«Επιλεγµένα ζητήµατα σχετικά µε τα εγκλήµατα κατά της τιµής (ά. 361 επ. ΠΚ)»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΠΟΙΝΙΚΟ ΙΚΑΙΟ: ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΣΥΜΕΩΝΙ ΟΥ-ΚΑΣΤΑΝΙ ΟΥ Ε. ΘΕΜΑ: «Επιλεγµένα ζητήµατα σχετικά µε τα εγκλήµατα κατά της τιµής (ά. 361 επ. ΠΚ)» ΕΦΡΑΙΜΙ ΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΑΕΜ: 582 Σεπτέµβριος 2010

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.. 4 Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 Ι. ΤΟ ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ Εισαγωγικά Οι «γεγονοτικές» και οι «αξιολογικές» θεωρίες Η προσέγγιση του Σπινέλλη Η προσέγγιση του Μανωλεδάκη Κριτικές επισηµάνσεις και συµπεράσµατα Η στάση της νοµολογίας 26 ΙΙ. ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΝΟΜΟΤΥΠΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η σχέση µεταξύ των ά. 361, 362 και 363 ΠΚ Εννοιολογικός προσδιορισµός των αντικειµενικών όρων της δυσφήµησης (ά. 362 ΠΚ) Η σύνθετη υποκειµενική υπόσταση της συκοφαντικής δυσφήµησης (ά. 363 ΠΚ)

3 ΙΙΙ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΑΡΘΡΑ 366 ΚΑΙ 367 ΠΚ.. 46 Α ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Ο νοµικός χαρακτήρας της αλήθειας του δυσφηµιστικού γεγονότος (ά. 366 παρ. 1 ΠΚ) Β ΕΝΟΤΗΤΑ 1. Οι περιπτώσεις των θεµιτών προσβολών της τιµής βάσει του ά. 367 ΠΚ Γενικές επισηµάνσεις Οι κατ ιδίαν περιπτώσεις Επιστηµονικές, καλλιτεχνικές και επαγγελµατικές κρίσεις υσµενείς έγγραφες εκφράσεις στα πλαίσια δηµόσιας υπηρεσίας Εκδηλώσεις για την εκτέλεση νοµίµων καθηκόντων ή για την άσκηση νόµιµης εξουσίας ή για τη διαφύλαξη (προστασία) δικαιώµατος Ανάλογες περιπτώσεις Η σειρά εξέτασης των λόγων άρσης του αδίκου των ά. 366 παρ. 1 και 367 παρ. 1 ΠΚ Η άρση του αδίκου από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον ειδικότερα Οι περιορισµοί στην άρση του αδίκου (ά. 367 παρ. 2 ΠΚ) - 2 -

4 4.1. Ανάλυση της α περίπτωσης Ανάλυση της β περίπτωσης 74 ANTI ΕΠΙΛΟΓΟY 76 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ά.: ΑΚ: ΑΠ: Αρµ: ΑρχΝ: Βλ.: εδ.: ΑιτιολΕκθ: Ελλ ικ: ΕΣ Α: ΚΠ : ν.: ΝοΒ: ν.π.δ.δ.: ό.α.π.: ό.π.: περ.: ΠΚ: Πληµ: Ποιν ικ: ΠοινΛογ: άρθρο (-α) Αστικός Κώδικας Άρειος Πάγος «Αρµενόπουλος» «Αρχείο Νοµολογίας» βλέπε εδάφιο Αιτιολογική Έκθεση «Ελληνική ικαιοσύνη» Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου Κώδικας Ποινικής ικονοµίας νόµος «Νοµικό Βήµα» νοµικό πρόσωπο δηµοσίου δικαίου όπου αµέσως παραπάνω όπου παραπάνω περίπτωση Ποινικός Κώδικας Πληµµελειοδικείο «Ποινική ικαιοσύνη» «Ποινικός Λόγος» - 4 -

6 ΠοινΧρ: Πρβλ.: π.χ.: σελ.: στοιχ. Συµβ.: τ.: ΤΝΠΝ: «Ποινικά Χρονικά» παράβαλε παραδείγµατος χάριν σελίδα (-ες) στοιχείο (-α) Συµβούλιο τόµος Τράπεζα Νοµικών Πληροφοριών Νόµος Υ: «Υπεράσπιση» - 5 -

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έννοια της τιµής έκανε πολύ πρώιµα την εµφάνισή της, ήδη από την αρχαιότητα, µε ποικίλες σηµασίες. Έτσι, απαντάται σε διάφορα φιλοσοφικά κείµενα άλλοτε ως ηθική ή θεϊκή αξία, άλλοτε ως οικονοµικό αντάλλαγµα και άλλοτε ως χρηµατική ποινή ή αποζηµίωση και γενικότερα ως ποινή, εκδίκηση, τιµωρία 1. Η πολυσηµία του όρου τιµή διατηρείται µέχρι και τις µέρες µας. Μία απλή παραποµπή σ ένα λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας µας πείθει για του λόγου το αληθές. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα µας απασχολήσει ειδικότερα η έννοια που προσλαµβάνει η τιµή στο χώρο του σύγχρονου Ποινικού ικαίου ως ατοµικού εννόµου αγαθού καθώς και τα εκ της προσβολής της απορρέοντα εγκλήµατα. Πρόκειται για ένα αγαθό, το οποίο στην Αρχαία Ελλάδα αναγνωριζόταν µόνο στην τάξη των ευγενών και µε το πέρασµα των αιώνων επεκτάθηκε βαθµιαία σε όλα τα άτοµα ανεξαρτήτως της κοινωνικής τους τάξης, της οικονοµικής επιφάνειας, της καταγωγής τους, του φύλου και της φυλής τους 2. Σε συνταγµατικό κείµενο θεσπίστηκε για πρώτη φορά η προστασία της από τη Β Εθνοσυνέλευση - στο λεγόµενο Νόµο της Επιδαύρου - που συνήλθε στο Άστρος της Κυνουρίας στις 13 Απριλίου του Στις σελίδες που ακολουθούν, καταβλήθηκε προσπάθεια να σκιαγραφηθούν οι βασικότερες προβληµατικές γύρω από τα εγκλήµατα κατά της τιµής µε αφετηρία τη θεµελιώδη έννοια του εννόµου αγαθού που προστατεύεται από τις διατάξεις των ά. 361 και επόµενα του Ποινικού Κώδικα. Και τούτο διότι η αναζήτηση και ο εννοιολογικός προσδιορισµός του εννόµου αγαθού αποτελεί γενικότερα απαραίτητη διεργασία από µεθοδολογική άποψη, από τη στιγµή που αυτό πρέπει να αποτελεί τη δικαιολογητική βάση της ποινικής καταστολής σε συγκεκριµένες προσβολές, οδηγεί στην ορθή ερµηνεία και εφαρµογή της συγκεκριµένης ποινικής 1 Παρασκευόπουλος Ν., Τιµή, ύβρις και παρρησία, 1981, σελ Βλ. εκτενέστερη ιστορική αναδροµή σε Παρασκευόπουλο Ν., ό.α.π., σελ

8 διάταξης και αξιοποιείται για την επίλυση ουσιαστικών και δικονοµικών προβληµάτων. Με άλλα λόγια, δηλαδή, το έννοµο αγαθό έχει υπαρξιακή σηµασία για το έγκληµα και αποτελεί δογµατικό θεµέλιο της ερµηνευτικής διαδικασίας στο Ποινικό ίκαιο 3. Στη συνέχεια, γίνεται παρουσίαση σε ξεχωριστή ενότητα µιας σειράς αξιόλογων ζητηµάτων των νοµοτυπικών µορφών των εν λόγω εγκληµάτων µεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται: i) η αναζήτηση της σχέσης που συνδέει τα ά. 361, 362, 363 ΠΚ, ii) ο προσδιορισµός των κρίσιµων αντικειµενικών όρων της απλής δυσφήµησης και iii) η ανεύρεση της υποκειµενικής υπόστασης της συκοφαντικής δυσφήµησης. Τέλος, η εργασία ασχολείται - σχετικά σύντοµα - µε τους λόγους άρσης του αδίκου των ά. 366 και 367 ΠΚ µε ιδιαίτερη έµφαση στην έννοια του δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος. Όπως καθίσταται αντιληπτό από τα ανωτέρω, προτιµήθηκε η επιλογή και η ανάδειξη επιµέρους ερωτηµάτων που απασχόλησαν κατά καιρούς τη θεωρία και τη νοµολογία, καθώς και η καταγραφή των λύσεων που υιοθετήθηκαν για κάθε ένα από αυτά, παρά µία κατ άρθρον ανάλυση του 21 ου Κεφαλαίου του Ποινικού Κώδικα, κατά κύριο λόγο εξαιτίας του µεγάλου όγκου και της έκτασης της συγκεκριµένης θεµατικής ενότητας. 3 Βλ. σχετικά Μανωλεδάκη Ι., Το έννοµο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού ικαίου, 1998, σελ. 105 επ

