ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ "ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ" ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΚΟΥΤΣΟΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ "ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΗ: ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΧΩΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ" ( Cities and the phenomenon of Urbanization Suburbanization: A Sociological and Sociospatial Analysis and its evolution over time ) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : ΚΟΥΤΣΟΘΑΝΑΣΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2014, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1

3 Αστικοποίηση Προαστιοποίηση Kαι Πόλη: Κοινωνιολογική και Κοινωνικοχωρική Ανάλυση της Διαχρονικής Εξέλιξης ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία, με τίτλο «Αστικοποίηση Προαστιοποίηση Kαι Πόλη: Κοινωνιολογική και Κοινωνικοχωρική Ανάλυση της Διαχρονικής Εξέλιξης», αφορά τη μελέτη του τρόπου, με τον οποίο εκφράζονται στο χώρο και πιο συγκεκριμένα στον αστικό, οι κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες. Η σύγχρονη πόλη του σήμερα, αποτελεί ένα συνονθύλευμα των συγκεκριμένων διαδικασιών, συνιστώντας ένα περίπλοκο και εξελισσόμενο αστικό τοπίο. Με αφορμή την ανάπτυξη του φαινομένου της προαστιοποίησης, το οποίο έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της πόλης και στη διαμόρφωση της σημερινής της πολύπλοκής δομής, θα επιχειρηθεί μια προσπάθεια κατανόησης των δομών του αστικού τοπίου. Ο οικιστικός χώρος είναι αποτέλεσμα της κοινωνικής διάστασης, που απορρέει από την ανάγκη του ανθρώπου για συλλογική διαβίωση, με σκοπό την ικανοποίηση των βασικών αναγκών του. Με βάση αυτή τη θεώρηση η ερμηνεία του αστικού τοπίου θα επικεντρωθεί στην κοινωνιολογική ανάλυση. Για τη συγκεκριμένη ερμηνεία, λοιπόν, στην παρούσα εργασία, θα επιχειρηθεί η αποτύπωση της διαχρονικής εξέλιξης της πόλης, από τη δημιουργία των πρώτων οικισμών και τη διαδικασία της αστικοποίησης, ως τη διαμόρφωση του σύγχρονου αστικού τοπίου, το οποίο αναπτύσσεται, πλέον με τη διαδικασία της προαστιοποίησης - μια μορφή της ονομαζόμενης «αστικής διάχυσης». Λέξεις κλειδιά: αστικοποίηση, αστικό φαινόμενο, προαστιοποίηση, αστική διάχυση, περιαστικός χώρος, αστικό τοπίο, προβιομηχανική πόλη, βιομηχανική πόλη, σύγχρονη πόλη, κοινωνία, οικονομία, χώρος. 2

4 Cities and the phenomenon of Urbanization Suburbanization: A Sociological and Sociospatial Analysis and its evolution over time ABSTRACT This project, entitled Cities and the phenomenon of Urbanization Suburbanization: A Sociological and Sociospatial Analysis and its evolution over time refers to the study of the manner, which the social and the economic processes are being expressed. The modern city of today is a conglomeration of specific processes, suggesting a complex and continually evolving urban landscape. Prompted by the development of the phenomenon of suburbanization, which has played a key role in the development, as well as the shaping of the today s city complex structure, an effort will be made to understanding the structure of the urban landscape. The residential area is a result of the social dimension, that arises from the human need for collaborative living, in order to satisfy their basic needs. Under this approach the interpretation of the urban landscape will focus on sociological analysis. Therefore, in this particular project, an attempt will be made to survey the temporal evolution of the city, from the creation of the first settlements and urbanization process, to the configuration of the modern urban landscape, which develops, with the process of suburbanization a form known as urban sprawl. Keywords : Urbanization, Urban phenomenon, Suburbanization, Urban sprawl, Suburban area, Cityscape, Pre-Industrial city, Industrial city, Modern city, Society, Economy, Space 3

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΥΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΤΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΧΩΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΑΙ Η ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΑΥΤΗΣ Η ΠΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ / ΠΡΟΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΗ Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ ΩΣ ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΙ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΣΙΚΑΓΟ Η ΧΑΡΤΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ: Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΥΣΗΣ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΙΣ Η.Π.Α ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΟ ΚΟΣΜΟ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ / ΠΗΓΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΙΚΟΝΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Πρώιμη Παλαιολιθική εποχή - 9 Πιθανή απεικόνιση του ποταμού Άρι 2 Η ζωή στη νεολιθική περίοδο 9 3 Η βιομηχανική επανάσταση σε εικόνες 12 4 Αναπαράσταση της δομής της αρχαίας Αθήνας 14 5 Αναπαράσταση της Κέρκυρας του Μεσαίωνα 15 6 Μεσαιωνικές πόλης του σήμερα: Palmanova, Le Mont Saint Michel, Παλιά 16 Πόλη της Ρόδου (από αριστερά προς δεξιά) 7 Το Λονδίνο στα τέλη του 19ου αι Το Λονδίνο των αρχών του 20 ου αιώνα 19 9 Βιομηχανικές πόλεις Στάμφορντ (1883) αριστερά, Μάντσεστερ (1914) δεξιά Η σύγχρονη πόλη σε εικόνες: Μεξικό, Νέα Υόρκη, Αθήνα (από αριστερά προς 25 δεξιά) 11 Η αστική διάχυση σε εικόνες Οργανωμένες προαστιακές περιοχές (Levitowns), περίπου στο Προάστια στο Λος Άντζελες Ευρωπαϊκές Μητροπόλεις Παρίσι (αριστερά), Λονδίνο (δεξιά) Βαρκελώνη Το Saale Park στη Λειψία (δεκ. 1990) Προαστιοποίηση (κατοικία και 44 εμπόριο) 17 Η προαστιοποίηση των παραγκουπόλεων - Kibera στην Κένυα (αριστερά), 45 βραζιλιάνικη φαβέλα (δεξιά) 18 Η μεταμόρφωση της Σαγκάης, από το 1975 ως το Ελληνικές πόλεις ευρύτερα του κέντρου της Αθήνας (αριστερά), Πολίχνη 46 Θεσσαλονίκης (δεξιά) ΣΧΗΜΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Το ιδεατό πρότυπο της κοινωνικής και γεωγραφικής δομής της 16 προβιομηχανικής πόλης, σύμφωνα με τον Sjoberg 2 Το πλέγμα των ιεραρχημένων οικισμών και των χώρων επιρροής τους κατά 27 τον Christaller 3 Μοντέλο ομόκεντρων ζωνών του Burgess 33 4 Υποθετική διάρθρωση χρήσεων του αστικού εδάφους στη βάση των 34 ακτινωτών τομών του Hoyt 5 Υποθετική διάρθρωση πόλεως στη βάση των πολλαπλών πυρήνων των C. D. 34 Harris και E. L. Ullman. ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Η ιδεοτυπική δομή της προβιομηχανικής/μεσαιωνικής πόλης του Sjoberg 15 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Ο μεσαιωνικός πυρήνας (αριστερά) και το νέο προάστιο των εμπόρων, το Η ανάπτυξη της πόλης του Λονδίνου από το 1560 έως το ΣΧΗΜΑ ΤΙΤΛΟΣ ΣΕΛ. 1 Διαφορές στη χωροθέτηση των περιοχών κατοικίας των υψηλών 59 εισοδηματικών στρωμάτων σε έξι αμερικανικές πόλεις 1900, 1915, Το τομεακό μοντέλο οργάνωσης της πόλης του Hoyt 60 3 Το μοντέλο πολλαπλών πυρήνων των Harris Ullman μιας τυπικής μεσαίας αγγλικής πόλης 61 5

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΙΑ - ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η παρούσα εργασία αφορά τη μελέτη του τρόπου, με τον οποίο εκφράζονται στο χώρο οι κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες, πιο συγκεκριμένα στον αστικό χώρο. Έτσι, θα μελετήσουμε την διαχρονική εξέλιξη της αστικοποίησης (urbanization), με ειδικότερη έμφαση στο φαινόμενο της προαστιοποίησης (suburbanization), όπως και το θεωρητικό πλαίσιο αυτής της εξέλιξης, ώστε να εξάγουμε συμπεράσματα, για την ερμηνεία του αστικού και προαστιακού φαινομένου. Οι δυο σημαντικότερες μεταβλητές, που θα χρησιμοποιήσουμε είναι η κοινωνία και ο χώρος. Η οικονομία αποτελεί προϊόν της ανθρώπινης κοινωνίας, ένα εργαλείο που διευκολύνει τον τρόπο που τα μέλη της κοινωνίας επικοινωνούν, ώστε να ικανοποιούν τις ανάγκες τους με πιο λειτουργικό τρόπο. Έτσι, καθώς η οικονομία δεν αποτελεί αυτούσια ύπαρξη, αλλά μια ανθρώπινη επινόηση (όπως η τεχνολογία, ο σχεδιασμός κτλ), το «βάρος» θα πέσει στην κοινωνία και το χώρο, μελετώντας τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους, χρησιμοποιώντας το κατάλληλο θεωρητικό υπόβαθρο. Βασικό θεωρητικό υπόβαθρο της παρούσας εργασίας αποτελεί η θεώρηση της κοινωνικοχωρικής διαλεκτικής (sosiospatial dialectic), την οποία και υιοθετούμε: «Υπάρχει, συνεπώς μια συνεχής αμφίδρομη διαδικασία, μια κοινωνικοχωρική διαλεκτική (Soja, 1980), στο πλαίσιο της οποίας οι άνθρωποι δημιουργούν και τροποποιούν τους αστικούς χώρους, ενώ την ίδια στιγμή, επηρεάζονται με διάφορους τρόπους από τους χώρους, στους οποίους ζουν και εργάζονται» (Knox & Pinch, 2009). Ο J. Remy θεωρεί, επίσης ότι, «η χωρική δομή θα πρέπει, κάθε φορά, να εξετάζεται μέσα στο πλαίσιο του περίπλοκου συνδυασμού, που την συνδέει με την πολιτισμική και την κοινωνική δομή» (Remy, 2004). Ο H. Lefebvre σημειώνει, αντίστοιχα ότι, «Η πόλη είναι η προβολή της κοινωνίας στο έδαφος αποτελεί το πεδίο συγκρούσεων και ανταγωνιστικών σχέσεων τον τόπο της επιθυμίας και τον τόπο των επαναστάσεων» (Lefebvre, 1968: 75-76). Είναι σαφές ότι υπάρχει αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ κοινωνίας και χώρου. Ωστόσο ο τρόπος μελέτης αυτής της σχέσης ποικίλει ανά περίοδο και σχολή σκέψης. Έτσι, απαραίτητη κρίνεται μια πολύπλευρη ανάλυση, μελετώντας δηλαδή, τις βασικότερες κοινωνιολογικές θεωρήσεις για τον αστικό χώρο διαχρονικά. Θα εξετάσουμε λοιπόν, την μαρξιστική ανάλυση, τις θεωρήσεις των Weber και Durkheim, την ανάλυση της Σχολής του Σικάγο, τη λειτουργική προσέγγιση, αλλά και διάφορες σχετικές θεωρήσεις. Έχοντας σαν γενικό θεωρητικό υπόβαθρο την κοινωνικοχωρική διαλεκτική, το επόμενο βήμα είναι να μελετήσουμε σε βάθος αυτή τη σχέση, ώστε να εξάγουμε πιο εύστοχα συμπεράσματα. Η έκφραση της κοινωνίας, στο χώρο (τον αστικό συγκεκριμένα), δεν μπορούμε να πούμε ότι γίνεται συνολικά (ολιστικά), αλλά μέσα από τα υποσύνολα που την απαρτίζουν (διαφορετικές κοινωνικές ομάδες), τα οποία βρίσκονται σε έναν διαρκή ανταγωνισμό στην προσπάθεια για επίτευξη καλύτερης ποιότητας διαβίωσης (όπως θεωρούν οι κοινωνιολόγοι της Σχολής του Σικάγο). Συνεπώς, χρήσιμο θα είναι να εξετάσουμε τον τρόπο που οι κοινωνικές ομάδες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και πώς επηρεάζουν τη δομή του αστικού χώρου διαχρονικά. Δεν ξεχνάμε, βέβαια ότι, η υπόσταση 6

8 της κοινωνίας βασίζεται στον άνθρωπο. Η πόλη, σύμφωνα με τον R. Park είναι: «η πιο συνεπής και συνολική, η πιο επιτυχημένη προσπάθεια του ανθρώπου να ανακατασκευάσει τον κόσμο στον οποίο ζει ώστε να συμφωνεί περισσότερο με τις επιθυμίες της καρδιάς του. Αλλά, αν η πόλη είναι ο κόσμος που κατασκεύασε ο άνθρωπος, είναι και ο κόσμος στον οποίο είναι στο εξής καταδικασμένος να ζει. Έτσι, έμμεσα, και χωρίς καμία σαφή αίσθηση της φύσης της αποστολής του, φτιάχνοντας την πόλη ο άνθρωπος ξαναέφτιαξε τον εαυτό του» (Harvey, 2008). Σκοπός της παρούσας εργασίας, λοιπόν, είναι η ερμηνεία του αστικού φαινομένου και κατ επέκταση του προαστιακού, μέσα από τη διαχρονική εξέλιξη της πόλης. Θα επιχειρήσουμε, πιο συγκεκριμένα, να ερμηνεύσουμε το αστικό τοπίο μέσα από τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, υιοθετώντας συγκεκριμένες θεωρήσεις για το αστικό και προαστιακό φαινόμενο. Μεθοδολογικά, θα πρέπει να επισημανθεί ότι, η παρούσα εργασία στηρίχθηκε σε επιλεγμένη βιβλιογραφία και επιστημονικά κ.α. άρθρα. Να επισημάνουμε ότι σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται ορισμοί εννοιών από την ηλεκτρονική πηγή της Βικιπαίδεια 1, ωστόσο οι συγκεκριμένοι ορισμοί προκύπτουν από διασταύρωση στοιχείων με επιστημονικά άρθρα και άλλη βιβλιογραφία. Έτσι, αρχικά γίνεται μια ιστορική/περιγραφική αναδρομή της εξέλιξης της πόλης, από τις απαρχές συγκρότησης των οικισμών έως σήμερα, στη συνέχεια, αναπτύσσουμε το θεωρητικό πλαίσιο με το οποίο ερμηνεύουμε τη συγκεκριμένη εξέλιξη, με ιδιαίτερη έμφαση στην ερμηνεία της σύγχρονης πόλης, όπου παρατηρείται έντονη αστικοποίηση και προαστιοποίηση και, τέλος, παραθέτουμε παραδείγματα από την ελληνική και διεθνή εμπειρία, σχετικά με τη διαδικασία και τα χαρακτηριστικά της αστικοποίησης και, κυρίως, της προαστιοποίησης. Η δομή της εργασίας παρουσιάζεται αναλυτικότερα στα παρακάτω. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζουμε την εξέλιξη της κοινωνίας από τις απαρχές συγκρότησης οικισμών, μέχρι τη συγκρότηση της σύγχρονης πόλης. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος από περιπλανώμενος τροφοσυλλέκτης πέρασε στο στάδιο της συλλογικής διαβίωσης, με τη συγκρότηση οικισμών, παρατηρείται μια αρκετά έντονη διαδικασία εξέλιξης του τρόπου με τον οποίο οργανώνεται και αναπτύσσεται η κοινωνία στο χώρο. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη έπαιξε η τεχνολογική πρόοδος και η ανάπτυξη οικονομικών διαδικασιών. Αρχικά, λοιπόν, θα περιγράψουμε, συνοπτικά, την εξέλιξη της κοινωνίας, η οποία χαρακτηρίζεται από κομβικά σημεία μετάβασης σε μια νέα εποχή. τα σημεία αυτά είναι: η νεολιθική (περίπου στα π.χ.), η αστεακή (γύρω στην 5 η με 4 η χιλιετηρίδα π.χ.) και η βιομηχανική επανάσταση (18 ος με 19 ο αι. μ.χ.). Οι μεταβολές αυτές αποτυπώνονται έντονα στον αστικό χώρο. Έτσι σε επόμενο στάδιο εξετάζουμε, πιο αναλυτικά, τις μεταβολές που συμβαίνουν στις πόλεις, οι οποίες διακρίνονται στην προβιομηχανική (περίοδος πριν τη βιομηχανική επανάσταση), τη βιομηχανική και τη σύγχρονη (από τις αρχές του 20 ου αι. ως σήμερα) πόλη. Να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι, το πιο καθοριστικό σημείο στην αλλαγή της πορείας της κοινωνικής εξέλιξης και του αστικού χώρου είναι η βιομηχανική επανάσταση, η οποία χάραξε και την πορεία προς τη 1 7

9 σύγχρονη πόλη, με βασικά χαρακτηριστικά την εντεινόμενη αστικοποίηση και κατ επέκταση την προαστιοποίηση, θέματα με τα οποία ασχολείται η συγκεκριμένη εργασία. Η έννοια της αστικοποίησης αναφέρεται, κυρίως, στην εισροή πληθυσμού στον αστικό χώρο από τον αγροτικό. Αντίστοιχα, η έννοια της προαστιοποίησης αναφέρεται στη μετακίνηση του πληθυσμού από το κέντρο στην περιφέρεια της πόλης (προαστιακός ή περιαστικός ή εξωαστικός χώρος). Πιο συγκεκριμένα στην αρχική του μορφή (από τη βιομηχανική επανάσταση και ύστερα) το προάστιο (suburb) είναι «μια οικιστική περιοχή που αναπτύσσεται στα περίχωρα μιας πόλης ή ενός αστικού κέντρου. Ο όρος συνήθως αναφέρεται σε περιοχές με αραιή ή χαμηλή δόμηση, με κατοικίες που στεγάζουν μία οικογένεια έκαστη και χρησιμοποιούνται κυρίως για οικιστικές ανάγκες, με καθημερινή μετακίνηση του πληθυσμού στο γειτονικό αστικό κέντρο» 2. Με την εξέλιξη της πόλης, όμως και τη μεγέθυνσή της, κυρίως στη σύγχρονη πόλη μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο (Β Π.Π.), η έννοια του προαστίου διαφοροποιείται. Έτσι χρησιμοποιείται ο όρος μητροπολιτικό προάστιο (edge city), ο οποίος «απευθύνεται στην πρόσφατη συγκέντρωση επιχειρήσεων, εμπορικών κέντρων και κέντρων διασκέδασης σε μια περιοχή πέρα από το παραδοσιακό αστικό κέντρο και η οποία μέχρι πρότινος κάλυπτε κυρίως οικιστικές ανάγκες ή ήταν ημιαγροτική περιοχή» 3. Η διαδικασία της προαστιοποίησης με αυτά τα χαρακτηριστικά περιγράφεται με την έννοια της αστικής διάχυσης 4 (urban sprawl), η οποία αναπτύχθηκε μετά τον Β Π.Π.. Άρα οι όροι «προαστιοποίηση» και «αστική διάχυση» δεν πρέπει να συγχέονται (όπως γίνεται σε πολλές περιπτώσεις στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία), καθώς έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, ενώ η πρώτη προηγείται, χρονικά, της δεύτερης. Στο 2 ο κεφάλαιο, μετά την ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της κοινωνίας και της πόλης, επιχειρείται μια αποτύπωση των βασικών θεωριών για το φαινόμενο της αστικοποίησης (αστικό φαινόμενο) και της προαστιοποίησης. Αρχικά θα ερμηνεύσουμε το αστικό φαινόμενο μέσα από γενικές θεωρήσεις, που θα μας επιτρέψουν να κατανοήσουμε τη «λειτουργία της πόλης». Στη συνέχεια θα χρησιμοποιήσουμε πιο συγκεκριμένες θεωρήσεις για την ερμηνεία του αστικού φαινομένου και πιο συγκεκριμένα θεωρήσεις των κλασικών κοινωνιολόγων (Marx, Weber, Durkheim), ώστε να κατανοήσουμε τις κοινωνικές μεταβολές που αποτυπώνονται στον αστικό χώρο (και στο σύνολο της κοινωνίας). Τέλος, θα χρησιμοποιήσουμε τις θεωρήσεις της Σχολής του Σικάγο, ώστε να κατανοήσουμε βαθύτερα τις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές στο εσωτερικό της σύγχρονης πόλης και τον τρόπο που αυτές εκφράζονται στον αστικό χώρο. Αναφορά θα κάνουμε, επίσης και στη λειτουργική 2 Βικιπαίδεια, Προάστιο. 3 Βικιπαίδεια, Μητροπολιτικό προάστιο. 4 Αστική Διάχυση: «Το φυσικό πρότυπο εξάπλωσης χαμηλής πυκνότητας μεγάλων αστικών περιοχών, σύμφωνα με τις κατευθύνσεις της αγοράς. Η εξάπλωση αυτή γίνεται σε βάρος κυρίως των αγροτικών περιοχών που βρίσκονται γύρω από τις αστικές. Η διάχυση αποτελεί μία από της επικρατέστερες μορφές της αστικής ανάπτυξης η οποία δεν βασίζεται και τόσο στον σχεδιασμό και στον έλεγχο της χωρικής οργάνωσης. Πρόκειται για μία πρόχειρη ανάπτυξη, διασκορπισμένη και συνήθως ασυνεχή, που αφήνει ενδιάμεσα κενά τμήματα αγροτικής γης. Οι διάχυτες πόλεις είναι το αντίθετο από τις συμπαγείς πόλεις- δηλαδή γεμάτες από κενούς χώρους οι οποίοι συνιστούν τη μη αποτελεσματική ανάπτυξη και φωτίζουν τις συνέπειες της ανεξέλεγκτης αύξησης» (EEA, 2006, Urban Sprawl in Europe. The ignored challenge. medium=rssfeeds&utm_ca%20mpaign=generic) 8

