Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ 1. Λ Α Ζ Α Ρ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ο Υ. B' έκδοση

Transcript

1

2 Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ 1. Λ Α Ζ Α Ρ Η Φ ΙΛ Ο Λ Ο Γ Ο Υ B' έκδοση

3 Ιερά Μονή Παναγίας Όλυμπιωτίσσης Τ.Κ ΕΛΑΣΣΩΝΑ τηλ Φωτογραφία έμπροσθοφύλλον: Τό καθολικό τής Όλυμπιωτίσσης (13ος αιών). Φωτογραφία όπισθοφνλλου: Αεροφωτογραφία λόφου Όλυμπιωτίσσης.

4 n e p i e x o M e N x σελ. Πρόλογος Μητροπολίτου Έλασσώνος...9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ α. Ή ίδρυσή τη ς...15 β. Σύντομη ιστορική αναδρομή...20 γ. Ή θαυματουργός εικόνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΤΟΙΧΟΓΡΑΦ ΙΑ ΚΕΙΜΗΛΙΑ-ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ α. Ή Αρχιτεκτονική τοϋ καθολικού τής Μονής...27 β. Ό Τοιχογραφικός διάκοσμος Ό άγιογράφος Τροΰλλος-Κεντρικό τετράγωνο Τό 'Ιερό Βήμα Τό περίστωο...43

5 6 γ. Ξυλόγλυπτα Τό Τέμπλο Ά λλα ξυλόγλυπτα...56 δ. Κειμήλια...57 ε. Ή Βιβλιοθήκη τής Μονής ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ α. Πνευματική άκτινοβολία, κοινωνική καί έθνική προσφορά...67 β. Διακεκριμένοι πατέρες τής Μονής γ. Ή Όλυμπιώτισσα καί τά Ελευθέρια...85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Λ' ΠΗΓΗ ΙΑΜΑΤΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜ Α Ακολουθία τής Παναγίας τής Ό λυμπιωτίσσης...95 Πνευματικές Υποθήκες Ανθίμου Ό λυμ πιώ τη ΠΗΓΕΣ-ΒΟΗΘΗΜ ΑΤΑ " " Μ α τ

6 Ή - { Κ ι υ χ α Γ Γ ο υ 0 γ ό ς ε ί κ,ό ν α. - τ κ.ς Π α.ν α.γ ί.α.ς τ ί ί ς Ο Χ υ μ τ τ ι ι ο 'τ ί. σ 'σ 'η.ς

7 L O Ze6cL<T -LLajT_a r ro q Μη.τ_0θ*τ7θΧί.'τη.ς Θ X ctcrcrdjvoq κ.. κ.- B cl crix eioq

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ί 'Ιεραί Μοναί καί τά Ιερά Προσκυνήματα τά ό ποια είναι πάρα πολλά καί κοσμούν καί άναδειf t κνύουν μέ τόν ίδικόν τους τρόπον κάθε περιοχήν τής Π ατρίδος μας, προσελκύουν πλήθος προσκυνητών. Ά ποτελοΰν δε διά τόν κάθε τόπον μίαν δυναμικήν καί διαχρονικήν μαρτυρίαν πίστεως. Κάθε άνθρωπος ό όποιος επισκέπτεται ένα Μοναστήρι ή 'Ιερό Προσκύνημα έχει τήν έπιθυμίαν νά άποκομίση φεύγοντας ώς ευλογίαν ένα συνοπτικόν μικρόν τεύχος πού νά άναφέρεται εις τήν 'Ιστορίαν, τήν προσφοράν, τήν σημερινήν κατάστασιν τοϋ ιερού τόπου. Νά είναι δι αύτόν λήθης άντίδοτον. Ή έλλειψις ένός τοιούτου ευπαρουσίαστου, εύχρήστου, συνοπτικοί καί εις γλώσσαν κατανοητήν πονήματος διά τήν παλαίφατον 'Ιεράν Μονήν Όλυμπιωτίσσης ήτο αισθητή καί ή έκδοσις ένός τοιούτου έργου α να γκαία καί έπιτακτική. Διά τήν 'Ιστορικήν καί ένδοξον 'Ιεράν Μονήν Ό λυμπιωτίσσης ή οποία είναι ή πιό γνωστή τή ς'ιερας Μητρο-

9 10 πόλεως Έλασσώνος διά τό περίφημον Καθολικόν της πού άποτελεϊ κόσμημα καί καύχημα άρχιτεκτονικόν, την άξιόλογον άγιογραφία τής Σχολής τοϋ Πανσέληνου, τήν σπάνιάν Βιβλιοθήκην της, τά μοναδικά Κειμήλιά της, τήν προσφοράν εις τούς εθνικούς άγώνας, τήν πνευματικήν καί κοινω νικήν παρουσία καί άκτινοβολίαν της, εκ μέρους των ειδημόνων κατά καιρούς έχουν γραφεί άρκετά. Κυριώτερα έξ αυτών είναι: Τό περίφημον έργον τοΰ κ. Ευαγγέλου Σκουβαρά «ΟΛΥΜ ΠΙΩΤΙΣΣΑ». Ό πλήρης κατάλογος τής Βιβλιοθήκης τοΰ κ. Ά χ. Λαζάρου. Τό δίτομον έργον τής κ. Εύθαλίας Κωνσταντινίδου. Καθώς καί άλλες μεταπτυχιακές εργασίες. Σήμερον έχομεν τήν χαράν νά παρουσιάζομεν καί νά παραδίδομεν εις κάθε προσκυνητήν τό περιεκτικόν αυτό πόνημα πού καλύπτει τό μέχρι σήμερον κενόν καί π α ρουσιάζει σύντομα άλλά δυναμικά τήν κάθε περίοδον τοΰ πολυκυμάντου βίου τής 'Ιεράς Μονής άπό τής ιδρύσεώς της μέχρι σήμερον. Ή κοπιαστική άλλά καί ώφέλιμος αυτή έργασία έγινε άπό τόν συμπολίτην μας, φιλόπονον καί φιλομόναχον φιλόλογον έλλογιμώτατον καθηγητήν κ. Κων/νον Λάζαρην, εις τόν όποιον άξίζει ό δίκαιος έπαινος καί ή ευχή ό Θεός νά τοΰ χαρίζει δύναμιν ώστε μέ τήν φιλότιμον προσπάθειάν του, τόν ζήλον καί τήν άγάπην του ένα τοιοΰτο τεΰχος νά άποκτήσουν ολες οί Μονές τής Ε παρχίας μας. Εις τήν εύλογημένην καί μετά φόβου Θεοΰ, πίστεως, άγάπης καί προθυμίας άόκνως καί σιωπηλώς έργαζομένην άδελφότητα τής Τεράς Μονής άνήκουν οί πολλές ευχαριστίες διά τήν νέαν αυτήν πνευματικήν προσφοράν πού άναπαύει καί προβληματίζει θετικώς κάθε κουρασμένον άνθρωπον, τής ταραγμένης εποχής μας, καί τόν

10 βοηθά εις τόν πνευματικόν αναβαπτισμόν καί τόν σωστόν προσανατολισμόν. Ό καθένας μετά την άνάγνωσιν αύτοΰ τοϋ μικρού έργου καί τής άσματικής ακολουθίας τής Ύ περαγίας Θεοτόκου πού επισυνάπτεται ήμπορεϊ εύκολα νά διαπιστώσει ότι ή Ορθόδοξος πίστις μας είναι ζώσα καί παρέχει στούς πιστούς δύναμιν, διά την άντιμετώπισιν κάθε πειρασμού καί αδιεξόδου, παρηγορίαν, ελπίδα, άνακούφισιν, χαράν, άληθινήν πρόγευσιν τής αίωνιότητος. Τό τεύχος αύτό μέ τό πλούσιον περιεχόμενόν του γίνεται μία ακόμη αιτία καί αφορμή νά δοξάζεται τό όνομα τού Τριαδικού Θεού καί νά γίνονται γνωστά τά μεγαλεία τής πίστεώς μας, νά στηρίζονται οί πιστοί, αλλά καί νά προβληματίζονται άλλοι. Εύχομαι όλοψύχως ό κάθε προσκυνητής μελετώντας τό ωφέλιμον αύτό πόνημα διά πρεσβειών τής Ύ περαγίας Θεοτόκου, τής εφόρου τής Μονής, νά έχει πνευματικός ανατάσεις καί βοήθειαν, διά την έπίτευξιν κάθε εύγενούς πόθου. 11 Ό Μητροπολίτης t Ό Έλασσώνος ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

11 Σ^>0α.γί&α_ τίϊς Μονη,ς ά-0χόϋν του 1 8 ου cllujvcl.

12 μελέτη τής τοπικής Ιστορίας καί Ιδιαίτερα τής ι στορίας των Ιερών μονών τής επαρχίας Έλασσώνος είναι μία ευχάριστη καί καρποφόρα πνευματική ενασχόληση. Μέσα άπό τήν άναδίφηση αυτή αποκαλύπτεται τό παρελθόν τών συγκεκριμένων μονών άλλά καί ό ρόλος τους στήν πνευματική, ηθική καί κοινωνική ζωή τών Περραιβών καί στήν εθνική καί βιολογική ΰπαρξή τους. Περισσότερο όμως συναρπαστική καί συνάμα γοητευτική είναι ή ιστορία της μονής τής Όλυμπιωτίσσης. Στό λόφο της συμπυκνώνεται ιστορία αιώνων. Έ δώ συναντιώνται ή Μυκηναϊκή, ή 'Ομηρική, ή κλασσική ελληνική αρχαιότητα μέ τό ένδοξο Βυζάντιο, μέ τή θλιβερή καί σκοτεινή περίοδο τής Τουρκοκρατίας καί μέ τή σύγχρονη έποχή τοϋ ελεύθερου έθνικοΰ βίου. Πάνω στά ερείπια τοΰ πολιτισμού τοϋ μακρινού π α ρελθόντος στέκεται φάρος άκτινοβόλος, γεραρός θεματοφύλακας, τό συγκρότημα τής ίεράς μονής, γιά νά θυμίζει καί νά διαλαλεϊ τό θρίαμβο τής ζωής καί τού φωτός επί τών δυνάμεων τής φθοράς καί τοΰ σκότους. Ή σημαντική θέση της, τό έξαίσιο φυσικό περιβάλλον, ή γειτνίαση καί ή σχέση της μέ τόν Όλυμπο, ή ιστορία της καί ή προσφορά της συνετέλεσαν ώστε να προσλάβει συμβολικό χαρακτήρα ή ύπαρξή της. Καί έγινε ό λόφος αυτός μέ τό μοναστήρι τής Παναγίας ενα άπό τά σημαντικά ιερά σύμβολα τής Θεσσαλίας, τό σύμβολο της αίώ-

13 14 νιας αλήθειας καί ταυτόχρονα τής ενότητας καί α δ ιά σπαστης συνέχειας τοΰ άρχαίου καί νέου Ελληνισμού. Ή Έλασσώνα με παρρησία προβάλλει τώρα τό δικό της σέμνωμα, τό μοναστήρι της, πού ή ιστορία του είναι καί Ιστορία της. Σέ καιρούς ειρηνικούς καί χαρούμενους οί κάτοικοι τής γύρω περιοχής μέ πίστη καί εύλάβεια άνέβαιναν καί άνεβαίνουν στό λόφο τής Παναγιάς γιά νά τιμήσουν τή Μητέρα τους, τή Μητέρα μας. Σέ καιρούς χαλεπούς, όταν όλα «τά σκιαζε ή φοβέρα καί τά πλάκωνε ή σκλαβιά», πάλι είχαν καταφυγή, παρηγοριά καί στήριγμα. Τούς πόνους καί τις δοκιμασίες τις ύπέμεναν, γιατί ήξεραν ότι από ψηλά τούς προστατεύει καί τούς σκέπει φρουρός ακοίμητος. Στή θαυματουργή ιερή εικόνα τής Παναγίας τής Όλυμπιωτίσσης έναπέθεταν μέ πίστη τήν πάσαν ελπίδα τους. Στις ήμέρες μας, ημέρες ιδεολογικής σύγχυσης καί παραζάλης, κάθε κουρασμένος πνευματικά άνθρωπος μπορεΐ νά καταφύγει στήν μονή, κι έκει στό υπέροχο περιβάλλον, στήν κατανυκτική άτμόσφαιρα τοϋ ναοϋ νά βρει ανάπαυση καί παρηγοριά.