9 Ι. ΤΟ ΕΝΝΟΜΟ ΑΓΑΘΟ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ 1. Εισαγωγικά Αν θα επιχειρούσε κανείς µία έρευνα στο κοινωνικό σύνολο για τη σύγκριση του εννόµου αγαθού της τιµής µε τα υπόλοιπα έννοµα αγαθά του φιλελεύθερου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος, πιθανότατα θα ερχόταν αντιµέτωπος µε την διαπίστωση ότι κατέχει το προβάδισµα στην κλίµακα αξιών της πλειοψηφίας των ατόµων. Άλλωστε, είναι γνωστή η λαϊκή έκφραση «για µια τιµή ζούµε όλοι, για ένα καθαρό κούτελο». Ωστόσο, τα δεδοµένα είναι λίγο πιο περίπλοκα και διαφοροποιούνται κάπως στα πλαίσια του ποινικού δικαίου. Ο έντονα αφηρηµένος χαρακτήρας 4 του εννόµου τούτου αγαθού σε συνδυασµό µε τη δυσχέρεια στον προσδιορισµό των αποτελεσµάτων του, τα οποία δεν είναι το ίδιο εναργή µε τα αποτελέσµατα π.χ. των εγκληµάτων κατά της ζωής ή της σωµατικής ακεραιότητας 5, είναι οι βασικές αιτίες, αφενός για τη θέση που έχει η τιµή στο σύνολο των βιοτικών µας συµφερόντων ειδοµένη από τη ποινική σκοπιά- 6 και αφετέρου για το έλλειµµα που παρουσιάζεται στο πεδίο της 4 Μανωλεδάκης Ι., Το έννοµο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού ικαίου, 1998, σελ Εξάλλου, το στοιχείο της αοριστίας της έννοιας της τιµής υφίσταται ακόµη και στην εξωνοµική περιοχή. Βλ. τις ποικίλες απόψεις των φιλοσόφων σε Σπινέλλη., Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ Βλ. επίσης Παρασκευόπουλο Ν., ό.π., σελ. 8, ο οποίος τονίζει την αντίφαση που ενυπάρχει µεταξύ της ακρίβειας της περιγραφής των προσβολών της από τη µία πλευρά και της αβεβαιότητας για το προσβαλλόµενο αντικείµενο από την άλλη. 5 Κατά τον Βαθιώτη Κ., Στοιχεία ποινικού δικαίου, 2007, σελ. 6, η ζωή και η υγεία είναι φυσικά αγαθά, «αληθώς φύσει δεδοµένα» και κατά τούτο έννοιες απόλυτες και κατ επέκταση εύκολα προσδιορίσιµες, σε αντίθεση µε την τιµή που δεν είναι φυσικό αγαθό, διότι αποτελεί σχετική έννοια προσδιοριζόµενη επί τη βάσει νοµικών ορισµών. 6 Ήδη από πολύ νωρίς, κορυφαίοι ξένοι θεωρητικοί του ποινικού δικαίου όπως ο Binding, o Maurach και ο Welzel είχαν επισηµάνει την εξαιρετικά δυσδιάκριτη ερµηνεία και εφαρµογή - 8 -

10 δραστικής προστασίας της. Πάντως, η απουσία οποιουδήποτε ορισµού της φαίνεται να αποτέλεσε συνειδητή επιλογή του Έλληνα νοµοθέτη, καθώς η Αιτιολογική Έκθεση του Ποινικού Κώδικα ρητά ξεκαθαρίζει ότι η έννοια της τιµής δεν χρήζει ορισµού «διότι θεωρείται ως γνωστή και δεδοµένη, ως ζώσα εν τη συνειδήσει του λαού, εις τρόπον ώστε προτιµωτέρα να είναι η παράλειψις παντός ορισµού, παρά η εισαγωγή τοιούτου, µέλλοντος αντί να διασαφηνίσει τα µη χρήζοντα σαφηνισµού ίσως µάλλον να δηµιουργήσει ζητήµατα και αµφιβολίας» 7. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι διατάξεις της αποτελούσαν µέχρι πρότινος το καταφύγιο για την ποινικοποίηση συµπεριφορών που δεν είχαν αυτοτελή οντότητα, όπως η γενετήσια αξιοπρέπεια, η ιδιωτικότητα, το απόρρητο και τα προσωπικά δεδοµένα, συνέτειναν στη δηµιουργία ενός ακόµη πιο οµιχλώδους τοπίου και στην καλλιέργεια της αντίληψης ότι τα εγκλήµατα κατά της τιµής έχουν «εφεδρικό χαρακτήρα» 8. Αλλά και ο κοινωνικός χαρακτήρας του εν λόγω εννόµου αγαθού 9, που καθιστά τη συµµετοχή σε κοινωνική οργάνωση εκ των ων ουκ άνευ στη διαµόρφωση του µεγέθους και της λειτουργίας του µέσα στο χώρο και το χρόνο, αναδείχθηκε σε υπολογίσιµη παράµετρο µε συνέπεια τον σαφή περιορισµό του κύκλου της ανάπτυξής του, θέτοντας εκτός του εύρους του τις µη κοινωνικές µορφές διαβίωσης. Οι προεκτεθείσες ιδιοµορφίες αυτού του εννόµου αγαθού οδηγούν αναπόφευκτα σε µια δυσκολία σύλληψής του, δεν αναιρούν, όµως, σε καµία περίπτωση την υφή του ως αυτοτελώς προστατεύσιµου αγαθού 10. Η τιµή, των αξιόποινων προσβολών της τιµής και είχαν τονίσει ότι τα εγκλήµατα κατά τιµής είναι εκείνα που «ανθίστανται περισσότερο απ όλα σε κάθε προσπάθεια τυποποιήσεως». Βλ. σχετική παρατήρηση σε Σπινέλλη., ό.π., σελ. 1 και τις εκεί παραποµπές. 7 ΑιτιολΈκθ Σχεδίου Ελληνικού Ποινικού Κώδικος 1933, σελ Έτσι Κιούπης., Προσβολές της τιµής, Η εξύβριση, 2009, σελ Μανωλεδάκης Ι., ό.π., σελ Βλ. Παρασκευόπουλο Ν., Τα θεµέλια του ποινικού δικαίου, 2008, σελ. 160, που επισηµαίνει ότι στο έγκληµα της εξύβρισης ναι µεν δεν είναι φανερή µια αρνητική επενέργεια σε υλικές σχέσεις-αγαθά του προσβαλλόµενου πολίτη αλλά είναι σαφές ότι µε την προσβλητική - 9 -

11 όπως θα καταφανεί στη συνέχεια της εργασίας, µέσα από την παράθεση και την κριτική των θεωριών που αναπτύχθηκαν για να την περιγράψουν και να την εκλογικεύσουν, διαθέτει υπαρκτή και αναγνωρισµένη υπόσταση και αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής και επιστέγασµα όλων των υπόλοιπων δικαιωµάτων 11. Λαµβανοµένου υπόψη ότι κατοχυρώνεται συνταγµατικά η απόλυτη προστασία της άµεσα στο ά. 5 παρ. 2 12, έµµεσα στα ά. 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 και παράλληλα διασφαλίζεται από τον Ποινικό Κώδικα µε απειλή σηµαντικότατων ποινών 13, κρίθηκε σκόπιµο να αποκτήσει ένα πιο συστηµατικό και απτό περιεχόµενο 14. Προς αυτήν την κατεύθυνση, έκαναν την εµφάνισή τους δύο κυρίως θεωρητικές τάσεις πρόσληψης του εννόµου αγαθού της τιµής, οι «γεγονοτικές» και οι «αξιολογικές», οι οποίες µπορεί συµπεριφορά του δράστη δηµιουργείται όντως ένας αισθητός κίνδυνος για τον θιγόµενο να αντιµετωπίσει αρνητική συµπεριφορά συναδέλφων, γειτόνων κλπ. Πρβλ. Βουτσά Κ., Το έγκληµα της εξυβρίσεως, 1969, σελ. 28 που διατείνεται ότι οι διατάξεις περί προστασίας της τιµής λειτουργούν προληπτικά, θεσπίστηκαν δηλαδή για να προλάβουν άλλα αδικήµατα, όπως π.χ. τις σωµατικές βλάβες. 11 Βουτσάς Κ., ό.π., σελ «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερία τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο». 13 Για παράδειγµα η συκοφαντική δυσφήµηση (ά. 363 ΠΚ) απειλεί ποινή φυλάκισης τουλάχιστον τριών µηνών, δηλαδή ίσο µε την κλοπή (ά. 372 ΠΚ) ή την εξ αµελείας ανθρωποκτονία (α. 302 ΠΚ)! Άλλωστε ένας από τους ενδείκτες της αξίας ενός αγαθού είναι και η απειλούµενη ποινή για την προσβολή του. Βλ. σχετική παρατήρηση σε Παρασκευόπουλο Ν., ό.π., σελ Τούτο επιβάλλεται και από το γεγονός ότι τα εγκλήµατα κατά της τιµής εµφανίζονται ολοένα και συχνότερα στη δικαστηριακή πρακτική (µε περαιτέρω συνέπεια τον µεγάλο όγκο των σχετικών αποφάσεων) αφού, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Σπινέλλης στον πρόλογο του βιβλίου του «Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί», 1976, όλοι οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της ζωής τους είναι σχεδόν απίθανο να µην υπάρξουν δράστες ή θύµατα τέτοιου είδους αξιόποινων προσβολών

12 σήµερα να θεωρούνται ξεπερασµένες, εντούτοις, αποτέλεσαν το εφαλτήριο για τις µετέπειτα εµπλουτισµένες εκφρασθείσες απόψεις