10 προσέγγιση της Χάρτας των Αθηνών, καθώς ο δομημένος χώρος στη σύγχρονη πόλη οφείλεται, κατά πολύ, στη συγκεκριμένη προσέγγιση (η οποία αναπτύχθηκε μετά τον Β Π.Π.). Για την ερμηνεία του προαστιακού φαινομένου, πιο συγκεκριμένα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν οι θεωρήσεις της Σχολής του Σικάγο, με βάση και τα μοντέλα που έχουν αναπτυχθεί για τη δομή της πόλης (κατανομή των κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων στο χώρο, αλλά και οικονομικών κ.α. λειτουργιών), ωστόσο θα χρησιμοποιήσουμε συμπληρωματικά και θεωρίες (επηρεασμένες από τη Σχολή του Σικάγο), που ερμηνεύουν τις αιτίες που οι άνθρωποι αναζητούν κατοικία στα προάστια. Στο τρίτο κεφάλαιο, τέλος, γίνεται μια εμπειρική επισκόπηση του φαινομένου της προαστιοποίησης, το οποίο αναπτύσσεται έντονα μετά τη βιομηχανική ανάπτυξη και αποτελεί τον κύριο τρόπο επέκτασης των σημερινών πόλεων. Ενώ η αρχική προαστιοποίηση αναφέρεται στα προάστια με σχεδόν αποκλειστική χρήση την κατοικία, η επέκταση της σύγχρονης πόλης περιγράφεται με την έννοια της αστικής διάχυσης, όπως αναφέραμε και πιο πάνω. Δηλαδή, εκτός από την προαστιοποίηση της κατοικίας, στα προάστια συγκεντρώνοντα και άλλες χρήσεις. Ο τρόπος επέκτασης των πόλεων διαφέρει, όμως, από περιοχή σε περιοχή, οπότε θα γίνει αναφορά στην ελληνική και διεθνή εμπειρία (Η.Π.Α., Ευρώπη, Αναπτυσσόμενος Κόσμος) με αποτύπωση των χαρακτηριστικών των προαστίων στις περιοχές αυτές. 9

11 1. ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΥΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 1.1. ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΤΕΣ ΦΑΣΕΙΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΧΩΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η ιστορία της πόλης ξεκινάει ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους και πέρασε από πολλές διαφορετικές φάσεις/στάδια κοινωνικής εξέλιξης για να φτάσει στη σημερινή της μορφή (με τις πολλές διαφορετικές εκφάνσεις αυτής). Τα συγκεκριμένα στάδια χαρακτηρίζονται από κάποια κομβικά σημεία, τα οποία σηματοδοτούν το πέρασμα σε μια νέα εποχή κοινωνικοχωρικής και οικονομικής οργάνωσης και τα οποία αναφέρονται με τον όρο «επανάσταση», αποδίδοντάς τους, έτσι, την ιδιαίτερη σημασία τους. Έτσι, οι επιστήμονες διακρίνουν συγκεκριμένες περιόδους φάσεις εξέλιξης του ανθρώπου και της κοινωνίας, η καθεμιά με τα δικά της χαρακτηριστικά, σηματοδοτούμενη από την επανάσταση της εποχής. Σύμφωνα με τον Τσαούση (1987: 18), συντελέστηκαν τρεις επαναστάσεις, που άλλαξαν τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, καθώς σημειώθηκαν σημαντικές μεταβολές στην κοινωνική οργάνωση και τον πολιτισμό. Η πρώτη, λοιπόν, είναι η νεολιθική ή τροφοπαραγωγική ή αγροτική επανάσταση, η οποία εμφανίζεται περίπου στα π.χ., όπου εμφανίζονται οι πρώτοι οικισμοί 5 στην Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ). Από το σημείο αυτό και ύστερα εμφανίζεται η λεγόμενη νεολιθική εποχή, η οποία διαφοροποιείται από την προηγούμενη παλαιολιθική εποχή (η οποία καλύπτει μια περίοδο τουλάχιστον ετών). Η διαφοροποίηση αυτή συνίσταται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος από περιπλανώμενος τροφοσυλλέκτης (κυνήγι, ψάρεμα, συλλογή καρπών) με την άμεση εξάρτησή του από τη φύση, περνά στο επόμενο στάδιο μιας σχετικής αποδέσμευσης από τη φύση, όπου ανακαλύπτει την καλλιέργεια, εξημερώνει τα άγρια ζώα και αναπτύσσει την κοινωνικότητά του (βλ. και εικόνες 1 και 2). «Μια νέα κοινωνική οργάνωση δημιουργήθηκε για να επιλύσει τις αυξημένες τριβές που προκλήθηκαν από αυτό καθαυτό το γεγονός ότι πολλά άτομα ζούσαν μαζί» (Λαμπριανίδης, 2000: 316). Έτσι δημιουργείται η αγροτική κοινωνία που διατηρείται ως τις μέρες μας με τους δυο χαρακτηριστικούς της τύπους: το φερέοικο (νομαδικό και ημινομαδικό) και τον εδραίο (τον μόνιμα εγκατεστημένο). 5 Οικισμός: «ένα σύνολο κατοικιών, που βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση μεταξύ τους, έτσι ώστε να δημιουργούνται ανάμεσά τους ορισμένες χωρικές και λειτουργικές σχέσεις Ο οικισμός αρχίζει να αποκτά οντότητα απ τη στιγμή που ο αριθμός των νοικοκυριών που τον απαρτίζουν είναι ικανός να δημιουργήσει μια κοινωνική ομάδα μεγαλύτερη από την οικογένεια (ή σωστότερα από το νοικοκυριό Κάθε οικισμός δεν είναι και πόλη, αλλά κάθε πόλη είναι και οικισμός. Ένας οικισμός, για να θεωρείται πόλη πρέπει να περιλαμβάνει συγκεκριμένα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά, με κύριο το μέγεθος (πχ. Πληθυσμός)» (Αραβαντινός, 2007: 28). 10

12 Εικόνα 1: Πρώιμη Παλαιολιθική εποχή - Πιθανή απεικόνιση του ποταμού Άρι Εικόνα 2: Η ζωή στη νεολιθική περίοδο Πηγή: Ντάρλας Α. (2013) Πηγή: agelioforos.gr Η δεύτερη, η λεγόμενη αστεακή επανάσταση, σημειώνεται στην ίδια περιοχή (Μεσοποταμία), γύρω στην 5 η με 4 η χιλιετηρίδα π.χ., όπου εμφανίζονται, πλέον, οι πρώτες πόλεις (αστικό φαινόμενο πρώιμη αστικοποίηση). Ο άνθρωπος αποδεσμεύεται ακόμη περισσότερο από τη φύση, ενώ παράλληλα ξεκινά και η διάκριση μεταξύ αστικού και αγροτικού, όπου συνίστανται οι εξουσιαστικές σχέσης της πόλης στην ύπαιθρο, ενώ δημιουργούνται δίκτυα ανταλλαγών (οικονομικές σχέσεις) και αναπτύσσονται μεταφορικά δίκτυα. Οι άμεσοι παραγωγοί δηλαδή, είναι οι κάτοικοι της υπαίθρου (γεωργία κτηνοτροφία, αλιεία) και οι τελικοί καταναλωτές οι κάτοικοι των αστικών κέντρων (συγκεντρώνοντα στις πόλεις κυβερνητικοί υπάλληλοι, έμποροι, τεχνίτες κ.α.), οι οποίοι έχουν το περιθώριο, αφού αποδεσμεύονται από την εργασία στην αγροτική παραγωγική διαδικασία, να ενασχοληθούν με άλλες δραστηριότητες, όπως τη διακυβέρνηση, θρησκευτικές δραστηριότητες, εμπόριο, τέχνη κτλ (Λαμπριανίδης, 2000: 317). Έτσι, δημιουργούνται, δυο διαφορετικές μεταξύ τους, μορφές κοινωνικής οργάνωσης με διαφορετικό πολιτισμό, οι ανταγωνιστικές και εξουσιαστικές σχέσεις των οποίων διατηρούνται ίδιες μέχρι τον 19 ο αιώνα μ.χ.. Όπως αναφέρουν και οι Ανδρικοπούλου κ.α. (2007: 30), σε αυτή την περίοδο (πριν από 5 έως 6 χιλιάδες χρόνια) μόνιμες εγκαταστάσεις, εκτός από την Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ) παρατηρήθηκαν και σε ποταμο-κοιλάδες της Αιγύπτου, της Ινδίας και της Κίνας με παρόμοια χαρακτηριστικά και πορεία, όπως και οι μεταγενέστεροι πολιτισμοί των Ελλήνων, των Ρωμαίων και άλλων. Υπάρχει ωστόσο και μια ακόμα διάκριση, σύμφωνα με την τυπολογία κοινωνιών που διατύπωσαν οι κοινωνιολόγοι Gerhard Lenski και Jean Lenski το 1982, όπως την παραθέτει η Τσαούση (2006). Οι κοινωνίες, λέει, μπορούν να διαχωριστούν σε κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται οι πρώτες ύλες του περιβάλλοντος για να ικανοποιηθούν οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες (τροφή, ένδυση, στέγη κ.α.). Σύμφωνα με αυτό το κριτήριο, οι κοινωνίες μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες: (I) Προβιομηχανικές κοινωνίες, (II) Βιομηχανικές κοινωνίες, (III) Μεταβιομηχανικές και μεταμοντέρνες κοινωνίες. Έτσι λοιπόν, οι δυο προηγούμενες περίοδοι, που αναφέρονται παραπάνω, περιγράφονται με τον όρο «Προβιομηχανική κοινωνία», η οποία μπορεί να διακριθεί, επίσης, σε περαιτέρω κατηγορίες, με βάση τον τρόπο κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης ως εξής: α) η νομαδική (ή πρωτόγονη) κοινωνία (huntingand-gathering society), η οποία συνιστά την πρώτη μορφή οργανωμένης κοινωνικής ζωής στην ιστορία του ανθρώπου (εποχή της νεολιθικής επανάστασης). Η κάθε νομαδική κοινωνία αποτελούνταν από 50 περίπου μέλη, τα οποία βρίσκονταν σε μια συνεχή περιπλάνηση, με ελάχιστα και πρωτόγονα τεχνολογικά 11

13 μέσα. Οι σχέσεις μεταξύ των μελών, τέλος, είναι κυρίως συγγενικές (οικογένεια). Κατά τα τέλη του 20 ου αιώνα, όμως, αυτές οι κοινωνίες εξαφανίστηκαν. β) Η κηπευτική κοινωνία (horticultural society), η οποία εμφανίστηκε πριν από χρόνια (στην εποχή της αστεακής επανάστασης), ενώ αποτελεί το πρώτο στάδιο εξέλιξης των κοινωνιών, που προηγήθηκε της γεωργίας. Οι κηπευτικές κοινωνίες αναπτύσσονται μετά από τις πρωτόγονες και αριθμούν περίπου στα 3000 μέλη η καθεμιά. Εδώ υπάρχει μια τεχνολογική εξέλιξη (κατασκευή μεταλλικών εργαλείων και αντικειμένων οικιακής χρήσης), ενώ παράλληλα εμφανίζονται και άλλοι κοινωνικοί θεσμοί (εκτός της οικογένειας), με το ρόλο της οικονομίας, της θρησκείας, καθώς και της πολιτικής δραστηριότητας να ενισχύεται. Έτσι, εμφανίζονται πιο σύνθετες μορφές πολιτισμού. Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, ότι οι πόλεμοι αυξάνονται, από εκείνη την εποχή. γ) Ο τελευταίος και πιο πολυσύνθετος τύπος προβιομηχανικής κοινωνίας είναι η αγροτική κοινωνία (agrarian society), η οποία εμφανίστηκε πριν από περίπου χρόνια. Στις αγροτικές κοινωνίες, η τεχνολογική ανάπτυξη συνεχίζεται, η γη καλλιεργείται συστηματικά (απαρχή της αγροτικής επανάστασης), ενώ συντελείται σημαντική οικονομική πρόοδος και αναδύονται οι μονάρχες με την πολιτική ισχύ στα χέρια τους. επίσης με την πρόοδο της στρατιωτικής τεχνολογίας αυξάνεται η ισχύς του κράτους, ενώ εμφανίζονται και οι πόλεις πρωτεύουσες μεγάλων πολιτισμών. Σε αυτή την περίοδο, τέλος, αναφέρονται μεγάλα πολιτισμικά και άλλα επιτεύγματα, όπως οι πυραμίδες της Αιγύπτου, οι ναοί και τα θέατρα της αρχαίας Ελλάδας, οι δρόμοι και τα υδραγωγεία της Ρώμης, οι μεγάλοι καθεδρικοί ναοί της μεσαιωνικής Ευρώπης και τα εξελιγμένα αρδευτικά συστήματα της Μέσης Ανατολής και της Κίνας. Η Τρίτη επανάσταση, συνεχίζοντας, είναι η βιομηχανική, η οποία συντελέστηκε τον 18 ο με 19 ο αιώνα και ξεκίνησε από την Ευρώπη (Αγγλία) και αποτελεί το τρίτο βήμα της αποδέσμευσης του ανθρώπου από τη φύση. «Από το 1200 μέχρι περίπου το 1800 το βιοτικό επίπεδο του μέσου ανθρώπου στον κόσμο δεν είχε αλλάξει σχεδόν καθόλου» (Μίχας, 2011). Με τη βιομηχανική επανάσταση, όμως, δημιουργείται μια νέα μορφή κοινωνικοχωρικής οργάνωσης, όπου ο άνθρωπος από την περιορισμένη, αυτούσια παραγωγή, χρησιμοποιεί συστηματικά και για πρώτη φορά την ενέργεια (ατμός πετρέλαιο, φυσικό αέριο, ηλεκτρισμός). Το βασικότερο σημείο αυτής της εποχής συνίσταται στη βιοτεχνική και βιομηχανική παραγωγή (εικόνα 3), η οποία επιδρά κατά το μέγιστο στον τρόπο κοινωνικής, οικονομικής και χωρικής οργάνωσης, ενώ με την εξέλιξη των μεταφορικών μέσων (ατμομηχανή) και των μεταφορικών δικτύων, ανθίζει το εμπόριο και η οικονομία και οι απομακρυσμένοι πολιτισμοί έρχονται πιο κοντά, αναπτύσσοντας στενότερες σχέσεις. Παράλληλα, εντείνεται σημαντικά η αστικοποίηση, ενώ ξεκινά να αναπτύσσεται και το φαινόμενο της προαστιοποίησης, όπως θα δείξουμε στα επόμενα κεφάλαια. Εδώ αναφέρεται και η Βιομηχανική κοινωνία, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση που παραθέτει η Τσαούση (2006), όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η οποία, όπως περιγράφει, βασίζεται στην μηχανοποίηση για την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Τα μέλη της, δε, εργάζονται είτε στον πρωτογενή τομέα της βιομηχανίας (συλλογή ή εξόρυξη πρώτων υλών) ή στον δευτερογενή (παραγωγή προϊόντων). 12

14 Εικόνα 3: Η βιομηχανική επανάσταση σε εικόνες Πηγή: Infokids.gr Σύμφωνα με μια περιγραφή που προτείνει o Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) 6, όπου περιγράφει τις φάσεις εξέλιξης των πόλεων, μπορούμε να προσθέσουμε, στις φάσεις κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης, που αναφέραμε πιο πάνω, μια τέταρτη περίοδο. Η συγκεκριμένη περίοδος καλύπτει το διάστημα από το τέλος του Β Π.Π., έως και σήμερα. Την περίοδο, αυτή, συντελείται μεγαλύτερη και γρηγορότερη αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού (και κυρίως ου αστικού), κυρίως στις δεκαετίες μετά το 1950 (το μεγαλύτερο μέρος αυτής της αύξησης παρατηρείται στην Ασία, τη Λατινική Αμερική και την Αφρική), ενώ η παγκόσμια οικονομία έγινε περισσότερο διεθνής και αυξήθηκε σε μέγεθος. Οι συγκεκριμένες μεταβολές επίδρασαν στον τρόπο χωρικής οργάνωσης των πόλεων, οι οποίες διογκώνονται (εντείνεται περισσότερο η αστικοποίηση, όπως και η προαστιοποίηση αστική διάχυση), αλλά και στην κοινωνική ζωή στις πόλεις, όπως θα εξηγήσουμε στα επόμενα κεφάλαια. Δεδομένης και της εξωτερικής μετανάστευσης προς αυτές, αλλά και την συντελούμενη διαστρωμάτωση της κοινωνίας σε ανώτερα και κατώτερα στρώματα, δημιουργείται μια κοινωνική πολυμορφία με την συνύπαρξη στον ίδιο χώρο, πολλών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, οι σχέσεις των οποίων παίρνουν διάφορες μορφές, που θα εξηγήσουμε παρακάτω, στο 2 ο κεφάλαιο (βάσει θεωρητικών προσεγγίσεων για το αστικό φαινόμενο). Εδώ αναφέρονται και οι Μεταβιομηχανικές και Μεταμοντέρνες κοινωνίες, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των κοινωνιών που παραθέτει η Τσαούση (2006), όπως περιγράψαμε πιο πάνω. Ήδη από τη δεκαετία του 1960, όπου εμφανίζονται ακόμη πιο προηγμένες μορφές τεχνολογίας, παρατηρούνται σημαντικές μεταβολές στη σύνθεση της βιομηχανικής κοινωνίας. Το κύριο χαρακτηριστικό των μεταβιομηχανικών κοινωνιών είναι ο αυξημένος ρόλος της οικονομίας, σε παγκόσμιο επίπεδο, με τη μετάβαση από τον πρωτογενή και τον δευτερογενή τομέα της παραγωγής στον τριτογενή («τριτογενοποίηση» της οικονομίας). Εδώ η δύναμη του κεφαλαίου είναι ισχυρή, ενώ παρατηρείται σημαντική εξέλιξη στην τεχνολογία, την επιχειρηματικότητα, τη διάδοση πληροφοριών και τη γνώση (Κοινωνία της Γνώσης). Η παγκοσμιοποίηση μεγεθύνεται, κυρίως από πλευράς οικονομίας, ενώ μεταβάλλονται και τα πολιτισμικά πρότυπα της κοινωνίας (καταναλωτική κοινωνία) και περιπλέκονται περαιτέρω οι κοινωνικές και εξουσιαστικές δομές. Ανακεφαλαιώνοντας, ανάλογα με την εξέλιξή της, η κοινωνία μπορεί να διακριθεί: α) στην προβιομηχανική κοινωνία, στην οποία συντελούνται η νεολιθική και η αστεακή 6 ΟΗΕ, Cities of Today, Cities of Tomorrow - Unit 2: A Brief History of Urban Expansion. 13