14 * ~φ* ~φ* *φ* φ * -φ * *φ - *φ* *φ* *C;2* ν! κ β φ χ χ χ ι ο X ICTOPIXTHC MONHC α. Ή Ιδρυσή της πό πότε στέκει όρθιο στόν ιερό βράχο τό μοναστήρι τής Έλασσώνος; Τό πρόβλημα έχει απασχολήσει κατά καιρούς I πολλούς ερευνητές. Δυστυχώς, επειδή χάθηκαν τά παλιά αρχεία άπό τίς βιαιότητες καί «τίς ανωμαλίες» των Τούρκων, όπως σημειώνει ό ηγούμενος Ά νθιμος ό Όλυμπιώτης, δέν είμαστε σέ θέση νά ποϋμε μέ βεβαιότητα πότε ιδρύθηκε ή μονή. Σύμφωνα μέ μία παράδοση ή οποία κατεγράφη άπό μοναχούς στόν κώδικα 220 τής Μονής, ιδρύθηκε τούς πρώτους μ.χ. αιώνες, πιθανότατα τόν 5ο αιώνα.ώστόσο θεωρούμε υπερβολική μιά τέτοια άποψη, δεδομένου ότι ό μοναχισμός μόλις τότε είχε άρχίσει νά άκμάζει καί μάλιστα στις έρήμους τής Αίγύπτου καί γενικά τής Α νατολής. Μία άπό τίς παλαιότερες γραπτές μαρτυρίες γιά τήν ύπαρξη καί λειτουργία τής μονής είναι «σιγίλλιο» γράμμα τοΰ Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωάννη τοΰ ΙΔ' (1342) τοΰ οποίου ή γνησιότης ουδέποτε άμφισβητήθηκε. Μέ αύτό ό Π ατριάρχης απαγορεύει τήν άνάμειξη τών κοσμικών ή εκκλησιαστικών άρχόντων τής περιοχής στή διοίκηση καί λειτουργία τής μονής. Συγκεκριμένα τό γράμμα αύτό άναφέρει: «Παραινονμεν άπασι τοϊς τώ παρόντι ημών έντνγχανονσι σίγίλλίω πολιτικοΐς αρχουσι καί εκκλησιαστικοϊς προσώποις, μηδένα τών άπάντων καινοτομίαν η βλάβην η τήν τυχοϋσαν έπάγείν επήρειαν τώ παρά τής σεβασμίας

15 16 Θίγ ιγ0αφιί β ΐΓΐγ0αφ»ί σ τ ό a. 0 L C j 'r e β - υ β ό ^ υ Χ Χ ο : σ τ ό & e ^ t 0 Ό - υ 0 0 φ υ Χ Χ ο : Ί " A v e J c c L L v i c j ^ O ' H - c j c L Y c l l τ τ ί - Χ ε... β τ ο υ ς / ζ ( Ι ) Α, = = μονής τής πατριαρχικής τής εις τό όνομα τιμώμενης τής νπεράγνον όεσποίνης καί θεομήτορος καί έπικεκλημένης τής Ο λνμπιω τίσσης άνεγερθέντί εντός τοϋ κάστρου Έ - λασσώνος επί σ τα νροπηγίφ πατριαρχικώ θείω ναώ είς όνομα τό αυτό τής Ολνμπιωτίσσης, καί είς μονήν άποκαταστάντί, ή τοίς ένασκουμένοίς αν τή μοναχοϊς, ή τοϊς αυτή δίαφέρονσι κτήμασί τε καίπράγμασι... Πληροφορούμαστε λοιπόν ότιτό 1342 μ.χ. λειτουργούσε ή ιερά μονή τής Έλασσώνος έπ όνόματι τής Θεοτόκου μέ τήν προσωνυμία Όλυμπιώτισσα, τό καθολικό της κτίσθηκε μέσα στό παλιό κάστρο καί ήταν άνδρώα, πατριαρχική καί σταυροπηγ ιακή, ύπαγόταν δηλαδή α π ευθείας διοικητικά στό Πατριαρχείο τής Κωνσταντινουπόλεως. Δεύτερο σημαντικό κείμενο γιά τήν ιστορία τής Ό λυμπιωτίσσης είναι ενα «Χρνσόβονλο» τού 1336 πού άποδίδεται στόν αύτοκράτορα τού Βυζαντίου Ανδρόνικο Γ' τόν Παλαιολόγο καί τό όποιο κατοχυρώνει τήν περιουσία τού μοναστηριού.

16 Τέλος, μία άλλη γραπτή μαρτυρία ανάγει τό Καθολικό σέ παλαιότερη εποχή. Πρόκειται γιά επιγραφή καί χρονολογία πού είναι χαραγμένη σέ ένα άπό τά πολυτιμότερα ξυλόγλυπτα κειμήλια τής μονής, στήν παλαιά δυτική θύρα, τήν όποια έμελέτησαν διαπρεπείς βυζαντινολόγοι. Ή επιγραφή αυτή έχει ώς έξής: ANEKAI/NIC0HCAN/ ΑΙ ΠΙΛΕ/ ΕΤΟ Υσ/,ςω ΔΙ/ΕΨ ΝΓ Ώ ς πρόςτήν άνάγνωση τής χρονολογ ίας έχουν δοθεί δύο ερμηνείες, τό 1305 (Γ.Σωτηρίου) καί 1296 ( Αναστ. Ό ρλανδόςκαίλ.βρανούσης) μέ τήν οποία καί συμφώνου με. Έ ν πάση περιπτώσει ή έγχάρακτη αυτή χρονολογία τής θύρας τοϋ Καθολικοΰ δέ δηλώνει τό έτος ίδρύσεως τής μονής ή κτίσεως τοΰ ναού, άλλά τό έτος άνακαινίσεως. Πράγμα πού σημαίνει ότι ό ναός προϋπήρχε. Έ ξ άλλου, όπως υποστηρίζει ή Εύθαλία Κωνσταντινίδου, ή λεπτομερής τεχνοτροπική άνάλυση τών τοιχογραφιών άλλά καί άλλα ιστορικά καί άρχαιολογικά δεδομένα όδηγοΰν στό τέλος τοΰ 13ου αιώνα επί αύτοκράτορος Ανδρονίκου τοΰ Β'. Στή χρονική δηλαδή περίοδο πού τό Βυζάντιο ζοΰσε μέσα σέ ιδεολογικές άντιθέσεις καί άντιφάσεις. Ά π ό τή μιά ή πολιτική εξουσία μέ τή σύνοδο τής Λυών (1274) είχε προσπαθήσει να έπιβάλει τήν ένωση τών εκκλησιών καί άπό τήν άλλη θεολόγοι καί μοναχοί άντέδρασαν στήν πολιτική αυτή. Επίκεντρο τής άνθενωτικής κίνησης υπήρξε τό "Αγιο Ό ρος, ό θεματοφύλακας τών ορθοδόξων παραδόσεών μας. Μέσα σέ αύτό τό ιστορικό πλαίσιο φαίνεται ότι ιδρύθηκε ή μονή τής Όλυμπιωτίσσης καί δέχτηκε τις καλλιτεχνικές επιδράσεις τής τεχνοτροπίας τής Μακεδονίας, ή οποία συναντάται στούς κυριότερους ναούς τής εποχής, στό πρωτάτο τών Καρυών, στή Θεσσαλονίκη, στήν νότια 17

17 18 Ό λ ό ^ ο ς τ ί ΐ ς Ό Χ υ ρ. π ιω τ ίσ < 7 Μ.ς Σερβία καί άλλοι). Χορηγοί γιά τό κτίσιμο τής μονής θεωρούνται οι «σεδαστοκράτορες» Κωνσταντίνος καί Θεόδιορος, συνδιοικητές τής Θεσσαλίας κατά τό διάστημα , οπότε στήν περιοχή επικρατούσαν οί προαναφερθεΐσες άνθενωτικές οξύτητες. Ώ ς πρός τό θέμα τής ονομασίας εκτός άπό τις πηγές πρέπει νά λάβουμε ύπόψη καί τήν παράδοση. Σύμφωνα μέ αύτήν αρχικά ή μονή ήταν τής Μεταμορφοόσεως τοϋ Σωτήρος. Άλλωστε σέ διασωθέντα έγγραφα καί σέ κώδικες άναφέρεται ότι μέχρι καί τόν 18ο αιώνα ή ονομασία «τής Μεταμορψώσεως» εναλλάσσεται μέ αύτήν τής «Ο λνμπίω τίσσης», ενώ άναφέρεται καί παράλληλος εορτασμός τών δύο έορτών τοϋ Αύγούστου. Πότε άκριβώς έγινε ή μετονομασία δέν είμαστε βέβαιοι. Πάντως ή παράδοση πού διατηρήθηκε τόσους αιώνες καί μέχρι σήμε-

18 19 GXcLCTCTujvcL. ΠClVO0CLJXLK_tt ά- ΠΌ\ /ΊΊ ρα, είναι στοιχείο σημαντικότατο. Τολμούμε νά υποστηρίξουμε δτι τό σημερινό Καθολικό, άφιερωμένο στήν Κοίμηση τής Θεοτόκου, ϊσως κτίσθηκε πάνω σέ παλαιότερο ναό, ό όποιος ήταν αφιερωμένος στή Μεταμόρφωση τοΰ Κυρίου. Σήμερα ή μονή ονομάζεται Ό λυμπιώ τισσα. Τήν ονομασία της οφείλει στήν εικόνα τής Π αναγίας πού μεταφέρθηκε «δταν έβασίλενον οί Χριστιανοί» άπό ενα μοναστήρι τής Καρυάς στους πρόποδες τοΰ Ό λυμπου. Ή ιστορία της, ή προσφορά της στόν τόπο, ή ύπαρξη τής Θαυματουργής εικόνας, ή πνευματική της άκτινοβολία, οί καλλιτεχνικοί θησαυροί καί τά κειμήλιά της προκαλοΰν τόν θαυμασμό πλήθους προσκυνητών πού συρρέουν γιά νά λάβουν τή χάρη της μέ σεβασμό, ελπίδα καί πίστη.