13 2. Οι «γεγονοτικές» και οι «αξιολογικές» θεωρίες Για τις «γεγονοτικές θεωρίες» 15 το περιεχόµενο της τιµής ταυτίζεται µε ένα πραγµατικό γεγονός, µε τη λεγόµενη «εξωτερική τιµή», που δεν είναι τίποτα άλλο παρά η υπάρχουσα φήµη του ατόµου στις συνειδήσεις κάποιων µελών της κοινωνίας. Η εν λόγω φήµη του ατόµου υφίσταται ανεξάρτητα από την πραγµατική του αξία. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την παράσταση ή την εικόνα που έχουν οι άνθρωποι γενικά στην κοινωνία για την αξία ενός ορισµένου προσώπου, δηλαδή η εκτίµηση που απολαµβάνει πραγµατικά στην κοινωνία, το κύρος, το καλό όνοµα 16. «Γεγονοτικές» και ειδικότερα «υποκειµενικές» είναι και οι εξής µορφές τιµής: α) η «περί τιµής συνείδηση», δηλαδή η παράσταση που έχει ένα πρόσωπο για την ίδια του την αξία ή ακόµη για την γνώµη που έχουν οι άλλοι για την αξία αυτή και β) το «περί τιµής συναίσθηµα», δηλαδή η θέληση του ατόµου να διατηρεί και να έχει γενικότερα την αξία του και την εκτίµηση των άλλων για την αξία αυτή. Κοινό χαρακτηριστικό των παραπάνω θεωριών είναι ότι ταυτίζουν την τιµή µε κάποιο ψυχικό γεγονός 17. Ενίοτε κάποιοι θεωρητικοί 18 ασπάζονται τις λεγόµενες «δυαδικές απόψεις» που δέχονται ότι το έννοµο αγαθό της τιµής είναι σύνθεση της εξωτερικής τιµής µε µία από τις υποκειµενικές (υπό α ή β) έννοιες. Στη λύση 15 Με αυτές συντάσσεται ο Χωραφάς Ν., Ποινικόν ίκαιον, 1978, σελ. 272, ο Μπουρόπουλος Α., Ερµηνεία Ποινικού Κώδικα, τ. Β, 1963, σελ. 652 και ο Κωστάρας Α., Ποινικό δίκαιο, Επιτοµή ειδικού µέρους, 2007, σελ Για εξωτερική κοινωνική παράσταση κάνει λόγο και ο Παπαδαµάκης Α., Παρατηρήσεις σε ΣυµβΝαυτΠειρ 399/1996, Υ 1997, σελ Σπινέλλης., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, (Πανεπιστηµιακές παραδόσες), Εγκλήµατα κατά της τιµής, (άρθρα ΠΚ), 1982, σελ Σπινέλλης., ό.π., σελ Έτσι ο Παπαδάτος Π., Τα εγκλήµατα κατά της τιµής, ΠοινΧρ 1955, σελ , ο οποίος κάνει λόγο για εξωτερική τιµή και υποκειµενική «συναίσθησιν» της τιµής, χωρίς να διευκρινίζει περαιτέρω εάν πρόκειται περί της συνειδήσεως ή του συναισθήµατος τιµής κατά τους ορισµούς που εκτίθενται στο κείµενο της εργασίας

14 δε αυτή προσανατολίζονται, προκειµένου να ξεπεράσουν το σκόπελο των µειονεκτηµάτων που συνεπάγονται «κατά µόνας» οι ως άνω θεωρητικές κατασκευές. Πιο συγκεκριµένα, οι κλασικές αντιρρήσεις κατά της ταυτίσεως της εξωτερικής τιµής προς το προστατευόµενο έννοµο αγαθό συνοψίζονται στα κάτωθι 19 : Πρώτον, ενδέχεται κάποια άτοµα να διάγουν βίο µοναχικό ή να µεταβάλουν διαρκώς κατοικία µε άµεσο αποτέλεσµα να στερούνται παντελώς φήµης, είτε καλής είτε κακής. εύτερον, στη σύγχρονη εποχή το άτοµο δραστηριοποιείται σε πολυάριθµους κοινωνικούς κύκλους και ως εκ τούτου η φήµη του είναι πιθανό να παραλλάσσει από κύκλο σε κύκλο, οπότε τίθεται το ζήτηµα ποια θα ληφθεί υπόψη 20. Το τρίτο και σηµαντικότερο µειονέκτηµα έγκειται στο ότι η φήµη νοείται ανεξάρτητα από την πραγµατική αξία του ατόµου και κατά συνέπεια µπορεί να είναι πλασµατική, δηλαδή αδικαιολόγητα καλή ή αδικαιολόγητα κακή. Ακόµη, όµως και αν προστρέξουµε στο κείµενο του νόµου και ειδικότερα στο ά. 363 ΠΚ για τη συκοφαντική δυσφήµηση αλλά και στο ά. 362 ΠΚ σε συνδυασµό µε το ά. 366 παρ. 1 ΠΚ για την απόδειξη της αλήθειας, δεν θα εξοπλιστούµε µε επαρκή ερείσµατα που να µας επιτρέπουν να οµολογήσουµε ότι ο νοµοθέτης επεδίωκε την προστασία της αδικαιολόγητα καλής φήµης ανεξάρτητα από την αληθινή αξία. Οι υποκειµενικές θεωρίες µπορούν να καταλήξουν µε τη σειρά τους σε εξίσου άτοπα αποτελέσµατα, διότι εξαρτώνται από τις ψυχικές ιδιαιτερότητες του καθενός, έτσι ώστε να προστατεύονται ευρύτερα όσοι έχουν µεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους (αδικαιολόγητη περί τιµής συνείδηση) ή είναι υπερευαίσθητοι (αδικαιολόγητο περί τιµής συναίσθηµα) σε σύγκριση µε τους 19 Βλ. µια αναλυτική παρουσίαση σε Σπινέλλη., Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ Πρβλ. Μανωλεδάκη Ι, ό.π., σελ. 296, ο οποίος κάνει λόγο για περισσότερες «τιµές» του ίδιου προσώπου, αφού εκείνοι που αξιολογούν είναι πολλοί, µε διαφορετικές απόψεις και κριτήρια αξιολόγησης

15 µετριόφρονες και τους ταπεινούς 21. Το πιο αξιόλογο επιχείρηµα εις βάρος τους είναι ότι αφήνουν εκτός του πεδίου προστασίας τους τα παιδιά και τα άτοµα που πάσχουν από ψυχικές νόσους, τα οποία ούτε συνείδηση της αξίας τους έχουν ούτε θέληση να τη διατηρήσουν ή να βλέπουν τους άλλους να την αναγνωρίζουν 22. Εποµένως, και αυτές οι θεωρίες βασιζόµενες σε εσωτερικά σχετικά µεγέθη δεν παρέχουν τα απαραίτητα εχέγγυα µιας σωστής εφαρµογής τους στην ποινική διαδικασία. Από την άλλη πλευρά, οι «αξιολογικές θεωρίες» εκλαµβάνουν την τιµή ως την αξία που έχει πραγµατικά το άτοµο, την οποία πολλοί αποκαλούν και «εσωτερική τιµή» και η οποία φυσικά µπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα αν αναγνωρίζεται από τους άλλους ή αν την αντιλαµβάνεται ή αν θέλει να την έχει ο ίδιος ο φορέας της. Βέβαια, η εσωτερική τιµή είναι ένα µέγεθος που δεν µπορεί να βλαβεί ή να µειωθεί από πράξεις τρίτων προσώπων. Εποµένως, η εσωτερική τιµή δεν είναι αγαθό επιδεκτικό προστασίας. Αν λ.χ. ένας άνθρωπος είναι τίµιος, ηθικός ή καλός εξαρτάται βασικά από τον ίδιο και όχι από τη συµπεριφορά των άλλων. Εν ολίγοις, µόνο µε ανέντιµη συµπεριφορά του ιδίου του ατόµου δύναται να προσβληθεί η εσωτερική τιµή του 23. Γι αυτό οι θεωρητικοί που µάχονται υπέρ της αξιολογικής άποψης 24 - µε κύριο εκπρόσωπο τον Hirsch 25 - ισχυρίζονται 21 Έτσι Μπιτζιλέκης Ν., Ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τιµή σε Μανωλεδάκη Ι./Prittwitz C., Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1997, σελ Για όλα αυτά βλ. σε Σπινέλλη., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Εγκλήµατα κατά της τιµής, (άρθρα ΠΚ), 1982, σελ Έτσι Μπουρόπουλος Α., ό.π., σελ. 652, υποσ Από την ελληνική νοµική επιστήµη οι: Γάφος Η., Ποινικόν ίκαιον, Ειδικό µέρος, Τεύχος Ε, 1965, σελ. 130, Καρανίκας., Βασικά θέµατα αφορώντα τα εγκλήµατα κατά της τιµής, Αρµ 1962, σελ. 103, Σταραντζής Γ., Η παρεµπόδισης πολίτου σε δηµοτικό δρόµο συνιστά έργω εξύβριση, ΑρχΝ 1981, σελ. 632, Βουτσάς Κ., ό.π., σελ Βλ. εκτενή αναφορά σε Σπινέλλη., Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινη αυτού προσβολαί, 1976, σελ Αλλά και ο Κατσαντώνης Α. ( ιατί «µένει ατιµώρητος» κατ άρθρ. 366 παρ. 1 ΠΚ ο δράστης «δυσφηµίσεως» όταν λέγει αληθή, ΠοινΧρ 1976, σελ. 282) αποδεχόµενος την αξιολογική έννοια της τιµής, προϋποθέτει ότι αυτή πηγάζει από την πραγµατική κοινωνικοηθική αξία του προσώπου και κατά συνέπεια αποτελεί την «αξίωση

16 περαιτέρω ότι αυτό που µπορεί να προσβληθεί είναι η λεγόµενη αξίωση σεβασµού που στηρίζεται στη πραγµατική αξία του ανθρώπου. Ωστόσο, και µε την προαναφερθείσα προσθήκη παραµένει το πρόβληµα ότι η αξίωση σεβασµού υπάρχει σχετικά µε καθένα από τα έννοµα αγαθά, π.χ. µιλάµε για αξίωση σεβασµού της ζωής, της υγείας κλπ. Καταλήγουµε, δηλαδή, στο ότι το έννοµο αγαθό της τιµής θα πρέπει να είναι κάτι πιο εµπειρικά διαπιστώσιµο και όχι µια «αξίωση» που ανάγεται στη δεοντολογική σφαίρα. Την αξιολογική θεωρία χρησιµοποιεί ως βάση και ο Tenckhoff 26 χωρίς εντούτοις να προσφέρει µια ικανοποιητική λύση. Ο εν λόγω συγγραφέας κάνει διάκριση µεταξύ του εννόµου αγαθού που προστατεύεται (εσωτερική τιµή) και του αντικειµένου της πράξεως προσβολής του, το οποίο κατ αυτόν είναι η αξίωση σεβασµού. Ως αντικείµενο δε της πράξης νοείται, όπως γνωρίζουµε, «το ενσώµατο αντικείµενο δι επενεργείας επί του οποίου πραγµατούται η αντικειµενική υπόσταση του εγκλήµατος» 27. Εποµένως, δεν µπορεί να ενταχθεί στην έννοιά του η αξίωση, αφού αποτελεί ένα ιδεατό κατασκεύασµα. Επιπλέον, δεν εξηγείται για ποιο λόγο η προσβολή της αξίωσης σεβασµού συνιστά βλάβη του εννόµου αγαθού, δηλαδή της εσωτερικής τιµής. Αξιοσηµείωτες προσπάθειες κατέβαλαν και άλλοι θεωρητικοί, όπως ο Wolff 28 και ο Otto 29, διατυπώνοντας παραπλήσιες θέσεις. Ο πρώτος αντιλαµβάνεται την τιµή ως τη σχέση αναγνώρισης µέσω της οποίας καθίσταται δυνατή η ελευθερία και η αυτονοµία του προσώπου (έννοια αξιολογική - γεγονοτική), ενώ κατά τον δεύτερο «η προστασία της αξίωσης κύρους συνιστά το αντικείµενο των διατάξεων περί εγκληµάτων τιµής και είναι εκείνη που καθιστά δυνατή τη σύνδεση του ατόµου µε την κοινωνία και του ατόµου να απολαµβάνει µεταξύ των συνανθρώπων του, του σεβασµού εκείνου τον οποίο δικαιούται», κινούµενος ουσιαστικά σε παρόµοια πλαίσια. 26 Βλ. Σπινέλλη., ό.α.π., σελ Χωραφάς Ν., ό.π., σελ Σπινέλλης., ό.π., σελ Σπινέλλης., Το έννοµο αγαθό της τιµής και οι αξιόποινες προσβολές του (τριάντα χρόνια µετά), ΠοινΧρ 2006, σελ

