Γενικό Λύκειο Γέρας Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Βιομηχανικά Κτίρια της Γέρας

Transcript

1 Γενικό Λύκειο Γέρας Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Βιομηχανικά Κτίρια της Γέρας Παππάδος Γέρας, Λέσβος Σχολικό Έτος

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ [1]Οµάδα εκτέλεσης προγράµµατος [2]Λίγα λόγια για την περιοχή της Γέρας [3]Η εξέλιξη του τρόπου παραγωγής λαδιού [4]Τρόπος παραγωγής σαπουνιού [5]Αρχιτεκτονική Βιοµηχανικών Κτιρίων [6]Ελαιοτριβείο Ευανθίας Φράγκου [7]Ελαιοαποθήκες Χατζηβασιλέιου(Πέραµα) [8]Πρώην ελαιαποθηκές Παναγιώτη Β. Χατζηγιαννάκη [9]Ελαιοτριβείο-Σαπωνοποιείο και Ραφηνερία Γιάννη Χατζηγιάννη [10]Βυρσοδεψείο Σουρλάγκα (Πέραµα) [11]Σαπωνοποιείο ΕΣΕΜ (Πέραµα) [12]Ελαιοτριβείο Χατζηγιαννάκη-Κουλαγίνη (Σκόπελος) [13]Ελαιοτριβείο Ταπανλή [14]Ελαιοτριβείο-Μουσείο Βρανά (Παππάδος) [15]Ελαιοτριβείο ιδιοκτησίας Παύλου Βογιατζή [16]Προτάσεις αξιοποίησης [17] ραστηριότητες προγράµµατος [18] Ευχαριστίες - Βιβλιογραφία

3 Οµάδα εκτέλεσης ϖρογράµµατος Μπρούζας Αναστάσιος, καθηγητής ΠΕ19, Πληροφορικής Μιχαηλέλλης Σωκράτης, καθηγητής ΠΕ09, Οικονοµολόγος Μαθητές Κοκκώνης Ηλίας Ματθαίου Βλάσης Χατζηαφράτης Στρατής Πρέντζας Παναγιώτης Χατζέλλης Νίκος Μιµίκου Υπαπαντή Παπαδηµητρίου Γιώργος Κωνσταντάρας Άγγελος Ραχάνη Καλλιόπη Κουβέρης ηµήτρης Παπουτσή Άρτεµις Μουστάκα Μαρία Κεληγιάννη Γεωργία Κεληγιάννη Μαρία Γιαννικός Ερµόλαος Τριχώνας Γιώργος Μπισµπίκας Στρατής Τσαλίκη ήµητρα Ψαριανού Μάρω Φωτεινού Μαρία Παπουτσάνη Μαρία Σιδέρη Ελένη - 2 -