15 επανάσταση, β) στην βιομηχανική κοινωνία, η οποία σηματοδοτείται από την βιομηχανική επανάσταση και γ) στην μεταβιομηχανική κοινωνία, η οποία καλύπτει την περίοδο από το τέλος του Β Π.Π. έως σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, δείξαμε στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ότι, η εξέλιξη της κοινωνίας βασίζεται στα κομβικά σημεία (επαναστάσεις), που περιγράψαμε πιο πάνω, τα οποία σηματοδοτούν το πέρασμα σε μια νέα εποχή κοινωνικοχωρικής οργάνωσης, προσδίδοντας στην κοινωνία νέα εξελισσόμενα χαρακτηριστικά. Οι μεταβολές αυτές παρουσιάζονται έντονα στον αστικό χώρο, όπου διακρίνεται μια συνεχιζόμενη αστικοποίηση του πληθυσμού. Έτσι, η κοινωνία αναπτύσσει, διαχρονικά, όλο και πιο πολύπλοκες κοινωνικές και οικονομικές δομές, οι οποίες επιδρούν στον τρόπο «παραγωγής του χώρου». Το πιο κομβικό σημείο αποτελεί η βιομηχανική επανάσταση, η οποία συνιστά ένα νέο επίπεδο αστικοποίησης, όπως και της απαρχές του φαινομένου της προαστιοποίησης, αλλά και χαράσσει την πορεία προς τη μεταβιομηχανική κοινωνία. Μπορούμε να συμπεράνουμε, λοιπόν από τα παραπάνω ότι, η κοινωνία κινείται προοδευτικά στο χρόνο. Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση του πληθυσμού και της αστικοποίησης (συλλογική διαβίωση) έχει σαν αποτέλεσμα την αναζήτηση νέων μεθόδων και πρακτικών για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου (ικανοποίηση ανθρώπινων αναγκών λύση των εκάστοτε αναδυόμενων προβλημάτων σημαντικός ο ρόλος της τεχνολογίας), όπως και για την ομαλή και λειτουργική «ρύθμιση» των σχέσεων μεταξύ των μελών της κοινωνίας (σημαντικός ο ρόλος της θρησκείας, της οικονομίας και άλλων θεσμών). Καθώς οι σημαντικές μεταβολές της κοινωνίας εκφράζονται έντονα από τη διαδικασία της αστικοποίησης, στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε τον τρόπο ανάπτυξης της πόλης, από την προβιομηχανική ως τη σύγχρονη κοινωνία Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΔΟ ΚΑΙ Η ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΟΜΗ ΑΥΤΗΣ Η ΠΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ / ΠΡΟΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΗ Η προβιομηχανική (ή παραδοσιακή) πόλη αναφέρεται στην εποχή πριν τη βιομηχανική επανάσταση, με πιο χαρακτηριστική, όμως, την εποχή του Μεσαίωνα (από τον 6 ο έως τον 15 ο αι. περίπου). Η μεσαιωνική πόλη είναι μια μετεξέλιξη των πόλεων της αρχαιότητας (πχ Βαβυλώνα, Ρώμη κ.α.), οι οποίες παρουσιάζουν όμοια χαρακτηριστικά, ανά τόπο και χρόνο. Να τονίσουμε ότι οι πόλεις της αρχαιότητας συνιστούν και την πρώιμη αστικοποίηση (από τη συγκρότηση οικισμών στο αστικό φαινόμενο), η οποία συνεχίζεται και στο Μεσαίωνα, ωστόσο με αργούς ρυθμούς, συνιστώντας την συμπαγή και μικρή σε μέγεθος προβιομηχανική πόλη. Σύμφωνα με τον A. Giddens (2002: 614), τα βασικότερα χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής πόλης είναι τα εξής: α) Τα τείχη: περιτειχισμένες πόλεις για λόγους άμυνας, κυρίως, που συνιστούσαν, παράλληλα, τη διάκριση μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Το κέντρο της πόλης, επίσης, περιτειχιζόταν σε πολλές περιπτώσεις με 14

16 εσωτερικά τείχη. β) Το κέντρο της πόλης περιελάμβανε την αγορά, θρησκευτικά κτίρια, κτίρια διοίκησης, παλάτια και δικαστήρια, όπου και κατοικούσε η άρχουσα τάξη. γ) Η κατώτερες τάξεις, δηλαδή μια μεγάλη παραγωγική μάζα (εργάτες, τεχνίτες κτλ), από την άλλη, κατοικούσαν έξω από το κέντρο (περιφερειακά) σε κακοκτισμένες και βρώμικες περιοχές, κυρίως. Δεδομένης της χωρικής γειτνίασής τους (αφού κατοικούσαν στην περιφέρεια με συνεκτική οργάνωση και σε εγγύτητα με το κέντρο), δημιουργούσαν κοινωνικοοικονομικές ομαδοποιήσεις, όπως οι συντεχνίες, οι οποίες προωθούσαν τη συνοχή της ομάδας και τη χωρική συγκέντρωση των μελών τους. δ) Οι διάφορες εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες (φτωχοί, μέλη εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, ανειδίκευτοι εργάτες κ.α.), ήταν εγκατεστημένες σε διαφορετικές περιοχές, στις παρυφές της πόλης περιτοιχισμένες πολλές φορές (πιο απομονωμένες - περιθωριοποιημένες), σε εκτεταμένες και πυκνοκατοικημένες απομονωμένες περιοχές, με χειρότερες συνθήκες διαβίωσης. ε) Ελλιπές οδικό δίκτυο στο εσωτερικό της πόλης. στ) Ο τόπος εργασίας ήταν, συνήθως, ίδιος με τον τόπο κατοικίας. Η προβιομηχανική πόλη παρουσιάζεται με συνεκτική/συμπαγή μορφή. Η έννοια της προαστιοποίησης, έτσι, δεν βρίσκει εφαρμογή στην προβιομηχανική πόλη. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Mumford (1991: 550), ήδη από τη Βιβλική εποχή υπάρχουν αναφορές (και ευρήματα από ανασκαφές στις κοιλάδες του Ευφράτη στη Μεσοποταμία, όπως και στην Αίγυπτο, λίγο αργότερα) για μικρές καλύβες που χτίζονταν στο μέσον των αγρών, έξω από την πόλη, για την παραγωγική διαδικασία μεν, μακριά από τις ανθυγιεινές και καταπιεστικές συνθήκες της πόλης δε. Αντίστοιχα και στις αρχαίες ελληνικές (εικόνα 4) και ρωμαϊκές πόλεις χωροθετούνταν, έξω από τα τείχη των πόλεων, γυμναστήρια, ναοί και ιερά. Ο όρος «urbs», αρχικά, αναφερόταν στην πόλη της Ρώμης, ενώ ο όρος «suburbium» αναφερόταν στο κτήμα που βρίσκεται εκτός των ορίων της Ρώμης (Τσακαλώτος, 1921: 683). Στην εποχή του Μεσαίωνα, όμως διακρίνονται συγκεντρωμένες οικιστικές μονάδες εκτός των τειχών της πόλης (βλ. και εικόνα 5). Συχνά Εικόνα 4: Αναπαράσταση της δομής της αρχαίας Αθήνας Πηγή: Η Διαδρομή (2014) συναντώνται μετά τον 12αι. μοναστηριακά συγκροτήματα, που χωροθετούνταν έξω από τα τείχη της πόλης αρχικά, με τη συγκέντρωση νέων κατοικιών, στον περιβάλλοντα χώρο, ύστερα. (Mumford, 1991: 550). Να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι, ο τρόμος της πανούκλας από τον 13αι. και έπειτα, και των λοιπών μεταδιδόμενων ασθενειών, συνέβαλαν στην ανάπτυξη των αρχικών τάσεων εξόδου των κατοίκων των πόλεων σε περιοχές εκτός των τειχών. 15

17 Εικόνα 5: Αναπαράσταση της Κέρκυρας του Μεσαίωνα Πηγή: CorfuHistory Την εποχή της φεουδαρχίας του Μεσαίωνα, όπως αναφέρει η Γοσποδίνη (1995: 91), η Ευρώπη ήταν διαιρεμένη σε πολλά μικρά κρατίδια. Η γη ήταν κατατετμημένη σε μεγάλες ιδιοκτησίες (φέουδα), που ανήκαν στη φεουδαρχική ελίτ (υψηλά ιστάμενοι στην εκκλησιαστική ιεραρχία και ευγενείς), η οποία εκμεταλλευόταν την αγροτική ανθρώπινη εργασία. Οι φεουδάρχες, επίσης, διοικούσαν και τις αστικές περιοχές, η κυριαρχία των οποίων συνιστούσε έντονες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, οι οποίες εκφράζονταν στον αστικό ιστό με έντονο χωρικό διαχωρισμό. Όπως σημειώνει ο Λαμπριανίδης (2000: 334), η επικρατέστερη θεώρηση της δομής της μεσαιωνικής πόλης (καθώς υπάρχει σχετική έλλειψη στοιχείων) είναι η ιδεοτυπική δομή του Sjoberg (η οποία περιλαμβάνει και τα χαρακτηριστικά της προβιομηχανικής που αναφέραμε πιο πάνω βλ. πίνακα 1), σύμφωνα με την οποία η λειτουργική διάρθρωση της πόλης κυριαρχούνταν, κυρίως, από θρησκευτικές, πολιτικές, πολιτισμικές και διοικητικές δραστηριότητες (μη οικονομικές). Πίνακας 1: Η ιδεοτυπική δομή της προβιομηχανικής/μεσαιωνικής πόλης του Sjoberg Αμετάβλητη βάση εξουσίας Εξάρτηση από εργασία δούλων Η πόλη έχει μικρό πληθυσμό (και σε σχέση με το σύνολο της κοινωνίας) Η ελίτ είναι απομονωμένη λόγω του αξιακού της συστήματος Η ελίτ αποτελείται από μεγάλα νοικοκυριά Η ελίτ ευνοεί την αναψυχή και απεχθάνεται τη βιομηχανία και το εμπόριο Οι γυναίκες της ελίτ δεν απασχολούνται Η εκπαίδευση περιορίζεται στην ελίτ Η τάξη των εμπόρων αποκλείεται από την ελίτ - θεωρούνται ξένοι και ύποπτοι για διασπορά αιρετικών απόψεων Οι επιτυχημένοι έμποροι χρησιμοποιούν τον πλούτο για να αποκτήσουν σύμβολα της ελίτ Η πόλη έχει τρεις τάξεις Η κοινωνία έχει έναν υπέρτατο ηγεμόνα Η ταξική δομή είναι άκαμπτη Η συμπεριφορά, η ενδυμασία και η γλώσσα ενισχύουν τους ταξικούς διαχωρισμούς Συντεχνίες τεχνιτών και εμπόρων Ο χρόνος δεν ρυθμίζεται 16

18 Ο δανεισμός δεν είναι ανεπτυγμένος Το κοινωνικό γόητρο των περιοχών κατοικίας μειώνεται με την απόσταση από το κέντρο Το κέντρο της πόλης περιλαμβάνει συμβολικά οικοδομήματα Μερική απασχόληση στη γεωργία στην περιφέρεια Οι περιοχές κατοικίας διαφοροποιούνται ανάλογα με το επάγγελμα Απουσία λειτουργικής εξειδίκευσης στις χρήσεις γης Πηγή: Knox & Pinch, (2009: 62) Παρατηρούμε λοιπόν, από τον πίνακα 1 (και από τα παραπάνω), ότι η μεσαιωνική πόλη είναι μικρή, σε μέγεθος και πυκνότητα, δεν υπάρχουν ανεπτυγμένες οικονομικές δομές, καθώς και ότι η κοινωνία είναι διαιρεμένη σε τάξεις, ενώ η κυρίαρχη τάξη είναι αυτή που ελέγχει και επηρεάζει την κοινωνικοχωρική δομή της πόλης. Η κοινωνικοχωρική δομή της μεσαιωνικής πόλης εμφανίζεται μέσα από έντονο κοινωνικό και στεγαστικό διαχωρισμό, όπως φαίνεται και στο σχήμα 1. Πιο συγκεκριμένα, η πόλη αναπτύσσεται σε ζώνες, όπου στο κέντρο κατοικεί η ελίτ, όπως και οι οικόσιτοι υπηρέτες της, στην επόμενη ζώνη, περιφερειακά από το κέντρο κατοικούν οι χαμηλές τάξεις, ενώ στην εξωτερική ζώνη οι περιθωριοποιημένοι. Παράλληλα, διάφορες εθνοτικές ή επαγγελματικές ομάδες κατοικούν διάσπαρτες στις δυο τελευταίες ζώνες και πιο απομονωμένες. Σχήμα 1: το ιδεατό πρότυπο της κοινωνικής και γεωγραφικής δομής της προβιομηχανικής πόλης, σύμφωνα με τον Sjoberg Πηγή: Knox & Pinch (2009: 60) Πόλεις, όπως η Palmanova στην Ιταλία (δημιουργήθηκε την εποχή της αναγέννησης), η Le Mont Saint Michel στη Γαλλία και η Παλιά Πόλη της Ρόδου στην Ελλάδα έχουν κρατήσει μέχρι σήμερα τα χαρακτηριστικά από τη μεσαιωνική περίοδο (εικόνα 6). Εικόνα 6: Μεσαιωνικές πόλης του σήμερα: Palmanova, Le Mont Saint Michel, Παλιά Πόλη της Ρόδου (από αριστερά προς δεξιά) Πηγή: arttravel.gr (2013) 17

19 Ανακεφαλαιώνοντας, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο δείξαμε ότι η προβιομηχανική πόλη (με πιο χαρακτηριστική τη μεσαιωνική), η οποία αναφέρεται σε μια εκτενέστατη περίοδο (από την αρχαιότητα ως το τέλος του Μεσαίωνα), έχει ως βασικά χαρακτηριστικά τη συμπαγή χωρική δομή (με χαρακτηριστικό τα τείχη που την περιβάλλουν), τις άκαμπτες κοινωνικές δομές (χωρικός διαχωρισμός και ανισότητες μεταξύ της ελίτ και των κατώτερων στρωμάτων), ενώ παράλληλα δεν παρουσιάζονται σημαντικές κοινωνικοοικονομικές μεταβολές (σχετική σταθερότητα/στασιμότητα), καθώς κυριαρχεί το φεουδαρχικό πρότυπο οικονομικής οργάνωσης, όπου τη γη και την παραγωγική διαδικασία ελέγχει η φεουδαρχική ελίτ. Μια ελίτ, η οποία, ασχολείται περισσότερο με θρησκευτικές δραστηριότητες (θρησκευτική εξουσία και ως μέσο επιβολής των αρχών της ελίτ στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά και «κοινωνικού ελέγχου»), παρά με την οικονομία (γι αυτό άλλωστε και οι έμποροι και όσοι ασχολούνται με το χρήμα είναι αποκλεισμένοι από την ελίτ). Χαρακτηριστικό σημείο, πάντως, αποτελεί το μειούμενο «κοινωνικοοικονομικό γόητρο» από το κέντρο (που κατοικεί η άρχουσα τάξη) ως τις παρυφές της πόλης (όπου κατοικούν οι κατώτερες τάξεις και οι περιθωριοποιημένοι), μια διαίρεση βασισμένη, κυρίως, στο επάγγελμα. Συμπεραίνουμε, λοιπόν από τα παραπάνω ότι, η προβιομηχανική πόλη κυριαρχείται από τη φεουδαρχική ελίτ (η οποία ελέγχει και τον αγροτικό χώρο), η οποία μπορούμε να πούμε ότι, διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό το πλαίσιο, κατά το οποίο διαμορφώνεται ο αστικός χώρος, συνιστώντας μια διαδικασία ταξικού διαχωρισμού, όπου οι τάξεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη βελτίωση της θέσης τους και του βιοτικού επιπέδου. Έτσι, ο αστικός χώρος διαιρείται σε ζώνες με διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά και συνθήκες διαβίωσης. Γενικά πάντως, μπορούμε να πούμε επίσης ότι, τα πολιτισμικά πρότυπα, όπως και η δομή της οικονομίας πηγάζουν από το «πνεύμα» της κυρίαρχης τάξης. Η κυριαρχία της φεουδαρχικής ελίτ, όμως, αποδυναμώνεται με το τέλος του Μεσαίωνα, όπου αναδύεται η βιομηχανική ελίτ, η οποία ασχολείται έντονα με οικονομικές δραστηριότητες. Αναδύεται, έτσι η βιομηχανική πόλη, με έντονες κοινωνικοχωρικές μεταβολές, όπως θα την αποτυπώσουμε στο επόμενο κεφάλαιο Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ Ο κύριος παράγοντας που συνέβαλε στην ανάπτυξη του φαινομένου της αστικοποίησης σε παγκόσμια κλίμακα από τον 18 ο αιώνα και μετά ήταν η βιομηχανική επανάσταση, χωρίς όμως να είναι και το μοναδικό αίτιο. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια εξελικτική πορεία πριν τη βιομηχανική επανάσταση, που χαρακτηρίσθηκε και από άλλα σημαντικά γεγονότα σταθμούς, τα οποία είναι τα εξής: «α) Η σημαντική γεωγραφική επέκταση και ένταση των εμπορικών δραστηριοτήτων μετά την Αναγέννηση, ιδίως μετά την προσάρτηση των αποικιών από «Μεγάλες Δυνάμεις», όπως η Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία κ.α. β) Η σταδιακή άνοδος και διόγκωση της αστικής τάξης, καθώς και η κατάργηση των κοινωνικών στεγανών, που έθετε το φεουδαρχικό σύστημα. γ) Η σταδιακή συσσώρευση κεφαλαίων που συνοδευόταν από στροφή προς επενδυτικές δραστηριότητες (εμφάνιση του «καπιταλισμού»). δ) Η εξέλιξη της επιστήμης από μια θεολογική και 18

20 φιλοσοφική ενατένιση, που ήταν στον Μεσαίωνα σε μια δραστηριότητα με σαφή πρακτικό και τεχνολογικό χαρακτήρα» (Αραβαντινός, 2007: 37) Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό, ότι στα τέλη της μεσαιωνικής περιόδου, όπως περιγράφει ο Λαμπριανίδης (2000: 335), αναδύεται η εμπορευματική πόλη που συνιστά ένα μεταβατικό στάδιο (λίγο πριν τη βιομηχανική επανάσταση) από την προβιομηχανική στη βιομηχανική πόλη. Οι έμποροι (καθώς και οι αρχηγοί των συντεχνιών), που βρίσκονταν σε συνεχή πάλη με τους τοπικούς άρχοντες κερδίζουν έδαφος, με αποτέλεσμα την κυριαρχία τους και κατ επέκταση την ανάδυση της οικονομικής λειτουργίας της πόλης (εμπόριο, συναλλαγές, αυξημένες παραγωγικές δραστηριότητες κτλ). Να τονίσουμε, επίσης ότι, παράλληλα, με την εξάπλωση του εμπορίου, εμφανίζεται και το καθεστώς της αποικιοκρατίας, όπου αναδεικνύονται νέες αλληλεπιδραστικές σχέσεις μεταξύ των απομακρυσμένων, μεταξύ τους, πολιτισμών, όπως και της κυριαρχίας του βορρά στον νότο. Το φαινόμενο της εκβιομηχάνισης που ξεκίνησε από την Αγγλία τον 18 ο με 19 ο αιώνα, σαφώς επηρέασε πρώτα τις αγγλικές πόλεις, Εικόνα 7: Το Λονδίνο στα τέλη του 19 ου αι. μέχρι να εξαπλωθεί και στον υπόλοιπο κόσμο σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η βιομηχανική πόλη, λοιπόν, έρχεται να αλλάξει τα δεδομένα της κοινωνικοοικονομικής και χωρικής οργάνωσης που επικρατούσε στην προβιομηχανική πόλη. Με την εκβιομηχάνιση, όπως αναφέρει και η Stevenson (2007: 42) οι αρχαϊκές πόλεις του ευρωπαϊκού 19 ου αιώνα υπέστησαν μια βίαιη επέκταση: τα χωριά έγιναν κωμοπόλεις, οι κωμοπόλεις πόλεις, για Πηγή: MAPCO να καταλήξουν κάποιες από αυτές σε μητροπόλεις (εικόνα 7). Έτσι, από την πρώιμη αστικοποίηση (που συνιστά την προβιομηχανική πόλη) περνάμε στην ένταση της αστικοποίησης, σαν φαινόμενο. Αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής ήταν όχι μόνο η μεταβολή της φύσης της εργασίας, αλλά επίσης και η δραματική διαφοροποίηση της οργάνωσης των κοινωνικών, έμφυλων και συγγενειακών σχέσεων, καθώς και του κυρίαρχου έως τότε οικιστικού προτύπου. Σημαντικό μέρος λαμβάνει, πλέον, η επιδίωξη για πλούτο, με τις παραδοσιακές αξίες να αλλοιώνονται και να χάνονται, καθώς κυριαρχεί το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής και ανταλλαγής. Αναδύεται, έτσι, από όλες αυτές τις μεταβολές, ένα νέο κοινωνικό καθεστώς. Οι βιομηχανικοί καπιταλιστές από τη μια, των οποίων η δύναμη μεγαλώνει συνεχώς, ενώ στον αντίποδα βρίσκονται οι ανειδίκευτοι εργοστασιακοί εργάτες (η ελίτ και το προλεταριάτο). Όπως υπογραμμίζουν και οι Knox & Pinch (2009: 64) υπήρχαν, ωστόσο και κάποιες πόλεις που κράτησαν στοιχεία από τις προηγούμενες δομές (όπως η Μπολόνια, η Μπρυζ, το Νόργουιτς και το Στέρλινγκ), πολλές άλλες, όμως, γεννήθηκαν στα νέα πλαίσια της βιομηχανικής κοινωνίας. Πλέον, η χωρική θέση των κατοίκων της πόλης δεν καθορίζεται μόνο από το επάγγελμα, αλλά η στεγαστική διαφοροποίηση λαμβάνει χώρα με βάση την κοινωνική θέση (με κριτήριο το χρήμα, πλέον), τη δομή της οικογένειας (η οποία μετασχηματίζεται), την εθνότητα και τον τρόπο ζωής. Παρατηρείται ότι ο τόπος εργασίας 19