17 την αυτοτέλειά του έναντί της και αποτελεί προστασία της δυνατότητας του ατόµου να αναπτυχθεί περαιτέρω». Γενικώς, παρατηρούµε ότι ενέχουν και οι δύο απόψεις ένα ποσοστό αοριστίας και ειδικότερα η δεύτερη παραβλέπει το γεγονός ότι οι προσβολές της τιµής δεν συµβάλλουν πάντοτε δυσµενώς στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόµου, κάτι άλλωστε που είναι δύσκολο να αποδειχτεί και δικαστικώς. Κλείνοντας, πάντως, τη συγκεκριµένη υποενότητα και προκειµένου να έχουµε µια σφαιρική αντίληψη των πραγµάτων, θα ήταν παράλειψη να µην αναφέρουµε ότι η επιλογή της µιας ή της άλλης θεώρησης έχει το δικό της αντίκτυπο και σε δικονοµικό επίπεδο. Έτσι, αν ως βάση της προστασίας της τιµής τεθούν οι γεγονοτικές έννοιες, το δικαστήριο είναι υποχρεωµένο να ερευνήσει την γνώµη της κοινωνίας για τον παθόντα ή πως αξιολογεί ο ίδιος τον εαυτό του. Αντίθετα, αν το δικαστήριο λάβει ως βάση την αξιολογική έννοιά της, τότε σε πρώτο στάδιο οφείλει να επιδοθεί στη συγκέντρωση των πραγµατικών περιστατικών που συνθέτουν την πραγµατική εικόνα του παθόντος και σε ένα δεύτερο στάδιο να τα αξιολογήσει αντικειµενικά Σπινέλλης., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, Εγκλήµατα κατά της τιµής, 2010, σελ

18 3. Η προσέγγιση του Σπινέλλη Πιο κοντά στις αξιολογικές απόψεις εµφανίζεται ο Σπινέλλης 31, ο οποίος κατ αρχήν αποσυνδέει από το περιεχόµενο της τιµής την έννοια της φήµης, θετικής ή αρνητικής, µε κύρια αιτιολογία τον πολύ περιορισµένο κύκλο δράσης της φήµης και τον µη συσχετισµό της µε την πραγµατική αξία του ατόµου, τον οποίο θεωρεί απαραίτητο. Στη συνέχεια, εισάγει την έννοια του κοινωνικού status 32, που ανάγεται σε κεντρικό πυρήνα της θεωρίας του για τον προσδιορισµό του εννόµου αγαθού της τιµής και αναπαριστά την εµπειρικά διαπιστώσιµη οντότητα που πρέπει να µην προσβάλλουν µε τη συµπεριφορά τους οι άλλοι άνθρωποι. Ορίζει δε το κοινωνικό status τιµής ως «τη θέση που κατέχει το άτοµο µέσα στο κοινωνικό σύνολο που αποτελεί το κοινωνικό αντάλλαγµα ή αντίκρισµα της αξίας του» 33. Κατά τον Σπινέλλη, ειδικότερα, το status τιµής είναι κατ αρχήν ίσο και όµοιο για όλους, λόγω του δηµοκρατικού µας πολιτεύµατος, αλλά παράλληλα βρίσκεται σε αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση µε ένα σύµπλεγµα κοινωνικών προτύπων, στο οποίο οφείλει το άτοµο να υπάγεται, προκειµένου να αξιώνει την αποδοχή του περιγύρου του. Κάθε αντίθεση στα κατεστηµένα πρότυπα συµπεριφοράς και κοινωνικής δράσης, διαταράσσουν την τιµή του ατόµου. Ο Σπινέλλης 34, λοιπόν, επανακαθορίζει το έννοµο αγαθό της τιµής, θέτοντας ως πρώτο σταθερό στοιχείο (1) την αξία ή αξιοπρέπεια του ανθρώπου, που προστατεύεται από το ά. 2 παρ. 1 του Συντάγµατος και είναι αµείωτη και ίση για όλους 35 και ως δεύτερο εν µέρει στατικό και εν µέρει 31 Βλ. και Μπιτζιλέκη Ν., ό.π., σελ Βλ. Σπινέλλη., Παρατηρήσεις στην ΕφΑθ 4054/1992, ΠοινΧρ ΜΑ, σελ Σπινέλλης., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, Εγκλήµατα κατά της τιµής, 2010, σελ Ποινικό ίκαιο, Ειδικό µέρος (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Εγκλήµατα κατά της τιµής, (άρθρα ΠΚ), 1982, σελ Βλ. και Μπιτζιλέκη Ν., ό.π., σελ. 101, που τονίζει ότι η αξία αυτή υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους, λόγω της φύσης της, λόγω του ότι είναι άνθρωποι και σελ. 103 που τονίζει ότι η τιµή µπορεί να περιορίζεται αλλά όχι να εξαφανίζεται

19 µεταβλητό στοιχείο (2) το βαθµό προσήλωσης του ατόµου στα κοινωνικοηθικά του καθήκοντα, τα οποία αντιστοιχούν στον κοινωνικό του ρόλο και υπαγορεύονται από τη στοιχειώδη κοινωνική ηθική, είτε οι επιταγές της έχουν περιβληθεί την ισχύ νοµικού κανόνα, είτε συνίστανται σε απλώς ηθικούς κανόνες (1 + 2 = αξιολογική πλευρά) 36. Το ως άνω υπ αριθµόν 2 στοιχείο είναι στατικό ως προς την ικανότητα του ατόµου να εκπληρώνει τα κοινωνικοηθικά του καθήκοντα και δυναµικό ή άλλως µεταβλητό ως προς την χρήση των ατοµικών ικανοτήτων από κάθε συγκεκριµένο άνθρωπο στο πλαίσιο των προβλεπόµενων καθηκόντων του. Έτσι δικαιολογείται το γεγονός ότι υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους από την γέννησή τους αλλά µπορεί και να µειωθεί. Κατά τον συγγραφέα 37 προσβολή του εννόµου αγαθού που εξετάζουµε υπάρχει έµµεσα όταν ο δράστης αµφισβητεί τις προϋποθέσεις που συναπαρτίζουν την αξιολογική πλευρά της τιµής του θύµατος και συγκεκριµένα το µεταβλητό τµήµα που αφορά την εκπλήρωση των κοινωνικοηθικών καθηκόντων. Τούτο σηµαίνει µε απλά λόγια ότι ο δράστης ισχυρίζεται γεγονότα (π.χ. ο Α έκλεψε - δυσφήµηση) ή διατυπώνει κρίσεις (ο Α είναι κλέφτης - εξύβριση) που σχετίζονται µε τέλεση παραπτωµάτων από τη µεριά του θύµατος. Με άµεσο τρόπο προσβολή συντελείται όταν ο δράστης αρνείται το κοινωνικό status τιµής του θύµατος, δηλαδή όταν τελεί πράξη καταφρόνησης ρητά (π.χ. αναφέρει ότι ο Α είναι βλάκας - εξύβριση) ή συµβολικά (στην έµπρακτη εξύβριση, π.χ. ο Α ρίχνει αυγά στον Β). Αδιαµφισβήτητα, η τοποθέτηση του Σπινέλλη βελτιώνει σε πολλά σηµεία τις αδυναµίες των προηγούµενων αξιολογικών θεωριών και είναι έτοιµη να αντιµετωπίσει µε σχετική επιτυχία την απάντηση στο δύσκολο ερώτηµα της βαθύτερης κατανόησης του εννόµου αγαθού της τιµής. Παρόλα αυτά, έχω την εντύπωση ότι η υποπίπτει σε κάποια ατοπήµατα, για την 36 Πρβλ. Μπιτζιλέκη Ν., ό.π., σελ. 102, που αναφέρει ότι «κρίσιµο είναι πως ο καθένας κάνει χρήση των δυνατοτήτων του, πνευµατικών, σωµατικών, ψυχικών, για να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντά του απέναντι στους άλλους και στην κοινωνία γενικότερα». 37 Σπινέλλης., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, Εγκλήµατα κατά της τιµής, 2010, σελ

20 απαρίθµηση των οποίων θα επενέλθουµε στην υποενότητα µε τις συνολικές κριτικές επισηµάνσεις. Εδώ θα περιοριστώ αποκλειστικά σε µια σηµαντική, όπως πιστεύω, παρατήρηση. Ο Σπινέλλης, ενώ εξ αρχής αποκρούει τη θέση ότι η τιµή πηγάζει από την αντίληψη που έχει ο καθένας για τον εαυτό του, ως υποκειµενική έννοια και άρα ακατάλληλη για την περιγραφή ενός τέτοιου µεγέθους, καταλήγει να προσδιορίζει το µέγεθός της µε βάση ένα όχι τόσο αµιγώς αντικειµενικό κριτήριο: την κρατούσα κοινωνική αντίληψη για τον κοινωνικό ρόλο του ατόµου, δηλαδή το κατά πόσο το άτοµο είναι συµβατό µε τα κοινώς αποδεκτά πρότυπα της εποχής