4 Λίγα λόγια για την ϖεριοχή της Γέρας Ιστορικά είναι γνωστή µε το όνοµα «Iερά». Κατά τη ρωµαϊκή εποχή, υπήρχε σ αυτό το σηµείο µια παραλιακή πόλη, η οποία πιθανώς καταποντίστηκε τον 1ο µ.x. αιώνα λόγω σεισµοτεκτονικής δραστηριότητας αυτή η πληροφορία τεκµηριώνεται από τα αρχαιολογικά ευρήµατα της περιοχής. O πρώην ήµος Γέρας, εκτός από τον Παπάδο, την έδρα του, αποτελείται από τον Παλαιόκηπο, το Mεσαγρό, το Σκόπελο, τον Πλακάδο και το Πέραµα. Kατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, αλλά και στη διάρκεια του Μεσοπολέµου, η περιοχή γνώρισε µεγάλη ανάπτυξη κι αυτό αποδεικνύεται από τις πολλές βιοµηχανικές µονάδες (ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία, βυρσοδεψεία) και τα γραφεία εταιρειών που ασχολούνταν µε το ελαιόλαδο και τα άλλα προϊόντα. Tο λιµάνι του Περάµατος είχε µεγάλη κίνηση και αρκετές εταιρείες Γεραγωτών διατηρούσαν παραρτήµατά τους στην πόλη, την Ευρώπη και την Αίγυπτο. Άλλη µια µαρτυρία της οικονοµικής της άνθησης είναι τα αρχοντικά σπίτια των χωριών της σ ένα απ αυτά, στο αρχοντικό Bρανά, όπου σήµερα στεγάζεται το ηµαρχείο, έζησε η µητέρα του νοµπελίστα ποιητή Oδυσσέα Eλύτη. Ο κόλϖος της Γέρας Ένα ωραιότατο δηµιούργηµα της φύσης σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Είναι η ψυχή και η ανάσα της Γέρας και έχει συνδεθεί άρρηκτα µε τη ζωή των κατοίκων της. Tο στόµιο του κόλπου προς το πέλαγος, όµοιο µε φιόρδ, έχει θέα µαγευτική: ασηµόχρωµες ελιές να φτάνουν µέχρι το κύµα και µικρά νησάκια να στέκουν σαν βιγλάτορες στο κανάλι. Απείρου κάλλους οι δαντελωτές παραλίες, αλλά και οι πολύ µικροί όρµοι, που υπάρχουν τόσο µέσα στον κόλπο όσο και στην πλευρά που βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος. H οµορφότερη και πιο αξιοποιηµένη απ όλες είναι το Tάρτι, το οποίο διαθέτει πεντακάθαρα τιρκουάζ νερά και βρίσκεται στους πρόποδες ενός καταπράσινου λόφου. Kάθε καλοκαίρι κατακλύζεται από χιλιάδες τουρίστες, που, εκτός όλων των άλλων, απολαµβάνουν και τα φρέσκα ψάρια, που σερβίρονται άφθονα στις γραφικές ψαροταβέρνες. Μαγευτικοί είναι, επίσης, οι ήσυχοι όρµοι Tσίλια, Λιγονάρι, Tσάφι, Φαρά και Γιαλιώτισσα

5 Tα χωριά της Γέρας Το Πέραµα είναι το λιµάνι και εµπορικό κέντρο της περιοχής, συνδέει τη Γέρα, µέσω του πορθµείου που καταλήγει στην Kουντουρουδιά, µε τη Mυτιλήνη. Στο Πέραµα βρίσκεται το µεγαλύτερο βυρσοδεψείο των Βαλκανίων (κλειστό εδώ και 20 χρόνια περίπου).υπάρχουν κι άλλα βιοµηχανικά κτήρια παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και βυζαντινά µνηµεία. Ο Παϖάδος, µε τα υπέροχα αρχοντόσπιτά του να µαρτυρούν την ακµή που γνώρισε στις αρχές του 20 ου αιώνα. Στο Μεσαγρό αξίζει να δείτε το µουσουλµανικό τζαµί µε τον ιδιαίτερο µιναρέ, καθώς και τον παλιό φούρνο µε τις τοιχογραφίες του Θεόφιλου. Στο Πλατανάκι, το καφενείο της κυρίας Eυστρατίας, ο πολιτιστικός σύλλογος Eιρήνη πραγµατοποιεί πολλές εκδηλώσεις. Στο Σκόϖελο, σταθείτε στην πλατεία µε τα τεράστια πλατάνια και την πολύκρουνη δηµόσια κρήνη και µπείτε στο µικρό σπήλαιο που βρίσκεται κάτω από το ναό της Aγίας Mαγδαληνής. Στον Παλαιόκηϖο, το σηµαντικότερο αξιοθέατο είναι ο ναός του Aγίου Eρµολάου, τρίκλιτη βασιλική χτισµένη το

