) μιας λέξης επεξεργάζονται σε περιορισμένο βαθμό Ο αναγνώστης μόλις που ξεχωρίζει την μία λέξη από την άλλη. Κυρίαρχη είναι η χρήση της οπτικής μνήμης Οι αποκρίσεις περιορίζονται στις λέξεις που έχει ήδη μάθει (στη βάση της αποστίθισης).

10 3 ο Στάδιο: Στάδιο Διαδοχικής Αποκωδικοποίησης (Sequential decoding) Συστηματική έκθεση στον γραπτό λόγο Xρήση βασικών αλφαβητικών ικανοτήτων Ανάγνωση μόνον ορθογραφικά ομαλών λέξεων (1-1) Καταπόνηση της μνήμης από εκμάθηση λέξεων στη βάση της αποστήθισης (προηγούμενο στάδιο) + Μεγαλύτερη ικανότητα του αναγνώστη να - προσέξει και επεξεργαστεί τα επι μέρους γραφήμματα - να τα συνδυάσει και - να τα ενώσει με τα αντίστοιχα φωνήματα. Μετάβαση στο παρόν στάδιο 4 ο Στάδιο: Στάδιο «Ιεραρχικής Αποκωδικοποίησης (Ηierarchical decoding) Η αναγνωστική ικανότητα γίνεται πιο σύνθετη Χρήση κανόνων που σχετίζονται με το γλωσσικό περιβάλλον των λέξεων Π.χ. κανόνας του λεγόμενου soft g, (ναύτης /ναυαγός) Σταδιακή αύξηση της ικανότητάς ανάγνωσης άγνωστων λέξεων στη βάση «μορφολογικο/φωνημικών αναλογιών» Π.χ. might κατ αναλογία με την λέξη light, fight.

11 Μοντέλο Frith (1985) Τρία Εξελικτικά Στάδια: 1 ο Στάδιο: Λογογραφικό Στάδιο - Logographic stage Απαραίτητη η ανάπτυξη μεταγνωστικών ικανοτήτων: Έννοιες πρότασης - λέξης Χρήση λογογραφικής στρατηγικής παρόμοια των Κινέζων αναγνωστών Look and say method Προσπάθεια αναγνώρισης στη βάση των γραφικών στοιχείων των λέξεων τα οποία τραβούν την προσοχή τους (salient graphic features). Η σειρά των γραμμάτων αγνοείται και φωνολογικής ταυτότητας λέξεων αγνοείται Οι φωνολογικοί παράγοντες = δευτερεύοντα ρόλο Μνημονικές ικανότητες = σημαντική προσφορά Ο αναγνώστης εικάζει ποια λέξη είναι απέναντί του στη βάση των συμφραζόμενων ή άλλων πληροφοριών: μήκος λέξης, χαρακτηριστικά γράμματα, σημασιολογία λέξης: Ανάπτυξη Οπτικού λεξιλογίου (εξαιρετικά περιορισμένος αριθμός λέξεων) 2 ο Στάδιο: Αλφαβητικό Στάδιο - Alphabetic stage Απαραίτητη κάποια μορφή συστηματικής διδασκαλίας Σύγχυση οπτικά όμοιων λέξεων + Μνήμη στο όριο Μετάβαση στο Αλφαβητικό Στάδιο Κατάκτηση βασικών Γραφημικών Φωνημικών Αντιστοιχιών Child is braking the alphabetic code Στρατηγική προσέγγιση: ΑΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ (ΑΝΑΚΩΔΙΚΟΠΟΊΗΣΗ)

12 Προσπάθεια αναγνώστη ν αποκωδικοποιήσει τις λέξεις χρησιμοποιώντας γραφημικές-φωνημικές αντιστοιχίες φ + ω + ς = φως Η σειρά των γραμμάτων/ φωνολογική ταυτότητα των λέξεων = κυρίαρχο ρόλο Σταδιακή αύξηση ικανότητας χειρισμού άγνωστων λέξεων - ψευδολέξεων. Ο ρυθμός ανάγνωσης ιδιαίτερα αργός 3 ο Στάδιο: Ορθογραφικό Στάδιο - Orthographic stage Mεγαλύτερη εμπειρία με γραπτό λόγο αυτοματοποίηση αλφαβητικών δεξιοτήτων Έμφαση στις ορθογραφικές σχέσεις που διέπουν τις λέξεις Αναγνώστης ικανός να υπερβεί τις όποιες ανωμαλίες στην εφαρμογή της αλφαβητικής αρχής. Άμεση ανάλυση λέξεων σε ορθογραφικές μονάδες χωρίς φωνημική διαμεσολάβηση / μετατροπή Χρήση μορφημάτων & άλλων συνδυασμών γραφημάτων Σημαντικές διαφορές με τις προηγούμενες στρατηγικές Σύγκριση με Λογογραφική: α) πολύ πιο αναλυτική μ έναν συστηματικό τρόπο β) είναι μη οπτική, Σύγκριση με Αλφαβητική: α) εφαρμόζεται σε μεγαλύτερες μονάδες και β) δεν είναι φωνολογική.

