μηχανισμούς; ΚΟΙΝΟΚΤΗΜΟΣΥΝΗ

Transcript

1 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΟΡΩΝ Κάθε κοινωνική ομάδα θα πρέπει να διαθέτει μηχανισμούς κατανομής των πόρων που είναι διαθέσιμοι σε αυτήν. Ένας από τους πιθανούς μηχανισμούς κατανομής πόρων βασίζεται στην έννοια της ιδιοκτησίας και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτήν. Στα συγκεκριμένα δικαιώματα περιλαμβάνεται η δυνατότητα στον ιδιοκτήτη να χρησιμοποιεί τους υποκείμενους πόρους, να αποκλείσει άλλους από τη χρήση τους όπως επίσης και η δυνατότητα να τους πουλήσει ή να τους μεταφέρει σε άλλα πρόσωπα. Στην τρέχουσα ενότητα θα ασχοληθούμε με τα κοινωνικά αποτελέσματα που η ύπαρξη και η μορφή των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας ή η απουσία τους παράγει. Η βασική ιδέα είναι ότι οι συγκεκριμένες μορφές ιδιοκτήσίας που μια κοινωνική ομάδα αποφασίζει να εφαρμόσει επηρεάζει τον τρόπο κατανομής των πόρων στα μέλη της όπως επίσης και ότι ορισμένες μορφές δικαιωμάτων ιδιοκτησίας είναι περισσότερο πιθανό να παράγουν κοινωνικά βέλτιστες κατανομές πόρων από άλλες. Η κύρια ιδέα που θα χρησιμοποιήσουμε είναι ότι σε μια κοινωνική ομάδα σε ισορροπία οι πόροι κατανέμονται στα μέλη της ομάδας τα οποία τους αποτιμούν στο μέγιστο (δηλαδή είναι διατεθειμένοι να προσφέρουν το μεγαλύτερο τίμημα από όλους για την απόκτηση τους) και ότι το κοινωνικό κόστος της παραγωγής κάθε πόρου δεν είναι μεγαλύτερο από την αποτίμηση των ατόμων στους οποίους αυτός τελικά κατανέμεται. Μια τέτοια συνθήκη οδηγεί στο μέγιστο κοινωνικό πλεόνασμα καθώς οι καταναλωτές των πόρων πληρώνουν όλο το κοινωνικό κόστος της παραγωγής των πόρων ενω κάποιος που δεν ενδιαφέρεται να καταναλώσει τον συγκεκριμένο πόρο δεν ενδιαφέρεται να πληρώσει κάτι για την παραγωγή του. Για παράδειγμα αν κάποιος από εμάς αποφασίσει να συνδεθεί σε ένα δίκτυο Wi-Fi τότε η συγκεκριμένη πράξη του είναι επωφελής γι' αυτόν (αλλιώς δεν θα το έκανε) ενώ η κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει ζημιώνεται αφού το διαθέσιμο εύρος ζώνης για συνδεση στο Wi-Fi περιορίζεται. Αν όμως το κόστος μιας τέτοιας σύνδεσης για τον χρήστη καλύπτει το κοινωνικό κόστος της υποστηρίξης μιας επιπλέον σύνδεσης στο Wi-Fi τότε μια τέτοια συναλλαγή είναι κοινωνικά επωφελής ή τουλάχιστον δεν έχει κοινωνικό κόστος. Μια τέτοια ανάλυση προϋποθέτει όμως ότι δεν υπάρχει κάποιου είδους κόστος για τα άτομα τα οποία δεν εμπλέκονται σε μια τέτοια συναλλαγή. Αν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει και για παράδειγμα υπάρχουν διάφορες βλαβερές συνέπειες (πχ. από την έκθεση στην ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία του ασύρματου δικτύου) των υπολοίπων μελών της ομάδας πλην του παρόχου του δικτύου και των χρηστών του τότε η συναλλαγή που περιγράψαμε δεν παράγει κοινωνικά βέλτιστα αποτελέσματα. Στην περίπτωση αυτή η χρήση του ασύρματου δικτύου θα πρέπει να κοστολογήσει και τη βλάβη που υφίσταται η υπόλοιπη ομάδα μέσα απο μια συμφωνημένη διαδικασία παροχής αποζημίωσης από τον πάροχο και τους χρήστες του δικτύου στην υπόλοιπη ομάδα. Το παράδειγμα