6 Η εξέλιξη του τρόϖου ϖαραγωγής λαδιού Πριν αϖό τον 19 ο αιώνα Ο τρόπος που έβγαινε το λάδι απ' το λιόκαρπο ακολούθησε την εξέλιξη του µυαλού του ανθρώπου και του πολιτισµού του σε µια ανοδική πορεία. Στην αρχή, όταν ακόµα οι δυνατότητες και τα µέσα ήταν λιγοστά, χρησιµοποιούσαν µια πέτρα µε σηκωµένα περιµετρικά χείλη, Σαν ρηχή λεκάνη, που µέσα της έριχναν τις ελιές, τις χτυπούσαν δυνατά µε ξύλινο "κόϖανο" κι έβγαζαν πολτό, από τον οποίο στράγγιζαν µε ϖανιά το λάδι. Η δουλειά ήταν κουραστική, η απόδοση ελάχιστη. Η ανάγκη για µεγαλύτερη παραγωγή και η όξυνση του νου µε το χρόνο είχε σαν αποτέλεσµα τη δηµιουργία των πρώτων ελαιοτριβείων, των χειροκίνητων και κατόπιν ζωοκίνητων λιόµυλων. Τους µύλους αυτούς οι ντόπιοι τους ονόµασαν "ϖέτρες" και στην πρώτη τους µορφή ήταν απλοϊκοί: µια µεγάλη κάτω πέτρα σα γουδί, που µέσα της γύριζε περιστροφικά µια δεύτερη σε σχήµα κώλουρου κώνου. Κινιόταν µε τον "εργάτη", τον κατακόρυφο στύλο. Πάνω τυλιγόταν το "ϖαλαµάρι" δεµένο στη "µανέλα". Ο "ξωµάχος" ή το ζώο έσπρωχναν τον άξονα της µανέλας για να γυρίσει η πέτρα. Με το γύρισµα αλέθονταν οι ελιές κι έτρεχε από σωληνάρι στην κάτω µυλόπετρα ο πολτός, το "χαµούρι"

7 Το µάζευαν σε µικρούς τρίχινους σάκους, τους "τροβάδες". Έπρεπε µε κάποιο εύκολο τρόπο να ξεχωρίσουν το λάδι απ' τα σπασµένα λιοκούκουτσα και να το πάρουν όλο, αφήνοντας τα υπόλοιπα για κάψιµο, την πυρήνα. Κατασκεύασαν λοιπόν τα πρώτα πιεστήρια, τα είπαν "µ ασκιά" και ήταν ξύλινα: δυο πλάκες µια ακίνητη κάτω και µια κινητή πάνω, κι ένας κοχλίας που µε την περιστροφή του κατέβαζε σιγά - σιγά την πανώπλακα. -6-

8 Στην κάτω ξύλινη πλάκα στοίβαζαν τους τροβάδες και η πάνω, µε το κατέβασµά της, τους συµπίεζε. Το λάδι έτρεχε σε γούρνα µπροστά από το µπασκί. Από κει το µάζευαν µε µεταλλικά δοχεία, τις "γαλιές" ή "µαστραϖάδες" και το έχυναν σε "τουλούµια", σε ασκιά από τραγίσιες προβιές µε το τρίχωµα προς τα µέσα

9 Κάθε τουλούµι γεµάτο λάδι ζύγιζε οκάδες. Ο µεταφορέας, µε ειδικό σαµάρι στους ώµους, φορτώνονταν επιδέξια το τουλούµι και το κουβαλούσε στο σπίτι του παραγωγού, σ' όποιο σηµείο του χωριού κι αν βρισκόταν. Στην καλύτερη περίπτωση αυτή η µεταφορά γινόταν µε ζώα. Στις αποθήκες του παραγωγού υπήρχαν "κιούϖια" ή "ϖιθάρια", µεγάλα πήλινα δοχεία, όπου άδειαζαν το περιεχόµενο των τουλουµιών. Σε µια µεταγενέστερη µορφή ελαιόµυλου, αντικαταστάθηκε η κωνοειδής µυλόπετρα από άλλη, κυλινδρική. Η µετατροπή αυτή έγινε γύρω στα ος - Αρχές 20 ου αιώνα. Εισαγωγή νέας τεχνολογίας στα ελαιοτριβεία της Λέσβου. Για πολλά χρόνια και µέχρι το µισό του 19 ου αιώνα το λάδι γέµιζε τα κιούπια µε πρωτόγονο τρόπο. Το γενικότερο φράγκεµα του νησιού όµως επέβαλε τον εκσυγχρονισµό στην παραγωγή του λαδιού. Έπρεπε να αλλάξει ο τρόπος επεξεργασίας της ελιάς. Να γίνει πιο γρήγορος, πιο αποδοτικός, να βγαίνει λάδι µε µικρότερη οξύτητα (που την καθόριζαν ειδικοί - που τους έλεγαν οι µύτες - µε τη µυρωδιά και τη γεύση. Γύρω στα 1879 άρχισαν να κατασκευάζονται και να λειτουργούν στο νησί τα πρώτα ατµοκίνητα ελαιοτριβεία. Μηχανήµατα πια, σε σειρά καθορισµένη, µέσα σε καλοχτισµένα πέτρινα κελύφη, ανέλαβαν την παραγωγή