13 Ανάπτυξη Αναγνωστικής Ορθογραφικής ικανότητας Ασύγχρονη ανάπτυξη των 2 αυτών δεξιοτήτων Κάθε Στάδιο χωρίζεται σε 2 επίπεδα / φάσεις Η αλφαβήτα κομμένη & ραμμένη στα μέτρα της ορθογραφίας- όχι ανάγνωσης STEP ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ 1A 1B 2A 2B 3A 3B Λογογραφική 1 Λογογραφική 1 Λογογραφική 3 Αλφαβητική 2 Ορθογραφική 1 Ορθογραφική 2 (Συμβολική) Λογογραφική 2 Αλφαβητική 1 Αλφαβητική 2 Αλφαβητική 3 Ορθογραφική 2 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΝΥΕΛΟΥ FRITH (1985)

14 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΝΥΕΛΟΥ FRITH (1985) Ομαλή ανάπτυξη / Εξελικτικές Διαταραχές Developmental Dyslexia Developmental arrest στο 1 o Στάδιο Ανάπτυξης Χρήση Λογογραφικής Στρατηγικής Έντονη δυσκολία στη χρήση αλφαβητικών ικανοτήτων Έντονες αναγνωστικές & ορθογραφικές δυσκολίες Άγνωστες λέξεις Ψευδολέξεις - Λάθη ακρίβειας - Μη φωνητικά λάθη Developmental Dysgraphia Developmental arrest στο 2 o Στάδιο Ανάπτυξης (2β) Έντονη Προσφυγή και Χρήση Αλφαβητικών Στρατηγικών Σχετική ικανότητα αναγνωστικής ακρίβειας: ομαλές λέξεις Έντονη δυσκολία στην ορθογραφία: μη ορθογραφικά ομαλές Φωνητικά λάθη Developmental Dysgraphia - Type B Developmental arrest στο 3 o (α) Στάδιο Ανάπτυξης Ανεπιτυχής χρήση ορθογραφικών ικανοτήτων μόνον στην ορθογραφία Άψογη επίδοση στην ανάγνωση Ορθογραφικά λάθη

15 Κριτική Εξελικτικών Μοντέλων Ανάπτυξη = Εξελικτική πορεία/διαδικασία + Είναι σε θέση να εξηγήσουν με ποιο τρόπο αναπτύσσονται οι ικανότητες /στρατηγικές κάθε σταδίου + Εξηγούν τις διαφορές στην ταχύτητα απόκτησης + Αφήνουν ανοικτή τη στιγμή των εξελικτικών διαφοροποιήσεων (ατομικοί παράγοντες) + Επιτρέπουν τη μείωση στην επίδοση σε συγκεκριμένες εξελικτικές φάσεις (fall-off) υιοθέτηση καινούργιων στρατηγικών + Αφήνουν χώρο για την ανάπτυξη αντισταθμιστικών στρατηγικών + Σε θέση να επεξηγήσουν διαφοροποιήσεις στο προφίλ των δυσκολιών - Η ύπαρξη συγκεκριμένων σταδίων δεν επαληθεύεται πάντα Π.χ. Ύπαρξη λογογραφικού σταδίου - Φωνολογικά ικανοί αρχάριοι αναγνώστες - Χρήστες ομαλών ορθογραφικών συστημάτων - Η έννοια της αλληλουχίας των σταδίων δεν επαληθεύεται μερικές φορές Π.χ. Ύπαρξη κλινικών περιπτώσεων με εξειδικευμένες μειονεξίες - Δυνατή η ανάπτυξη ορθογραφικών ικανοτήτων από τα πρώτα στάδια Π.χ. Άγγλοι αρχάριοι αναγνώστες παιδιά προσχολικής - Αποφυγή του ck στην αρχή λέξεων - Θεωρητική φύση των μοντέλων: Πολλά σημεία ασαφή: πχ. Ορθογραφικό στάδιο