2 αυτό καταδεικνύει την δυνατότητα εμφάνισης εξωγενών παραγόντων (externalities) που επηρεάζουν τη διαδικασία κατανομής των πόρων μεταξύ των παραγωγών και των καταναλωτών σε μια ομάδα. Διάφοροι μηχανισμοί φορολόγησης και/ή δικαιωμάτων χρήσης διαφόρων πόρων επιχειρούν να αποτιμήσουν τέτοιου είδους παράγοντες. Θα πρέπει να σημειώσουμε βέβαια ότι οι διάφοροι εξωγενείς παράγοντες δεν είναι κατ' ανάγκη αρνητικοί για την κοινωνία. Για παράδειγμα η χρήση ενός ασύρματου δικτύου επιτρέπει στους χρήστες του να έχουν πρόσβαση σε διάφορα προϊόντα/υπηρεσίες και επομένως ωφελούν και τους παραγωγούς τέτοιων προϊόντων/υπηρεσιών. Ως ένα παράδειγμα του είδους των κατανομών που προκύπτουν από την εμφάνιση εξωγενών παραγόντων κατά τη διαδικασία της κατανομής ή της χρήσης διαφόρων πόρων μπορούμε να εξετάσουμε την περίπτωση κατά την οποία ένας καπνιστής Κ επιθυμεί να ικανοποιήσει το πάθος του σε ένα δημόσιο χώρο (πχ. σε ένα εστιατόριο). Ας υποθέσουμε ότι στο συγκεκριμένο χώρο υπάρχει ένας άλλος πελάτης Α για τον οποίο το κάπνισμα του Κ είναι επιβλαβές, Έστω ότι ο Α αποτιμά την βλάβη που του επιφέρει το κάπνισμα του Κ σε 5 ευρώ. Έστω επίσης ότι ο Κ αποτιμά την ωφέλεια που αποφέρει σε αυτόν το κάπνισμα σε 1 ευρώ. Αν ο Κ είναι υποχρεωμένος να αποζημιώσει τον Α για την βλάβη που προκαλεί το τσιγάρο του τότε ο Κ θα αποφασίσει να μην καπνίσει γιατί διαφορετικά θα πρέπει να πληρώσει στον Α 5 ευρώ και να ζημιωθεί με τον τρόπο αυτό κατά 4 ευρώ. Σε μια τέτοια περίπτωση το κοινωνικά βέλτιστο αποτέλεσμα θα ισοδυναμεί με την αποφυγή του καπνίσματος καθώς το κοινωνικό κόστος της αποφυγής είναι 0 ενώ σε αντίθετη περίπτωση δημιουργείται ένα κοινωνικό κόστος ίσο με 4 ευρώ (ο Α ούτε χάνει ούτε κερδίζει ενώ ο Κ χάνει 4 ευρώ). Ένα τέτοιο κοινωνικό αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί με μια γενική απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους. Μια ενδιαφέρουσα εναλλακτική επιλογή είναι όμως η παροχή της δυνατότητας στους Κ και Α να διαπραγματευτούν το κατά πόσο ο Κ μπορεί να καπνίσει ή όχι. Αν για κάποιον άλλον (αμετανόητο) καπνιστή Μ η ωφέλεια του καπνίσματος αντιστοιχεί σε 10 ευρώ τότε ένας μηχανισμός με τον οποίο ο Μ θα πληρωνε στον Α 10 ευρώ θα δημιουργούσε κοινωνικό ώφελος ίσο με 5 ευρώ (ο Μ ούτε χάνει ούτε κερδίζει ενώ ο Α κερδίζει 5 ευρώ). Παρατηρούμε λοιπόν ότι ενώ μια απαγόρευση δημιουργεί κοινωνικό ώφελος μόνο όταν το κάπνισμα παράγει σε όλες τις περιπτώσεις κοινωνικό κόστος μια διαδικασία