10 Μεταπράτες έµποροι, που είχαν απαιτήσεις απ το λάδι, έφεραν στο νησί τα καινούργια µοντέλα. Τα περισσότερα απ τα µηχανήµατά τους τα έφερναν από τα απέναντι παράλια της Μ. Ασίας, κύρια από τη Σµύρνη. Μαζί µε τα µηχανήµατα, η εταιρεία έστελνε και δικούς της µηχανικούς µε τα απαραίτητα εργαλεία, για να τα συναρµολογήσουν, να τα εγκαταστήσουν στο λιοτριβιό και να δείξουν στους ντόπιους πως θα τα κάνουν να δουλεύουν. Η λειτουργία αρχίζει από το λέβητα, το καζάνι που δουλεύει µε πυρήνα. Παράγεται ατµός, που κινεί την ατµοµηχανή. Την ευθύνη για τη λειτουργία του καζανιού έχει ο θερµαστής που δουλεύει από τις δύο η ώρα µετά τα µεσάνυχτα µέχρι τις πέντε το απόγευµα. Γεµίζει το καζάνι µε πυρήνα µέχρι η πίεση του ατµού, η στύµη (από το Steam = ατµός) να φτάσει στις απαιτούµενες 60 ATM. Κατά τις έξι η ώρα την αυγή, µαζεύονταν και οι υπόλοιποι εργάτες της µηχανής για ν αρχίσει η δουλειά της ηµέρας. Τα ρολόγια εκείνη την εποχή είναι λιγοστά. Για να ναι λοιπόν στην ώρα τους ειδοποιούνται από το θερµαστή µε τη µϖουρού. Αυτή είναι σωλήνας - σειρήνα πάνω στο καζάνι. Κάθε λιοτριβιό στο χωριό είχε µπουρού που έβγαζε διαφορετικό ήχο, χαρακτηριστικό και γνωστό στους εργάτες του. Εκτός από το θερµαστή έχουµε εργάτες µε τις παρακάτω ειδικότητες: Μηχανοδηγός, υπεύθυνος για τη λειτουργία της ατµοµηµανής. Χαµάληδες, κουβαλητές του καρπού από τ αµπάρια στις πέτρες. Πετράδες οι δύο χειριστές του λιόµυλου. Ο µάστορας κι ο βοηθός του για τη δουλειά στο µπασκί. Γραµµατικός που κρατά λογιστικά στοιχεία, και οι φύλακες, που αλλάζοντας τις βάρδιες τους, µένουν στο εργοστάσιο όλο το 24ωρο. Ενώ όλοι οι υπόλοιποι πληρώνονται µε µεροκάµατο, ο µάστορας και ο βοηθός του πληρώνονται µε το στάµα. Στάµα είναι η δουλειά που γίνεται στο µπασκί, για να βγει απ το χαµούρι το λάδι και να ξεχωρίσει η πυρήνα. Κουβαλούν τα τσουβάλια µε τις ελιές και τις ρίχνουν στον ελαιόµυλο, στις ϖέτρες. Μπροστά από τις πέτρες είναι η χαµουριέρα, µεταλλική δεξαµενή όπου µαζεύεται το χαµούρι. Από κει το µεταφέρει ο βοηθός του µάστορα στον πάγκο της πρέσας και το ρίχνει σε µεγάλα τετράγωνα ελαιόπανα, τρίχινα και αργότερα από φυτικές ίνες, τα τσουϖιά. Αφού τα γεµίσουν µε χαµούρι, τα διπλώνουν σε σχήµα φακέλου - 9 -