21 διαφοροποιήθηκε από τον τόπο κατοικίας, πράγμα που συνέβαλλε σημαντικά, στην αλλαγή στις χωρικές δομές της πόλης, ενώ παράλληλα αλλάζουν και τα ιδιοκτησιακά καθεστώτα, με τις χρήσεις γης να οργανώνονται με βάση την οικονομική πρόσοδο, ενώ οι παραδοσιακές ομάδες χάνουν σε μεγάλο βαθμό τον έλεγχο της γης που είχαν ως τότε. Το βιοτικό επίπεδο, βέβαια αυξάνεται, ωστόσο εξαρτάται κυρίως, από το χρήμα. Χαρακτηριστική είναι η εμφάνιση και των ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων, η ποιότητα των οποίων εξαρτιόταν από την οικονομική θέση των ενοικιαστών. Από το σημείο αυτό και ύστερα, καθώς οι ευδιάκριτες και άκαμπτες κοινωνικοχωρικές δομές της μεσαιωνικής πόλης «σπάνε», οι ευκατάστατοι μετακινούνται πλέον, προς την περιφέρεια της πόλης (διάσπαρτες κατοικίες, μέσα στη φύση), ενώ στο κέντρο εισβάλουν οι εργάτες (ένταση αστικοποίησης απαρχές του φαινομένου της προαστιοποίησης). Ταυτόχρονα, καθώς αυξάνεται το βιοτικό επίπεδο και συμβαίνουν οι παραπάνω μεταβολές, η αναζήτηση εργατικού δυναμικού από τα εργοστάσια των πόλεων, έχει σαν αποτέλεσμα την εισροή μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων στις πόλεις, με αποτέλεσμα την εκρηκτική μεγέθυνση αυτών, δυσχεραίνοντας την ποιότητα διαβίωσης και επιτάσσοντας την ανάγκη πολεοδομικού σχεδιασμού, καθώς οι πόλεις δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν αυτές τις βίαιες μεταβολές. Όπως τονίζει και η Stevenson (2007: 42), το αποτέλεσμα της μεγάλης διόγκωσης των πόλεων, ήταν να προκληθεί μια τυχαία ανάπτυξή τους με στριμωγμένες και προχειροφτιαγμένες κατοικίες να ανεγείρονται με γρήγορους ρυθμούς, όπως και με βρόμικους και στενούς δρόμους, σε περιοχές/γειτονιές που στέγαζαν τους εργάτες και τις οικογένειές τους, σε χωρική εγγύτητα με τα εργοστάσια (εικόνα 8). Εικόνα 8: Το Λονδίνο των αρχών του 20 ου αιώνα Πηγή: tut.gr (2011) Το σύμβολο αυτής της φάσης της εκβιομηχάνισης είναι η αλυσίδα παραγωγής του εργοστασίου, όπως αναφέρει και ο Τσαούσης (1987). Οι παραπάνω μεταβολές επιδρούν, φυσικά, και στη χωρική δομή της πόλης, η μεγέθυνση των οποίων συνιστά και την κατεδάφιση των τειχών που την περιβάλλουν. Έχει παρατηρηθεί η διάκριση της βιομηχανικής πόλης σε ζώνες: από το κέντρο με τον υπερπληθυσμό και τη φτώχεια (κατώτερη τάξη), στην περιφέρεια με τη μεσαία τάξη και στις παρυφές της πόλης η ελίτ. Η πορεία, δηλαδή, από το κέντρο της πόλης στην περιφέρεια, εκφράζεται με την αυξανόμενη κοινωνικοοικονομική θέση των κατοίκων. Να τονίσουμε, βέβαια ότι, η βιομηχανική επανάσταση με τις μεταβολές που επίφερε (με χαρακτηριστική την ένταση της αστικοποίησης), αποτελεί και το κομβικό σημείο για την ανάπτυξη του φαινομένου της προαστιοποίησης (βλ. και εικόνα 1 στο παράρτημα). Τα 20

22 προάστια δημιουργούνται από την ανώτερη τάξη και χωροθετούνται, σχεδόν απομονωμένα και σχετικά διάσπαρτα, έξω από τον αστικό ιστό (σε αντίθεση με τη μεσαιωνική πόλη που στα περίχωρα της οποίας κατοικούσαν οι περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, σε μεγαλύτερη εγγύτητα, ωστόσο, με τον αστικό ιστό). Να τονίσουμε, βέβαια ότι, τα προάστια αναφέρονται στην αποκλειστική χρήση της κατοικίας αρκετά έξω από τον συμπαγή αστικό ιστό. Στην ανάπτυξη του φαινομένου της προαστιοποίησης συνέβαλαν και τα κινήματα του ρομαντισμού (18 ος αι.) και της κηπούπολης (19 ος με 20 ο αι.), όπου προωθήθηκε η διαβίωση κοντά στη φύση (προάστια) και η προώθηση του πρασίνου στον αστικό χώρο. Η πορεία, τέλος, της δομής της πόλης από τη βιομηχανική επανάσταση και ύστερα χαρακτηρίζεται από τη σταδιακή ανάπτυξη της προαστιοποίησης, η οποία επηρεάζεται καθοριστικά από την εντεινόμενη αστικοποίηση (βλ. και εικόνα 9), παράλληλα με τη συνεχή αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού και, γενικά, τη μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση στα αστικά κέντρα. Εικόνα 9: Βιομηχανικές πόλεις Στάμφορντ (1883) αριστερά, Μάντσεστερ (1914) δεξιά Πηγή: Old maps of New England (2014) Ανακεφαλαιώνοντας, δείξαμε στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ότι, η ανάδυση της βιομηχανικής πόλης ως αποτέλεσμα της βιομηχανική επανάστασης, σηματοδοτεί την μετάβαση από τις πιο απλές κοινωνικοχωρικές και οικονομικές δομές σε πιο πολύπλοκές, παράλληλα με την πληθυσμιακή αύξηση που συνιστά την έντονη ανάπτυξη της αστικοποίησης, αλλά και τις απαρχές της προαστιοποίησης σαν φαινόμενο (βλ. και εικόνα 2 στο παράρτημα για τη χωρική ανάπτυξη του Λονδίνου από τον 16 ο στον 19 ο αι.). Χαρακτηριστική διαφορά από την προβιομηχανική πόλη αποτελεί το γεγονός ότι, πλέον το «κοινωνικοοικονομικό γόητρο» των κατοίκων αυξάνεται από το κέντρο στην περιφέρεια της πόλης. Δηλαδή, οι ανώτερες τάξεις μετακινούνται από το κέντρο, όπου κατοικούσαν (στην προβιομηχανική πόλη) στην περιφέρεια της πόλης, αναζητώντας καλύτερη ποιότητα διαβίωσης, μακριά από το, πλέον, συνωστισμένο κέντρο, όπου συγκεντρώνονται οι κατώτερες τάξεις (εργατικά στρώματα σε αναζήτηση εργασίας στα εργοστάσια) - μια διαίρεση του αστικού χώρου βασισμένη, πλέον, στο εισόδημα και όχι στο επάγγελμα. Παράλληλα, σπάνε οι άκαμπτες κοινωνικοχωρικές δομές (της προβιομηχανικής πόλης) και εκδηλώνεται πιο έντονα η συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στον αστικό χώρο. Οι μεταβολές αυτές, συνοδεύονται από την ανάδυση της οικονομικής λειτουργίας της 21

23 πόλης, με τη μετάβαση από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό, επιδρώντας χαρακτηριστικά στην πορεία προς τη σύγχρονη πόλη. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, από τα παραπάνω ότι, η βιομηχανική πόλη αποτελεί το κομβικό σημείο, κατά το οποίο μεταβάλλεται οριστικά η κοινωνικοχωρική δομή της προβιομηχανικής πόλης (αλλάζουν οι οικονομικές, κοινωνικές και θεσμικές πτυχές της κοινωνίας της πόλης), σηματοδοτώντας έτσι μια πορεία προς τη σύγχρονη πόλη της εποχής μας. Η βιομηχανική πόλη, δηλαδή, συνιστά και τις απαρχές, στην ουσία, της ανάπτυξης και εξέλιξης/έντασης των φαινομένων της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης, συνοδευόμενα από την έντονη ανάπτυξη της οικονομικής λειτουργίας της πόλης, όπως θα περιγράψουμε στο επόμενο κεφάλαιο Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΗ ΩΣ ΚΑΤΕΞΟΧΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Η βιομηχανική επανάσταση αποτέλεσε το κομβικό σημείο μετάβασης της χωρικής και κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης σε πιο σύνθετες μορφές, χαράσσοντας μια πορεία εξέλιξης των μορφών αυτών, ώσπου να φτάσουμε σήμερα στην εποχή της πληροφορίας και της παγκοσμιοποίησης, με τις πολύπλοκες κοινωνικές, οικονομικές και χωρικές δομές. Να τονίσουμε ότι, η πορεία από την βιομηχανική πόλη στη σύγχρονη χαρακτηρίζεται από έντονη αστικοποίηση, με το φαινόμενο της προαστιοποίησης να λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις. Σημαντικά σημεία στην εξέλιξη της βιομηχανικής πόλης αποτέλεσαν εκείνα τα στοιχεία που σχετίζονται με την παραγωγική και οικονομική διαδικασία, καθώς ο καπιταλισμός εξαπλώνεται και εξελίσσεται, επηρεάζοντας σημαντικά τον τρόπο ζωής και τα πολιτισμικά πρότυπα της κοινωνίας. Γι αυτό και θα δοθεί περισσότερη σημασία στην εξέλιξη της οικονομίας στο συγκεκριμένο κεφάλαιο. Να τονίσουμε, βέβαια ότι και οι κρατικές πολιτικές και ο σχεδιασμός παίζουν σημαντικό ρόλο, ήδη από ενωρίτερες χρονικές περιόδους, παράλληλα με την ανάπτυξη της βιομηχανικής πόλης. Η περίοδος της σύγχρονης πόλης ξεκινά, ουσιαστικά, από τις αρχές του 20 ου αιώνα, παράλληλα με την εδραίωση του φορντισμού. Ο φορντισμός, ως έννοια, πήρε το όνομά της από τον Henry Ford, ο οποίος εφάρμοσε έναν νέο τρόπο εργασίας και οργάνωσης της βιομηχανίας στο Ντιτρόιτ στις αρχές του 20 ου αιώνα (από το 1913) για τη μαζική παραγωγή αυτοκινήτων. Όπως παραθέτει η Λεοντίδου (2007: 103) ο Ford επηρεασμένος από τον τεϊλορισμό (έννοια που πήρε το όνομά της από τον Frederick Taylor) εφάρμοσε ένα σύστημα παραγωγής, στο οποίο ο σχεδιασμός και ο έλεγχος της εργασίας ανήκουν απολύτως στη διεύθυνση (της βιομηχανικής μονάδας), ενώ στους εργάτες παραγωγής ανατίθενται πολύ εξειδικευμένες, αλλά απλές για όλους, εργασίες. Η πρακτική αυτή συνιστά και τη μαζική παραγωγή αγαθών. «Η μαζική όμως παραγωγή προϋποθέτει και τη μαζική κατανάλωση και γι αυτό Φορντ διπλασίασε τον μέσο μισθό, ενίσχυσε τη ζήτηση, μέσω της αύξησης της αγοραστικής δύναμης, δημιουργώντας έτσι ένα επίπεδο κατανάλωσης ικανό για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης» (Ναξάκης, 1997: 11). Το παράδειγμα αυτό ακολούθησαν όλο και περισσότερες βιομηχανίες, που σε συνδυασμό και με την ανάπτυξη του τραπεζικού δανεισμού, μεγεθύνθηκαν, ενώ παράλληλα αυξανόταν και 22

24 η ποικιλία των προϊόντων που παράγονταν. Έτσι, η αύξηση της παραγωγικότητας συνεπάγεται και την αύξηση της ζήτησης για εργατικό δυναμικό από τις βιομηχανίες, με αποτέλεσμα να εντείνεται η εισροή πληθυσμού από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές, όπου εδράζονται οι βιομηχανίες. Δημιουργείται, έτσι, μια αναπτυξιακή πορεία που συνεπάγεται βελτίωση του βιοτικού επιπέδου στις πόλεις. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αύξηση του αστικού πληθυσμού συνιστά και την επιδίωξη για εξεύρεση ποιοτικότερης κατοικίας, έξω από το συνωστισμένο κέντρο κοντά στη φύση, από τα άτομα της μεσαίας και ανώτερης τάξης, που έχουν αυτή τη δυνατότητα. Έτσι, εντείνεται και το φαινόμενο της προαστιοποίησης προάστια με κυρίαρχη χρήση την κατοικία. Καθοριστικός παράγοντας στην ανάπτυξη των προαστίων, βέβαια, είναι η καθιέρωση του αυτοκινήτου στη μετακίνηση των ανθρώπων, η χρήση του οποίου αυξάνεται σταδιακά και από τα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα. «Ο Arbury (2005) υποστηρίζει ότι η ανακάλυψη και στη συνέχεια η εκλαΐκευση των αυτοκινήτων, οδήγησε στην διάσπαρτη ανάπτυξη των πόλεων, περισσότερο από κάθε άλλο τεχνολογικό επίτευγμα Το 1920 υπήρχε ένα αυτοκίνητο για κάθε έντεκα άτομα στις ΗΠΑ, ενώ μία δεκαετία αργότερα ένα αυτοκίνητο αντιστοιχούσε σε 4,5 άτομα» (Αποστολίδου, 2012: 29). Όπως υπογραμμίζει ο Κομνηνός (1985), ο φορντισμός απογειώνεται την εποχή του μεσοπολέμου, η παραγωγικότητα τριπλασιάζεται σε σχέση με το 19ο αιώνα, ωστόσο η αγοραστική δύναμη των μισθωτών παραμένει σε χαμηλό επίπεδο, αφού οι αυξήσεις στις τιμές των καταναλωτικών αγαθών ήταν πολύ μεγαλύτερες, σε ποσοστό, σε σχέση με τις αυξήσεις των μισθών. Έτσι παρουσιάζεται υπερπροσφορά καταναλωτικών αγαθών σε σχέση με τη ζήτηση και εντατική συσσώρευση κεφαλαίου, συνθήκες οι οποίες, σε συνδυασμό με τον ανεπτυγμένο δανεισμό, οδηγούν στη χρηματιστηριακή κρίση του 1929 (Μεγάλη Ύφεση). Τη δεκαετία το 1930 η ύφεση έχει πάρει παγκόσμιες διαστάσεις, διακόπτοντας την αναπτυξιακή πορεία. Η χαρακτηριστικότερη προσπάθεια αντιμετώπισής της αναφέρεται στο «New Deal» του Φραγκλίνου Ρούσβελτ το 1933 στην Αμερική, πρακτική που ακολουθήθηκε και από άλλα κράτη. Το New Deal, "Νέα Συμφωνία" ή "Νέα Κατανομή" αναπτύχθηκε στην Αμερική, κυρίως σε δύο φάσεις, 1933 και , και περιλάμβανε: έλεγχο των τραπεζών και του νομίσματος, εγγύηση των καταθέσεων, δημόσια έργα και απασχόληση των ανέργων, στήριξη αγροτικών τιμών και σχεδιασμό της αγροτικής παραγωγής, ανάπλαση καθυστερημένων περιοχών (πχ Κοιλάδα Τενεσί), εργατικά δικαιώματα, λαϊκή στέγη, ασφάλιση υγείας και συντάξεις (Γεραπετρίτης, 2011). Το New Deal, βέβαια, βασιζόταν στις οικονομικές αρχές του οικονομολόγου John Maynard Keynes (Κεϋνσιανισμός), ο οποίος υποστήριζε, όπως παραθέτουν και οι Knox & Pinch (2009: 70) ότι, οι κυβερνήσεις πρέπει, σε περίοδο ύφεσης, να δαπανούν χρήματα (δημόσια έργα, επενδύσεις, δημόσιος δανεισμός, κράτος κτλ), ώστε να δημιουργείται ενεργός ζήτηση για ιδιωτικά αγαθά και υπηρεσίες. Έτσι, με την κατασκευή μεγάλων αυτοκινητοδρόμων και δημόσιων έργων, την εξέλιξη του αυτοκινήτου και την οικονομική ενδυνάμωση των χαμηλότερων στρωμάτων, η προαστιοποίηση συνεχίζει να εντείνεται (περισσότερο στις Η.Π.Α.). Από την προηγούμενη εποχή του φιλελευθερισμού, λοιπόν, περνάμε στην εποχή του κρατικού παρεμβατισμού. «Τότε, είχαν περάσει μερικά χρόνια λανθασμένης πολιτικής στις ΗΠΑ μέχρι να αντιμετωπισθεί ριζικά η ύφεση με τη «μεγάλη αναδιανομή» του εισοδήματος (new deal) και την κεϋνσιανή πολιτική της αύξησης των δημοσίων δαπανών, 23

25 ώστε να μειωθεί η ανεργία και να επανέλθει η αμερικανική οικονομία σε αναπτυξιακή τροχιά. Αντίθετα στην Ευρώπη, η παράταση της κρίσης την εποχή εκείνη, με τη συνακόλουθη μεγάλη αύξηση της ανεργίας, οδήγησε τελικά στον ολοκληρωτισμό, που αποτέλεσε μια από τις βασικές αιτίες του Β Π.Π.» (Μαραβέγιας, 2011). Μετά τον Β Π.Π., όπου οι επιρροές του φορντισμού, του κεϋνσιανισμού, όπως και του συστήματος του Μπρέτον Γουντς 7 να κυριαρχούν, παρατηρείται σημαντική οικονομική ανάπτυξη («Μακρά Έκρηξη» του φορντισμού). Σημειώνεται, παράλληλα, ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η ανεργία ήταν σε χαμηλά επίπεδα εκείνη την εποχή, μεγάλα έργα κατασκευάζονταν και το βιοτικό επίπεδο των πολιτών παρουσίαζε συνεχή βελτίωση, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες. Να τονίσουμε, επίσης ότι, το τέλος του Β Π.Π., με τις υποδομές και τα συγκοινωνιακά δίκτυα να αναπτύσσονται περαιτέρω (ανοικοδόμηση μετά τον πόλεμο), σηματοδοτεί και ένα νέο κομβικό σημείο ανάπτυξης του φαινομένου της προαστιοποίησης (παράλληλα με την αυξανόμενη αστικοποίηση), ωστόσο με την εξής διαφορά: πλέον, η προαστιοποίηση δεν αφορά μόνο την κατοικία, αλλά και άλλες χρήσεις, κυρίως οικονομικές (βιομηχανία, εμπορικά κέντρα, αναψυχή), οι οποίες εξαπλώνονται διάσπαρτες στον αγροτικό χώρο. Έτσι, πλέον, μιλάμε για αστική διάχυση (αναδυόμενος όρος της εποχής - περιλαμβάνει και το φαινόμενο της προαστιοποίησης της κατοικίας). Υπήρχε, βέβαια, μια τάση χωροθέτησης βιομηχανικών μονάδων και εμπορικών κέντρων στις προαστιακές περιοχές, ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου. Αυτή η αναπτυξιακή πορεία, όμως, διακόπηκε την δεκαετία του 1970, όπου σημειώθηκαν οι πετρελαϊκές κρίσεις (το 1974 και το ), λόγω της δραματικής αύξησης της τιμής του πετρελαίου, σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη αναπροσαρμογή προς τα άνω του κόστους παραγωγής των επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα την αύξηση και των τιμών των τελικών προϊόντων και υπηρεσιών. Όπως περιγράφει και ο Λάππας (2012), την περίοδο αυτή παρατηρείται αποβιομηχάνιση, η οποία εκτινάσσει το δείκτη της ανεργίας και ως συνέπεια εκδηλώνεται μείωση της κατανάλωσης. Έτσι, το φορντικό σύστημα, όπως και ο κεϋνσιανισμός, που είχαν αναπτυχθεί, κυρίως στον δυτικό κόσμο, έρχονται σε κρίση. Όπως περιγράφει ο Μαλούτας (2013: 31), την εποχή αυτή, το συνωστισμένο κέντρο της πόλης (που προκύπτει από τη βιομηχανική επανάσταση, όπως αναλύσαμε στο 1 ο κεφάλαιο), απελευθερώνει χώρους, ως αποτέλεσμα της αποβιομηχάνισης, όπως και της μετακίνησης πληθυσμού προς τα προάστια, δημιουργώντας έτσι, προοπτικές αναδιοργάνωσής του. 7 Το 1944, λίγο πριν τερματιστεί ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος (Β ΠΠ), πραγματοποιήθηκε η νομισματική και χρηματοπιστωτική συνδιάσκεψη του Μπρέτον Γουντς (περιοχή στις Η.Π.Α.), με τη συμμετοχή 44 κρατών, στην οποία συμφωνήθηκαν όροι διεθνούς συνεργασίας με στόχους την ανοικοδόμηση χωρών και την αποφυγή των παγίδων του Μεσοπολέμου, με έμφαση στη διατήρηση ανοιχτών αγορών (δημιουργία της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου). Το σύστημα του Μπρέτον Γουντς, όπως ονομάζεται, προσδιόριζε σταθερές ισοτιμίες μεταξύ των νομισμάτων των 44 χωρών θέτοντας ως κεντρική ισοτιμία του παγκόσμιου νομισματικού συστήματος το Αμερικάνικο Δολάριο και συνδέοντας το με τον χρυσό. Η συνδιάσκεψη αυτή καθόριζε και τον χαρακτήρα της παγκόσμιας οικονομίας στον μεταπολεμικό κόσμο (Χελιδόνης, 2011). 24