19 20 β. Σύντομη Ιστορική αναδρομή αρπός λοιπόν τής θρησκευτικής άνατάσεως τής έποχής τών Παλαιολόγων υπήρξε ή Όλυμπιώτισσα. Ώ ς Σταυροπηγιακή καί Π ατριαρχική Κ μονή θεωροϋνταν απαραβίαστη άπό όποιονδή- * ποτε καί άπαλλασσόταν άπό ορισμένες φορολογίες. Αυτά τά προνόμια συνέβαλαν, εκτός τών άλλων, στό νά καταστεί ή Ό λυμπιώ τισσα τό πιό γνωστό καί πλούσιο μοναστήρι τής παρολύμπιας περιοχής. Α πέκτησε μεγάλη περιουσία, ή σωστή διαχείριση τής όποίας βοήθησε ώστε νά μπορεΐ νά έπιτελεΐ φιλανθρο.)πικό έργο σέ κ α ιρ ο ύ ς δύσκολους γ ιά τούς κ α το ίκ ο υ ς τής Έλασσώνος καί γιά ολόκληρο τό έθνος. Ή περίοδος τής σκληρής δοκιμασίας άρχισε μέ τήν υποδούλωση τής περιοχής στούς Τούρκους. Τό 1396 γιά πρώτη φορά ό σουλτάνος Βαγιαζήτ Α' κατέλαβε τή Θεσσαλία, ενώ τό 1420 ό Τουραχάν τήν κατέλαβε οριστικά. Έ κτοτε, παρά τά προνόμια πού παρεχώρησαν οί κατακτητές στήν Εκκλησία, ή καταπίεση, οί διώξεις, οί περιορισμοί καί οί βιαιοπραγίες σννετέλεσαν ώστε ή μακραίωνη περίοδος τής σκλαβιάς (μέχρι τό 1912) νά καταστεί ένας Γολγοθάς γιά τή μονή καί τούς μοναχούς. Π α ρά τις ποίκιλλες άντιξοότητες όμως, κατόρθωσε νά παρουσιάσει φωτεινές εξάρσεις, νά ποδηγετήσει τό λαό, νά διατηρήσει τήν ορθόδοξη χριστιανική πίστη καί νά θρέψει τόν πόθο γιά λευτεριά. Γιά τόν πρώτο αιώνα τής Τουρκοκρατίας οί σχετικές μέ τή μονή πληροφορίες είναι ελάχιστες καί χωρίς ιδιαίτερο ένδιαφέρον. Γιά τά μέσα τοϋ 16ου αιώνα σημαντικές πληροφορίες άντλοϋμε άπό επιστολή τοϋ Οικουμενικού Πατριάρχη Διονυσίου τοϋ Β', μέ τήν όποια ζητείται άπό τούς μητροπολίτες καί επισκόπους να ένισχύσουν

20 οικονομικά τήν Ό λυμπιώτισσα. Πληροφορούμαστε λοιπόν ότι ισχυρός σεισμός γκρέμισε ένα τμήμα τοΰ ναού καί μεγάλο μέρος τοΰ περιβόλου. Πρός τό τέλος τοΰ 16ου αιώνα ή Όλυμπιώτισσα ήταν άξιόλογο μοναστικό κέντρο μέ άρκετούς μοναχούς καί σημαντική περιουσία, ενώ τά αφιερώματα τών πιστών πλήθαιναν. Μάλιστα τότε σύχναζαν στή μονή χριστιανόπουλα γιά νά μάθουν γράμματα. 5Α πό τή μελέτη τών λυτών εγγράφω ν της συμπεραίνουμε ότι κατά τόν 17ο αιώνα παρουσίαζε μία γενική οικονομική κάμψη. Μέ εξαίρεση τήν ανακαίνιση τών τοιχογραφιών τοΰ ναοΰ (1634), δέ φαίνεται να έγινε κάποιο σημαντικό γεγονός. Τήν έποχή αύτή μάλιστα τό μοναστήρι έκινδύνευσε νά ερημωθεί. Ά λλά καί από κτιριακής άπόψεως ή κατάσταση δέν ήταν καλή. Γιά τήν επιδιόρθωση τών βλαβών καί τήν ικανοποίηση τών παράλογων χρηματικών άπαιτήσεων τών Τούρκων, οί μοναχοί κατέφυγαν σέ δανεισμό μέ επαχθείς όρους, γι αυτό άναγκάσθηκαν νά ζητήσουν τή συνδρομή τών χριστιανών από τά γύρω χωριά, όπως μάς πληροφορεί σχετικό έγγραφο ζητείας. Ανάλογες καταστάσεις καί περιπέτειες αντιμετώπιζε καί κατά τόν 18ο αιώνα, τότε πού ή Έλασσώνα έγινε Βαλιντέ Χάς, άνήκε δηλαδή στή Σουλτανομήτορα, καί ό βοεβόδας μετέφερε τήν έδρα του μέσα στό κάστρο τοΰ λόφου. Εύτυχώς όμως από τά μέσα τοΰ αιώνα αυτού έγιναν ηγούμενοι ισχυρές προσωπικότητες πού εκμεταλλευόμενοι καί άλλες εύνοϊκές συγκυρίες εξύψωσαν τή μονή, ένίσχυσαν τό κΰρος της καί προκάλεσαν τό σεβασμό ακόμη καί τών κατακτητών. Ή περίοδος αύτή ήταν γιά τήν Όλυμπιώτισσα ή πιό λαμπρή τής ιστορίας της. Οί ηγούμενοι Διονύσιος, Ά ν θιμος Ό λυμπιώτης καί Αρσένιος Χατζηβασίλης (Περραιβός) υπήρξαν μεγάλες μορφές πού έλάμπρυναν τή μο

21 22 νή, ωφέλησαν τό υπόδουλο Γένος και ειδικότερα τήν επαρχία μας. Μέ σωστό προγραμματισμό καί χρηστή διαχείριση αύξησαν τήν περιουσία τής μονής, ή όποια ήταν πλέον σέ θέση να άνταποκριθεΐ στίς άνάγκες σίτισης τοΰ πληθυσμοΰ σέ καιρό λιμοΰ. Τότε έπλουτίσθη ή βιβλιοθήκη της μέ πολλούς τόμους ποικίλου περιεχομένου, τότε άποκτήθηκαν καί άλλα ιερά σκεύη καί λατρευτικά άντικείμενα μέ μεγάλη καλλιτεχνική άξια. Αξιοσημείωτο γεγονός τής περιόδου υπήρξε καί ή ε πίσκεψη στήν περιοχή Έλασσώνος. γύρω στό 1765 τοΰ φλογεροΰ διδάχου τοΰ Γένους Κοσμά τοΰ Αίτωλοΰ, ό ό ποιος ήταν καί συμμαθητής τοΰ μετέπειτα ηγούμενου Ανθίμου τοΰ Ό λυμπιώ τη στήν Α θωνιάδα σχολή. Τά άπλά καί θερμά λόγια τοΰ «Πατοο-Κοομά» τόνωσαν τό εθνικό φρόνημα καί τό θρησκευτικό συναίσθημα τών κατοίκων. ώστε τό πέρασμά του σώζεται ζωντανό μέχρι σήμερα στήν τοπική λαϊκή παράδοση. Μάλιστα εις άναμνηση τοΰ γεγονότος αύτοΰ υπάρχει καί σήμερα στό νάρθηκα της μονής προσκυνητάρι μέ τήν εικόνα τοΰ 'Α γίου καί ίσαποστόλου Κοσμά. Σέ άντίθεση μέ τήν ιστορία τών προηγουμένων αιώ νων πού οί πληροφορίες είναι έλάχιστες καί προέρχονται άπό ενθυμήσεις καί σημειιόματα άπό μεμονωμένα έγγραφα, γιά τήν ιστορία άπό τό 1776 καί εξής υπάρχουν πολύτιμες μαρτυρίες. Οί περισσότερες είναι συστηματικές άναγραφές πού καταχιυρήθηκαν στόν κώδικα 220 τής μονής καί οί όποιες μάς διαφοοτίζουν γιά τήν πολύπλευρη δραστηριότητα τών μοναχών, τήν προσψορά τής μονής άλλά καί τίς βιαιότητες τών κατακτητών, ιδιαιτέρως δέ τοΰ Αλή Πασά, εις βάρος τοΰ χριστιανικοΰ πληθυσμοΰ τής Έλασσώνος καί ολόκληρης τής Θεσσαλίας. Κατά τή διάρκεια τής προετοιμασίας άλλά καί τής διεξαγω γής τοΰ έθνικοΰ άπελευθερωτικοΰ μας άγώ να τοΰ

22 1821 ή Όλυμπιώτισσα δέν μπόρεσε νά παίξει ρόλο άνάλογο μέ άλλα μοναστήρια, νά γίνει δηλαδή τό σημείο κυοφορίας καί έπίσημης έναρξης τής έπαναστάσεως. Καί αυτό γιατί οί τουρκικές αρχές βρίσκονταν άκριβώς κάτω άπό τή μονή, γεγονός που καθιστούσε άδύνατες τις κινήσεις τών μυημένων τής Φιλικής. Παρά ταϋτα όμως καί παρόλο πού δέν έλαβαν χώρα στήν Έλασσώνα πολεμικές έπιχειρήσεις, ή περιοχή άναστατώθηκε, ό χριστιανικός πληθυσμός μειώθηκε καί οί άδελφοί τής μονής έζησαν υπό τό κράτος φόβου καί άβεβαιότητας, όντας εκτεθειμένοι στήν εκδικητική μανία καί άσυδοσία τών έκστρατευτικών σωμάτων πού περνούσαν άπό έδώ βαδίζοντας πρός νότον γιά νά καταστείλουν τήν έξέγερση. Μέχρι τήν άπελευθέρωση τής Έλασσώνος ή Μονή έζησε τό φόβο καί τήν άβεβαιότητα τής εποχής άλλά παράλληλα συνέχισε τό φιλανθρωπικό καί πνευματικό της έργο. γ. Ή θαυματουργός εικόνα ένε πώς είναι τρεις χιλιάδες τά προσωνύμια πού έδωσαν άπλοι άνθρωποι, ποιητές καί πεζογράφοι, μουσικοί ή ζω γράφοι στήν Π αναγία μας. Ονόματα πού προέρχονται άπό τόν τόπο τής παρουσίας της, άπό τόν τρόπο τής μαρτυρίας, τής φανέρωσής της ή τό είδος τού θαύματος πού έπετέλεσε. Κατ αύτόν τόν τρόπο τήν ιερά καί θαυματουργή εικόνα τής Π αναγίας, τό καύχημα τής Έλασσώνος, τήν ονόμασαν Όλυμπιώτισσα καί έτσι είπαν καί τή μονή της. Ή ονομασία αύτή όφείλεται στήν προέλευση τής εικόνας άπό έγκαταλελειμμένο μοναστήρι τής Καρυάς τού Ό λύμπου, άπό όπου μεταφέρθηκε «τά παλαιά χρόνια» στή μονή τής Έλασσώνος. Ή εικόνα αύτή υπάρχει σήμε