21 4. Η προσέγγιση του Μανωλεδάκη ιαφορετικό προσανατολισµό από την αξιολογική αντίληψη για την τιµή ακολουθεί ο Μανωλεδάκης. Ο καθηγητής διασαφηνίζει αρχικά ότι το έννοµο αγαθό της τιµής µπορεί να γίνει αντιληπτό µόνο σ έναν κοινωνικό χώρο και δεν αρκεί απλώς ένας φυσικός χώρος, ενώ η ανυπαρξία κοινωνικής οργάνωσης και δράσης, καθιστούν µάλλον αδιανόητη την ύπαρξή του 38. Επιπλέον, παρά τον αφηρηµένο χαρακτήρα της, η τιµή δεν παύει να έχει υλικό περιεχόµενο 39, ως µια κοινωνική ιδιότητα του ατόµου, που µπορεί γίνει αντιληπτή µε τις αισθήσεις και αποτελεί βιοτικό συµφέρον, άξιο να προστατεύεται 40. Το µέγεθος αυτό είναι ισάξιο και ισότιµο για όλους τους ανθρώπους, δεν έχει σταθερό και µεταβλητό τµήµα και δεν καθορίζεται από τα κοινωνικά πρότυπα, όπως θέλει η αξιολογική θεωρία. Το έννοµο αγαθό της τιµής, εδώ, παρουσιάζεται σαν συνδυασµός της ισοτιµίας που υφίσταται στον φιλελεύθερο κοινωνικό χώρο και της ελευθερίας αυτοπροσδιορισµού του ατόµου, συγκροτώντας την κοινωνική παράσταση του ανθρώπου. Πρόκειται για την ελευθερία του ατόµου να φέρει την εικόνα, που εκείνος διαµόρφωσε και που έχει την ίδια νοµική αξία µε την 38 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., ό.π., σελ , όπου υπογραµµίζει ότι κάποιος που θα ζούσε µόνος του σε ένα έρηµο νησί, θα κινδύνευε να προσβληθεί από τις φυσικές δυνάµεις στα προσωποπαγή αγαθά του (ζωή, υγεία κλπ), όχι όµως και στην τιµή του. Πρβλ. Μπιτζιλέκη Ν., ό.π., σελ. 102, που υποστηρίζει ότι «...µπορεί κάποιος να αποσπαστεί από την κοινωνία, να ζει αποµονωµένος αυτό όµως δε σηµαίνει ότι η τιµή του χάνεται». 39 Σύµφωνη η Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Εγκλήµατα κατά προσωπικών αγαθών, 2006, σελ Τα παραπάνω βρίσκονται σε πλήρη συστοιχία µε τον ορισµό που δίνει ο Μανωλεδάκης (Ποινικό ίκαιο, Άρθρα 1-49 ΠΚ, Επιτοµή γενικού µέρους, 2001, σελ. 151) για τα έννοµα αγαθά ως «αντικείµενα του εξωτερικού κόσµου, αντιληπτά µε τις αισθήσεις µας, ή φυσικές ή κοινωνικές ιδιότητες αυτών των αντικειµένων, που ικανοποιούν βιοτικές ανάγκες και εξυπηρετούν αντίστοιχα συµφέροντα των µελών της κοινωνίας, αποτελώντας έτσι ουσιώδη στοιχεία της κοινωνικής ζωής»

22 διαµορφωµένη εικόνα κάθε κοινωνού, χωρίς να ενδιαφέρει η πραγµατική αξία του 41. Προσβολή αυτής της κοινωνικής παράστασης, υπάρχει όταν - είτε µε λόγια, είτε µε έργα - το άτοµο τίθεται σε «υποδεέστερη κατηγορία ή θέση σύµφωνα µε τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις και έτσι παύει να είναι ισότιµο µε τα άλλα άτοµα του κοινωνικού χώρου» 42. Πιο συγκεκριµένα, το στοιχείο της ελευθερίας θίγεται µε τη µεταβολή της κοινωνικής παράστασης του ατόµου παρά τη θέλησή του - µε τις έργω εξυβρίσεις, όπως φτύσιµο, ράπισµα κλπ. - ενώ το στοιχείο της ισότητας θίγεται µε τη µείωση, δηλαδή την υποβάθµιση της κοινωνικής παράστασης του ατόµου, που κατά κανόνα πραγµατοποιείται στις περιπτώσεις της εξύβρισης µε λόγια και της δυσφήµησης 43. Στο σηµείο αυτό ο Μανωλεδάκης προσθέτει ότι δεν έχει σηµασία αν το άτοµο ανήκει στην υποδεέστερη κατηγορία, που τον κατατάσσει η προσβολή, αλλά αν µε τον τρόπο, τις συνθήκες και στο χρόνο, που του έγινε η τελευταία, είναι ή όχι µειωτική η κατάταξη για το άτοµο αυτό 44. Για την αντικειµενική πρόσληψη της τιµής και των προσβολών της, δεν ενδιαφέρει η αντίληψη που έχει κάποιος για τον εαυτό του, αλλά η εικόνα που έχει χτίσει ο ίδιος, προκειµένου να εξωτερικεύσει τον εαυτό του στον ευρύ 41 Με το συγκεκριµένο περιεχόµενο η τιµή είναι µέγεθος ισάξιο για όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από την καλή ή κακή γνώµη που µπορεί να έχουν οι άλλοι για αυτούς και ανεξάρτητα ακόµα από την αξία που αποδίδουν οι ίδιοι στον εαυτό τους. Πρβλ. Σπινέλλη., Το έννοµο αγαθό της τιµής και οι αξιόποινες προσβολές του (τριάντα χρόνια µετά), ΠοινΧρ 2006, σελ. 966, που διερωτάται για το πως ο καθένας µπορεί να είναι αυτό που θέλει και πάραυτα η έννοια της τιµής να µη στηρίζεται σε κανένα εσωτερικό µέγεθος αυτοσεβασµού. 42 Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Το έννοµο αγαθό ως βασική έννοια του Ποινικού ικαίου, 1998, σελ. 301 και ανάλογα Παρασκευόπουλο Ν., Τιµή, ύβρις και παρρησία, σελ. 22 για την έννοια της προσβολής της τιµής στην κλασική εποχή, ως στέρηση εµπειρικά δεδοµένων ικανοτήτων του ανθρώπου ως «µορίου» της πόλεως. 43 Μανωλεδάκης Ι., ό.π., σελ Σύµφωνη η Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σελ Ο Μπουρόπουλος Α., ό.π., σελ. 660, εδώ στηρίζει και την άποψή του ότι ουδέποτε επιτρέπεται η απόδειξη της αλήθειας στην εξύβριση

23 ή στενό κοινωνικό του περίγυρο. Με τις παραπάνω παραδοχές, η ανωτέρω θεωρία, φιλοδοξεί να περιγράψει ένα µέγεθος αντικειµενικό, εµπειρικό και απαλλαγµένο από τις εσωτερικές αντιλήψεις του κάθε φορέα για το είδος και την ποιότητα της τιµής του, καθώς και από την υποχρέωση εκπλήρωσης αξιολογικών κοινωνικών υποχρεώσεων. Είναι αλήθεια, ότι υπό αυτό το πρίσµα, το µέγεθος της τιµής, επικεντρώνεται στις πραγµατικές µεταβολές του εξωτερικού κόσµου, που δυσχεραίνουν ή βλάπτουν τη λειτουργία του εννόµου αγαθού, µέσα στο φιλελεύθερο ανταγωνιστικό περιβάλλον και γίνεται πιο συµβατό µε το φιλελεύθερο δικαιικό σύστηµα Βλ. ανάλογη διαπίστωση σε Χατζηκώστα Κ., Προσβολές της τιµής από δικαιολογηµένο ενδιαφέρον, 2005, σελ

24 5. Κριτικές επισηµάνσεις και συµπεράσµατα εν χωράει αµφιβολία ότι µεγέθη όπως η φήµη ή η εσωτερική τιµή, δεν διαθέτουν επαρκές υπόβαθρο για να στηρίξουν τις οντολογικές ανάγκες ενός ποινικού δικαίου προσανατολισµένου στο αντικειµενικό άδικο και εµφανίζουν αρκετά µειονεκτήµατα, όπως ήδη παρατέθηκαν στην αντίστοιχη υποενότητα. Και η προσέγγιση του Σπινέλλη, όµως, που συνέβαλε καταλυτικά στην εξέλιξη των παλαιότερων θεωριών, στερείται της απαραίτητης εµπειρικής υπόστασης, προκειµένου να υιοθετηθεί ως αποκλειστικό εργαλείο. Ιδιαίτερα η θέση της αξιολογικής θεωρίας του, για το συσχετισµό τιµής και προσήλωσης του ατόµου στα κοινωνικά του καθήκοντα, προκαλεί έντονες επιφυλάξεις σχετικά µε το ποιοι και µε ποια κριτήρια θα τα καθορίζουν. Από την άλλη πλευρά, η θεωρία του καθηγητή Μανωλεδάκη βοηθάει λυσιτελώς στη διακρίβωση των εξωτερικών µεταβολών, που είναι δυνατόν να µειώσουν την κοινωνική παράσταση του ατόµου. Κι αυτή, όµως, δεν στερείται υποκειµενικών ή διυποκειµενικών στοιχείων. Για να γίνω πιο σαφής, εννοώ την περίπτωση που αναγνωρίζει ο καθηγητής προσβολή της τιµής και όταν ακόµη αποδίδεται στο θύµα χαρακτηρισµός που ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Βλέπουµε ότι αποδέχεται αρχικά ως όψη του ελεύθερου αυτοπροσδιορισµού του ατόµου, τη δυνατότητά του να επιβάλλει στον κοινωνικό του περίγυρο, την εικόνα που ο ίδιος επιθυµεί για τον εαυτό του, ανεξάρτητα από το αν αυτή ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα ή όχι. Όταν, όµως, αποδοθεί η πραγµατικότητα και χαρακτηριστεί π.χ. ένας µαστροπός ως µαστροπός, κριτήριο για την µείωση ή µη της κοινωνικής παράστασης φαίνεται να γίνονται «οι κοινωνικές αντιλήψεις που επικρατούν». Συνεπώς, δεν µπορεί κανείς να µην παρατηρήσει ότι πάλι η προσβολή της τιµής ετεροκαθορίζεται και εξαιτίας της δυσκολίας διακρίβωσης αποτελέσµατος, είτε στον περίγυρο, είτε στο ίδιο το έννοµο αγαθό προσδιορίζεται από την «δόξα των πολλών» 46 µε αποτέλεσµα να υφίσταται µία παρεκτροπή από τον αντικειµενικό τρόπο πρόσληψης της τιµής. Τα παραπάνω αποδίδουν µε συντοµία την κριτική που ασκεί στον 46 Βλ. Μπιτζιλέκη Ν., ό.π., σελ