26 Από τη δεκαετία του 1980 αναδύεται, ως αποτέλεσμα, κυρίως, των πετρελαϊκών κρίσεων, η λεγόμενη Νέα Οικονομία (διεθνής οικονομία), η οποία χαρακτηρίζεται από «την αυξανόμενη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, την πιο εμφανή διεθνοποίηση του, την επιταχυνόμενη αναδιάρθρωση των βιομηχανικών κλάδων που στήριξαν τη μεταπολεμική ανάπτυξη (αυτοκίνητα, χάλυβας, κατασκευές, διαρκή καταναλωτικά προϊόντα), τη συνολική μείωση της μεταποιητικής απασχόλησης στις βιομηχανικές χώρες, τον εντονότερο κατακερματισμό των αγορών εργατικής δύναμης, την ύφεση των παλιών βιομηχανικών κέντρων και την ανάπτυξη νέων, την αυξανομένη δημοσιονομική κρίση και τον περιορισμό των δαπανών για κοινωνικές εξυπηρετήσεις» (Κομνηνός, 1985). Το πλαίσιο της Νέας Οικονομίας υπάγεται στις αρχές του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος υποστηρίζει την ιδιωτική οικονομία, ενώ το κράτος, θεωρεί ότι, πρέπει να παρεμβαίνει με μόνο σκοπό να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία της αγοράς (εντάσσεται και στο λεγόμενο μεταφορντικό ή νεοφορντικό σύστημα). Έτσι, αναπτύσσεται έντονα το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, σε συνδυασμό βέβαια με την τεχνολογική ανάπτυξη, τη διάχυση των πληροφοριών, την ανάπτυξη διεθνών μεταφορικών δικτύων, την πληροφορική κτλ. Παρατηρούνται, πλέον, έντονες χωρικές συγκεντρώσεις επιχειρήσεων (clusters οικονομίες κλίμακας), αλλά κυρίως, αυτό που συμβαίνει είναι οι μεγάλες επιχειρήσεις να μετατοπίζουν την παραγωγή τους σε άλλες χώρες (Αφρική, Ασία, Λατινική Αμερική), όπου το εργατικό και άλλα κόστη είναι πιο μικρά Λάππας (2012). Οι χώρες υποδοχής των πολυεθνικών, πλέον, επιχειρήσεων, με τη σειρά τους ακολουθούν μια παρόμοια πορεία με τις ανεπτυγμένες χώρες, στον τομέα της οικονομίας και παραγωγής, ωστόσο, οι μεταβολές αυτές καθίστανται βίαιες για αυτές, αφού δεν ήταν προετοιμασμένες. Έτσι, αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι να δημιουργούνται ακραίες κοινωνικοοικονομικές ανισότητες (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στις δυτικές δεν υπήρχαν/υπάρχουν σημαντικές ανισότητες), ενώ μεγάλο μέρος του πλούτου τους (πρώτες ύλες) δεσμεύεται από τις ιδιωτικές πολυεθνικές επιχειρήσεις (οι οποίες εξάγουν τα κέρδη και κεφάλαιά τους στον δυτικό κόσμο με μεγάλο μέρος να καρπώνονται τα στελέχη τους) με τις εργασιακές συνθήκες να είναι αντίξοες. Η αστικοποίηση που λαμβάνει μεγάλο μέρος (όπως και η προαστιοποίηση) και σε αυτές τις χώρες εκφράζεται στο χώρο των αστικών κέντρων με έντονο στεγαστικό διαχωρισμό, φαινόμενο για το οποίο θα μιλήσουμε στο 3 ο κεφάλαιο. Στα πλαίσια αυτά και καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται, σημειώνεται περαιτέρω αύξηση του παγκόσμιου αστικού πληθυσμού. Οι πόλεις, γιγαντώνονται (αναδύεται και ο έντονος, μεταξύ τους, ανταγωνισμός), ενώ παρατηρείται και η, ανεξέλεγκτη πολλές φορές, αστική διάχυση, καθιστώντας τις, έτσι, πόλεις δίχως σαφή όρια (εμφανίζονται οι παγκόσμιες μητροπόλεις ή μητροπολιτικές περιοχές - βλ. και εικόνα 10), όπως θα εξηγήσουμε και στο 3 ο κεφάλαιο. Να τονίσουμε, τέλος ότι, οι μεγάλες βιομηχανικές μονάδες χωροθετούνται στις περιαστικές περιοχές, οι οποίες και έλκουν εργατικό δυναμικό, το οποία και διαμένει, τελικά, σε αυτές τις περιοχές. Με την αύξηση του προαστιακού πληθυσμού δημιουργούνται και οι κατάλληλες αστικές υποδομές για τη συντήρηση και λειτουργία του (σχολεία, νοσοκομεία, αναψυχή κτλ), δίνοντας στα προάστια αστικά χαρακτηριστικά. Το κέντρο της πόλης, από την άλλη, φιλοξενεί, κυρίως επιχειρήσεις τριτογενούς τομέα, πλέον, με αποτέλεσμα την αναζωογόνηση του και τη μεταβολή του 25

27 χαρακτήρα του, καθώς προσελκύει εργαζόμενους υψηλής εξειδίκευσης και αμοιβής (επιχειρήσεις τριτογενούς τομέα, κυρίως πολυεθνικές), οι οποίοι και εγκαθίστανται εκεί (Μαλούτας, 2013: 33). Εικόνα 10: Η σύγχρονη πόλη σε εικόνες: Μεξικό, Νέα Υόρκη, Αθήνα (από αριστερά προς δεξιά) Πηγή: dinfo.gr (2011), Ανακεφαλαιώνοντας, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο δείξαμε ότι, κύριο χαρακτηριστικό της σύγχρονης πόλης αποτελεί ο δυναμικός ρόλος της οικονομίας (και η παγκοσμιοποίηση) και η αυξανόμενη εξάρτηση του ανθρώπου από το χρήμα και την οικονομική λειτουργία, με κομβικά σημεία εξέλιξης της οικονομίας την ανάπτυξη του φορντισμού (μεταβολές στην παραγωγική διαδικασία), του κεϋνσιανισμού (ενισχυμένος ο ρόλος του κράτους) και αργότερα της νέας οικονομίας (ιδιωτική οικονομία αποδυναμωμένος ο ρόλος του κράτους), στοιχεία τα οποία ασκούν ιδιαίτερη επιρροή στον αστικό χώρο, παράλληλα με τις πολιτικές που ασκούνται, όπως το new deal. Παράλληλα σημειώνεται παγκόσμια αύξηση του πληθυσμού, και κυρίως του αστικού, συνιστώντας την εντεινόμενη αστικοποίηση και κατ επέκταση την προαστιοποίηση, με τις πόλεις να μην έχουν σαφή όρια (μητροπολιτικές περιοχές). Η έννοια της προαστιοποίησης, η οποία συμπεριλαμβάνεται στην αναδυόμενη, μετά τον Β Π.Π., έννοια της αστικής διάχυσης (την οποία θα αναλύσουμε στο 3 ο κεφ.). Δηλαδή, ενώ η προαστιοποίηση αναφέρεται στην εξάπλωση της κατοικίας στον περιαστικό χώρο, η αστική διάχυση συμπεριλαμβάνει και την εξάπλωση και άλλων χρήσεων στον περιαστικό και αγροτικό χώρο. Τα σύγχρονα προάστια, βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις αναπτύσσονται οργανωμένα σε συνεκτικές χωρικές ενότητες (πχ gated communities). Έτσι, μεταβάλλονται και οι κοινωνικοχωρικές δομές στην πόλη. Χαρακτηριστική μεταβολή αποτελεί η αναδιοργάνωση του κέντρο, από τη δεκαετία του 80 και ύστερα, όπου οι βιομηχανικές μονάδες μετακινούνται στον περιαστικό χώρο (ως αποτέλεσμα των κρίσεων της δεκαετίας του 70 αποβιομηχάνιση), με αποτέλεσμα, δεδομένης της τριτογενοποίησης της οικονομίας, στο κέντρο να συγκεντρώνονται ανάλογες επιχειρήσεις, προσελκύοντας υψηλόβαθμο εργατικό δυναμικό. Έτσι παρατηρείται μια ανάμειξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στον αστικό χώρο, ωστόσο υπάρχουν και σημαντικές ανισότητες. Συμπεραίνουμε λοιπόν από τα παραπάνω κεφάλαια ότι, η κοινωνία βρίσκεται σε μια συνεχή εξέλιξη, η οποία χαρακτηρίζεται από ορισμένα κομβικά σημεία, που συνιστούν το πέρασμα από την παλαιότερη σε μια νέα εποχή. Καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη σταδιακή εξέλιξης της κοινωνίας και τις μεταβολές στα πολιτισμικά πρότυπα διαδραματίζουν: η πληθυσμιακή αύξηση, η συγκρότηση των οικισμών, η τεχνολογική εξέλιξη, η ανάπτυξη οικονομικών κ.α. θεσμών και η επιστημονική πρόοδος. Έτσι, από τις ολιγομελείς κοινωνίες 26

28 με τις πιο απλές δομές, των προϊστορικών χρόνων, φτάνουμε σήμερα στην πολυπληθή κοινωνία με τις πολυσύνθετες δομές της, οι οποίες εκφράζονται δυναμικά στον κατά πολύ διευρυμένο αστικό χώρο (σύγχρονη πόλη). Στο επόμενο κεφάλαιο, με βάση την ιστορική αναδρομή που παραθέσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, θα επιχειρήσουμε να ερμηνεύσουμε τις κοινωνικοοικονομικές διαδικασίες που αποτυπώνονται στον αστικό χώρο, με βάση θεωρητικές ερμηνείες που αφορούν την κοινωνιολογική, κυρίως, ανάλυση του αστικού φαινομένου (όπως και του προαστιακού). 27

29 2. ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗΣ 2.1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ Οι πόλεις είναι προϊόν της ανθρώπινης κοινωνίας. Η δημιουργία των οικισμών, όπως αναφέρει και ο Αραβαντινός (2007: 31), είναι συνέπεια των κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου (Ψυχοσωματικές, πνευματικές, θρησκευτικές), ανάγκες που για την κάλυψη των οποίων, επιβάλλεται η επικοινωνία και η συνοίκηση με άλλους ανθρώπους. Οι ανάγκες αυτές λοιπόν αποτελούν αφορμές για τη συγκρότηση οικισμών. Η χωροθέτηση, όμως, των οικισμών δεν έγινε τυχαία, αλλά με βάση ορισμένα κριτήρια. Τα πρωτογενή κριτήρια χωροθέτησης των οικισμών, σύμφωνα με τον Αραβαντινό (2007: 31), είναι τα εξής: κλίμα φυσικό περιβάλλον, υλικά αγαθά άμεσης ανάγκης, άμυνα, προϋπάρχοντα ανθρώπινα έργα, αποστάσεις από άλλους οικισμούς. Σύμφωνα με τη θεωρία του Christaller (1933), όπως την παραθέτει ο Αραβαντινός (2007: 33), οι οικισμοί τείνουν να δημιουργούνται σε θέσεις που σχηματίζουν, μεταξύ τους, αλληλοσχετιζόμενα εξαγωνικά πλέγματα στο Σχήμα 2: το πλέγμα των ιεραρχημένων οικισμών και των χώρων επιρροής τους κατά τον Christaller Πηγή: Αραβαντινός (2007: 33; K. Robinson, 1968:69) χώρο, στο κέντρο των οποίων βρίσκεται ένας μεγαλύτερος οικισμός (κέντρο εμπορίου και υπηρεσιών) (βλ. σχήμα 2). Τα πρωτογενή κριτήρια, όμως που περιγράψαμε, δεν ισχύουν σήμερα αποκλειστικά (εκτός από ορισμένες περιοχές του Τρίτου Κόσμου), καθώς υπάρχουν, πλέον, πρόσθετοι πολυσύνθετοι παράγοντες που επηρεάζουν τη χωροθέτηση ή ανάπτυξη οικισμών, όπως η καθολικά σχεδιασμένη ανάπτυξη, το καθεστώς ελεύθερης οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες και η μη σχεδιασμένη αυθόρμητη ανάπτυξη περιοχών (Αραβαντινός, 2007: 34). Να τονίσουμε, βέβαια ότι, η δημιουργία της πόλης συνεπάγεται την ανάπτυξη βασικών λειτουργιών, όπως: η Διοικητική (στρατιωτική αμυντική λειτουργία στο παρελθόν, η οποία συμπληρώνεται, σήμερα, από την πολιτική και διοικητική λειτουργία), η πνευματική (πολιτισμός, μορφωτικό επίπεδο, τέχνη κτλ.), η κοινωνική (ανθρώπινες κοινωνικές ανάγκες, συλλογική διαβίωση, επικοινωνία, η οποία επηρεάζεται από την πυκνότητα δόμηση), η τουριστική (ανάδειξη του φυσικού, τεχνητού και ιστορικού πλούτου για προσέλκυση επισκεπτών - πηγάζει από την ανθρώπινη ανάγκη για ταξίδια και εξερεύνηση νέων περιοχών) και η συγκοινωνιακή (διασύνδεση οικισμών μεταξύ τους, ανάπτυξη μεταφορικών δικτύων κτλ) (Αραβαντινός, 2007: 35). 28

30 Η επιβίωση των πόλεων, ωστόσο, εξαρτάται σήμερα, περισσότερο από την οικονομική λειτουργία της πόλης (η οποία αποκτά ιδιαίτερη σημασία από τη βιομηχανική επανάσταση και ύστερα), η οποία επιδρά σημαντικά και στην τρόπο που κατανέμεται ο οικιστικός χώρος. Όπως είδαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, στην προβιομηχανική πόλη κυριαρχούσε η φεουδαρχική ελίτ, η οποία αντικαταστάθηκε, με την ανάδυση της βιομηχανικής πόλης, από την βιομηχανική/οικονομική ελίτ ελίτ, οι οποίες επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τα πολιτισμικά πρότυπα ολόκληρης της κοινωνίας. Έτσι φτάνουμε στο σήμερα, όπου κυρίαρχο δόγμα της σύγχρονης κοινωνίας είναι ο ορθολογισμός και κατ επέκταση η υπόσταση του ονομαζόμενου «οικονομικού ανθρώπου» (homo economicus). Ο homo economicus, όπως σημειώνει η Λεοντίδου (2007), είναι ένα μονοδιάστατο άτομο που δρα στην πράξη με ορθολογικά τρόπο, έχοντας όλη την πληροφόρηση που χρειάζεται, ώστε οι επιλογές που θα κάνει να αποσκοπούν στη μεγιστοποίηση της ευημερίας (οφέλους) του (πχ η επιλογή των αγαθών που θα καταναλώσει, ο τόπος εγκατάστασής του στον αστικό χώρο κτλ). Η λογική αυτή επεκτείνεται, βέβαια και σε επίπεδο νοικοκυριού, όπως και στο επίπεδο της οικονομίας (λειτουργία και εγκατάσταση επιχειρήσεων). Ο ίδιος ο καπιταλισμός, λοιπόν, βασίζεται στη θεώρηση του homo economicus, ξεχνάει όμως ότι, οι άνθρωποι κάνουν επιλογές και με βάση την πολιτισμική ιδιοσυγκρασία τους και όχι, απλά, για τη μεγιστοποίηση του κέρδους τους (κυρίως στην κατανάλωση). Πρέπει να τονίσουμε, επίσης ότι, η πόλη αποτελεί ένα μωσαϊκό διαφορετικών χωρικών και κοινωνικών συνόλων. Οι κοινωνικές ομάδες είναι αυτές που διαμορφώνουν, στην ουσία, το αστικό τοπίο και οι επιλογές χωροθέτησης αυτών επηρεάζονται σημαντικά από εισοδηματικά κριτήρια. Υπάρχουν και άλλα σημαντικά κριτήρια, όμως, όπως η λειτουργία της αγοράς, η κοινότητα, αλλά και οι κρατικές πολιτικές. Τα παραπάνω κριτήρια αναφέρονται ως μηχανισμοί κατανομής του οικιστικού χώρου (Τερκενλή κ.α., 2007: 158). Ο αστικός χώρος, λοιπόν και ειδικότερα στη σύγχρονή πόλη, εμφανίζεται διαιρεμένος, ωστόσο με μεγάλη ποικιλομορφία. Σύμφωνα με τον Marcuse (2000) «ορισμένες διαιρέσεις απορρέουν από οικονομικές λειτουργίες, άλλες είναι πολιτισμικές και άλλες αντανακλούν και ενισχύουν θέσεις εξουσίας, άλλες δε αποτελούν συνδυασμούς και των τριών μορφών». Η διάκριση του αστικού χώρου σε ζώνες ανάλογα με τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε αυτόν (βιομηχανικές, εμπορικές κτλ) είναι μεν κατανοητή, ωστόσο είναι εξαιρετικά δύσκολο, δε, να γίνει αποδεκτός ο άκαμπτος αστικός διαχωρισμός που προκύπτει από κοινωνικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, οι οποίες έχουν πολύ συγκεκριμένα αποτελέσματα στη «ζωή» της πόλης. Αυτές οι διαφοροποιήσεις ή και αντιθέσεις έχουν ως αποτέλεσμα οι πόλεις να «απέχουν πολύ από το να γίνουν χώροι συνάντησης της διαφοράς, καθώς οι κάτοικοί τους επινοούν διάφορους τρόπους για να το αποφεύγουν» (Stevenson, 2007: 82). Δείξαμε, λοιπόν στο κεφάλαιο αυτό αρχικά ότι, η δημιουργία των οικισμών (και κατ επέκταση των πόλεων) είναι αποτέλεσμα των κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου, για τις οποίες επιβάλλεται η συλλογική διαβίωση. Η χωροθέτηση των οικισμών, έπειτα, είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων κριτηρίων (όχι τυχαία). Έτσι αναπτύσσεται ένα πλέγμα λειτουργιών που ορίζουν την πόλη. Στη συνέχεια περιγράψαμε κριτήρια/παράγοντες που επηρεάζουν την κατανομή του οικιστικού χώρου (δηλαδή στο εσωτερικό της πόλης), καταλήγοντας στο ότι ισχυρή είναι η επίδραση της οικονομικής λειτουργίας της πόλης, 29

31 όπως και των πολιτισμικών προτύπων των κοινωνικών ομάδων που συνθέτουν την πόλη (ειδικότερα στη σύγχρονη πόλη). Συμπερασματικά, λοιπόν, ας αναφέρουμε ότι, στην ουσία η κοινωνία είναι αυτή που ορίζει την κατανομή του οικιστικού χώρου, ο οποίος διαμορφώνεται, δηλαδή, από τις επιλογές των κατοίκων του. Να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι, οι επιλογές αυτές επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό από «το πνεύμα της εποχής» που κυριαρχεί, δηλαδή από τις επιβολές της ελίτ. Έτσι σήμερα που κυριαρχεί η οικονομική ελίτ, επιβάλλει, κατά κάποιο τρόπο, το δόγμα του ορθολογισμού και στο σύνολο της κοινωνίας. Παρατηρήσαμε, τέλος, από τα προηγούμενα κεφάλαια ότι, στον αστικό χώρο διαδραματίζεται, διαχρονικά, μια συνεχής ταξική πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας/κυριαρχίας, πράγμα το οποίο θα εξετάσουμε και στο επόμενο κεφάλαιο, όπου θα παραθέσουμε θεωρήσεις των κλασικών κοινωνιολόγων για την πόλη και τις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟΙ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ Ως προς την εξέλιξη της κοινωνίας, ο Α. Κοντ υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη κοινωνία, ως σύνολο, εξελίσσεται και μεταβάλλεται προοδευτικά, ανάλογα με την εξέλιξη της ανθρώπινης νόησης. Θεωρεί, έτσι, ότι η κοινωνία περνά σταδιακά, από τον θεολογικό τρόπο σκέψης, στον μεταφυσικό για να καταλήξει σήμερα στον επιστημονικό (Βλαχόπουλος κ.α., 2004: 35). Στο επίπεδο της πόλης, τώρα (από τις μεσαιωνικές πόλεις και ύστερα), οι κλασικοί της κοινωνιολογίας (Κ. Marx, M. Weber, E. Durkheim) βλέπουν την πόλη ως, ιστορικά σημαντικό, αντικείμενο ανάλυσης στα πλαίσια της μετάβασης από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό. Ο Μαρξ (και ο Ένγκελς) τονίζει τη διάκριση μεταξύ της πόλης και της υπαίθρου στον μεσαίωνα και τον μεταξύ τους ανταγωνισμό. Η αντίθεση αυτή, που εντείνεται με την ανάπτυξη του φεουδαλισμού, εκφράζεται από τον τρόπο παραγωγής, με τον ρόλο της ιδιοκτησίας να είναι σημαντικός. Παρατηρεί ότι η συντεχνιακή οργάνωση στις μεσαιωνικές πόλεις αντικαθίσταται, με την ανάπτυξη της βιομηχανικής πόλης, από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, που βασίζεται στο χρήμα. Στο σημείο αυτό εκφράζεται η αντίθεση πόλης-υπαίθρου ως αντίθεση γαιοκτησίας-κεφαλαίου με πρωταγωνιστές της εποχής το κεφάλαιο και την εργατική δύναμη. Η μαρξιστική ανάλυση, επίσης βασίζεται «στους ταξικούς κοινωνικοοικονομικούς μετασχηματισμούς (από το δουλοκτητικό, στο φεουδαρχικό και στο καπιταλιστικό σύστημα), όπου οι παραγωγικές σχέσεις είναι σχέσεις κυριαρχίας και υποτέλειας, σχέσεις εκμετάλλευσης μιας τάξης από μια άλλη» (Νικολαΐδου, 1993: 172). Αντίστοιχα, η πόλη αντιμετωπίζεται ως παράγωγο ενός καθορισμένου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, μιας συγκεκριμένης κοινωνικής δομής. Στη βιομηχανική πόλη ο εργάτης διαθέτει μόνο την εργατική του δύναμη, την οποία προσφέρει στα εργοστάσια, καθώς είναι αποκομμένος από την αγροτική ύπαιθρο. Στα αστικά κέντρα, 30