23 24 ρα στή μονή τής Ό λυμ πιω τίσ σης εκτεθειμένη σέ προσκύνημα καί στή χάρη της συρρέουν κατά χιλιάδες οί προσκυνητές. Έ χει διαστάσεις 0,66X0,58 καί καλύπτεται άπό μία άσημένια πλάκα κατακόσμητη, πού άφήνει κενό χώρο μόνο στό κέντρο (μόλις 0,11X0,07) γιά τήν παράσταση τής Θεοτόκου και πάνω άριστερά όπου είναι σφηνωμένη στό σανίδι μία πέτρα. Ή Παναγία παριστάνεται όρθια χωρίς τό βρέφος Ίησοϋ, μέ σταυρωμένα τά χέρια σέ στάση προσευχής. Ά π ό τήν πολυκαιρία καί τούς καπνούς ή μορφή τής Θεοτόκου δέν φαίνεται καθαρά. Ή ζωγραφισμένη στό σανίδι Παναγία είναι έργο παλαιότατο καί πολύ άξιόλογο. Ή όλη εμφάνιση τής εικόνας άποπνέει λιτότητα καί άρχαϊκότητα, ενώ τά χαρακτηριστικά γράμματα τής βραχυγραφίας «Μήτηρ Θεοϋ» άνάγονται στούς πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Ή άσημένια πλάκα πού καλύπτει τό σανίδι είναι έργο τοΰ τέλουςτοϋ 19ου αιώνα. Στήν έπιφάνειάτηςδιακρίνομε: Εγχάρακτο πλαίσιο μέ φυτικό διάκοσμο. Α κτινωτό στέμμα πάνω άπό τή μορφή τής Παναγίας πού τό κρατούν δύο άγγελοι. Είλητάρια μέ τις επιγραφές: «Χαϊρε άκήρατε κόρη» καί «Σύ η χαρά τών άγγέλων». Στό πάνω μέρος παριστάνεται γηραιά μετωπική μορφή επί νεφελών, ή οποία ευλογεί καί κρατάει σφαίρα. Άλλες δύο επιγραφές μάς πληροφοροΰν γιά τό έτος άνακαίνισης καί τούς καλλιτέχνες: «Άνεκαινίσθη αντη ή άργυρά πλάξ εν ετει 1893 ήγουμενενοντος τοϋ πατρός Δωροθέου. Εν Έλασσώνι. 5Α πριλίου 15» καί «Ε γένετο μέν η πλάξ αΰτη όίά χειρών τών άδελφών Νικολάου καί Πέτρου Κουτσιάφτη εκ Καλαρρυτών, τή συνεργία όέ τών άδελφών τής Μονής Θεοφάνους καί Ά β ερκίο υ τών ίερομονάχων». 'Ό πω ς ύπο-

24 στηρίζει ή Μ. Θεοχάρη (Έ φημερίς «Καθημερινή-. 12 Μαΐου 1963), αντίγραφο της παλαιάς εικόνας έφιλοτέχνησε στά μέσα τοΰ 18ου αιώνα ό όνομαστός Χριστόφορος Ζεφάρ (ή Ζεφάροβτς), έργο τοΰ οποίου είναι καί ό κεντητός επιτάφιος πού έφερε ό ηγούμενος Ά νθιμος ά πό τή Βιέννη. Τό άντίγραφο αύτό δέ βρίσκεται στή μονή. Σχετικά μέ τή μεταφορά τής εικόνας καί τήν ύπαρξη τής σφηνωμένης πέτρας ύπάρχουν παραδόσεις σέ παραλλαγές, οί όποιες συμφωνούν ότι ή ιερά καί θαυματουργή εικόνα τής Ό λυμπιωτίσσης προέρχεται άπό παλιό μοναστήρι τής Καρυάς Όλύμπου. Σ αύτό έτιμάτο ή Α πόδοση τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου(23 Αύγούστου), τά έννιάμερα τής Παναγίας όπως είναι γνωστή. Ά γνω στο όμως για τί, έγκαταλείφθηκε περί τόν 12ο ή 13ο αιώνα καί οί μοναχοί εγκαταστάθηκαν στό μοναστήρι τής Έλασσώνος καί έφεραν μαζί τους τήν εικόνα τής Π αναγίας, ή οποία ονομάσθηκε Όλυμπιώτισσα, ώς προερχομένη ά π ό τό ν Ό λυμπο. Ό παρακάτω θρύλος συνδέεται μέ τό γεγονός αύτό: «Μετά τή διάλυση τής μονής τής Καρυάς, ή εικόνα τής Π αναγίας ξεκίνησε νά ελθει μόνη της στήν Έλασσώνα. Τή νύχτα εκείνη ενας βοσκός πού εβοσκε τά πρόβατά του, είδε νά βγαίνει μέσα άπό βάτους καί άγρια χόρτα ενα παράξενο φως. Φοβήθηκε καί εσκυψε άσυναίσθητα καί π ή ρε μία πέτρα πού τήν εριξε μέ δύναμη πρός τό μέρος πού είδε τό φως. Αμέσως αίσθάνθηκε τό χέρι του παράλυτο. Τρομοκρατημένος ετρεξε στό χωριό καί διηγήθηκε στούς συγχωριανούς του τό συμβάν. Τήν επομένη ετρεξαν στόν τόπο τοϋ θαύματος πού υπέδειξε ό βοσκός καί βρήκαν τήν εικόνα, πάνω στήν οποία ήταν σφηνωμένη ή πέτρα. 'Ο βοσκός συναισθάνθηκε τό άκούσιο λάθος του, μετενόησε καί άπεκατεστάθη τό χέρι του. Οί κάτοικοι τής Κ α ρυάς τότε έπήραν μέ πολλή εύλάβεια τή θαυματουργή εικόνα καί τήν μετέφεραν έν πομπή καί λιτανευτικώ ς

25 26 στη μονή Μεταμορφώσεως τ ή ς Ελασσώνος, ή οποία μετονομάσθη μονή τή ς Ολυμπιωτίσσης. Τής παραδόσεως αυτής υπάρχει μία παραλλαγή. Σύμφωνα μέ αυτήν ό λιθοβολητής δεν ήταν χριστιανός άλλά Τούρκος. Τήν υπόθεση περιγράφει και ή Ακολουθία τής Ό λυμπιωτίσσης πού συντάχθηκε τό πρώτο ήμισυ τοΰ 18ου αιώνα καί διεσώθη στόν χειρόγραφο κώδικα 232 τής Μονής. Παραλλαγμένη προφορική παράδοση γιά τήν ιστορία τής εικόνας διέσωσε καί ό λόγιος μητροπολίτης Κοζάνης Κωνστάντιος. Καί άπό τήν παραλλαγή αυτή καταδεικνύεται ή σχέση τής Όλυμπιωτίσσης μέ τήν Κάρυά. Αυτήν έπιβεβαι<ύνει καί τό έξης σημαντικο';>τατο στοιχείο. Οί κάτοικοι τών παρολύμπιων χωριών τήν θεωρούν δική τους, γ ι αύτό συνεχίζεται τό έθιμο νά μεταφέρεται ή ιερή εικόνα άπό τούς Καρυώτες στό χωριό τους γιά εύλογία καί λιτανεύεται στά άλλα χωριά Κρυόδρυση καί Σκαμνιά. Ό Ά νθιμ ος Ό λυμπιώ της σημειώνει γ ιά τό ίδιο θέμα: «...καί πάντες οί περί τόν "Ολυμπον χριστιανοί έχουν μεγάλην εύλάδειαν εις τήν Κυρίαν Θεοτόκον καί τήν ονομάζουν, τήν εικόνα, έόικήν τους, επειδή όνομάζεται καί είναι Όλυμπιώτισσα. O l'toj γράφεται καί εις τά άρχαϊα βασιλικά χρυσόδουλα τών βασιλέων τής Κωνσταντινουπόλεως καιείςτάσιγελιώ δη (sic) τώνπατριαρχώνγράμματα».

26 κ β φ χ ^ χ ι ο κ Χ Ρ Χ Ι Τ β Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η - Τ Ο Ι Χ Ο Γ Ρ Χ φ Ι Χ Κ β Ι Μ Η ^ Ι Χ - Κ Ι β ^ Ι Ο Θ Η Κ Η α. Ή άρχιχεκχονική χοΰ ναοϋ λα τά άρχιτεκτονικά στοιχεία άνάγουν τό Καθολικό στό τέλος τοΰ 13ου αιώνα, στήν πρώιμη δηλαδή παλαιολόγεια άναγέννηση πού έβασίλευε ό αύτοκράτορας Ανδρόνικος Β' ό Παλαιολόγος ( ). Έ χει μάλιστα ύποστηριχθεΐ άπό τόν Αρβανιτόπουλο ότι στόν ϊδιο χώρο ύπήρχε στά προχριστιανικά χρόνια ναός τής «πολιούχου θεότητος» καί ότι μάρμαρα άπό τόν άρχαΐο αύτό ναό, άλλά καί άπό άλλα κτίρια τής πόλεως πού ήταν στό λόφο, χρησιμοποιήθηκαν γιά τό κτίσιμο τοΰ μοναστηριού καί βεβαίως μπορεΐ κανείς νά τά διακρίνει καί σήμερα. Ή εκκλησία άνήκει στόν άρκετά σπάνιο άρχιτεκτονικό τύπο τοΰ «μονόκλιτου τρουλλαίου ναοϋ μέ περίστωο» καί κατά πασα πιθανότητα προέκυψε άπό μετασκευή μιας προΰπάρχουσας βασιλικής. "Οπως μάλιστα υποστηρίζουν ειδικοί, στηρίζεται πάνω στό βράχο χωρίς νά έχει θεμέλια.

27 28 Ή τ τ ύ Χ π, τ Ρ ί ς M o ν ί ΐ ς ( 6 ^ c x r r e 0 ik.ti t"i τ ι ο ν)/ η ) Στήν κάτοψη διακρίνονται τρία μέρη: ό κυρίως ναός, πού έχει τή μορφή ένός τρουλλαίου πυρήνα, τό τριμερές βήμα καί τό περίστωο σέ σχήμα Π (πιόσχημο περίστωο). Ή μελέτη τών επί μέρους στοιχείιον οδηγεί στό συμπέρασμα ότι ή Όλυμπιώτισσα φέρει σαφέστατα τή σφραγίδα τής Μ ακεδονικής άρχιτεκτονικής παραδόσεως καί μάλιστα τής Θεσσαλονίκης. Καί αύτό γιατί παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες μέ ναούς πού ανήκουν στήν ίδια «σχολή», όπως οί 'Ά γιοι Απόστολοι, ή μονή Βλατάδων καί ή Ά γ. Αικατερίνη Θεσσαλονίκης, οί Ά γ. Α ρχά γγελοι τού Lesnovo. τό μεγάλο Μετέωρο στή Θεσσαλία κ.ά. Ά λ λ α ιδιαίτερα έξωτερικά γνωρίσματα τοϋ ναού είναι ή πλινθοπερίκτιστη τοιχοδομία, τά τυφλά άψιδώματα, μονόλοβα παράθυρα, ήμικυκλικές διακοσμητικές ζώνες άπό πλίνθινα ζήτα (Ζ). Καί βεβαίως ό ψηλός καί λεπτοκαμωμένος τρούλλος, κατασκευασμένος άπό λευκά καί κόκκινα κεραμίδια.