11 και τα στοιβάζουν πάνω στο µπασκί. Αυτό λειτουργεί µε υδραυλική πίεση, χάρη στην αντλία, την τρούµϖα. Εδώ αρχίζει το στάµα: ο µάστορας συµπιέζει στο µπασκί τα τσουπιά µε τον πολτό τρεις φορές, την πρώτη χωρίς νερό και τη δεύτερη και τρίτη χύνοντας ίσαµε 2-3 µαστραπάδες καυτό νερό σε κάθε τσουπί. Αυτή η δουλειά είναι το θέρµισµα που για να απλοποιηθεί, αργότερα, επινόησαν το φουρτούµ, τη µάνικα. Το υγρό που βγαίνει, λάδι ανακατεµένο µε νερό, τρέχει σε στέρνα µπροστά στην πρέσα, το ϖολήµι. Μετά από κάµποση ώρα το λάδι έχει ανέβει στην επιφάνεια του ποληµιού, κι από κάτω έχει µείνει νερό µε µικρή ποσότητα λαδιού, η λεγόµενη αµούρη. Αυτή διοχετεύεται έξω από το εργοστάσιο, αφού πρώτα περάσει µε αγωγούς, τα ταγάρια σε µικρότερες δεξαµενές, τα ταξίµια. Από κει µαζεύει ο παραγωγός, που σ όλη τη διάρκεια της παραγωγής είναι παρών, και το ελάχιστο λάδι, πούχει αποµείνει Τέτοια ταξίµια, κρυµµένα όµως στο δάπεδο, έχουν οι ιδιοκτήτες των ελαιοτριβείων. Απ αυτά, την κατάλληλη ώρα, όταν σταµατά να δουλεύει το εργοστάσιο, µαζεύουν το λάδι της αµούρης, κρατώντας το για τον εαυτό τους. Κάθε στάµα χρειάζεται για να ολοκληρωθεί γύρω στη µιάµιση ώρα και συνθλίβονται 500 οκάδες ελιές. Στα µεγάλα µαξούλια, το µπασκί επεξεργάζεται και 10 µόδια ελιές (5.000 οκάδες). Περιµένοντας να ξεχωρίσει το λάδι απ το νερό και ν ανέβει λαχταριστό στην επιφάνεια, οι εργάτες ξαποσταίνουν, ετοιµάζουν τη δικιά τους τελετουργία, την απόλαυση της καϖίρας. Σ ένα τεράστιο µαγκάλι, που σιγοκαίει όλη µέρα κάπου στο µέσο της αίθουσας ψήνουν ψωµί και το τρώνε βουτηγµένο στό άγουρο νιόβγαλτο λάδι. ιάθεση του λαδιού Σαν τελειώσει η ανάπαυλα, παίρνουν το λάδι από το πολήµι και το µετρούν µε τα λαγήνια, γανωµένα δοχεία που καθένα τους χωρεί 6,45 οκάδες λάδι. Αυτά έχουν δύο µικρές τριγωνικές τρύπες, τη µια πάνω από την άλλη, για να βρίσκουν τη στάθµη του λαδιού. Είναι δύο, για να γίνονται οι µικρές συνηθισµένες για τους ανθρώπους του καιρού, πονηριές κατά την αγοραπωλησία. Φράζοντας µε το δάχτυλο την κάτω τρύπα αγοράζουν περισσότερο λάδι. Φράζοντας την επάνω, πουλάνε λιγότερο. Ο εργοστασιάρχης πληρώνεται µε το µόδι. Σε κάθε µόδι κρατά από τον παραγωγό 100 δράµια λάδι, δήθεν για να λιπάνει την ατµοµηχανή, τη λεγόµενη αξαγιά