32 όμως, οι συνθήκες διαβίωσης για τους εργάτες (προλεταριάτο) είναι άθλιες, με την ταξική συνείδηση να ενδυναμώνεται, μέσα από τον αγώνα για εξασφάλιση στέγης. Σύμφωνα με την Stevenson (2007: 44), στη βιομηχανική πόλη (στα πλαίσια της μαρξιστικής ανάλυσης), καθώς η συγκέντρωση των εργατών στα αστικά κέντρα αυξάνονταν, με τις κακής ποιότητας υποδομές στις γειτονιές τους, πολλά από τα εύπορα και, ιδιαίτερα, τα ανερχόμενα μέλη της μεσαίας ή αστικής τάξης (τα πλούτη των οποίων προήλθαν από το εμπόριο, τη βιομηχανία και τις χρηματοοικονομικές δραστηριότητες) άρχισαν να εγκαταλείπουν το κέντρο της πόλης για να εγκατασταθούν σε οικίες που κατασκεύαζαν στα πρωτοεμφανιζόμενα προάστια και την ύπαιθρο. Η Αγγλία της εποχής χαρακτηριζόταν από ορμητική προαστιοποίηση. Το προάστιο ήταν μια ζώνη αποκλειστικά αστικής κατοικίας. Όπως περιγράφει ο Davison (1994), «στην προβιομηχανική πόλη, η ελίτ και ο απλός λαός ζούσαν στις ίδιες περίπου γειτονιές: η ελίτ σε μεγάλα σπίτια απέναντι από πλατείες και πάρκα, ο απλός λαός σε στενούς και εσωτερικούς δρομάκους. Από τις αρχές του 19 ου αιώνα, ωστόσο, τα μέλη της μεσαίας και ανώτερης τάξης άρχισαν να επιδεικνύουν έναν αυξανόμενο φόβο και ταυτόχρονα μια σχολαστικότητα απέναντι στους γείτονές τους από την εργατική τάξη. Προσπαθούσαν να απομονώνονται, και κυρίως να απομονώνουν τις συζύγους τους και τα παιδιά τους, από την άξεστη και πιθανόν επικίνδυνη ζωή των δρόμων. Έτσι ξεκίνησε μια αργή διαδικασία ταξικού διαχωρισμού που οδήγησε τελικά στη χάραξη των διακριτών, ομόκεντρων ζωνών κατοικίας της μεσαίας τάξης και της εργατικής τάξης, μια διαδικασία την οποία συνδέουμε με την (αγγλική) πόλη του ύστερου 19 ου αιώνα» (Stevenson, 2007: 45). Να τονίσουμε σε αυτό το σημείο ότι, η αστικοποίηση και η πόλη, σύμφωνα με τον D. Harvey (1973), όπως τον παραθέτει ο Φραγκόπουλος (2008: 11), δημιουργούνται από τη γεωγραφική συγκέντρωση του πλεονάζοντος κοινωνικού προϊόντος που προέρχεται από την ύπαιθρο (υπεραξία της υπαίθρου). «Εξελικτικά η άνοδος του εμπορίου μεταξύ πόλεων προκάλεσε την εξαγωγή υπεραξίας από το εμπόριο για να φθάσουμε στις σύγχρονες παγκόσμιες μητροπόλεις, ενώ ταυτόχρονα, στον τρίτο κόσμο προκύπτουν μορφές εξαρτημένης αστικοποίησης» (Φραγκόπουλος, 2008: 11). Στη μαρξιστική ανάλυση, τέλος, τονίζεται η έννοια της αλλοτρίωσης, η οποία αφορά τον ελάχιστο έλεγχο των εργατών στον παραγόμενο πλούτο (γνωστός ως υπεραξία), ενώ αυτή προκύπτει από την εξάρτηση του ατόμου από τις ανάγκες που παράγει η πόλη. Στη μεταβιομηχανική κοινωνία, όπου συντελείται αυξανόμενη αστική διάχυση (ενοποίηση αστικού με τον αγροτικό χώρο) και εντείνεται η συλλογική κατανάλωση, σύμφωνα με την μαρξιστική ανάλυση, οι νέες ανάγκες που προκύπτουν ωθούν στην παραγωγή νέων μέσων ικανοποίησής τους και κατ επέκταση σε νέες κοινωνικές σχέσεις και κατ επέκταση στην υλιστική αλληλεξάρτηση των ανθρώπων (υλιστική κοινωνία) (Φραγκόπουλος, 2008: 13). Σύμφωνα με την Χαστάογλου (1990: 8), ενώ ο Μαρξ αναζητά τις γενεσιουργικές αιτίες πίσω από τα φαινόμενα, ο Weber, δημιουργεί τους ιδεατούς τύπους που επιτρέπουν την προσέγγιση της εμπειρικής πραγματικότητας. Ο ιδεατός τύπος του Weber για την πόλη αφορά τις δυο κρισιμότερες, για αυτόν, πλευρές της : την οικονομική και την πολιτική οργάνωση της πόλης. Σύμφωνα με την πρώτη, η πόλη είναι μια αγορά, στην οποία υπάρχει συγκέντρωση κατοίκων που ζουν κυρίως από το εμπόριο και τις τέχνες, παρά από τη 31

33 γεωργία. Σύμφωνα με τη δεύτερη, η πόλη θεωρείται μια κοινότητα με ειδικές πολιτικές και διοικητικές ρυθμίσεις. Υποστηρίζει, επίσης η πολιτική αυτονομία των βορειοδυτικών μεσαιωνικών πόλεων στηριζόταν στην οικονομική και όχι τη στρατιωτική τους δύναμη. Τέλος τονίζει ότι, «οι μεσαιωνικές πόλεις έπαιξαν έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην κατάλυση των πολιτικών και οικονομικών σχέσεων της φεουδαρχίας, καθώς και στην εγκαθίδρυση ενός νέου πνεύματος ορθολογισμού, που αργότερα αναδείχθηκε κρίσιμο για την ανάπτυξη της καπιταλιστικής επιχείρησης και των δημοκρατικών δικαιωμάτων του πολίτη» (Χαστάογλου: 1990: 3). Ο Durkheim, από την πλευρά του, όπως αναφέρει και η Χαστάογλου (1990: 11), εξηγεί την πόλη μέσα από τη μελέτη της ηθικής βάσης της κοινωνικής συνοχής, την οποία συσχετίζει με την ομοιογένεια (των μερών που απαρτίζουν το κοινωνικό σύνολο) ή την ετερογένειά της. Η ηθική βάση της κοινωνικής συνοχής, όμως, δεν είναι άμεσα παρατηρήσιμη, οπότε χρησιμοποιεί σαν δείκτη τον νόμο. Έτσι εντοπίζει δυο τύπους νόμων: τον κατασταλτικό (επιβολή τιμωρίας, μέσω μετάνοιας ή στέρησης) και τον διορθωτικό (αποκατάσταση της κανονικότητας μετά από μια παράβασή της). Μελετώντας, επίσης, τις αιτίες της αύξησης του καταμερισμού της εργασίας από τη βιομηχανική στη σύγχρονη κοινωνία, ο Durkheim καταλήγει σε δυο παράγοντες: την υλική πυκνότητα (η αυξανόμενη πυκνότητα του πληθυσμού σε έναν δεδομένο τόπο) και η ηθική πυκνότητα (η αυξανόμενη πυκνότητα διαντιδράσεων και σχέσεων μέσα στην κοινωνία), με την δεύτερη να εκφράζεται μέσα από την αστικοποίηση και στην πρώτη να προστίθεται και η ανάπτυξη των νέων μέσων μεταφοράς και επικοινωνίας. Τονίζει ότι «οι μεσαιωνικές πόλεις βοήθησαν στην κατάλυση των δεσμών της παραδοσιακής ηθικής και επιτάχυναν τον καταμερισμό της εργασίας στην κοινωνία» (Χαστάογλου: 1990: 3). Στην σύγχρονη κοινωνία, τέλος, τονίζει ότι έχει «σπάσει» η συλλογική ηθική, με τα άτομα να «απολαμβάνουν» τις συνθήκες ανομίας και ελευθερίας της πόλης, με αποτέλεσμα την εμφάνιση (από την ηθική αποδιοργάνωση) κοινωνικών προβλημάτων, με χαρακτηριστικότερο τη δυστυχία (malaise). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι, οι κλασικοί κοινωνιολόγοι (και αντίστοιχα οι ερμηνείες που βασίζονται σε αυτούς εδώ ή μαρξιστική ανάλυση) ερμηνεύουν τις μεταβολές που παρουσιάζονται στον αστικό χώρο μέσα από ένα γενικότερο πλαίσιο, που ανάγεται στη μελέτη των κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών και θεσμικών δομών και αφορά, δηλαδή το σύνολο της κοινωνίας. Ωστόσο, ο καθένας επικεντρώνεται σε διαφορετικά σημεία. Έτσι ο Μαρξ τονίζει τις αντιθέσεις που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία (ταξική πάλη), όπως και την αντίθεση υπαίθρου και πόλης (κυριαρχία του κεφαλαίου που αναφέρεται στην πόλη). Ο Weber, από την πλευρά του προσπαθεί να κατανοήσει την πόλη, δημιουργώντας ιδεατούς τύπους που την ερμηνεύουν (στη βάση της κοινωνιολογίας). Ο Durkheim, τέλος, βασίζει την ερμηνεία του για την πόλη στη μελέτη της βάσης της κοινωνικής συνοχής, μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων μεταβλητών, ενώ συσχετίζει τις κοινωνικές μεταβολές στην πόλη με τις μεταβολές στην ηθική της κοινωνίας. Η δομιστική ανάλυση από τους κλασικούς κοινωνιολόγους αμφισβητήθηκε, αργότερα (από τις αρχές του 20 ου αι.), από τους θεωρητικούς της Σχολής του Σικάγο, οι οποίοι μελετούν αποκλειστικά τη δομή της πόλης και ερμηνεύουν τα φαινόμενα μέσα στον αστικό χώρο, όπως θα περιγράψουμε στο επόμενο κεφάλαιο. 32

34 2.3. Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΣΙΚΑΓΟ Η περίοδος του μεσοπολέμου, όπου αυξάνονται τα κοινωνικά προβλήματα στις πόλεις, παράλληλα με τη μεγέθυνσή τους, αποτελεί σημείο καμπής στις κοινωνιολογικέ προσεγγίσεις του αστικού φαινομένου. Η Σχολή του Σικάγο, η οποία αναδύεται από τις αρχές του 20 ου αι., προτείνει την οικολογική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία «η ζωή των ανθρώπων είναι στενά δεμένη με τη μοίρα των άλλων ειδών, καθώς και με τις συνθήκες που επιβάλλονται από τη φύση» (Νικολαΐδου, 1993: 179). Οι κοινωνικοί μηχανισμοί ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα ανταγωνισμού και προσπάθειας επιβίωσης ανάμεσα, στη φύση, τους ανθρώπους και τα άλλα έμβια όντα. «Το τελικό αποτέλεσμα του ανταγωνισμού είναι ένα σύνολο δραστηριοτήτων, που αποτυπώνονται σε συγκεκριμένα χωρικά σχήματα και συνδέονται με χωρικές σχέσεις» (Νικολαΐδου, 1993: 179). Χρησιμοποιούν, επίσης τις έννοιες της εξέλιξης και της ανάπτυξης, υποστηρίζοντας ότι κάθε στάδιο ανάπτυξης της κοινωνίας αποτελεί και τη μετάβασή της από τις κατώτερες βαθμίδες σε ανώτερα στάδια εξέλιξης (το παιδί, ο βάρβαρος, ο προλετάριος αντιπροσωπεύουν το πρωτόγονο στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Στα πλαίσια, λοιπόν, της οικολογικής προσέγγισης, όπως αναφέρει και η Νικολαΐδου (1993: 181), οι βασικότερες οικολογικές διαδικασίες είναι οι εξής: α) συγκέντρωσης (concentration): ατόμων και δραστηριοτήτων σε περιοχές με ευνοϊκότερες συνθήκες για την ικανοποίηση αναγκών. β) Κεντρικότητας (centralization): πύκνωση ατόμων και δραστηριοτήτων σε κεντρικά σημεία της πόλης. γ) Εξειδίκευσης (specialization): συγκέντρωση σε διαφορετικές υποπεριοχές της πόλης με παρόμοια χαρακτηριστικά. δ) Εισβολής (invasion): οι προαναφερθέντες περιοχές, «απειλούνται» από άλλες κοινωνικές ομάδες που τις διεκδικούν, πράγμα που συμβαίνει παράλληλα με τη μεγέθυνση της πόλης και τις μεταβολές των ανθρώπινων αναγκών, όπως και στον τρόπο ικανοποίησης αυτών. ε) Διαδοχής (succession): μετά την εισβολή παρατηρούνται μεταβολές ως προς τη χωρική κατανομή του πληθυσμού και των δραστηριοτήτων, οπότε με τη διαδοχή των κοινωνικών ομάδων αλλάζει και η κοινωνικοχωρική (και η οικονομική) οργάνωση των περιοχών, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά, δηλαδή, των νέων ομάδων. στ) Αποκέντρωσης (decentralization): τάση μερικών κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από τα κεντρικά σημεία, λόγω προβλημάτων που επιφέρει ο συνωστισμός ανθρώπων (και υποδομών) και δραστηριοτήτων, δεδομένων, όμως και των αλλαγών που επιφέρει η τεχνολογική πρόοδος (ανάπτυξη μεταφορικών μέσων και δικτύων, προσβασιμότητα κτλ), όπως και εισοδηματικών μεταβολών (αύξηση). ζ) Τυποποίησης (routinization): η ρουτίνα που εμφανίζεται στον τρόπο ζωής των ανθρώπων (δραστηριότητες όπως η καθημερινή μετακίνηση από τον τόπο κατοικίας στον τόπο εργασίας). η) Κυριαρχίας: αφορά την ολοκλήρωση διάφορων δραστηριοτήτων σε μια περιοχή (οικονομική, πολιτική, ιδεολογική ή να αφορά ένα εξειδικευμένο προϊόν ή κάποιος συνδυασμός όλων αυτών). Οι περιοχές αυτές επηρεάζουν η μια την άλλη, ενώ μπορεί κα να μεταβάλλεται ο χαρακτήρας τους, καθώς δημιουργούνται εμφανίζονται συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ τους και εμφανίζονται σχέσεις εξάρτησης. 33

35 Οι παραπάνω προσεγγίσεις, όπως αναφέρει και η Νικολαΐδου (1993: 185), μπορούν να συνοψιστούν σε τρία μοντέλα, αναφερόμενα στην εσωτερική οργάνωση και την επέκταση των πόλεων: το μοντέλο των ομόκεντρων ζωνών του E. W. Burgess, το μοντέλο των τομέων του H. Hoyt και το μοντέλο των πολλαπλών πυρήνων των C. D. Harris και E. L. Ullman. Σύμφωνα με το μοντέλο των ομόκεντρων ζωνών (βλ. σχήμα 3), η αστική ανάπτυξη ακολουθεί μια διαδικασία οργάνωσης και αποδιοργάνωσης, με την έκφραση ομόκεντρων ζωνών στο χώρο της πόλης από το κέντρο προς την περιφέρεια αυτών. Πιο συγκεκριμένα, από την κεντρική περιοχή/ζώνη, με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες (επιδρούν στην αύξηση της τιμής της αστικής γης), περνάμε στη μεταβατική περιοχή (μελλοντική επέκταση του κέντρου σε αυτή αυξημένη κοινωνική αποδιοργάνωση), έπειτα ακολουθεί η περιοχή κατοικίας της εργατικής τάξης, η οποία ακολουθείται από την περιοχή της μεσαίας τάξης, για να καταλήξουμε στην τελευταία ζώνη της ανώτερης τάξης, ζώνη η οποία συνιστά και την περιοχή των προαστίων (προαστιοποίηση κατοικίας). Έτσι από το κέντρο στην περιφέρεια παρατηρείται αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο. Σχήμα 3: Μοντέλο ομόκεντρων ζωνών του Burgess Πηγή: Νικολαΐδου, 1993: 185 Σύμφωνα με το μοντέλο των τομέων, η πόλη διαμορφώνεται, χωρικά, σε διαφορετικούς τομείς, ανάλογα με την ανάπτυξη του συγκοινωνιακού δικτύου, όπως φαίνεται και στο σχήμα 4. Καθοριστικό στοιχείο της οργάνωσης θεωρείται η δυνατότητα επιλογής της θέσης κατοικίας που έχουν οι υψηλότερες, εισοδηματικά, τάξεις (βλ. και σχήμα 1 και 2 στο παράρτημα, για τις μεταβολές στην κατανομή στον αστικό χώρο των ανώτερων εισοδηματικών στρωμάτων σε αμερικανικές πόλεις). Η βασική διαφορά από το μοντέλο του Burgess, έγκειται στο ότι η μετακίνηση δεν θεωρείται εξίσου εύκολη και φθηνή προς κάθε κατεύθυνση, αλλά υπάρχει σαφής διαφοροποίηση των περιοχών μέσα στην πόλη, που οφείλεται στο σύστημα μεταφορών (Ανδρικοπούλου, 2003: 8). Και στο μοντέλο αυτό, πάντως, από το κέντρο στην περιφέρεια παρατηρείται αυξανόμενο βιοτικό επίπεδο, με την ανώτερη τάξη να κατοικεί, επίσης στα προάστια, τα οποία έχουν την τάση να εξαπλώνονται στον εξωαστικό/περιαστικό χώρο (σχήμα 4). 34

36 Σχήμα 4: Υποθετική διάρθρωση χρήσεων του αστικού εδάφους στη βάση των ακτινωτών τομών του Hoyt Πηγή: Νικολαΐδου, 1993: 186 Το μοντέλο των πολλαπλών πυρήνων, τέλος, τονίζει τη δυναμική εξέλιξη της πόλης στη βάση των μεταβλητών, της ιστορικο-κοινωνικής και της γεωγραφικής. Η πόλη δεν αναπτύσσεται στατικά γύρω από το κέντρο (πυρήνας), αλλά γύρω από πολλαπλούς πυρήνες που έχουν διαφορετικές λειτουργίες (ιδιαίτερα του δευτερογενή τομέα) και ανεξάρτητη επέκταση (βλ. σχήμα 5), ασκώντας επιρροή στον περιβάλλοντα δομημένο χώρο και στην εξέλιξη αυτού (βλ. και σχήμα 3 στο παράρτημα εφαρμογή του μοντέλου σε τυπική μεσαία αγγλική πόλη). Το μοντέλο αυτό, μπορούμε να πούμε ότι περιγράφει με ιδιαίτερο τρόπο το φαινόμενο της αστικής διάχυσης, που αναπτύσσεται μετά τον Β Π.Π., (πρώτα στις Η.Π.Α.), καθώς βλέπουμε από το σχήμα 5 ότι χωροθετούνται συνεκτικές προαστιακές περιοχές κατοικίας έξω από την πόλη, ενώ παράλληλα στον περιαστικό χώρο συγκεντρώνονται και άλλες λειτουργίες, όπως η βιομηχανία. Σχήμα 5: Υποθετική διάρθρωση πόλεως στη βάση των πολλαπλών πυρήνων των C. D. Harris και E. L. Ullman. Πηγή: Νικολαΐδου, 1993:

37 Ο Wirth, ωστόσο, όπως αναφέρει και η Νικολαΐδου (1993: 188), άσκησε κριτική στην οικολογική προσέγγιση, προσπαθώντας να ορίσει την πόλη κοινωνιολογικά. Ο αστισμός, λέει, απορρέει από τέσσερα κυρίαρχα χαρακτηριστικά: μέγεθος, πυκνότητα, διάρκεια και πληθυσμιακή ανομοιογένεια. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, το (μεγάλο) μέγεθος επηρεάζει αρνητικά την επικοινωνία και τις σχέσεις (απρόσωπες, επιφανειακές) μεταξύ των ανθρώπων, αντίθετα από ότι συμβαίνει στις μικρές κοινότητες. Επίσης, θεωρεί ότι, η αύξηση της πυκνότητας στην πόλη συνεπάγεται και την κοινωνική διαφοροποίηση (πολυπλοκότητα της κοινωνικής δομής της πόλης ετερογένεια). Στη σύγχρονη πόλη (μεγάλο μέγεθος και ετερογένεια) έτσι, οι άνθρωποι προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους (τρόπος ζωής) σε μια πιο τυπική μορφή, με αποτέλεσμα τη χαλάρωση των διαπροσωπικών σχέσεων και κατ επέκταση την «ψυχική υπερφόρτωση», μια κατάσταση που οδηγεί στο άγχος και στη νευρική υπερένταση. Το τελικό αποτέλεσμα, έτσι, είναι η αύξηση των περιστατικών «κοινωνικής δυσλειτουργικότητας», της μοναξιάς και των διανοητικών διαταραχών, καθώς και ο πολλαπλασιασμός των παρεκκλίνουσων συμπεριφορών. Με βάση, λοιπόν, τις θεωρήσεις του Wirth μπορούμε να εξάγουμε το εξής συμπέρασμα: αφού ο κεντρικός αστικός χώρος παρουσιάζει έντονα τα χαρακτηριστικά του μεγέθους, της πυκνότητας και της ανομοιογένειας, με αποτέλεσμα την κοινωνική δυσλειτουργικότητα (που περιγράψαμε πιο πάνω), στις προαστιακές περιοχές, αντίθετα, που έχουν μικρότερο μέγεθος (κυρίως οι οργανωμένες συνεκτικές προαστιακές περιοχές ή κοινότητες), μικρή πυκνότητα και περισσότερη πληθυσμιακή ομοιογένεια (στα προάστια κατοικούν, κυρίως, οι ανώτερες τάξεις), το αποτέλεσμα θα είναι, αντίστοιχα, η «κοινωνική λειτουργικότητα» (ομαλότητα - ανυπαρξία παρεκκλίνουσων συμπεριφορών). Συμπερασματικά, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι, η ανάλυση της Σχολής του Σικάγο είναι πολύ σημαντική για την κατανόηση και ερμηνεία της πόλης (και ειδικότερα της σύγχρονης), στη βάση της χωρικής αποτύπωσης των κοινωνικοοικονομικών μεταβλητών που την συνθέτουν. Οι οικολογικές διαδικασίες που αποτυπώνει, καθώς και τα μοντέλα της δομής της πόλης μπορούν να βρουν εφαρμογή στην πραγματικότητα σε πολλές περιπτώσεις, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κάθε πόλης. Να τονίσουμε βέβαια ότι, οι προσεγγίσεις που προέρχονται από τη Σχολή του Σικάγο βρίσκουν εφαρμογή στη μελέτη του σύγχρονου φαινομένου της προαστιοποίησης (και της αστικής διάχυσης), όπου παρατηρούνται σημαντικές πληθυσμιακές, κοινωνικές, οικονομικές και χωρικές μεταβολές. Πιο συγκεκριμένα χρήσιμα είναι τα ιδεοτυπικά μοντέλα οργάνωσης του αστικού χώρου, όπου σε γενικές γραμμές, συμφωνούν στο ότι από το κέντρο των χαμηλότερων τάξεων (όπως και της συγκέντρωσης επιχειρήσεων) περνάμε στα προάστια των υψηλότερων. Τέλος, να τονίσουμε επίσης ότι, με βάση τη θεώρηση του Wirth εξάγουμε το συμπέρασμα ότι, οι προαστιακές περιοχές κατοικίας (ειδικότερα οι οργανωμένες συνεκτικές περιοχές) παρουσιάζουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, σε σχέση με τον κεντρικό αστικό ιστό, ως προς τον τρόπο ζωής των κατοίκων (αστικός ιστός κοινωνικής δυσλειτουργικότητας - προάστια κοινωνικής λειτουργικότητας). Ας δούμε, όμως στο επόμενο κεφάλαιο, και τον τρόπο που επηρέασε η λειτουργική προσέγγιση τον αστικό χώρο (και κυρίως τον δομημένο) μετά τον Β Π.Π.. 36

38 2.4. Η ΧΑΡΤΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ: Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Μετά τον Β Π.Π., όπως αναφέρει η Νικολαΐδου(1993: 193), η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου, και το αστικό τοπίο γενικά, επηρεάστηκε από τη θεώρηση του Λειτουργισμού, η οποία, ωστόσο, περιορίζεται στο επίπεδο της επεξήγησης των κοινωνικών φαινομένων, λόγω της πολυπλοκότητάς τους (εξετάζοντας τις αιτίες που τα δημιουργούν και τις λειτουργίες που τα απαρτίζουν). Ο λειτουργισμός έχει σαν αρχή την ταύτιση της λειτουργίας με την εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών (η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία) στον αστικό χώρο, στην προσπάθεια να λύσει τα αστικά κοινωνικά και πολεοδομικά προβλήματα, των συνωστισμένων πόλεων. Σε πολεοδομικό επίπεδο, οι αρχές του λειτουργισμού εκφράστηκαν από τη Χάρτα των Αθηνών, μετά τον Β Π.Π., όπου έχει δώσει πολλά από τα χαρακτηριστικά του στη μορφή της σύγχρονης πόλης. «Ο λειτουργισμός, με κύρια χαρακτηριστικά τον δυναμισμό, αφού απαντούσε σε ένα φυσικό γεγονός (αυτό λειτουργεί), τον ωφελιμισμό, αφού ικανοποιούσε ανάγκες (αυτό χρησιμεύει), καθώς και τη δυνατότητα διατήρησης της ισορροπίας (αγνοώντας ή υποβαθμίζοντας τις δυσλειτουργίες), ήταν το καλύτερο θεωρητικό υπόβαθρο για την εξυπηρέτηση των αναγκών μιας δυναμικά εξελισσόμενης βιομηχανικής κοινωνίας» (Νικολαΐδου, 1993: 195). Να τονίσουμε, τέλος ότι, η λειτουργική προσέγγιση δημιουργείται πάνω στη βάση της θεώρησης του Durkheim, ο οποίος τόνιζε ότι πρώτα πρέπει να αναζητείται η κοινωνική αιτία ενός γεγονότος και έπειτα η λειτουργία του, ενώ διατύπωσε πρώτος την έννοια «κοινωνία» ως: «μία οργανική ολότητα, στην οποία τα διάφορα στοιχεία, ερμηνεύονται από τη λειτουργία που επιτελούν, το ρόλο που διαδραματίζουν και τον τρόπο που είναι συνδεδεμένα τα μεν προς τα δε, σ' ένα σύστημα διαντιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων, στο εσωτερικό αυτής της ολότητας» (Βέλτσος, 1977: 103). Συμπεραίνουμε, λοιπόν ότι, η λειτουργική προσέγγιση έχει έναν πρακτικό χαρακτήρα, καθώς αναπτύσσεται στην προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα πολλά, λειτουργικά και όχι μόνο, προβλήματα στον συνωστισμένο αστικό χώρο, στη βάση του πολεοδομικού σχεδιασμού. Χαρακτηριστική είναι, έτσι, η επίδραση στον αστικό δομημένο χώρο, ο οποίος οργανώνεται ορθολογικά, ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες (ανθρώπινες κ.α.) με το μικρότερο δυνατό κόστος (οικονομικό και όχι μόνο) ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ Το φαινόμενο της προαστιοποίησης είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο της σύγχρονης ιστορίας, με το θεωρητικό υπόβαθρο που το ερμηνεύει να εξελίσσεται. Όπως αναφέραμε και στο κεφάλαιο 2.3, η Σχολή του Σικάγο δίνει ένα αναλυτικό πλαίσιο, σχετικά με την κατανομή του οικιστικού χώρου (από κέντρο ως τα προάστια), ενώ παράλληλα εξηγεί την προαστιοποίηση (και την αστική διάχυση), ως την τάση ορισμένων κοινωνικών ομάδων και λειτουργιών να απομακρύνονται από το συνωστισμένο κέντρο, δεδομένης της επίδρασης 37

39 της τεχνολογικής προόδου και της αύξησης του εισοδήματος στις συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες (διαδικασία της αποκέντρωσης). Έχουν διατυπωθεί αρκετές θεωρίες, βέβαια, σχετικά με την αναζήτηση των αιτιών που οδηγούν στο συγκεκριμένο φαινόμενο, ωστόσο, η επιρροή της Σχολής του Σικάγο σε αυτές είναι εμφανής. Μια χαρακτηριστική ανάγνωση των θεωριών αυτών κάνουν οι Mieszkowski & Mills (1993: 136), στην οποία οι θεωρίες προαστιοποίησης ομαδοποιούνται σε δυο βασικές κατηγορίες: α) τη Θεωρία της Φυσικής Εξέλιξης (Natural Evolution Theory) και β) τη Θεωρία των Εξωτερικών Παραγόντων (Externalities Theory). Σύμφωνα με την πρώτη προσέγγιση, η προαστιοποίηση συμβαίνει λόγω της τάσης της μεσαίας (και ανώτερης) τάξης να μετακινείται προς τα προάστια, όπου κτίζονται κατοικίες υψηλότερων προδιαγραφών (καλύτερος τρόπος διαβίωσης στα προάστια από το κέντρο). Έτσι, στο κέντρο κατευθύνονται τα κατώτερα στρώματα. Βασική αφορμή για την εξέλιξη αυτή αποτελεί η μεταβολή στο εισόδημα των κατοίκων. Η αύξηση εισοδήματος επιφέρει την ανάγκη εξεύρεσης νέων περιοχών κατοικίας με καλύτερη διαβίωση. Αντίθετα, η δεύτερη κατηγορία εξηγεί τις φυγόκεντρες τάσεις του πληθυσμού, από την επίδραση εξωτερικών παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, δίνει έμφαση στα κοινωνικά, οικονομικά και χωρικά/πολεοδομικά προβλήματα του κέντρου της πόλης (κακής ποιότητας υποδομές, εγκληματικότητα, υπερσυγκέντρωση πληθυσμού και δραστηριοτήτων κ.α.), τα οποία απωθούν τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις προς την περιφέρεια, εκμεταλλευόμενοι την άνοδο του εισοδήματος. Σημαντικός είναι και ο παράγοντας του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο στα προάστια είναι πιο ποιοτικό, όπως και η εξέλιξη του τομέα των μεταφορών (δίκτυα, συστήματα μαζικής μεταφοράς, εξέλιξη αυτοκινήτου) και επικοινωνίας (τηλέφωνο, Internet). Συνεπώς, η πρώτη προσέγγιση εστιάζει στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, ενώ η δεύτερη στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας. Να τονίσουμε, τέλος ότι, «ο περιαστικός χώρος πρέπει πάντα να προσεγγίζεται ως μία υβριδική κατάσταση με έντονα αστικά χαρακτηριστικά που διαφοροποιείται όμως ως προς την ιστορική εξέλιξη του από την πόλη» (Καρανικόλας, 2005). Στα παραπάνω κεφάλαια, λοιπόν, παραθέσαμε κάποιες βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις για την πόλη (αστικό προαστιακό φαινόμενο). Πιο συγκεκριμένα, αρχικά δείξαμε τη βασική αιτία δημιουργίας των οικισμών (και κατ επέκταση των πόλεων) αποτέλεσμα των κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου, για τις οποίες επιβάλλεται η συλλογική διαβίωση και έπειτα τον τρόπο χωροθέτησης των οικισμών. Έτσι, στη συνέχεια αποτυπώσαμε βασικές θεωρήσεις για το εσωτερικό της πόλης, αναδεικνύοντας τις βασικές λειτουργίες της και τον τρόπο που κατανέμεται ο αστικός χώρος (ισχυρή επίδραση της οικονομικής λειτουργίας). Μετά από αυτές τις γενικότερες προσεγγίσεις, έγινε μια προσπάθεια ερμηνεία του αστικού φαινομένου (και κατ επέκταση του προαστιακού) μέσα από πιο συγκεκριμένες θεωρητικές προσεγγίσεις. Αρχικά, παραθέσαμε τις ερμηνείες των κλασικών κοινωνιολόγων. Ο Μαρξ τονίζει τις αντιθέσεις που υπάρχουν μέσα στην κοινωνία (ταξική πάλη), όπως και την αντίθεση υπαίθρου και πόλης (κυριαρχία του κεφαλαίου που αναφέρεται στην πόλη). Ο Weber, από την πλευρά του προσπαθεί να κατανοήσει την πόλη, δημιουργώντας ιδεατούς τύπους που την ερμηνεύουν (στη βάση της κοινωνιολογίας). Ο 38

40 Durkheim, τέλος, βασίζει την ερμηνεία του για την πόλη στη μελέτη της βάσης της κοινωνικής συνοχής, μέσα από τη μελέτη συγκεκριμένων μεταβλητών, ενώ συσχετίζει τις κοινωνικές μεταβολές στην πόλη με τις μεταβολές στην ηθική της κοινωνίας. Στη συνέχεια παραθέσαμε τις ερμηνείες της Σχολής του Σικάγου, οι οποίες αποτυπώνουν τις κοινωνικές και οικονομικές διαδικασίες, που προσδιορίζουν τη μορφή και το χαρακτήρα του αστικού χώρου. Έτσι δημιουργούν θεωρητικά μοντέλα απεικόνισης αυτών των διαδικασιών, σχηματικά μοντέλα τα οποία βρίσκουν εφαρμογή σε πολλές περιπτώσεις, ερμηνεύοντας παράλληλα το αστικό και προαστιακό φαινόμενο. Έπειτα, παραθέσαμε τη λειτουργική προσέγγιση, η οποία έχει έναν πρακτικό χαρακτήρα, καθώς αναπτύσσεται στην προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα πολλά, λειτουργικά και όχι μόνο, προβλήματα στον συνωστισμένο αστικό χώρο, στη βάση του πολεοδομικού σχεδιασμού. Τέλος, τονίσαμε πιο συγκεκριμένα τις αιτίες που οδηγούν στην προαστιοποίηση, οι οποίες τονίζουν την επίδραση στα αποτελέσματα της αύξησης εισοδήματος στις επιλογές για κατοικία των νοικοκυριών, όπως και στους παράγοντες που «αναγκάζουν» τα νοικοκυριά σε αναζήτηση νέας ποιοτικότερης κατοικίας (συνωστισμένο κέντρο ποιοτικότερο φυσικό περιβάλλον στα προάστια), επηρεασμένες, βέβαια, από τις προσεγγίσεις της Σχολής του Σικάγο. Κλείνοντας, από το θεωρητικό πλαίσιο που παραθέσαμε παραπάνω, να τονίσουμε, αρχικά ότι, όλες οι προσεγγίσεις μα βοηθούν στην ερμηνεία του αστικού φαινομένου. Ωστόσο, πιο χαρακτηριστική και επαρκής κρίνεται η εννοιολόγηση που παραθέτει η Σχολή του Σικάγο για την πόλη, καθώς περιγράφει με πιο σαφή τρόπο τον τρόπο ανάπτυξης του αστικού χώρου και των λειτουργιών που αναπτύσσονται στο εσωτερικό του, όπως και του προαστιακού χώρου (σε αντίθεση με τους κλασικούς κοινωνιολόγους που εξετάζουν την πόλη σε γενικότερα πλαίσια). Μπορούμε έτσι, να ερμηνεύσουμε πιο εύστοχα τη διαδικασία της αστικοποίησης και της προαστιοποίησης (φαινόμενα με τα οποία ασχολείται η συγκεκριμένη εργασία, άλλωστε), ενώ παράλληλα με τη χρήση των ιδετυπικών μοντέλων που δημιουργούν, μπορούμε να εξετάσουμε την «κοινωνικοοικονομική μορφή» του εσωτερικού του αστικού χώρου και τον τρόπο ανάπτυξής του. 39

41 3. ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΥΣΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ 3.1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΔΙΑΧΥΣΗΣ Όπως περιγράψαμε στα προηγούμενα κεφάλαια, ο όρος της αστικής διάχυσης είναι ένας νέος όρος, που αναπτύχθηκε μετά τον Β Π.Π. για να αποδώσει τον τρόπο με τον οποίο επεκτείνονται οι πόλεις. Πριν το Β Π.Π. ο περιαστικός χώρος περιλάμβανε, κυρίως την προαστιακή κατοικία (των ανώτερων τάξεων). Αυτό που άλλαξε, όμως, στη συνέχεια είναι ότι ο περιαστικός χώρος περιλαμβάνει, πλέον, και άλλες δραστηριότητες, εκτός της κατοικίας (όπως και οργανωμένες προαστιακές περιοχές κατοικίας). Έτσι, ενώ η έννοια της προαστιοποίησης αναφέρεται στην επέκταση των προαστιακών κατοικιών στον περιαστικό/εξωαστικό χώρο, η έννοια της αστικής διάχυσης περιλαμβάνει αυτή της προαστιοποίησης, ωστόσο συμπληρώνει και τις άλλες δραστηριότητες και χρήσεις που εξαπλώνονται στον εξωαστικό και αγροτικό χώρο, τονίζοντας επίσης το μεγάλο μέγεθος αυτής της εξάπλωσης. Η έκφραση της αστικής διάχυσης γίνεται πιο έντονα στις μητροπολιτικές περιοχές. «Είναι γεγονός ότι στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες οι πόλεις δεν μπορούν, πλέον να εξεταστούν ως εδαφικά ολοκληρωμένες κοινωνικο-πολιτικές οντότητες. Θα πρέπει να θεωρούνται μητροπολιτικές περιοχές, δηλαδή ευρείες γεωγραφικές ζώνες συγκέντρωσης πληθυσμού και δραστηριοτήτων που επεκτείνονται και αναπτύσσονται πάνω σε πλέγματα λειτουργικών, κοινωνικών και οικονομικών δικτύων, λίγο πολύ ανεξάρτητα από τα τεχνικά και διοικητικά προβλήματα.» (Ανδρικοπούλου, Γιαννακού, Καυκαλάς, Λατινοπούλου, 2007: 48). Έτσι, στο παρόν κεφάλαιο θα γίνει μια προσέγγιση των χαρακτηριστικών της διάχυτης πόλης, τα οποία θα εξετασθούν αναλυτικότερα μέσα από την ιστορική αναδρομή του φαινομένου της προαστιοποίησης και την έκφραση αυτού στον δυτικό, αναπτυσσόμενο και ελληνικό κόσμο (στα επόμενα κεφάλαια). Η αστική διάχυση, λοιπόν, είναι ένα πολύπλευρο φαινόμενο που περιγράφει την άναρχη εξάπλωση του αστικού ιστού και των λειτουργιών της πόλης και των προαστίων της στον περιαστικό χώρο, με κύριο χαρακτηριστικό τη δυσκολότερη διάκριση των ορίων της πόλης. Σύμφωνα με τον Chambers (1990) «Τα όρια της πόλης γίνονται περισσότερο πορώδη, προκαλώντας σύγχυση στην ικανότητα μας να διαχωρίζουμε με ξεκάθαρες γραμμές το μέσα σε αντιπαράθεση με το έξω της πόλης, τακτικές γραμμές ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο, στα προάστια, σε αυτό που δεν είναι πόλη, ανάμεσα σε μια μητροπολιτική περιφέρεια και σε μια άλλη, ανάμεσα στο φυσικό και στο τεχνητό». (Ευτυχιάδου & Λαλένης, 2013) Η αστική διασπορά, όπως υπογραμμίζουν, επίσης, οι Ευτυχιάδου & Λαλένης (2013), συμβαίνει γύρω από πόλους έλξης: τα εμπορικά κέντρα, τα αθλητικά στάδια, τα 40