25 καθηγητή ο Κιούπης 47, ο οποίος υπεραµύνεται της άποψης ότι το να λέει κανείς «τα πράγµατα µε το όνοµά τους» δεν µπορεί να συνιστά εξύβριση, ό,τι και αν δέχονται σχετικά οι κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Εξάλλου, στη σηµερινή φιλελεύθερη ανεκτική κοινωνία, αφενός µεν η ύπαρξή τους είναι δύσκολα διαπιστώσιµη και αποδεκτή, αφετέρου δε αυτές δεν µπορούν να είναι καθοριστικές για την έννοµη τάξη. Επιπλέον, είναι διακριτή µια αντίφαση σε σχέση µε το έγκληµα της εξύβρισης, όταν αυτό τελείται µόνο ενώπιον του φορέα της τιµής, που ισχύει για όλες τις θεωρίες. Εφόσον, περιεχόµενο της προσβολής της τιµής, είναι η µείωση της κοινωνικής παράστασης, είναι εύλογο να αναρωτηθούµε για το κατά πόσο υφίσταται τέτοια µείωση, όταν αποδίδονται χαρακτηρισµοί ευθέως από τον δράστη στο θύµα, χωρίς την παρουσία τρίτου. Στις περιπτώσεις που συναντώνται µόνο ο υβριστής και ο υβριζόµενος, δεν είναι εύκολο να διαγνώσει κάποιος µε ποιον τρόπο µειώνεται η κοινωνική παράσταση του φορέα, αφού την κοινωνία δεν µπορούν να την αποτελούν µόνο δύο άτοµα. Η άποψη του Σπινέλλη ότι σε µια τέτοια περίπτωση «βλάπτεται η σχέσις ισότητος, ήτοι ίσου γοήτρου µεταξύ προσβάλλοντος και προσβαλλόµενου» µε αποτέλεσµα να «ταπεινούται ο παθών και η οντολογική πλευρά του status τιµής του να υφίσταται εν τοις πράγµασιν µείωσιν» 48, δε νοµίζω ότι ανταποκρίνεται σε µια υλική προσβολή εµπειρικά προσδιορισµένη, αλλά ανάγεται ουσιαστικά στην εσωτερική σφαίρα και σε ένα αίσθηµα ευθιξίας του ατόµου. Η ανυπαρξία τρίτου, στο έγκληµα της εξύβρισης, ουσιαστικά αντίκειται στο κοινωνικό περιεχόµενο του εννόµου αγαθού της τιµής, αφήνοντας έντονες επιφυλάξεις για το αν κάτι τελικά προσβάλλεται σε µια τέτοια περίπτωση. Γιατί σίγουρα κάτι διαφορετικό προσβάλλεται, όταν ο ίδιος ο δηµιουργός της κοινωνικής παράστασης έρχεται σε επαφή, µπροστά σε τρίτους, µε µια αλήθεια, που θα τον µείωνε, και είναι διαφορετική η προσβολή όταν έρχεται αντιµέτωπος µόνο ο ίδιος µε κάτι που ήδη γνωρίζει. Γι αυτό θεωρώ πως η αυστριακή νοµοθεσία (παρ. 115 ΑυστρπΚ), που τιµωρεί µόνον την εξύβριση που τελείται δηµόσια ή τουλάχιστον ενώπιον περισσοτέρων ανθρώπων, κινείται σε ορθότερη κατεύθυνση. Εξάλλου, οι ποινικές κυρώσεις αποτελούν µέσα προστασίας των εννόµων αγαθών, πρέπει 47 Ό.π., σελ Σπινέλλης., Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αι αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ

26 να χρησιµοποιούνται µε εξαιρετική φειδώ και µόνο στις περιπτώσεις που αδυνατούν να δώσουν λύση τα άλλα όπλα του δικαιϊκού οπλοστασίου. Στην περίπτωση που ερευνούµε, η οδός της αποζηµίωσης του θύµατος µέσω των πολιτικών δικαστηρίων θα ήταν, κατά την γράφουσα, επαρκής και αποτελεσµατική. Συγχρόνως δε, το θύµα εξοικονοµεί και τα δικαστικά έξοδα της ποινικής δίκης, που πολύ φοβάµαι πως µε τα νέα δεδοµένα της οικονοµικής κρίσης που διανύει η χώρας µας, δεν αποκλείεται να αναχθεί σε µια «πολυτελή» διαδικασία. Επιπρόσθετα, ας µη λησµονούµε και τις δυσχέρειες στην αποδεικτική διαδικασία της ποινικής δίκης που επιφυλάσσει η µη δηµόσια εξύβριση για τον παθόντα, κάτι που συρρικνώνει εκ των πραγµάτων το πεδίο εφαρµογής της. Το µόνο παράδειγµα εύκολης περίπτωσης απόδειξης κατ ιδίαν εξύβρισης είναι αυτή που πραγµατοποιείται µέσω επιστολής ή µέσω ως µια πιο σύγχρονη εκδοχή της επιστολής. Αλλά και ο δισταγµός του παθόντα να εγκαλέσει το δράστη από εύλογο φόβο να µη γίνουν και οι τρίτοι κοινωνοί του ισχυρισµού του δράστη, λειτουργεί αποτρεπτικά στην κατάθεση έγκλησης, αφού είναι σχεδόν σίγουρο ότι περισσότερη βλάβη θα προκαλέσει παρά ικανοποίηση

27 6. Η στάση της νοµολογίας Φτάνοντας στο τέλος αυτής της οµολογουµένως µακροσκελούς ενότητας, οφείλουµε να υπογραµµίσουµε ότι και η νοµολογία των περασµένων ετών αµφιταλαντεύτηκε ως προς την οριοθέτηση της ακριβούς έννοιας του εννόµου αγαθού της τιµής, γεγονός που αντικατοπτρίζεται εµφανώς στους εκάστοτε ορισµούς που έχουν παρατεθεί στις αποφάσεις. Μία γενική παρατήρηση θα πρέπει να κατευθυνθεί στην έλλειψη καταγραφής του συνολικού φάσµατος της τιµής µε αποτέλεσµα την εστίαση σε επιµέρους πλευρές της. Πιο συγκεκριµένα, κάποιες αποφάσεις ορίζουν την τιµή, µε αφορµή την εξύβριση, ως «την έλλειψη εκτίµησης προς τον παθόντα σχετικά µε τη συνολική του αξία, ηθική και κοινωνική» 49. Σε διάφορες άλλες αποφάσεις η τιµή έχει αποδοθεί ως: i) «Η κοινωνική παράσταση του ανθρώπου» 50, ii) «Η αξίωση του προσώπου να µην τυγχάνει αρνητικής αξιολογικής κρίσης ή µεταχείρισης τέτοιας που να δηλώνει έλλειψη εκτίµησης σχετικά µε την συνολική αξία του, ηθική και κοινωνική» 51, iii) «Η κοινωνική αξία έναντι τρίτων, η οποία υποτιµάται µε εκδήλωση καταφρόνησης» 52. Επίσης, σε κάποιες αναφέρεται ότι «προστατευόµενο έννοµο αγαθό είναι η τιµή ή η υπόληψη του προσώπου, το οποίο είναι µέλος µιας οργανωµένης κοινωνίας και κινείται στα πλαίσια της συναλλακτικής ευθύτητας. Η τιµή του προσώπου θεµελιώνεται επί της ηθικής αξίας, η 49 ΑΠ 1543/2005, ΠοινΧρ 2006, σελ. 415 επ., ΑΠ 123/2004, ΠοινΧρ 2005, σελ. 37 επ., ΑΠ 1900/2003, ΠοινΧρ 2004, σελ. 723 επ., ΑΠ 1260/2002, ΠοινΛογ 2002, σελ επ. και ΑΠ 2104/2002, Ποινλογ 2002, σελ επ., ΑΠ 32/2001, ΠοινΧρ 2001, σελ. 885 επ., ΑΠ 2004/1999, ΠοινΧρ 2000, σελ. 833 επ. 50 ΒουλΣυµβΕφΘεσ 1878/2002, Ποιν ικ 2001, σελ. 122 επ. µε σύµφωνη πρόταση Εισαγγελέα Θεοδώρου και ΒουλΣυµβΕφΘεσ 1234/1999, Υ 2000, σελ. 566 επ. µε σύµφωνη πρόταση Εισαγγελέα Νικολαΐδη. 51 ΑΠ 1543/2005, ΠοινΧρ 2006, σελ. 415 επ., ΑΠ 123/2004, ΠοινΧρ 2005, σελ. 37 επ., ΑΠ 1900/2003, ΠοινΧρ 2004, σελ. 723 επ., ΑΠ 1144/1999, ΠοινΧρ 2000, σελ. 549 επ. και ΑΠ 2004/1999, ΠοινΧρ 2000, σελ. 833 επ. 52 ΑΠ 534/1999, ΠοινΧρ 2000, σελ. 151 επ

28 οποία πηγή έχει την ατοµικότητα και εκδηλώνεται µε πράξεις και παραλείψεις» ΑΠ 691/1996, ΠοινΧρ 1997, σελ. 288 επ