12 Μέσα 20ου Αιώνα - σήµερα. Σύγχρονη Τεχνολογία Από τα µέσα του 20ου αιώνα τα ατµοκίνητα λιοτρίβια εκσυγχρονίζονται, δε χρειάζονται πυρήνα για τα καζάνια, ούτε θερµαστές για να κινηθούν τα µηχανήµατα: Οι ατµοµηχανές αντικαθίστανται από ϖετρελαιοµηχανές που είναι οικονοµικότερες στην κατανάλωση καύσιµης ύλης. Τοποθετούνται φυγοκεντρικοί ελαιοδιαχωριστήρες στα πιεστήρια που εξασφαλίζουν τον πλήρη διαχωρισµό του λαδιού από το νερό και τη µούργα και ταυτόχρονα συλλέγουν το καθαρό λάδι. Αυτοί εισάγονται κυρίως από την Ιταλία και τη Γαλλία. Αργότερα ο ηλεκτρισµός έρχεται να διευκολύνει και να συντοµέψει τη δουλειά, να βγάλει λάδι µε χαµηλή οξύτητα, να προσαρµόσει τον τρόπο παραγωγής του λαδιού στις σύγχρονες απαιτήσεις... εν έχουµε πια µηχανές, ούτε ελαιόµυλους µε πέτρες για να σπάει ο λιόκαρπος, ούτε µπασκιά για να συνθλίβεται. Στο καινούργιο σύστηµα παραγωγής µε τους σϖαστήρες και τα φυγοκεντρικά εκθλιϖτήρια -Decanters- κάθε µηχάνηµα κινείται µε ξεχωριστό ηλεκτροκινητήρα. Έτσι η απόδοση είναι µεγάλη και οι ποσότητες του λαδιού που παράγονται τεράστιες σε σχέση µ αυτές των προηγούµενων τρόπων παραγωγής. Το παρακάτω σχήµα δείχνει τη ροή παραγωγής του ελαιολάδου σε ένα σύγχρονο φυγοκεντρικό σύστηµα. Τρόϖος ϖαραγωγής σαϖουνιού Σαϖωνοϖοιοί - Γενικά Το επάγγελµα του σαπωνοποιού ήταν ευρέως διαδεδοµένο στο νησί της Λέσβου, αφού η πρώτη ύλη για την κατασκευή σαπουνιού είναι το λάδι, που υπήρχε σε αφθονία. Η τοπική προφορική παράδοση µάλιστα, αποδίδει µυθολογικά την εφεύρεση του σαπουνιού στη Σαπφώ, που λέγεται πως ανακάλυψε τυχαία την καθαρτική ιδιότητα του σαπουνιού όταν, καθώς ταξίδευε µ ένα καράβι, ένα αγγείο γεµάτο λάδι ράγισε απ τη θαλασσοταραχή και το λάδι αναµίχθηκε µε υπολείµµατα στάχτης (µε την οποία καθάριζαν τις κουπαστές των καραβιών), οπότε, καθώς όλη τη νύχτα κουνιόταν το καράβι, σχηµατίστηκε ένα παχύρρευστο υγρό µε το οποίο η Σαπφώ έπλυνε τα πιάτα!