διαπραγμάτευσης της άδειας να καπνίσει κάποιος ή όχι παράγει πάντα ένα βέλτιστο κοινωνικό αποτέλεσμα. Για να είναι όμως εφικτή η εφαρμογή μιας διαδικασίας αδειοδότησης της χρήσης των διαθέσιμων πόρων θα πρέπει ένας τέτοιος μηχανισμός να είναι απλός και να αποτιμά το πραγματικό κόστος που έχει η χρήση κάποιου πόρου στο κοινωνικό σύνολο. Στο παράδειγμα μας ο Α θα μπορούσε να υπερβάλει στην εκτίμηση της βλάβης που του προξενεί το κάπνισμα και να ζητήσει από τον Μ 20 ευρώ για να του επιτρέψει να καπνίσει. Πως λοιπόν μπορούμε να σχεδιάσουμε τέτοιους

3 μηχανισμούς; Μια πιθανή λύση για το συγκεκριμένο πρόβλημα προέρχεται από το θεώρημα του Coase σύμφωνα με το οποίο αν δημιουργηθεί ένας μηχανισμός διαπραγμάτευσης των αδειών χρήσης κάποιου πόρου τότε η διαπραγμάτευση μεταξύ των μερών που επηρεάζονται από τους εξωγενείς παράγοντες της χρήσης του συγκεκριμένου πόρου θα οδηγήσει σε ένα κοινωνικά βέλτιστο αποτέλεσμα ανεξάρτητα από το ποιός κατέχει αρχικά αυτές τις άδειες. Στο παράδειγμα μας ο Μ θα μπορούσε να είχε αγοράσει από τον εστιάτορα μια άδεια καπνίσματος διάρκειας μίας ώρας για 20 ευρώ την οποία μισή ώρα αργότερα θα μπορούσε να μεταπουλήσει στον Α για 10 ευρώ και την οποία ο Α θα μπορούσε να πουλήσει σε έναν άλλο καπνιστή σε μια συμφέρουσα τιμή κοκ. Αν το κόστος διαπραγμάτευσης είναι μικρό (πχ. ο εστιάτορας χρεώνει με κάποιο μικρό ποσό κάθε τέτοια συναλλαγή) τότε η συγκεκριμένη διαδικασία οδηγεί κατά μέσο όρο σε ένα κοινωνικά βέλτιστο αποτέλεσμα (επιτρέποντας στο συγκεκριμένο εστιατόριο να λειτουργήσει και ώς ένα είδος χρηματιστηρίου αδειών καπνίσματος (ευτυχώς ή δυστυχώς)). ΚΟΙΝΟΚΤΗΜΟΣΥΝΗ Μια ενδιαφέρουσα περίπτωση κατανομής πόρων προκύπτει κατά τη διαχείριση της χρήσης από την ομάδα κοινών πόρων. Το συγκεκριμένο πρόβλημα αναφέρεται ως Tragedy of the Commons και περιγράφεται ως εξής: Έστω ότι ένα χωριό διαθέτει ένα βοσκότοπο στον οποίο κάθε κτηνοτρόφος του χωριού μπορεί να αφήσει τα ζώα του να βοσκήσουν. Έστω ότι το χωριό έχει Ν κατοίκους και καθένας από αυτούς διαθέτει μια αγελάδα. Έστω επίσης ότι αν ένα ποσοστό χ του πληθυσμού του χωριού αφήνει τις αγελάδες του να βοσκήσουν στον κοινό βοσκότοπο τότε η ωφέλεια για την αγελάδα του καθενός χωρικού δίνεται απο μια φθίνουσα συνάρτηση φ(χ) (π.χ. φ(χ)= c χ, όπου c μια σταθερά μεταξύ 0 και 1). Επομένως η συνολική ωφέλεια που αποκομίζουν οι χωρικοί σε αυτή την περίπτωση είναι Ω(χ) = χ * Ν * φ(χ) = Ν * (c*χ χ 2 ) και αυτή μπορεί να μην είναι αρνητική μόνο όταν χ <= c. Αν η ομάδα θέλει να επιτύχει τη μέγιστη συνολική ωφέλεια από τη χρηση του βοσκοτόπου τότε θα πρέπει να μεγιστοποιηθεί η τιμή της Ω(χ) κι αυτό συμβαίνει όταν χ = c/2 (π.χ. για c = 0.5 όταν μόνο το 25% των χωρικών βόσκουν τις αγελάδες τους στον συγκεκριμένο βοσκότοπο). Αν όμως υποθέσουμε ότι η χρήση του βοσκότοπου είναι ελεύθερη για όλους τους χωρικούς τότε κάθε χωρικός θα επιχειρήσει να βοσκήσει την αγελάδα του όσο υπάρχει ωφέλεια για αυτόν (όσο δηλαδή το χ είναι μικρότερο του c). Σε αυτή την περίπτωση όμως η συνολική ωφέλεια για την ομάδα θα φθίνει λόγω υπερβόσκησης και θα μηδενιστεί στην περίπτωση κατά την οποία χ = c. Πως λοιπόν