28 29 Ή ttclxclux -rrux n (Λ υ τ ν ιο ί.) Κατά τή διάρκεια τών αιώνων ό ναός αυτός επισκευάσθηκε γιά νά αποφευχθεί ή φθορά πού φέρνει ό χρόνος καί ύπέστη τροποποιήσεις, οσάκις οί μοναχοί κατόρθωναν καί εξασφάλιζαν σχετική άδεια άπό τίς τουρκικές άρχές. Κατά τή μεταβυζαντινή εποχή προστέθηκε έξωνάρθηκας-γυναικωνίτης στή δυτική όψη, ό όποιος τελικά άπομακρύνθηκε τό Τό 1736 κατασκευάσθηκε άπό τόν ηγούμενο Διονύσιο μικρό παρεκκλήσι πρός τιμήν τών Ά γιω ν Πάντων στήν εξωτερική πλευρά τής κόγχης τοΰ 'Ιερού βήματος. Τό μικρό αύτό παρεκκλήσι χρησιμοποιήθηκε, μέχρι τό 1928 πού κατεδαφίσθη, γιά τίς καθημερινές λατρευτικές άνάγκες. Εξυπηρετούσε όμως καί άλλους σκοπούς έλειτουργοϋσε ως κρυφό σχολειό και έκάλυπτε εξωτερικά τό Διακονικό,τό όποιο χωρισμένο μέ τοίχο άπό τό Ί. Βήμα έχρησιμοποιεΐτο ώς μυστικό σκευοφυλάκιο.

29 30 K clo o X l k.0 ( A v c r ι ο Α ι κ n c L T r o \] r n ) 'Έ να τρίτο πρόσκτισμα, ή μοναδική μεταβυζαντινή προσθήκη πού σώζεται, είναι τό διώροφο κτίριο πού κατασκευάσθηκε τό 1817 γιά τήν αντιστήριξη τοϋ νότιου τοίχου τοϋ ναοϋ. Ό επάνω όροφος άποτελοϋσε τό διά δρομο καί ταυτόχρονα χρησίμευε ώς νάρθηκας οδη γώ ντας άπό τήν εκκλησία στή νότια πλευρά. Μέ τή συνδρομή ευλαβών προσκυνητών τό ισόγειο τοϋ κτιρίου αύτοϋ έχει διαμορφωθεί σέ παρεκκλήσι πρός τιμήν τοϋ Ά γιο υ Νεκταρίου. Ε κ τό ς άπό τις πρόχειρες καθημερινές λειτουργικές ανάγκες ό ναΐσκος αυτός χρησιμοποιείται καί ώς εξομολογητήριο. Έ δώ, κάτω άπό τό πετραχήλι τοϋ γέροντα πνευματικού τής μονής, καλούνται οί προσκυνητές νά έναποθέσουν τό φορτίο τών άμαρτιών τους καί έτσι μέ καθαρή καρδιά καί συνείδηση νά μεταλάβουν άξίως τών άχράντων μυστηρίων. Ώ ς κυρία είσοδος τοϋ Καθολικού χρησιμοποιείται σήμερα χαμηλή πόρτα στήν άνατολική πλευρά τοΰ πλάγιου

30 αύτοϋ νάρθηκα. Στό μαρμάρινο υ πέρθυρό της διαβάζουμε τήν ήμερομηνία όλόκληρώσεως τοΰ κτίσματος: Έ τος 1817 HOUVHOU 16. Στό μέσον κατά ύψος τών δύο μαρμάρινων παραστάδων υπάρχουν α νά γλυφ α σύμβολα τού "Ηλιου (αριστερά) καί τής Σελήνης (δεξιά). Δέν γνωρίζουμε αν τά μάρμαρα αύτά προέρχονται άπό παλιά κτίρια, ναούς ή άν σκαλίσθηκαν άργότερα. Έ ν πάση περιπτώσει συμβολίζουν τή συμμετοχή τού σύμπαντος στήν έκφραση δοξολογίας πρός τό Δημιουργό, κατά τή ρήση τού Προφητάνακτα Δ αβίδ: «Α ινείτε Α υ τό ν "Ή λιος κ α ί Σ ελήνη, α ινείτε Α υτόν πάντα τά άστρα καί τό φως». 'Ό πω ς προελέχθη, στήν κάτοψη τοΰ Καθολικού διακρίνονται τρία μέρη: πρώτον τό "Αγιο Βήμα, πού χωρίζεται μέ δύο ογκώδεις πεσσούς σέ κυρίως Βήμα καί τά παραβήματα, τήν Πρόθεση δηλαδή καί τό Διακονικό. Δεύτερο τό κεντρικό τετράγωνο καί τρίτο τό περίστωο σέ σχήμα Π. Ή ενότητα τοΰ κυρίως ναού διασπάται άπό

31 32 δύο μεγάλους έπιμήκεις πεσσούς, οί όποιοι μέ τούς αντίστοιχους πεσσούς τοΰ 'Ιεροΰ. συγκρατοΰν τόν όγκο τής οροφής καί τοΰ τρούλλου. Παράλληλα τρεις μαρμάρινοι κίονες προερχόμενοι άπό πα/.αιά κτισματα καί οί όποιοι βρίσκονται στά ενδιάμεσα τών πεσσών διαστήματα (δυτικά-βόρεια-νότια) στηρίζουν τά τύμπανα. Έ ξ άλλου ξύλινοι έλκυστήρες (= δοκάρια) συνδέουν τά «φέροντα» τμήματα γιά μεγαλύτερη ευστάθεια καί καλύτερη άντισεισμική θωράκιση τοΰ κτιρίου. Γενικά τό εσωτερικό τοΰ Καθολικοΰ συνδυάζει όλα τά χαρακτηριστικά πού έξυπηρετοΰν τόν σκοπό γιά τόν όποιο προορίζεται, γιά περισυλλογή δηλ. προσευχή καί συνειδητή συμμετοχή στις τελουμενε; ιερές άκολουθίες καί στά μυστήρια. Τό λιγοστό φώς πού εισέρχεται άπό τά λίγα καί μικρά παράθυρα χαμηλά, σέ συνδυασμό μέ τό πλουσιώτερο φώς τοΰ τρούλλου. συμβάλλει ώστε νά δημιουργεΐται άτμόσφαιρα κατανυκτική. να μεταρσιώνεται πρός τά επάνω ή ψυχή καί ό νοΰς τών πιστών καί νά άποδεσμεύεται άπό τά γήινα. Οί ήρεμες καί γαλήνιες μορφές τών εικόνων τοΰ τέμπλου, οί άσκητικές καί εξαϋλωμένες μορφές τών άγιω ν πού παριστάνονται στις τοιχογραφίες. άποτελοΰν πρότυπα ζωής γιά τούς μοναχούς τής μονής καί βεβαίως γιά κάθε προσκυνητή. Έ δώ ξετυλίγεται ολόκληρη ή δογματική διδασκαλία τής Ε κκλησίας, όπως θεσπίστηκε μέ τίς άποφάσεις τών επτά Οικουμενικών Συνόδων καί καθιερώθηκε μέσα άπό τήν παράδοση καί μάλιστα τήν καλλιτεχνική. Γιατί ή δογματική συνείδηση τών Βυζαντινών δέν εκδηλωνόταν μόνο μέ τό γενικό θεολογικό ενδιαφέρον τους καί μέ τήν πνευματικότητα τών άσκητών τους, άλλά καί μέ τήν τέχνη, ή οποία άποτελεΐ μία οπτική ερμηνεία τοΰ δόγματος.

32 β. Ό τοιχογραφικός διάκοσμος Ό 'Α γιογράφος ζω γραφικός διάκοσμος τοϋ Καθολικοϋ είναι πλούσιος καί σύγχρονος μέ τήν ανοικοδόμηση τοΰ ναοΰ. Στή διάρκεια όμως τής μακραίωνης ιστορίας τής μονής έγιναν επεμβάσεις, έπιζω- * γραφίσεις καί επισκευές. Σήμερα πολλές τοιχογραφίες είναι κατεστραμμένες ή έχουν ύποστεΐ φθορές άπό τήν υγρασία καί τήν πολυκαιρία, ιδιαίτερα στό ιερό Βήμα, τή βόρεια καί δυτική πλευρά τοΰ περιστώου καί τά σταυροθόλια. Παρά ταΰτα μπορεϊ κανείς νά διακρίνει πολυπρόσωπες παραστάσεις καί εξαίσιες μορφές ολόσωμων άγιων, ζωγραφισμένων μέ περισσή τέχνη άπό ίστορητή έμπειρο στό χρώμα καί τή συνολική έκφραση, μέ βαθιά θεολογική γνώση καί ορθόδοξο φρόνημα. Αξίζει νά σημειώσομε ότι τό νά ζωγραφίσει κανείς μιά εκκλησία είναι τέχνη ιερή, όχι τέχνη σάν τις άλλες. Ό μεγάλος λογοτέχνης καί ιστορικός τής τέχνης Π α ντελής Πρεβελάκης στό έργο του «Στό χρονικό μιας πολιτείας» (α' έκδοση 1938), αναφέρει χαρακτηριστικά γιά τήν ποιότητα τής εργασίας καί τήν άναγκαία προετοιμασία τοΰ άγιογράφου: «Ο χριστιανός ζω γράφος όέν ξεχωρίζει άπό τόν καλόγερο... "Οπως γονα τίζει ό καλόγερος καί κάνει τήν προσευχή του στό Θεό, ετσι καί ό άγιογράφος καθίζει στό σκαμνί του καί πιάνει τά κοντύλια του νά ζω γραφίσει. Π ροσευχή είναι κι αύτουνοϋ ή δουλειά, μόνο πού ά ντί νά μουρμουρίζει τά λόγια του, τά ζω γραφίζει. Π ρέπει τό λοιπόν νά χει άγνή καρδιά, γλώσσα αμόλευτη άπό αισχρά, χέρια παστρικά. Πριν νά πιάσει τά κοντύλια του καί τις μπογιές, χρέος εχει νά ετοιμαστεί, νά νηστέψει, νά διαβάσει τό συ

33 34 ναξάρι τοϋ ά γιο ν πού θά στορίσει καί νά μπει μέσα στή ζωή καί στό μαρτύριό τον. Ή ψυχή τον πρέπει νά ναι καθαρή σάν τό κρούσταλλο, καί τότε μόνο θά πέσει άπάνω του ή Θεία χάρη... Εδώ ή εικόνα είναι χάρισμα τοϋ Θεοϋ, κι ό ζω γράφος είναι ό άγω γός τής πνοής τον. Μόνο ή νηστεία, ή άγιότητα κι ή υποταγή κάνουν τό Α γιο Πνεϋμα νά έπιφοιτήσει στό κεφάλι τοϋ δούλου τοϋ Θεοϋ καί μόνο μέ τή χάρη του γίνεται τό άξιο εργο... Γιά τοϋτο ό ζω γράφος... δέ θά δια/.α/.ήσει μιά δόξα πού δέν είναι δική του...». "Ενας τέτοιο; φωτισμένο; καί ταπεινό; ζωγράφος ή ταν ό δημιουργό; τών άγιογραφιών τής Ό λυμπιωτίσσης, πού δέν άφησε πάνω στό εργο στοιχεία τής ταυτότητάς του. Ή μελέτη τού ύφους, τής τεχνοτροπίας καί τοϋ είκονογραφίκοΰ προγράμματος τοϋ ναοϋ όδηγεΐ ειδικούς στό συμπέρασμα δτι ό άγιογράφος τή; Όλυμπιωτίσσης είχε ύπόψη του τό πρωτάτο τοϋ Α γίο υ Ό ρ ο υ ς ή είναι κάποιος άπό τούς μαθητές τοϋ Πανσέληνου. Μάλιστα ό Ούσπένσκυ, παρατηρώντας τά κοινά καλλιτεχνικά σημεία καί τήν κοινή θεματολογία στό Πρωτάτο καί στήν Ό λυμπιώτισσα, ύποστήριξε δτι οί τοιχογραφίες τής μονής τής Έλασσώνος είναι εργο τοΰ κυριότερου εκπροσώπου τής Μ ακεδονικής Σχολής, τοϋ ίδίου δηλαδή τοΰ Πανσέληνου. Κρίνοντας τις βασικές θεολογικές ιδέες καί τά μηνύματα, καθώς καί τις ιστορικές συνθήκες τής έποχής πού ιδρύθηκε ή Όλυμπιώτισσα, (13ος αιώνας), μπορούμε νά δεχθοϋμε καί νά εξηγήσομε τούς δεσμούς τής Έ λ α σ σώνος μέ τό Ό ρ ο ς καί τις επιρροές πού δέχθηκε άπό αύτό καί τή Θεσσαλονίκη. Ή Εύθ. Κων/νίδου δέν διστάζει νά δεχθεί δτι ή σύλληψη τοΰ εικονογραψικοΰ προγράμματος τοΰ Καθολικοΰ ήταν προσωπικό επίτευγμα ένός σημαντικοϋ έκκλησιαστικοΰ παράγοντα μέ υψηλή