29 ΙΙ. ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΩΝ ΝΟΜΟΤΥΠΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ 1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Το εικοστό πρώτο κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα αποτελεί την απόρροια µιας δέσµης προγενέστερων νοµοθετηµάτων για τα εγκλήµατα κατά της τιµής και ειδικότερα τη συνέχεια α) του ΠΝ του 1834 (ά ), β) του νόµου της 23 Νοεµβρίου 1837 (ά ) «περί εξυβρίσεως εν γένει και περί τύπου» και γ) του ν. 5060/1931 «περί τύπου» (ά ) 54. Η όλη φιλοσοφία και το σύστηµα που επελέγη για τη δόµηση του κεφαλαίου είναι σαφώς επηρεασµένα από τα γερµανικά και τα ελβετικά πρότυπα. Έτσι, προηγείται η νοµοτυπική µορφή της εξύβρισης (ά. 361 ΠΚ) και έπονται εκείνες της απρόκλητης µορφής της (ά. 361Α ΠΚ), της δυσφήµησης (ά. 362 ΠΚ) και της συκοφαντικής δυσφήµησης (ά. 363 ΠΚ). Προστίθενται δε, ως συγγενείς παραβάσεις, η δυσφήµηση ανώνυµης εταιρίας (ά. 364 ΠΚ) και η προσβολή µνήµης νεκρού (ά. 365 ΠΚ), οι οποίες δεν δύνανται κατ ακρίβεια να θεωρηθούν ως προσβολές της τιµής. Πιο συγκεκριµένα, το έγκληµα της δυσφήµησης ανώνυµης εταιρίας δεν προσβάλλει την «τιµή» της εταιρίας, γιατί τα νοµικά πρόσωπα δεν διαθέτουν κατά κυριολεξία την «τιµή», ως προστατευόµενο αγαθό, αλλά έχει υποστηριχθεί ότι στο έγκληµα αυτό, είτε πρόκειται για µια παράβαση των κανόνων της αγοράς - συνήθως µε τη µορφή του αθέµιτου ανταγωνισµού - που θα έπρεπε να επιβάλλεται διοικητικής φύσεως κύρωση 55, είτε ότι θίγεται η 54 Όσον αφορά τις απώτερες ιστορικές ρίζες των εγκληµάτων κατά της τιµής, τις αντιλήψεις δηλαδή των αρχαίων δικαίων βλ. Σπινέλλη., Το έννοµον αγαθόν της τιµής και αξιόποινοι αυτού προσβολαί, 1976, σελ. 2-4 και Παρασκευόπουλο Ν., ό.π., σελ. 29 επ., όπου καταδεικνύονται οι οµοιότητες αλλά και αρκετές διαφοροποιήσεις. 55 Μανωλεδάκης Ι., ό.π., σελ

30 οικονοµική πίστη και εµπιστοσύνη της εταιρίας, που πρέπει να απολαµβάνει για την εκπλήρωση των επιχειρηµατικών της επιδιώξεων 56, είτε ακόµα ευθέως η περιουσία της 57, είτε, τέλος, η φήµη της 58. Η προσβολή της µνήµης νεκρού 59, κατ ορθότερη θέση, δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως προσβολή της τιµής, γιατί φορέας του εννόµου αγαθού της «τιµής», µπορεί να είναι µόνο ζωντανός άνθρωπος 60, ενώ µετά το θάνατο, ο νεκρός παύει να είναι φορέας εννόµων αγαθών 61. Γι αυτό µερικοί 56 Βλ. έτσι σε Σπινέλλη., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Εγκλήµατα κατά της τιµής, (άρθρα ΠΚ), 1982, σελ. 76, Κωστάρα Α., ό.π., σελ. 987, Παπαδογιάννη Μ., Ερµηνεία Ποινικού Κώδικα, 1984, σελ. 1138, Μπουρόπουλο Α., ό.π., σελ. 669, Χατζηκώστα Κ., ό.π., σελ. 8, υποσ. 21, Φιλιππίδη Τ., Η προστασία δεδικαιολογηµένων συµφερόντων επί των εγκληµάτων κατά της τιµής, 1965, σελ. 218, υποσ. 3 και Μαργαρίτη Μ., Ποινικός Κώδικας, Ερµηνεία Εφαρµογή, 2003, σελ Από τη νοµολογία ιατεισπρλαµ 2/2005, ΙΚΟΓΡΑΦΙΑ 2005, σελ. 411 επ., ΑΠ 1160/1999, Υ 1999, σελ επ., ΑΠ 21/1999, ΠοινΧρ 1999, σελ. 24 επ. = Υ 2000, σελ. 272 επ., ΑΠ 94/1997, ΠοινΧρ ΜΗ, σελ. 28 επ., ΑΠ 311/1994, ΠοινΧρ 1994, σελ. 488 επ. = Υ 1994, σελ. 844 επ. 57 Κάτι δηλαδή παρεµφερές µε την οικονοµική πίστη. Βλ. έτσι σε Παπαδάτο Π, ό.π., σελ. 214 και Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., υσφήµηση ανώνυµης εταιρίας: (άρθρ. 364 ΠΚ), Έννοµο αγαθό και τρόπος προσβολής του σε Μελέτες ουσιαστικού ποινικού δικαίου, 2003, σελ Μπιτζιλέκης Ν., ό.π., σελ Με νεκρό εξοµοιώνεται και ο κηρυχθείς άφαντος. Βλ. έτσι σε Καρανίκα., Εγχειρίδιον Ποινικού ικαίου, Ειδικό µέρος, τ. Γ, σελ. 243 και Σπινέλλη., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό µέρος, Εγκλήµατα κατά της τιµής, 2010, σελ. 98 και υποσ. 11 για παραποµπές σε άλλους συγγραφείς. Αντίθετος ο Μανωλεδάκης Ι., Ερµηνεία (κατ άρθρο) βασικών όρων του Ειδικού µέρους του Ποινικού Κώδικα, 1996, σελ. 129, µε το επιχείρηµα ότι η αφάνεια αποτελεί πλάσµα του νόµου για την άσκηση µόνο αστικών δικαιωµάτων και η χρησιµοποίησή του εδώ θα συνιστούσε contra legem ερµηνευτική επέκταση του αξιοποίνου. 60 Βλ. έτσι Μπουρόπουλο Α., ό.π., σελ. 653, ο οποίος χαρακτηρίζει το έγκληµα του ά. 365 ΠΚ ως ιδιώνυµο. 61 Πρβλ. Χατζηκώστα Κ., ό.π., σελ. 8, υποσ. 21, που κάνει λόγο για τιµή του νεκρού. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Φιλιππίδης Τ., ό.π., σελ , σε συνδυασµό µε το αίσθηµα ευλάβειας και την τιµή των οικείων του νεκρού

31 προβάλλουν ως καταχρηστική την συµπερίληψή της στο σχετικό κεφάλαιο 62. Εξάλλου και η Αιτιολογική Έκθεση του Ποινικού Κώδικα 63 αναγνωρίζει ως προσβαλλόµενο αγαθό το φυσικό συναίσθηµα της ευλάβειας προς την µνήµη των νεκρών και συµπορεύεται µάλλον µε την πρωτοεκτεθείσα άποψη. Πολλοί συγγραφείς δέχονται ως αγαθό, που έµµεσα συµπροσβάλλεται, την τιµή της οικογένειας του νεκρού, µε επιχείρηµα αντλούµενο από το ά. 368 παρ. 2 ΠΚ, που παρέχει δικαίωµα έγκλησης στα µέλη τη οικογένειας του αποβιώσαντος 64. Στην ουσία, δηλαδή, υποστηρίζουν ότι έχουµε να κάνουµε µε µια «παράγωγη τιµή» των συγγενών, ακριβώς επειδή δεν βρίσκεται εν ζωή ο νεκρός που θα µπορούσε να προστατεύσει ο ίδιος άµεσα την δική του τιµή και κατ επέκταση την αντανακλαστικά θιγόµενη τιµή των συγγενών του. Αντίθετος είναι ο καθηγητής Μανωλεδάκης 65, ο οποίος εξηγεί ότι λόγω της φύσης του εννόµου αγαθού, δεν µπορεί να επεκτείνεται η προσβολή της τιµής και σε τρίτους, έστω και συγγενικά πρόσωπα, παρά µόνο αν η προσβολή του πεθαµένου ουσιαστικά «δείχνει» τα παραπάνω πρόσωπα και τότε θα πρόκειται για έγκληµα κατά της δικής τους τιµής. Το έννοµο αγαθό είναι προσωποπαγές και ουσιαστικά πρόκειται για ψευτοέγκληµα, µε το οποίο ανάγεται σε αξιόποινη πράξη µια απρεπής συµπεριφορά σε βάρος νεκρού Κιούπης., ό.π., σελ. 25, ο οποίος γλαφυρότατα χαρακτηρίζει το εν λόγω έγκληµα ως «ιδιόρρυθµο καταληψία» και «όχι ως νόµιµο ένοικο» του σχετικού κεφαλαίου του Ποινικού Κώδικα. 63 ΑιτιολΈκθεση 1933, σελ Σπινέλλης., ό.π., σελ. 78, Παπαδάτος Π., ό.π., σελ. 216, Γάφος Η., Ποινικόν ίκαιον, Ειδικό Μέρος, τεύχος Ε, 1965, σελ , Κωστάρας Α., ό.π., σελ. 991, Μαργαρίτης Μ., ό.π., σελ. 999 και Μπουρόπουλος Α., ό.π., σελ Αντίθετος ο Μανωλεδάκης Ι., ό.π., σελ. 303, υποσ. 15, µε το αιτιολογικό ότι τα συναισθήµατα δεν αποτελούν έννοµα αγαθά. 65 Ό.π., σελ Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Ποινικό ίκαιο, Ειδικό Μέρος, 1999, σελ