4 είναι δυνατόν η ομάδα να διασφαλίσει τη μέγιστη ωφέλεια από τον βοσκότοπο; Σχήμα 1: Μορφή μίας πιθανής συνάρτησης ωφέλειας για το πρόβλημα του Tragedy of the Commons. Στη γενική περίπτωση το χωριό θα πρέπει με κάποιο τρόπο να περιορίσει το ποσοστό των χωρικών που βοσκουν τα ζώα τους στον βοσκότοπο σε μια τιμή κοντα στη τιμή για την οποία μεγιστοποιείται η συνολική ωφέλεια.. Για παράδειγμα το χωριό μπορεί να αναγκάσει κάθε βοσκό να πληρώσει ένα ποσό για τη χρήση του βοσκοτόπου. Στην περίπτωση αυτή η βέλτιστη τιμή για το χωριό θα είναι 0.25 χρηματικές μονάδες ανά ζώο αφού σε αυτή την τιμή το χωριό λαμβάνει τη μέγιστη συνολική ωφέλεια και ο κάθε βοσκός δεν χάνει τίποτα. Το συγκεκριμένο παράδειγμα καταδεικνύει την αναγκαιότητα επιβολής διαφόρων μηχανισμών ελέγχου της χρήσης κοινών πόρων από ένα κοινωνικό σύνολο. Τέτοιοι μηχανισμοί μπορούν να βοηθήσουν και στη διατήρηση των συγκεκριμένων πόρων όπως για παράδειγμα στην περίπτωση τπυ βοσκοτόπου όπου το χωριό δεδομένου ότι εξασφαλίζει ένα εισόδημα από την εκμετάλλευση του έχει ένα σοβαρό κίνητρο να φροντίσει για τη διατήρηση του. Το συγκεκριμένο παράδειγμα επίσης επικεντρώνεται σε πόρους η χρήση των οποίων αποκλείει άλλα μέλη της ομάδας από τη χρήση τους. Σε περιπτώσεις κατά τις οποίες η χρήση των πόρων δεν αποκλείει τη χρήση τους από άλλα μέλη της ομάδας όπως για παράδειγμα στην περίπτωση προγραμμάτων λογισμικού, πηγών πολυμέσων, βιβλίων κλπ η επιβολή διαφόρων ειδών περιορισμών στη χρήση τους μπορεί να είναι κοινωνικά μη βέλτιστη δεδομένου ότι τέτοιοι περιορισμοί εμποδίζουν όλα τα μέλη της ομάδας να επωφεληθούν

5 από τη χρήση τους. Από την άλλη μεριά όμως οι παραγωγοί των συγκεκριμένων πόρων δεν επωφελούνται όσο θα έπρεπε από τη χρήση των προϊόντων τους απο το κοινωνικό σύνολο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων ειδών περιορισμών αποτελούν οι διάφορες μορφές copyright στη χρήση προγραμμάτων λογισμικού και τα πνευματικά δικαιώματα που υπάρχουν σε διάφορες μορφές καλλιτεχνικών προϊόντων. Επομένως για αυτού του είδους τους πόρους θα πρέπει να αναπτυχθούν μηχανισμοί που εξασφαλίζουν και το κοινωνικό ώφελος αλλά και δίνουν κίνητρα για την παραγωγή κοινωνικά επωφελών πόρων. Η ανάπτυξη των συγκεκριμένων μηχανισμών αποτελεί ένα ανοικτό ερευνητικό πρόβλημα και προς σε αυτή την κατεύθυνση η εμφάνιση προϊόντων ανοικτού λογισμικού (open source) αποτελούν σημαντικά βήματα προόδου..