34 θεολογική κατάρτιση, πιθανότατα τοΰ πρώτου ηγουμένου της μονής, τόν όποιο θεωρεί Αθωνίτη Τροΰλλος - Κεντρικό τετράγωνο τόν τροΰλλο κυρίαρχες ιδέες είναι: ή δόξα τοΰ Παντοκράτορα, τό τριαδικό δόγμα, ή διπλή φύση τοΰ Χρίστου καί ή Ενσάρκωση. Στήν κορυφή, παρά τίς φθορές πού εχει ύποστεΐ, δεσπόζει ή μορφή τοΰ Παντοκράτορα μέ τήν επιγραφή Ο ΩΝ στό φωτοστέφανο. Τό στηθάριο τού Παντοκράτορα κρατούν άγγελοι πού πετοϋν σέ κυκλική ζώνη. Σέ κατώτερη ζώνη είκονίζεται ή «Ετοιμασία τοϋ Θρόνου» καί άγγελοι πού εν πομπή κατευθύνονται πρός τό θρόνο. Στά διάθυρα τών οκτώ τοξωτών παραθύρων είκονίζονται προφήτες, εκπρόσωποι τής Παλαιάς Διαθήκης, πού συνέβαλαν στήν προετοιμασία τοΰ άνθρωπίνου γένους γιά τήν έλευση τοΰ Μεσσία Χριστοΰ. Είναι ό Δαβίδ, ό Σολομών, ό Δανιήλ, 'Ιερεμίας, Ιεζεκιήλ, Ιωνάς, Έλισσαϊος καί ό Ή λίας, οί όποιοι εύλογοΰν καί κρατοΰν είλητάρια μέ περικοπές κειμένων πού άναφέρονται στήν ένσάρκωση τοΰ Κυρίου καί διαβάζονται στήν Εκκλησία τίς μεγάλες γιορτές. Σέ καλή κατάσταση σώζονται οί περισσότερες μορφές πού είκονίζονται στά τύμπανα: Οί προφήτες Μιχαίας, Ίωήλ, Αμώς, Ή σαΐας, Αββακούμ καί Ζαχαρίας, ό κριτής Γεδεών καί ό άγιος Κοσμάς ό Ύμνογράφος. Χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων τών μορφών είναι ότι βλέπουν πρός τό κέντρο κάθε τυμπάνου καί κρατοΰν είλητάριο, τό όποιο, τρόπον τινά, επιδεικνύουν πρός τούς π ι στούς. Ό προφήτης Ζαχαρίας κρατάει τήν «'Εφτάφω τη

35 36 riclvclylcu (Τοιχογραφία.)

36 37 Ί η σ ο υ ς Χ. β ΐ σ ~ τ ό ς ( Τ ο ι χ ο γ β α ψ ί α )

37 38 ΑττοK_cr0"tiXujση. (TolyoyQa.tpicx) Λυχνία», ενα συμβολικό άντικείμενο πού άποτελεΐ προεικόνιση της Παναγίας. Στά σφαιρικά τρίγωνα σώζονται δύο εύαγγελιστές ό Ματθαίος καί ό Μάρκος. Ό πρώτος γράφει σέ άνοιχτό κώδικα κρατώντας στό άριστερό χέρι τή θήκη τών γραφίδων του. Σύμφωνα μέ τήν Κωνσταντινίδου ό τύπος αύτός είναι σπάνιος καί πρωτοεμφανίζεται γύρω στά 1300, γεγονός πού ένισχύει τήν άποψη ότι οί τοιχογραφίες είναι σύγχρονες τοΰ Καθολικού. Έξέχουσα θέση κατέχουν στό κεντρικό τετράγωνο τοΰ κυρίως ναοΰ εννέα σκηνές τοΰ Δωδεκαόρτου, πού είκονίζονται στις κατακόρυφες επιφάνειες τών τοίχων κάτω άπό τά τύμπανα. Πρόκειται γιά παραστάσεις πού προβάλλουν τήν Ενσάρκωση, τό Πάθος καί τήν Ανάσταση, τό θρίαμβο δηλαδή τοΰ Κυρίου πάνω στό θάνατο, καί δημιουργοΰν άνάλογη συγκινησιακή φόρτιση. Είναι ή Υ παπαντή καί ή Βάπτιση, ή Μεταμόρφωση (σέ πολύ καλή κατάσταση), ή έγερση τοΰ Λαζάρου, ή Βαϊφόρος, ή

38 39 Ή Κ ο ί μ, α σ ι ς τ ί ΐ ς θ β ο τ ό κ. ο υ (Τοιχ τβα-φία-) Σταύρωση, ό θρήνος τών Μυροφόρων στό Μνήμα και τέλος ή Κοίμηση της Θεοτόκου στό δυτικό τοίχο. Χ αρακτηριστικά τους γνωρίσματα είναι τό ομοιογενές ύφος καί ή υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα, στοιχεία πού συνηγορούν ότι είναι έργα τοΰ κυρίου ζωγράφου τοΰ ναού. Σέ καλή κατάσταση διατηρούνται οί τρεις παϊδες Ά - νανίας, Μισαήλ καί Ά ζαρίας, πού είκονίζονται στις ορθογώνιες επιφάνειες, πάνω άπό τούς μαρμάρινους κίονες, καί έπίσης 12 άγιοι τοΰ μηνολογίου στά έσωράχια τών διπλών τόξων (οί 5 μάρτυρες της Αρμενίας, οί 5 μάρτυρες της Περσίας καί οί άγιοι Σέργιος καί Βάκχος). Ά π ό τά άγιογραφ ικά πορτραϊτα στις πλευρές τών πεσσών άναφέρουμε τις 4 προτομές τών ιαματικών άγιων (Παντελεήμονος και Έρμολάου) καί τών άγ. Α να ρ γύρων Κοσμά καί Δαμιανού, τούς ολόσωμους Α ρ χα γγέλους Μιχαήλ καί Γαβριήλ στις κόγχες τών πεσσών, τούς στυλίτες, τούς άγ. Θεοδώρους καί τούς ολόσωμους στρατιωτικούς άγιους Δημήτριο καί Γεώργιο. Τέλος στή δυτική πλευρά τών πεσσών τοΰ 'Ιεροΰ, στήν ευθεία τού τέμπλου, είκονίζονται ολόσωμες οί μορφές

39 40 τοϋ Σωτήρος Χριστοϋ (δεξιά) καί τής Π αναγίας Π αράκλησης (άριστερά). 3. Τό 'Ιερό Βήμα τό τριμερές 'Ιερό Βήμα ό άρχικός διάκοσμος δέν διατηρείται. Εχει άντικατασταθεΐ άπό μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, οί όποιες μάλιστα σώζονται άποσπασματικά. Πιθανόν να άντικατέστη- (ν σε ίδια βυζαντινά θέματα. Στήν κόγχη έχομε 4 ζώνες ψηλά είναι ή «Βλαχερνίτισσα», χαμηλότερα ή θεία Λειτουργία καί πιό χαμηλά δύο ζώνες μέ ιεράρχες. Στήν άψ ίδα τής Προθέσεως σώζεται μεταβυζαντινή παράσταση τοϋ Χριστοϋ Α ρχιερέα, ενώ στήν καμάρα έχομε δύο σκηνές άπό τό βίο τής Π αναγίας: τή σκηνή τοϋ Ιω α κείμ καί τής Ά ν νας καί τή Γέννηση τής Θεοτόκου. Στό Διακονικό φαίνεται ότι έχομε τις άρχικές άγιογραφίες. Ή άπόδοση τών χαρακτηριστικών τών προσώπων καί τών δακτύλων τό έπιβεβαιώνει. Στήν Β ^ο φ ό βος (ΤοιχοΤ6^ )

40 καμάρα ψηλά τοΰ Διακονικού παριστάνονται σκηνές άπό τόν Ακάθιστο 'Ύμνο. Στήν κατώτερη ζώνη τοΰ νοτίου τοίχου είκονίζονται συλλειτουργοΰντες ιεράρχες, στήν κορυφή τής κόγχης ό Χριστός Εμμανουήλ καί χαμηλότερα τό όραμα τοΰ 'Α γίου Πέτρου Αλεξανδρείας, μέ τόν 'Ά γιο Πέτρο καί τόν δωδεκαετή Ίησοΰ εκατέρωθεν τοΰ παραθύρου. Τό μήνυμα τής παραστάσεως αύτής είναι άντιαιρετικό καί σχετίζεται μέ τούς άγώνες κατά τών αιρετικών καί υπέρ τής Ορθοδοξίας, πού ελαβαν χώρα τήν εποχή τής άγιογραφ ήσεως τοΰ ναοΰ. Θεωροΰμε σκόπιμο νά κατα φ ύγουμε στόν Μεγάλο Σ υναξαριστή για τό παριστανόμενο όραμα. Τό είδε ό 'Ά γ ιο ς Π έ τρος, Π ατριάρχης Α λ ε ξ ά ν δρειάς, τή νύχτα πρό τοΰ μαρτυρικού του θανάτου (24 Νοεμβρίου 305 μ.χ.) καί σ χετίζετα ι μέ τό δίλημμα άν έπρεπε ή όχι νά σ υγχω ρέσει ή Εκκλησία τόν Ά ρειο. "Ο0α.μ.α. Π Τ0ου Α\ ^?α_ν&0 ία.ς (ToL^Oy0CL^LCL AtCLKLOVLJCOu) «Κ ύ β ιβ, τ ί ς e c r ^ L c r e τ ό ν ^ l t u j y c l σ ο υ ;». «Ό Α β β ι ο ς j x e e y u j X Y c u c r e κ, α ί c >u \ c l t t o u y c l μ ή. γ τ ο υ β ί ς k.o l y c u y l c l y T e X e i c u q». 41

41 42 Τίμιος Πρό&βΟμΟς (Τοιχογραφία! Άγιος Νικόλαος (Τοιχογραφία) Νά λοιπόν τί γράψει:«... Δ ιά δέ τόν "Αρειον μή νομίσητε δτι είμαι σκληρός καίμισάνθρυ}πος, καί δγ αύτό δέν τόν συγχωρώ, άλλά νά ήξεύρετε, δτι έχει δόλον είς τήν ψυχήν ό τρισάθλιος διότι τήν.ταρελθοϋσαν νύκτα προσηυχόμην είς τόν Θεόν κατά τήν τοϋ δρθρον τελείωσιν καίύψ ώ σας τόν νοϋν πρός αυτόν, είδον οπτασίαν φοβεράν καί θαυμάσιον, ήτοι τόν Δ εσπότην Χ ριστόν εως ετών δώδεκα, τοϋ οποίου τό κάλλος ήτο άμήχανον καί τόση λάμψις έξήρχετο ά π εκείνο τό θειον πρόσωπον, ώστε έφώ τιζεν δλην τήν ο ικ ία ν έφόρει δέ λινόν ύποκάμισον, τό όποιον ήτο έσχισμένον άπό τό επάνω μέρος εως κάτω τό δέ παιδίον έκράτει μέ τάς δύο χειρας τά σχίσματα, καί τά έσυρε διά νά σκεπάζη τήν τοϋ σώματος γύμνωσιν. Εγώ δέ ταϋτα βλέπων, ήρώτησα τό παιδίον λέγω ν Κύριε, τις έσχισε τόν χιτώνά σου; 'Ο δέ εύθύςάπεκρίνατο 'Ο Ά ρ ε ιο ς μ έ έγύμνωσε κ α ί φυλάττου νά μή τόν δεχθής είς κοινω νίαν τελείως.