32 2. Η σχέση µεταξύ των ά. 361, 362 και 363 ΠΚ Στην παρούσα ενότητα θα εξετάσουµε πως συνδέονται τα εγκλήµατα της εξύβρισης, της απλής και της συκοφαντικής δυσφήµησης που κατά κάποιον τρόπο αποτελούν τα ας µου επιτραπεί ο όρος- «γνήσια» (καθ εαυτού) εγκλήµατα κατά της τιµής. Πολύ εύστοχα έχει παραλληλιστεί η σχέση τους µ εκείνη των «συγκοινωνούντων δοχείων» 67 εξαιτίας των νοµοτυπικών τους µορφών, της διαδοχικότητας και των προϋποθέσεων αλληλοπαραποµπής, που βρίσκουµε στις αντικειµενικές τους υποστάσεις. Αυτή η ιδιαίτερη σχέση και συνεκτικότητά τους αναδεικνύεται ακόµη εντονότερα, αν σκεφτούµε άλλα εγκλήµατα του ποινικού κώδικα που κατατάσσονται συνήθως στο ίδιο κεφάλαιο και προσβάλλουν το ίδιο έννοµο αγαθό, π.χ. τα εγκλήµατα κατά της ιδιοκτησίας 68. Εκεί ο εφαρµοστής του δικαίου στην περίπτωση λ.χ. µιας κλοπής λειτουργεί πολύ διαφορετικά. Αναζητά, δηλαδή, αν πραγµατώνεται ή όχι η αντικειµενική και η υποκειµενική υπόσταση του ά. 372 ΠΚ και σε αρνητική απάντηση, δεν χρειάζεται να ερευνήσει αν η συµπεριφορά του δράστη εµπίπτει και σε άλλη διάταξη του ίδιου κεφαλαίου του Ποινικού Κώδικα. εν είναι απαραίτητο δηλαδή να προστρέξει π.χ. στη φθορά ξένης ιδιοκτησίας (ά. 381 ΠΚ). ιότι ή θα υφίσταται αξιόποινη κλοπή ή όχι. Το ά. 361 ΠΚ ξεκινάει την περιγραφή της εγκληµατικής συµπεριφοράς αρνητικώς µε ενταγµένη στην αντικειµενική υπόσταση ρήτρα 67 Μπέκας Γ., Η διαδοχή συλλογισµών για την κατάφαση ποινικής ευθύνης στα εγκλήµατα κατά της τιµής, Υ 1996, σελ επ. Βλ. επίσης ΑΠ 996/2002, ΠοινΧρ ΝΓ, σελ. 341 επ., που αναφέρει ότι µετά την απαλλακτική κρίση για την κατηγορία της συκοφαντικής δυσφήµησης, το δικαστικό συµβούλιο υποχρεούται να ερευνήσει περαιτέρω αν στοιχειοθετείται απλή δυσφήµηση ή εξύβριση, άλλως υποπίπτει σε αρνητική υπέρβαση εξουσίας. 68 Το εν λόγω παράδειγµα χρησιµοποιεί ο Μπέκας Γ., ό.π., σελ

33 επικουρικότητας 69 ή κατά άλλη άποψη ρήτρα αλληλοαποκλεισµού 70 : «Όποιος, εκτός από τις περιπτώσεις της δυσφήµησης (ά. 362 και 363 ΠΚ) προσβάλλει την τιµή άλλου». Ωστόσο, ο Παπαδάτος 71 επικαλείται την αρχή της ειδικότητας, αφού θεωρεί ότι η διάταξη του ά. 362 ΠΚ είναι ειδικότερη σε σχέση µε αυτήν του ά. 361 ΠΚ. Ευθέως από την προεκτεθείσα διάταξη προκύπτει ότι σε σχέση µε την εξύβριση, η δυσφήµηση είναι το κύριο έγκληµα και ότι ο εφαρµοστής του δικαίου, πριν καταλήξει στην κατάφαση της εξύβρισης, υποχρεούται να αποκλείσει την περίπτωση του εγκλήµατος της δυσφήµησης ή της συκοφαντικής δυσφήµησης. Με αφορµή την τελευταία, πρέπει να ειπωθεί ότι από τη δική της νοµοτυπική µορφή προκύπτει σαφέστατη σχέση ειδικότητας ανάµεσα στην απλή δυσφήµηση (ά. 362 ΠΚ) και τη συκοφαντική (ά. 363 ΠΚ): «Αν στην περίπτωση του ά. 362, το γεγονός είναι ψευδές». Το έγκληµα του ά. 363 ΠΚ, συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία του εγκλήµατος του ά. 362 ΠΚ, καθώς και ένα ακόµη που εξειδικεύει τη γνώση του ψεύδους 72. Ουσιαστικά πρόκειται για διακεκριµένη µορφή του εγκλήµατος της δυσφήµησης, δεδοµένης και της αυξηµένης απαξίας, που προκύπτει από τα υψηλά πλαίσια ποινών. Εποµένως, θα µπορούσε να βρει έρεισµα η άποψη περί διαφορετικής διάρθρωσης του κεφαλαίου, έτσι ώστε να προηγείται η απλή δυσφήµηση, να 69 Βλ. έτσι ηµήτραινα Γ., Παρατηρήσεις σε ΣυµβΠληµΓρεβ 17/1993, Υ 1993, σελ. 947, Μπουρόπουλο Α., ό.π., σελ. 654, υποσ. 4, Χωραφά Ν., ό.π., σελ. 412, Συµεωνίδου- Καστανίδου Ε., Οι ανεκτές προσβολές της τιµής σε Μελέτες Ουσιαστικού Ποινικού ικαίου, 2003, σελ. 715, Μαργαρίτη Μ., ό.π., σελ. 981, Κωστάρα Α., ό.π., σελ. 974 και 983 και Χατζηκώστα Κ., ό.π., σελ ΕφΘεσ 1878/2002, Ποιν ικ 2003, σελ. 122 επ. και Μπέκας Γ., ό.π., σελ. 1254, που τη χαρακτηρίζει ως ρήτρα αλληλοαποκλεισµού, µε το αιτιολογικό ότι έτσι εξαιρούνται από το ά. 361 ΠΚ, όποιες περιπτώσεις υπάγονται στο ά. 362 ΠΚ µε βάση τη µη πλήρωση του εγκλήµατος και όχι µε τη µη επιβολή ποινής, όπως γίνεται στην επικουρικότητα. Άρα, δεν τίθεται καν θέµα συρροής, έστω και φαινοµενικής. Σύµφωνος ο Σπινέλλης., ό.π., σελ. 55 και ο Κιούπης., ό.π., σελ ό.π., σελ Βλ. Μανωλεδάκη Ι., Ποινικό ίκαιο, Επιτοµή γενικού µέρους, 2001, σελ

34 ακολουθεί η συκοφαντική και τέλος η εξύβριση, ως επικουρική, κάτι που συνέβαινε στα πλαίσια του ν. 5060/ Η εξύβριση αφορά όλες τις περιπτώσεις προσβολής της τιµής, που δεν έχουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία για να τιµωρηθούν ως δυσφηµήσεις. Κατά συνέπεια, στους συνηθέστερους τρόπους τέλεσης της εξύβρισης συγκαταλέγονται η προσβολή µε αξιολογικές κρίσεις και µειωτικούς χαρακτηρισµούς, η λεγόµενη έργω εξύβριση (π.χ. µε φτύσιµο), καθώς και ο ισχυρισµός κάποιου δυσφηµιστικού γεγονότος µόνο ενώπιον του φορέα της τιµής 74. Έχει υποστηριχθεί ορθά µε βάση τη διατύπωση του ά. 361 ΠΚ, ότι η εξύβριση είναι έγκληµα βλάβης 75 της τιµής, γιατί δεν αρκείται σε δυνατότητα προσβολής, αλλά προϋποθέτει προσβολή για να θεµελιωθεί. Όσον αφορά το βασικό και κύριο έγκληµα προσβολής της τιµής, τη δυσφήµηση, έχει υποστηριχθεί ότι πρόκειται για έγκληµα δυνητικής διακινδύνευσης 76, καθώς στοιχείο της αντικειµενικής υπόστασης του εγκλήµατος αποτελεί η δυνατότητα του ισχυριζόµενου ή διαδιδόµενου γεγονότος («..γεγονός που µπορεί») να βλάψει την «τιµή ή την υπόληψη» κάποιου. Εξ αυτού προκύπτει ότι δεν αποτελεί προϋπόθεση πλήρωσης του εγκλήµατος, η βλάβη της τιµής και της υπόληψης του θύµατος, αρκεί ο ισχυρισµός ή η διάδοση, να αποτελούν πράξεις που στις δεδοµένες συνθήκες, µπορούν οι ίδιες να οδηγήσουν αυτοδύναµα στη µείωση της κοινωνικής του παράστασης. Το αν τελικά επήλθε η βλάβη ή όχι δεν ενδιαφέρει, γιατί το 73 Έτσι, Μπουρόπουλος Α., ό.π., σελ. 654, υποσ Βλ. Σπινέλλη., ό.π., σελ. 48 και 63 επ. 75 Βλ. Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Ποινικό δίκαιο, Ειδικό µέρος,1999, σελ. 238, της ιδίας, Παρατηρήσεις στο ΣυµβΕφΑθ 970/2008, Ποιν ικ 2008, σελ. 1009, Κωστάρα Α., ό.π., σελ. 968 και του ιδίου, Έννοιες και θεσµοί του Ποινικού ικαίου, 2008, σελ Αντίθετη η ΑΠ 562/1973, ΠοινΧρ ΚΓ, σελ. 652 επ., που κάνει λόγο για έγκληµα διακινδύνευσης. 76 ιατεισπρθεσ 3387/1989, Αρµ 1990, σελ. 165 επ., Συµεωνίδου-Καστανίδου Ε., Ανεκτές προσβολές της τιµής σε Μελέτες Ουσιαστικού Ποινικού δικαίου, σελ. 715, της ιδίας, Ποινικό δίκαιο, ειδικό µέρος, σελ. 213, Κωστάρας Α., Ποινικό δίκαιο, Επιτοµή ειδικού µέρους, 2007, σελ. 978, Κιούπης., ό.π., σελ. 29 και Μυλωνόπουλος Χ., Ποινικό ίκαιο, Γενικό Μέρος Ι, 2007, σελ