16 Νευρωνικά Μοντέλα Ανάγνωσης/Ορθογραφίας Connectionist Models of Reading /Spelling Distributed Models of Reading Δεν υπάρχουν δύο κανάλια επεξεργασίας! Υπάρχει μόνον ένας μηχανισμός Δεν υπάρχει mental lexicon ή σταθερές ενότητες (fixed entities) Η λέξη υπολογίζεται τη στιγμή που συναντά κανείς μία λέξη. Η γνώση (των λέξεων) αναπαριστάνεται με τη μορφή ενεργοποίησης μιας μεγάλης ομάδας κουκίδων σε διαφορετικά επίπεδα. Equitable division of labour H σημασιολογική ταυτότητα των λέξεων «χτίζεται» δια μέσου της ενεργοποίησης όλων των διαθέσιμων πόρων (ορθογραφικών, φωνολογικών, σημασιολογικών). (Κι όχι όποιου καναλιού κερδίζει την κούρσα). Ανάγνωση/Ορθογραφία = κατάκτηση στατιστικών ενώσεων Βασική αρχιτεκτονική Νευρωνικών Μοντέλων: Ένα νευρωνικό δίκτυο αποτελείται από: Μία ομάδα από φωνολογικές μονάδες Μία ομάδα από ορθογραφικές μονάδες Μία ενδιάμεση ομάδα κρυφών μονάδων η οποία ενώνει τις 2 Κάθε επεξεργαστική μονάδα έχει 2 τιμές ενεργοποίησης: 1 και 0 Όταν απαιτηθεί η προφορά μιας λέξης το νευρωνικό δίκτυο ενεργοποιεί όλους τους σχετικούς νευρώνες οι οποίοι σχετίζονται με την λέξη στόχο Soap = _so soa, oap, ap_ Το δίκτυο δίνει την τιμή ένα σε όλους τους νευρώνες οι οποίοι ενέχονται στον υπολογισμό της συγκεκριμένης λέξης ( ) και την τιμή 0 σε όσους δεν ενέχονται ( ).

17 Κάθε λέξη αναπαριστάνεται στο δίκτυο ως ένα μοναδικό πρότυπο από 0 και 1 soap = pill = Η εκμάθηση της Ανάγνωσης και Ορθογραφίας βασίζεται στο να «μάθει» το σύστημα ή να δημιουργήσει την κατάλληλη ισχύ ένωσης (right strengths of connections) μεταξύ των νευρωνικών μονάδων οι οποίες χρησιμοποιούνται για ν αναπαραστήσουν την προφορά & αυτές για την ορθογραφία. Αρχικά τυχαίες τιμές Με την έκθεση στις λέξεις ο αλγόριθμος του συστήματος (προσαρμόζει την ισχύ μεταξύ input & output) εκπαιδεύεται στο να παράγει τις σωστές φωνολογικές/ορθογραφικές αναπαραστάσεις των λέξεων. Εφαρμογή Νευρωνικών Μοντέλων Ικανά να προσομοιώνουν την αναγνωστική συμπεριφορά ομαλών και δυσλεκτικών ατόμων Ικανά να μαθαίνουν ύστερα από εξάσκηση Oσο περισσότερο έχει επεξεργαστεί το σύστημα 1 λέξη τόσο καλύτερο το output Γενικεύουν και αποκρίνονται σε καινούργια ερεθίσματα / ψευδολέξεις Διαφορές στην επίδοση /ικανότητά να επεξεργαστούν δύσκολες λέξεις (π.χ. many to sound-to-spelling enemies) Επιδείνωση στην επίδoση ύστερα από μείωση αριθμού «κρυφών» μονάδων (hidden units) Αναγνωστικές δυσκολίες / δυσλεξία: Περιορισμός στους νευρωνικούς/υπολογιστικούς πόρους Αλλοίωση συγκεκριμένων συστημάτων του συστήματος διαφορετικό προφίλ δυσκολιών

18 Κριτική Νευρωνικών Μοντέλων + Η υπολογιστική τους φύση επιτρέπει πιο συγκεκριμένες υποθέσεις + Δυνατότητα πρακτικής εφαρμογής και ελέγχου στην καθημερινή ζωή + Στοιχείο απλότητας: Ένας μόνον μηχανισμός επεξεργασίας + Η διάκριση μεταξύ ομαλών μη ομαλών λέξεων δεν είναι πλέον απαραίτητη + Στροφή / έμφαση σε μία προσέγγιση παράλληλης αλληλεπίδρασης διαφόρων πληροφοριών με στόχο να περιορίσουν την - Χρήση & εφαρμογή μονοσύλλαβων λέξεων - Χρήση μορφολογικά ομαλών λέξεων - Δυσκολία στην απόδοση ψευδολέξεων - Αγνοούν την ανάπτυξη φωνολογικών ικανοτήτων πριν την έκθεση στον γραπτό λόγο - Χρήση τέτοιων μοντέλων σε άλλες γλώσσες - Συμβολή άλλων ικανοτήτων: σημασιολογίας, κλπ