42 43 " Α γ ι ο ς 'β ^ > 0 <χί.(χ " Α γ ι ο ς Α ρ σ έ ν ι ο ς ( Τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α ) ( Τ ο ιχ ο γ ρ α φ ία.) Ά λ λ ά μάλιστα είπέ τοϋ Ά χ ιλ λ ά καί τοϋ Α λεξάνδρου τών πρεσβυτέρων (οιτινες μέλλουν νά γίνουν μετά τήν τελευτήν σου ποιμένες τής" Ε κκλησίας μου) νά μ ή τολμήσουν ουδόλως νά τόν συγχωρήσωσι. Δ ιά ταύτην τήν αιτίαν λοιπόν όέν σάς ήκουσα καί ουτω κάμετε καί σεις». 4. Περίστωο τούς θόλους, τις καμάρες καί τά σταυροθόλια τοΰ περιστώου δέ διατηρείται καθόλου ή άρχική διακόσμηση. Ά λλά καί άπό τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες σώζεται πιό καθαρό τό «μετάλλιο» τοϋ Παλαιού τών Η μ ερώ ν στόν μεσαίο τυφλό θόλο μέ δυσανάγνωστη έπιγραφή κυκλικά καί τά σύμβολα τών τεσσάρων Ευαγγελιστών.

43 44 " Α γ ι.ο ς M ic rc m X (Τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί,α) Αγιος Πα-ντεΧεάμουν (Τοιχογραφία.) Στήν άνώτερη ζώνη τών τοίχων τοϋ περιστώου, όπως υποστηρίζουν ειδικοί πού μελέτησαν σωζόμενα τμήματα τοΰ διακόσμου, είκονίζονται «Οίκοι» τοΰ Ακαθίστου 'Ύμνου καί ό Θεομητορικός κύκλος (σκηνές δηλαδή άπό τή ζωή τής Παναγίας) κάτι πού ταιριάζει μέ σκηνές τής Προθέσεως καί τοΰ Διακονικού καί τή γενικότερη έμφαση πού δίνεται στό δόγμα τής Ένσαρκώσεως. Τοΰτο συνδέεται καί μέ τήν έξαρση τής λατρείας τής Παναγίας πού παρατηρήθηκε στις τελευταίες δεκαετίες τοΰ 13ου αιώνα. Ό ναός τής Ολυμπιωτίσσης άποτελεϊ χαρακτηριστικό δείγμα αυτής τής τάσης καί γιά τόν πρόσθετο λόγο ότι είναι άφιερωμένος στήν Κοίμηση τής Θεοτόκου. Αντίθετα, στήν κατώτερη ζώνη τοΰ νότιου καί δυτικού τοίχου τοΰ περιστώου σώζονται άγιογραφίες τοΰ πρώτου ζωγράφου. Οί περισσότερες ά π αύτές σχετίζονται μέ τόν μοναχισμό, γ ι αύτό τις χαρακτηρίζει έντονη

44 45 'Α β )(Α YYe ^ ci Μ ιχα.ή.χ k.cli 'Ά γ ι ο ς Σ υ μ ε ώ ν ό Σ -τ υ Λ ίτ κ.ς (Τ o t^ o y g c L ^ ia.) πνευματικότητα, βαθειά εσωτερικότητα καί εξαΰλωση. Χαρακτηριστικές είναι οι ασκητικές μορφές τοΰ άγ. Ίωάννου τοΰ Προδρόμου καί τοΰ αγίου Νικολάου, στή θέση τοΰ δεξιοΰ άναλογίου, πού διατηροΰνται σέ καλή κατάσταση στό επάνω μέρος. Δυτικότερα καί δίπλα άπό τό χαμηλό παράθυρο σώζεται άποσπασματικά μία διδακτική γιά τούς μοναχούς παράσταση Ό Ά γγελος μέ τόν 'Ά γ ιο Παχώμιο, τόν θεμελιωτή τοΰ κοινοβιακοΰ μοναχισμού. Σύμφωνα μέ τό βίο τοΰ Ά γιου, όπως κατεγράφη στόν Μεγάλο Συναξαριστή, ή νηστεία, ή άσκηση, ή άδιάλειπτη προσευχή καί ή καθαρότητα τής ψυχής του τόν κατέστησαν ύπόδειγμα γιά τούς άλλους μοναχούς τής έρήμου.άξιώθηκε μάλιστα νά έμφανισθεΐ ένώπιόν του Ά γγελος Κυρίου ό όποιος τοΰ ένεχείρησε χάλκινη δέλτο σέ σχήμα πλάκας γιά τήν οργάνωση τών κοινοβιακών ταγμάτων, γιά τή νηστεία, τήν πνευματική άσκηση καί τίς ένασχολήσεις τών μοναχών, γιά τήν άμφίεση καί γιά τή δοκιμασία όσων κοσμικών θέ

45 46 "Αγιος Προκόιτιος (ToLXor e a4,itt) λουν νά άκολουθήσουν τό δρόμο τοϋ μοναχισμοϋ. Μέ βάση τις οδηγίες αυτές ό "Αγιος Παχώμιος έκτισε κοινόβια μοναστήρια, ανδρικά καί γυ να ι κεία, όρισε προεστούς καί έδίδασκε τούς μέλλοντας μοναχούς «νά κατα φ ρονούν κτήματα, χρήματα, δόξα, τιμή καί σαρκός θελήματα». Μ οναστικές είναι καί οί επόμενες μορφές: ό άσκητής τής ερήμου άγ. Α ντώ νιος καί ό άγ. Π αύλος ό~θ ηβαίος στό νότιο τοίχο, καί οί άγιο ι Έ φ ρα ίμ ό Σύρος, Αρσένιος ό Μέγας καί Ιω άννης ό συγγραφέας τής κλίμακος στό δυτικό τοίχο. Εκφραστικότατες είναι οί αύστηρές φ υσιογνω μίες τών άσκητών, οί ισχνές άπό τις κακουχίες καί τις νηστείες, όπως τοΰ άγ. Πέτρου τοΰ Α θω νίτη καί τοΰ άγ. Ό νο υ φ ρ ίο υ στις δυτικές όψεις τών πεσσών. Πιό άδρά είναι τά χαρακτηριστικά τών μαρτύρων Μ ηνά, Βίκτωρα καί Β ικεντίου ΒΔ, Προκοπίου Νέστορος καί Μ ερκούριού στό Ν Δ πεσσό, τώ ν άπο- Άγ. Θ εό^ίυ0ος ό Σ τ 0α.-τα\ά.-της (Τοιχογραφία)

46 στόλων Πέτρου καί Παύλου στό δυτ. πεσσό καί πάνω άπ αύτούς τών αγίων γυναικών μαρτύρω ν Κ υ ρ ια κ ή ς καί Βαρβάρας. Τέλος έχει ύποστηριχθεΐ ότι στόν βόρειο τοίχο είκονίζονταν δύο μορφές λ α ϊ κών. Ά π ό υπολείμματα τών βασιλικών ενδυμάτων καί τών περικνημίδων τους ταυτίστηκαν μέ τούς κτίτορες τοΰ καθολικ ο ΰ, Κ ω νσταντίνο καί Θεόδωρο τούς σεβαστοκράτορες, οί όποιοι προσέφεραν στήν Θεοτόκο ομοίωμα τοΰ ναοΰ. Γενικά ό άρχικός τοιχογραφικός διάκοσμος, άποτε- λεΐ ένα άπό τά πρωιμότερα παραδείγματα τής «τεχνοτροπ ία ς τοϋ Π ρω τάτου» καί άποδεικνύει καλλιτεχνικές επιδράσεις άπό τή Θεσσαλονίκη καί τήν Κωνταντινούπολη, ενώ παρόμοια άρχιτεκτονικά καί ζω γραφικά στοιχεία τής ίδιας περιόδου χαρακτηρίζουν ναούς τής ευρύτερης π ε ριοχής τής Μ ακεδονίας καί τής Σερβίας. "Λγ. Θ εόδωρος 0 Τ H.0UJV (Τ οιχογβαφία.) Αγιος Necn-cug (Τοιχογραφία.) 47 Οί εμπνευσμένες άπό τήν Π α λαιά καί Κ αινή Διαθήκη σκηνές τονίζουν τό μυστήριο τή ς Θ είας

47 48 οικονομίας γιά τή σω τηρία τών α ν θρώ πω ν καί τόν ιδιαίτερο ρόλο τής Π α ν α γ ία ς στήν υλοποίηση αύτοΰ τοΰ σ χεδίου. Π α ράλληλα οί είκονιζόμενες μορφές, καί ιδια ίτερα τών άσκητώ ν, άποτε- Α γιος Me0 K_ou0ioq λοϋσαν καί άποτε- (Τ O L ^ O y 0 C L ^ L C L ) λοϋν παραδείγματα γιά τούς μοναχούς καί τούς προσκυνητές στόν καθημερινό πνευματικό τους αγώνα. Είναι τά γνήσια κριτήρια πού όδηγοϋν στή σωτηρία καί πρέπει νά μας εμπνέουν όλους. γ. Ξυλόγλυπτα 1. Τό Τέμπλο σάξιο μέ τόν τοιχογραφικό διάκοσμο άπό άπόψεως καλλιτεχνικής είναι τό ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο τοΰ 19ου αιώνα, τό όποιο άντικατέστησε παλιό βυζαντινό μαρμάρινο καί άποτελεϊ άριστο δείγμα μετσοβίτικης ξυλογλυπτικής. Ό τεχνίτης πού τό κατασκεύασε ονομαζόταν Δημήτρης Μετσοβίτης, ολοκλήρωσε δέ τήν έργασία του τό 1840 επί ήγουμενίας Αρσενίου καί μέ γενναία προσφορά τοΰ μοναχοΰ Ιακώβου, τσέλιγκα τής μονής. Αυτά πληροφορούμαστε άπό σχετική επιγραφή πού υπάρχει στόν άριστερό πεσσό κάτω άπό τήν Π αναγία Παράκληση καί ή οποία έχει ως έξης:

48

49 50 MeTCL[_i.00c^>UJcrn (Aen-rofxegeLcL -refj/rrxou) ΕΤΕΑΕΙΩΠΟΙΗΘΗ TO Π ΑΡΟ Ν ΤΕΜ ΠΛΟΝ Δ Ι ANA- ΛΩΜΑΤΑΤΩΝ ΔΕ TOY ΤΣΕΑΝΙΚΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ Τ ΑΥΤΗΣ Μ ΟΝΗΣ Η ΑΚ Ω ΒΟΥ Μ Ο Ν Α Χ Ο Υ ΚΟΚΚΙΝΟΠΑΗΤΟΥ, ΩΝ ΚΥΡΙΟΣ ΚΑΤΑ ΓΡΑΨΑΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΑΥΤΟΥ ΕΝ BIBAO ZONTON ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΛΙΠΟΝ ΣΥΝΔΡΟΜ ΗΤΟΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΑΡΣΕΝΙΟΥ ΙΕΡΟ Μ ΟΝΑΧΟΥ ΕΤΟΣ 1840 Δ ΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΔΙΜΙΤΡΙΜΕΤΣΟΒΙΤΙ. Από χειρόγραφη ένθύμηση τοϋ ηγουμένου Αρσενίου πληροφορούμαστε επίσης ότι ό τσέλιγκας μοναχός Ιά κωβος διέθεσε 1600 γρόσια γιά τό σκάλισμα τοΰ τέμπλου. Ή συνολική σύνθεση καί ή επιμελημένη εκτέλεση κατατάσσουν τό έργο στήν τεχνοτροπία τοϋ υστέρου Μ παρόκ καί παράλληλα μαρτυροΰν τις ικανότητες τοϋ τεχνίτη φαντασία στή σύλληψη καί επιδέξιο χέρι στό σκάλισμα. Ό πλούσιος, έξ. άλλου, φυτικός του διάκοσμος, οί μενονωμένες μορφές Ευαγγελιστών, Αποστόλων καί Δ ι ακόνων καί οί πολυπρόσωπες παραστάσεις, οί έμπνευ-

50 51 Μ υ σ τ ι κ ό ς Δ ί ϊ'ΐι ν ο ς ( Λ <-in Oji <ι Τέμ,-ττΧου) σμένες άπό τήν Παλαιά και Καινή Διαθήκη, αποπνέουν ηρεμία, γαλήνη καί πραότητα καί προκαλοΰν θαυμασμό καί συγκίνηση στούς προσκυνητές. Κατασκευασμένο άπό ξύλο καρυδιάς εκτείνεται σέ όλο τό πλάτος τοϋ ναοΰ, εύθύγραμμο καί ισοϋψές, στηρίζεται δέ στή δυτική πλευρά τών πεσσών τοΰ 'Ιεροΰ. Ή διόρθωσή του είναι άπλή. Άποτελεΐται: α) Ά π ό τήν κάτω ζώνη μέ τά θωράκια καί τίς ποδιές τών εικόνων καί β) Ά π ό τίς μεγάλες φορητές εικόνες, τίς ονομαζόμενες «Δεσποτίκά», μέ τά ή μικυκλικά τόξα πάνω άπό αύτές καί τόν θριγκό. Δώδεκα μικροί κίονες πού στηρίζουν τόν θριγκό, διαμορφώνουν τά διάχωρα μέ τίς «Δ εσποτι,κές» εικόνες καί τίς τοιχογραφίες τών πεσσών, τήν Ω ραία Πύλη καί τίς εισόδους της Προθέσεως καί τοΰ Διακονικού. Δυστυχώς οί παλιές φορητές εικόνες έκλάπησαν τό Στή θέση τους τοποθέτησαν νέες. Ά π ό άριστερά πρός τά δεξιά

51 Στα.υ0ϋυση. (Ae-ir-ropegeia. Τέμ/ιτΧου) είναι: "Αγ. Νικόλαος. Κοίμηση Θετόκου, Παναγία Βρεφοκρατοϋσα, Χριστός Ζωοδότης. Ιωάννης ό Πρόδρομος και Εισόδια Θεοτόκου. Ό φυτικός διάκοσμος είναι πολύ πλούσιος καί κυριαρχεί σέ όλες τίς ζώνες. Ανθοδοχεία πού βρίσκονται στη βάση τών κιονίσκων, άνθη μέ πέταλα, φύλλα καί βλαστοί πού ύπάρχουν παντοΰ ύπενθυμίζουν τόν Παράδεισο. Ά λλο κυρίαρχο θέμα είναι ή άμπελος μέ τά σταφύλια καί πτηνά πού ραμφίζουν τίς ρώγες τους. Τούτο εχει παλαιοχριστιανική προέλευση καί χαρακτήρα συμβολικό. Σχετίζεται μέ τά λόγια τοΰ Χριστοΰ «Ε γώ είμι ή άμπελος ή άληθινή.,.νμεϊς τά κλήματα». Τά πτηνά πού ραμφίζουν τά σταφύλια συμβολίζουν τούς χριστιανούς οί όποιοι ζοΰν κατά Χριστόν καί κοινωνοΰν τών Ά χράντω ν Μυστηρίων Συχνά άπαντώνται δικέφαλοι άετοί καί άγγελοι πού κρατοΰν στέμμα. Είναι θέματα πού άνάγουν στό Β υζάντιο καί συμβολίζουν τήν επίγεια καί τήν ούράνια βασιλεία. "Ενα θέμα επίσης πού συναντάμε στά θωράκια καί

52 άποτελεϊ γνώρισμα τής Μ ετσοβίτικης τεχνοτροπίας, είναι ή αχιβάδα άνάμεσα σέ άνθη καί φυτά. Παραστάσεις μεμονωμένων προσώπων έχομε στήν κορυφή κάθε κίονα (εκτός άπό τόν Ιο άριστερά, γιατί έκεΐ τό τέμπλο ύπέστη φθορά άπό πυρκαγιά πού συνέβη τό 1961), όπου έχει σκαλιστεί άπό ένας άγγελος πού κρατάει είλητάριο καί βλέπει πρός τό κέντρο τοΰ τέμπλου. Ά γ γελοι επίσης υπάρχουν στό μέσο κατά ύψος κάθε κιονίσκου (4+4) ένώ έκατέρωθεν τής Ω ραίας Πύλης έχομε άπό έναν διάκονο άριστερά μέ τά διακονικά άμφια καί δεξιά μέ θυμιατό καί τρικέρι. Πιό σύνθετες ή πολυπρόσωπες παραστάσεις έχομε στις πλατιές έπιφάνειες. Στό θωράκιο τής Κοιμήσεως παριστάνεται άνδρική μορφή ξαπλωμένη καί άλλη όρθια πού κρατάει άπό τό χέρι κάποιο νέο. Στό θωράκιο τοΰ Χριστοΰ είκονίζεται τό προπατορικό άμάρτημα μέ τό φίδι όρθιο άνάμεσα στούς πρωτοπλάστους. Κάτω άπό τήν εικόνα τοΰ Προδρόμου Ά γγελος Κυρίου μέ ρομφαία εκδιώκει τούς πρωτοπλάστους άπό τόν Παράδεισο. Ή συσχέτιση τών δύο παραστάσεων μέ τήν εικόνα τοΰ Χριστού είναι προφανής. Ό Ά δ ά μ άμάρτησε καί συμπαρέσυρε στήν πτώση ολόκληρο τό άνθρώπινο γένος. Ό Ιησούς Χριστός, ό νέος Ά δάμ, μέ τή σταυρική του θυσία άνύψωσε και έλυσε άπό τά δεσμά τής άμαρτίας τόν άνθρωπο. Ά π ό τή Βίβλο είναι καί τά είκονιζόμενα στις ποδιές τών εικόνων θέματα. Στήν ποδιά τής Κοιμήσεως άπεικονίζεται ή Μεταμόρφωση τοΰ Σωτήρος- ό Κύριος μεταξύ τοΰ Μωΰσή καί τοΰ Ή λία καί οί τρεις άγαπημένοι μαθητές πεσμένοι στό έδαφος θαμπωμένοι άπό τό άκτιστο θαβώριο φώς. Ή ύπαρξη τής παραστάσεως αύτής μαρτυρεί ότι στό οικείο διάχωρο υπήρχε ή Δεσποτική εικόνα τής Μεταμορφώσεως, ή όποια έτιμάτο, ώςγνωστόν, παλιότερα στή μονή. Στις ποδιές τής Π αναγίας καί τής άγιογραφίας τοΰ 53

53 54 Χρίστου Σωτήρος είκονίζονται άντωποί άγγελοι πού κρατούν στέμμα, ενώ στήν ποδιά τής εικόνας τοΰ Χριστοΰ ό Κύριος εστεμμένος κρατάει άνοιχτή Βίβλο καί παραστέκονται άγγελοι. Τέλος στήν ποδιά τοΰ Προδρόμου παριστάνεται ή άποτομή τής τίμιας κεφαλής τοΰ Προφήτη. Βιβλικά είναι καί τά θέματα στά ή μικυκλικά τόξα τών εικόνων. Διακρίνονται: 4 Ευαγγελιστές μέ άνοιχτό ευαγγέλιο καί τό σύμβολο καθενός. Ό Μυστικός Δεϊπνος, στήν είσοδο τής Προθέσεως. Ή Μεταμόρφωση, στά τόξα τής Κοιμήσεως καί τοΰ Προδρόμου Ή Ανάσταση στό τόξο της εικόνας του Χριστοΰ Ή Σταύρωση στήν 'Ωραία Πύλη μέ τήν Παναγία καί τόν άπόστολο Ιωάννη εκατέρωθεν τοΰ Εσταυρω μένου. Στό ίδιο τόξο άριστερά παριστάνεται ό Α ρχάγγελος Μιχαήλ μέ ζυγαριά πού «ζυγίζει» τήν ψυχή άνθρώπου καί δεξιά ό Α ρχάγγελος Γαβριήλ μέ σφαίρα και κοντάρι. Πλούσιο γλυπτό φυτικό διάκοσμο φέρει καί ό θριγκός μέ κλιματόφυλλα, σταφύλια καί πτηνά άνάμεσα στά όποια προεξέχουν 11 κυκλικοί «πόλοι» οί όποιοι προφανώς έγιναν γιά νά έξεικονίσουν τίς μορφές τών Αποστόλων ούδέποτε όμως έζωγραφίθησαν. Σημειωτέον ότι τό άριστερό μέρος τοΰ θριγκοΰ πού κατεστράφη άπό τήν πυρκαγιά, έχει άντικατασταθεΐ άπό τμήμα τοΰ τέμπλου τοΰ παλιοΰ παρεκκλησίου τών Ά γιω ν Πάντων. 'Έ να χαρακτηριστικό γνώρισμα τών μεταβυζαντινών τέμπλων, τό όποιο λείπει άπό τήν Όλυμπιώτισσα, είναι ή ζώνη τοΰ «Δ ωόεκαόρτου». Ά ντί αύτής έχουν προστεθεί στήν κορυφή τοΰ τέμπλου σειρά άπό έννέα μικρές άψίδες μέ άγγέλους, πού συμβολίζουν βεβαίως τά έννέα τάγ-