42 αεροδρόμια, χρήσεις δηλαδή με έντονες ανθρώπινες δραστηριότητες που χωροθετούνται έξω από τον αστικό πυρήνα, αλλά συνδεόμενες με το οδικό δίκτυο. Έτσι η δομή της μπορεί να είναι είτε συγκεντρωμένη δημιουργώντας «αστικά νησιά», είτε γραμμική, παράλληλα με την γραμμική μορφή των αρτηριών και των γύρω συνδεόμενων δρόμων, με την μορφή αστικών ακτίνων/προεκτάσεων του αστικού τοπίου. Συνεχίζοντας την εξάπλωσή τους, αυτά τα αστικά αποσπάσματα ενοποιήθηκαν με άλλα γειτονικά αποσπάσματα, παράγοντας έτσι ένα πολύ ευρύτερο σύνολο. Ανάλογες παρατηρήσεις κάνουν και οι McChesney κ.α. (2005: 5), σχετικά με τη δομή της αστικής διάχυσης, η οποία περιλαμβάνει τις εξής μορφές: α) Η προαστιακή ανάπτυξη ή αστική διάχυση χαμηλής πυκνότητας: χαμηλής έντασης χρήση της γης για οικιστικούς λόγους γύρω από τα υπάρχοντα όρια του αστικού ιστού. Υποστηρίζεται από μικρές και αποσπασματικές επεκτάσεις των υποδομών (ύδρευση, αποχέτευση, ηλεκτροδότηση και οδικές συνδέσεις). β) Η γραμμική ανάπτυξη κατά μήκος οδικών αρτηριών: πρώτα αναπτύσσεται η γη που βρίσκεται σε επαφή με τους άξονες και στη συνέχεια εμφανίζονται αστικές μεγαλύτερες εκτάσεις κάθετα προς τους άξονες, καθώς αυξάνονται οι τιμές της γης και υλοποιούνται διάφορες υποδομές. γ) Η διάσπαρτη ή τυχαία ανάπτυξη: μία ασυνεχής μορφή αστικοποίησης, κάποιες κηλίδες αστικοποιημένης γης που απέχουν αρκετά η μία από την άλλη. Τέλος, να επισημάνουμε ότι η διάχυτη πόλη (βλ. εικόνα 11) χαρακτηρίζεται, όπως επισημαίνουν και οι Ευτυχιάδου & Λαλένης (2013), από μεγάλες αποστάσεις μεταφοράς στην εργασία, υψηλή εξάρτηση από το αυτοκίνητο, ανεπαρκής εγκαταστάσεις (πχ σχολεία, υγεία, πολιτισμός κλπ.) και υψηλότερο κόστος των υποδομών ανά άτομο. Να αναφέρουμε, επίσης, ότι οι πιέσεις της εκτεταμένης αστικής ανάπτυξης εκτιμάται ότι θα συνεχιστούν, καθώς αυξάνεται ο πληθυσμός. «Μέχρι το 2020 εκτιμάται ότι το 80% των Ευρωπαίων θα ζει στις αστικές περιοχές και σε επτά χώρες αυτό το ποσοστό θα ξεπερνά το 90%. Αν και ο πληθυσμός της Ευρώπης παραμένει σταθερός, οι ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζουν συνεχή επέκταση» 8. Εικόνα 11: Η αστική διάχυση σε εικόνες Πηγή: Wikipedia, Urban sprawl 8 ΕΕΑ, 2004, A European Environment Agency update on selected issues. 41

43 3.2. ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΙΣ Η.Π.Α. Η προαστιοποίηση στη σύγχρονη εποχή εμφανίζεται έντονα πρώτα στις ΗΠΑ (έναντι της Ευρώπης και της Ιαπωνίας), καθώς οι ρυθμοί ανάπτυξης είναι πιο έντονοι στις αμερικανικές πόλεις. Το φαινόμενο της προαστιοποίησης λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις στις αμερικανικές πόλεις, οι οποίες αποτελούν κέντρο αναφοράς ως προς το συγκεκριμένο φαινόμενο. Ήδη αρκετό καιρό πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο στις αμερικανικές πόλεις συντελέστηκαν μεγάλες πληθυσμιακές αυξήσεις με κυρίαρχο χαρακτηριστικό την αστική εξάπλωση των χρήσεων γης (κατοικία, οικονομικές δραστηριότητες κ.α.) και την ανάπτυξη των προαστίων. Σύμφωνα με τον Garreau (1992: 113) διακρίνονται τρεις τύποι προαστιακών αστικών σχηματισμών, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στις αναπτυσσόμενες, χωρικά, πόλεις. Αυτοί οι τύποι είναι: οι «uptowns» (περιφερειακοί προϋπάρχοντες οικισμοί που ενσωματώθηκαν από την αστική εξάπλωση), οι «boomers» (κλασσικοί πυρήνες αστικής ανάπτυξης χωροθετημένοι σε διασταυρώσεις αυτοκινητόδρομων) και οι «greenfields» (οικιστικές αναπτύξεις σε χιλιάδες πρώην αγροτικά στρέμματα από ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρείες). Ωστόσο, οι συγκεκριμένες περιοχές, εμφανίζουν διαφοροποιημένο χαρακτήρα σε πολλές περιπτώσεις, ανάλογα με τις λειτουργίες που αναπτύσσονται. Βασικό χαρακτηριστικό της περιαστικής ανάπτυξης αποτελεί η οργανωμένη δόμηση οικιστικών συγκροτημάτων χαμηλής πυκνότητας, τα οποία καταλαμβάνουν τεράστιες εκτάσεις. Από τη δημιουργία των ανάλογων υποδομών, μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες επωφελήθηκαν από τις φθηνότερες τιμές της περιαστικής γης και τη βελτίωση της προσβασιμότητας μέσα από τις υποδομές του οδικού δικτύου, για να μεγιστοποιήσουν το κέρδος. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η εταιρία Levitt & Sons, η οποία δημιούργησε οργανωμένες προαστιακές περιοχές, λεγόμενες ως Levitowns (βλ. εικόνα 12) στα μέσα του 20ου αιώνα (Rybczynski, 1991). Εικόνα 12: Οργανωμένες προαστιακές περιοχές (Levitowns), περίπου στο 1950 Πηγή: Peter Bacon Hales Το φαινόμενο των οργανωμένων προαστίων αποτέλεσε το μοντέλο ανάπτυξης ολόκληρων μητροπολιτικών περιοχών αργότερα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Orange County, μίας περιοχής στα όρια του Λος Άντζελες. Σύμφωνα με τον Soja (1996: 238), η περιοχή αυτή αποτελεί μία προεικόνα της μεταμοντέρνας εκδοχής των πόλεων, το πρότυπο μορφής και οργάνωσης της οποίας ακολουθούν πόλεις και σε άλλες περιοχές των Η.Π.Α., όπως η Βοστόνη, η Νέα Υόρκη, το Σαν Φρανσίσκο, το Μαϊάμι, ενώ αποτελεί μία 42

44 παραδειγματική περίπτωση νέων μορφών αστικοποίησης και βιομηχανοποίησης που εμφανίζονται στο αμερικανικό τοπίο. Αυτό το μοντέλο σχετίζεται και με την ανάπτυξη των περιφραγμένων κοινοτήτων (gated communities), στην περιφέρεια των πόλεων, στις οποίες διαμένουν κάτοικοι μόνο υψηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων (σχήματα κοινωνικού διαχωρισμού). Συνήθως, πολλά μεταπολεμικά προάστια των ΗΠΑ (βλ. εικόνα 13) χαρακτηρίζονται από: «α) Χαμηλότερη πυκνότητα δόμησης από τις κεντρικές πόλεις, κυρίως από μονοκατοικίες σε μικρά τεμάχια, περιβαλλόμενα σε κοντινή απόσταση από γειτονικά κτίσματα. β) Πρότυπα ζωνών που διαχωρίζουν την οικιστική από την εμπορική ανάπτυξη, με πιο ήπια ανάπτυξη. γ) Υποδιαιρέσεις πρώην αγροτικής γης προς κατασκευή οικισμού από μία αναπτυξιακή εταιρία. Αυτές οι υποδιαιρέσεις συνήθως παρουσιάζουν ασήμαντες διακυμάνσεις στην αξία των κατοικιών, δημιουργώντας ολόκληρες κοινότητες όπου τα οικογενειακά εισοδήματα και τα δημογραφικά στοιχεία είναι σχεδόν πανομοιότυπα, αν και τα τελευταία χρόνια τα προάστια παρουσιάζουν όλο και μεγαλύτερες διαφοροποιήσεις. δ) Εμπορικά κέντρα και μικρές αγορές αναπτύσσονται πίσω από χώρους στάθμευσης, αντί για την παραδοσιακή κεντρική αγορά της πόλης. ε) Ένα δίκτυο αυτοκινητοδρόμων ειδικά σχεδιασμένο ώστε να συμμορφώνεται με την ιεραρχία, καταλήγοντας σε μικρές συνοικιακές παρόδους, σε αντίθεση με το παραδοσιακό παραλληλόγραμμο σχέδιο στα περισσότερα μεταπολεμικά προάστια. στ) Μεγαλύτερο ποσοστό αυτονομίας των κτιρίων απ' ότι στις αστικές περιοχές. ζ) Περιορισμένη ή ανύπαρκτη πρόσβαση στα μέσα μαζικής μεταφοράς. η) Συνήθως, χαμηλότερα ποσοστά εγκληματικότητας απ' ότι σε μια αστική συνοικία» 9. Εικόνα 13: Προάστια στο Λος Άντζελες Πηγή: Shutterstock 9 Βικιπαίδεια, Προάστιο. 43

45 3.3. ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Κομβικό σημείο, όπως είπαμε, για την ανάπτυξη της προαστιοποίησης αποτελεί η βιομηχανική επανάσταση που πραγματοποιήθηκε τον 18 ο με 19 ο αιώνα στην Ευρώπη, ξεκινώντας από την Αγγλία για να διαχυθεί και στην υπόλοιπη Ευρώπη, αρχικά, και στον υπόλοιπο κόσμο λίγο αργότερα. Από τις αρχές του 20 ου αιώνα η συνεχιζόμενη αστικοποίηση έχει επιφέρει τον κορεσμό των αστικών κέντρων και έτσι, ειδικότερα μετά τον Α Π.Π., σύμφωνα με τον Siebel, όπως αναφέρει η Τριανταφυλλίδη (2010: 37), ο κυρίαρχος τρόπος επέκτασης των ευρωπαϊκών πόλεων είναι η προαστιοποίηση. Χαρακτηριστικό αποτελεί, έτσι, το γεγονός ότι, πρωτίστως, τα προάστια αφορούν αρχικά την χρήση της κατοικίας και αργότερα το εμπόριο, την αναψυχή και πολιτιστικές δραστηριότητες, ενώ παράλληλα, το κέντρο μετατρέπεται σε χώρο υποδοχής προβληματικών ομάδων. Στο σημείο αυτό να αξίζει να αναφέρουμε ότι η Ευρώπη αποτελεί την περισσότερο πυκνοκατοικημένη και αστικοποιημένη ήπειρο καθώς περισσότερο από το 70% του πληθυσμού ζει και εργάζεται σε αστικές περιοχές. «Αν και ο πληθυσμός της Ευρώπης παραμένει σταθερός, οι ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζουν συνεχή επέκταση» (Ανδρικοπούλου, Γιαννακού, Καυκαλάς, Λατινοπούλου, 2007: 116). Η πιο έντονα αστικοποιημένη ζώνη της Ευρώπης είναι ο άξονας της ονομαζόμενης μπλε μπανάνας, που εκτείνεται από την δυτική Αγγλία έως τις Κάτω Χώρες, τον άξονα του Ρήνου και το Μιλάνο, όπου παρουσιάζονται υψηλές πυκνότητες και υψηλός βαθμό αστικοποίησης (βλ. εικόνα 14). Στον άξονα αυτό συγκεντρώνεται το 40% του ευρωπαϊκού πληθυσμού και περιλαμβάνει πόλεις, όπως το Λονδίνο, το Άμστερνταμ, τις Βρυξέλλες, τη Φρανκφούρτη, τη Ζυρίχη, το Μιλάνο κ.α.. Συχνά γίνονται αναφορές, όμως, και για την ύπαρξη άλλων αναπτυξιακών αξόνων, όπως του άξονα ανατολής-δύσης από το Παρίσι έως τη Βαρσοβία, όπως και του μεσογειακού άξονα Μιλάνου Βαλένθιας (Hospers, 2002: 1-3). Εικόνα 14: Ευρωπαϊκές Μητροπόλεις Παρίσι (αριστερά), Λονδίνο (δεξιά) Πηγή: Skyscrapercity.com Η προαστιοποίηση στις ευρωπαϊκές πόλεις παρουσιάζει διαφορετικά ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά από αυτή στις ΗΠΑ. Αυτές οι διαφορές, σύμφωνα με τον Batty (2001), όπως τον παραθέτει ο Λαγαρίας (2013: 27) συνοψίζονται ως εξής: α) Η προαστιακή ανάπτυξη στην Ευρώπη είναι, συνήθως μικρότερης έντασης από ότι στις Η.Π.Α.. β) Τα 44

46 ευρωπαϊκά προάστια παρουσιάζουν πιο υψηλές πυκνότητες και αντίστοιχα η πόλη πιο συμπαγή δομή. γ) Στην Ευρώπη παρατηρείται έντονη ανάμειξη χρήσεων γης και κυρίως της κατοικίας με εμπορικές δραστηριότητες. Στην Ευρώπη, ωστόσο, η προαστιοποίηση παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της, κυρίως ανάμεσα στις πόλεις της Μεσογείου και της πόλεις της Εικόνα 15: Βαρκελώνη βόρειας και βορειοδυτικής Ευρώπης, διαφορές που συνίστανται σε διαφορετικά ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά, μεταξύ τους, όπως και διαφορετική πορεία ανάπτυξης. Σύμφωνα με τους Couch κ.α. (2007: 256), στη Β. Ευρώπη η προαστιοποίηση συνίσταται με βάση τον τρόπο ζωής, ενώ στη Ν. Ευρώπη η προαστιοποίηση είναι πιο πρόσφατη και οφείλεται περισσότερο Πηγή: Skyscrapercity.com στην ανάπτυξη περιαστικών υποδομών. Επίσης, διαφορά έγκειται και στο γεγονός ότι στη Β. Ευρώπη, σημαντικός ήταν ο ρόλος του κεντρικού σχεδιασμού στην οργάνωση της προαστιακής ανάπτυξης, αλλά και στον περιορισμό της. Στη Ν. Ευρώπη, ωστόσο ο σχεδιασμός παρουσιάζεται πιο χαλαρός, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μία περισσότερο αυθόρμητη ανάπτυξη των πόλεων, πολλές φορές με αυθαίρετο τρόπο. Οι Μεσογειακές πόλεις, ωστόσο, παρουσιάζουν πιο συμπαγείς δομές (βλ. εικόνα 15). Σύμφωνα με τη Leontidou (1990: 12), η διαφοροποίηση μεταξύ βόρειας και νότιας Ευρώπης (Μεσογειακές πόλεις, κυρίως) συνίσταται στα διαφορετικά μοντέλα κατανομής των κοινωνικών στρωμάτων στο χώρο. Από την άλλη, στις πόλεις του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, σύμφωνα με τους Nuissl & Rink (2005: 124), μετά την αλλαγή του πολιτικού και οικονομικού συστήματος, παρόλο που υπήρξε ραγδαία πληθυσμιακή μείωση σημαντική οικονομική κάμψη με έντονη αποβιομηχάνιση, η αστική εξάπλωση συνεχιζόταν, με κύριο χαρακτηριστικό τις νέες επενδύσεις που κατευθύνονταν προς τις περιαστικές περιοχές, όπου δεν υπήρχε απαίτηση επιπλέον εξόδων για μετατροπή των χρήσεων γης σε πρώην βιομηχανικά εδάφη (βλ. εικόνα 16). Εικόνα 16: Το Saale Park στη Λειψία (δεκ. 1990) Προαστιοποίηση (κατοικία και εμπόριο) Πηγή: Nuissl & Rink,

47 3.4. ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΝ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΟ ΚΟΣΜΟ Από την προαστιοποίηση στις αμερικανικές πόλεις με τους υψηλούς ρυθμούς εξάπλωσης και τις ευρωπαϊκές με τους πιο περιορισμένους ρυθμούς περνάμε, τώρα, στο φαινόμενο της προαστιοποίησης στον αναπτυσσόμενο κόσμο (πόλεις της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής), όπου οι ρυθμοί είναι οι πιο υψηλοί από κάθε άλλη περίπτωση, παρουσιάζοντας, παράλληλα και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Λατινική Αμερική, στην οποία, όπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο Barros (2004: 28, 41), η προαστιοποίηση συντελείται, είτε με συνεχή, είτε με ασυνεχή τρόπο και παρουσιάζει τα εξής χαρακτηριστικά (βλ. και εικόνα 17): α) Η αναζήτηση προαστιακής κατοικίας από τα υψηλά εισοδηματικά στρώματα είναι πολύ περιορισμένη. β) Η αστική τάξη, συνήθως περιορίζεται σε οργανωμένες περιοχές των κέντρων ή συγκεκριμένες κλειστές προαστιακές νησίδες. γ) Ύπαρξη αυθαίρετων συνοικισμών μεταναστών και χαμηλών εισοδηματικών στρωμάτων. δ) Παντελής έλλειψη υποδομών, απουσία δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, οργανωμένων χώρων πρασίνου, σχολείων κ.α.. Εικόνα 17: Η προαστιοποίηση των παραγκουπόλεων - Kibera στην Κένυα (αριστερά), βραζιλιάνικη φαβέλα (δεξιά) Πηγή: Slum Cities and Cities with Slums Να τονίσουμε, επίσης ότι, η διαφορά της προαστιοποίησης στον αναπτυσσόμενο κόσμο, από τη Βόρεια Αμερική και τη Βόρεια Ευρώπη έγκειται στο γεγονός ότι η διαδικασία αστικοποίησης αναπτύσσεται αυθόρμητα και χωρίς σχεδιασμό, με αποτέλεσμα να υφίσταται ένα ασυνεχές χωρικό σύνολο από ενότητες με αυθαίρετους συνοικισμούς (slums), κενές εκτάσεις, προάστια μεσαίων και υψηλών στρωμάτων, εμπορικές νησίδες, χώροι γραφείων κ.α. (Barros, 2004: 169). Σε περιοχές εφαρμογής σοσιαλιστικών καθεστώτων, από την άλλη, όπως η Κίνα, η κατάσταση είναι διαφορετική. Ο κεντρικός σχεδιασμός και η απουσία της κερδοσκοπικής αγοράς ακινήτων περιόρισε το φαινόμενο της προαστιοποίησης. Ωστόσο, μετά το άνοιγμα της οικονομίας το 1980, σύμφωνα με τον Chen (2005: 1), η αστική εξάπλωση πήρε τεράστιες διαστάσεις (και σε περιοχές υψηλής παραγωγικότητας του αγροτικού χώρου), 46

48 ώσπου να προσπαθήσουν να την περιορίσουν με νομοθετήματα από το 1994 (βλ. εικόνα 18). Εικόνα 18: Η μεταμόρφωση της Σαγκάης, από το 1975 ως το 2008 Πηγή: dinfo.gr (2011) 3.5. ΠΡΟΑΣΤΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Στην Ελλάδα, η προαστιοποίηση εμφανίζεται αργότερα από ότι στις περιοχές που περιγράψαμε πιο πάνω, δηλαδή τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσιάζοντας κοινά χαρακτηριστικά με αυτά της Β. Ευρώπης, αλλά και σημαντικές διαφορές. Βασική διαφορά είναι ότι στην Ελλάδα, η αστικοποίηση σχετίζεται με τη συνεχιζόμενη αγροτική έξοδο, περισσότερο, και όχι τόσο με μία αντίστοιχη βιομηχανική ανάπτυξη, όπως συμβαίνει στην Αμερική και τη Β. Ευρώπη. Επίσης, οι ελληνικές πόλεις συγκαταλέγονται στις πιο συμπαγείς ως προς τη χωρική δομή και τις πληθυσμιακές πυκνότητες περιοχές της Ευρώπης. Να τονίσουμε, βέβαια ότι, σημαντικά γεγονότα που οδήγησαν στην ανάπτυξη του φαινομένου της αστικοποίησης και κατ επέκταση της προαστιοποίησης είναι η Μικρασιατική καταστροφή (1922) και αργότερα η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1991), με αποτέλεσμα τη εισροή μεγάλου αριθμού προσφύγων, οι οποίοι κατευθύνθηκαν στις ελληνικές πόλεις και κυρίως στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Αποτέλεσμα ήταν το κράτος, ως μη προετοιμασμένο για τις συγκεκριμένες συνθήκες, να αδυνατεί να δώσει οργανωμένες πρακτικές λύσεις για τη στέγαση των προσφύγων, οι οποίοι, έτσι, καταφεύγουν στη λύση της αυτοστέγασης. Έτσι οι προαστιακές περιοχές χαρακτηρίζονται από ανάπτυξη αυθαίρετης δόμησης και έλλειψη σχεδιασμού και χωρικής οργάνωσης, σε πολλές περιπτώσεις (Leontidou, 1990: 71, 137) Η διάρθρωση της ελληνικής πόλης, έτσι, σε γενικό επίπεδο χαρακτηρίζεται από: μονοκεντρική δομή και υψηλές πυκνότητες, σχετικά ομοιογενή κατανομή των κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, ακανόνιστη, αυθόρμητη και πολλές φορές αυθαίρετη διαδικασία επέκτασης, έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού, έντονη ανάμειξη χρήσεων γης και χωροθέτηση βασικών δραστηριοτήτων (όπως βιοτεχνιών) οπουδήποτε στο εσωτερικό της πόλης (Τσουλουβής, 1984: 321) (βλ. και εικόνα 19). 47