13 Από τη σκοπιά των ιστορικών δεδοµένων για την απώτερη καταγωγή του σαπουνιού, πιθανολογείται ότι προέρχεται από τη Μεσοποταµία, τη Φοινίκη, την αρχαία Αίγυπτο, ή την αρχαία Ρώµη. Στα τέλη του 19ου αιώνα στον τοµέα της σαπωνοποιίας δραστηριοποιούνται πολλές περιοχές της Λέσβου (κυριότερες: Μυτιλήνη, Πέραµα, Πλωµάρι, Παναγιούδα, Ασπροπόταµος, Μόλυβος, Πέτρα, Πολυχνίτος, Αγιάσος) και από τις αρχές του 20ου αιώνα κάνουν την εµφάνισή τους τα πρώτα ισχυρά σωµατεία. Την ίδια περίοδο, η παραγωγή ήταν πολύ µεγάλη και κατά τον Μιχάλη Στεφανίδη, κυµαινόταν στους τόνους σαπουνιού από τους οποίους εξήγαγαν (κυρίως στην Αττάλεια, στη Σµύρνη και στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και σε περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, στην Οδησσό και στη Βάρνα), περίπου τους µισούς. Έτσι, η Λέσβος όπως αναφέρεται στο βιβλίο «Ενθύµιο Σαπωνοποιίας Λέσβου» το 1919 αναλάµβανε το 54% των συνολικών ελληνικών εξαγωγών σαπουνιών και διέθετε το 50% των µεγάλων ατµοκίνητων σαπωνοποιείων (όπως του Ρουσέλη, καθώς και των Γεωργαντέλη, Τραγάκη και Παπουτσάνη - πριν το 1915 οπότε µεταφέρθηκε στον Πειραιά - στο Πλωµάρι). Τα υλικά που χρησιµοποιούνται για τη παρασκευή σαπουνιού είναι: λάδι, σόδα - καυστική ή ανθρακική, αλάτι και νερό, ενώ παλιότερα χρησιµοποιούσαν και (ν)ταλκ, µια σκόνη από ασβεστολιθικά τρίµµατα που απαγορεύτηκε. Στα αρωµατικά σαπούνια πρόσθεταν άρωµα λεβάντας, πεύκου κ.α., ενώ στα πράσινα µια ειδική πράσινη µπογιά. Για την παρασκευή σαπουνιού χρησιµοποιούσαν σχεδόν όλα τα είδη ελαίων, όπως φοινικέλαια, βαµβακέλαια, ηλιέλαια, ελαιόλαδα, εκτός από ορυκτέλαια και ιχθυέλαια. Γενικά χρησιµοποιούσαν µη βρώσιµα, µεγάλης οξύτητας λάδια, µέχρι 25 Baume για σαπούνι, ενώ για κατώτερης Baume για ραφινέ και µέχρι 50 ποιότητας σαπούνι χρησιµοποιούσαν (και) τηγανόλαδα, τυρόλαδα και ταγκά λάδια (παλιόλαδα ή κατακόλια). Τα είδη των σαπουνιών που κυρίως παρασκεύαζαν ήταν κοινό λευκό, πράσινο, τύπου Μασσαλίας, αρωµατικό, ιατρικά - σαπούνι µε αµυγδαλέλαιο και κα(ν)τράν (για την πιτυρίδα), ξυρίσµατος, τρίµµατα (για µπουγάδα και πλυντήριο) και πιάτων. Η αναλογία των υλικών για την παρασκευή σαπουνιού ήταν περίπου 7 kg λάδι + 1,5 kg σόδα (25 βαθµών) + 1 τενεκές νερό + 1 kg αλάτι για 10kg σαπούνι, ενώ για τα αρωµατικά σαπούνια στα 100 kg σαπούνι πρόσθεταν µια κανάτα αρώµατος. Η παραδοσιακή διαδικασία παρασκευής λευκού σαπουνιού περνάει από τρεις φάσεις: τη χύλωση, την έκπλυση ή εξαλάτωση και το ψήσιµο, ενώ κάποιοι σαπωνοποιοί χρησιµοποιούσαν (σπάνια) µια επιπλέον φάση πριν την πρώτη, τη βραδεία σαπωνοποίηση, δηλαδή τοποθετούσαν στο καζάνι από το προηγούµενο βράδυ τη σόδα µε το λάδι

14 Α) Χύλωση: Έχυναν λάδι σε καζάνι και πρόσθεταν αραιή αλισίβα το καλοκαίρι, ίση µε το Baume το χειµώνα και (σοδόνερο) 8-9 C, ενώ βάρος του λαδιού. Στη συνέχεια έβραζαν το µίγµα στους 100 C το λάδι εξουδετερώνεται - αφού η ανακάτευαν συνέχεια (πριν τους 70 C οξύτητά του µειώνεται στους 0,4-0,5 βαθµούς - και µετά τους 70 αρχίζει η σαπωνοποίηση). Μετά από πέντε ώρες το µίγµα µετατρεπόταν σε πυκνόρρευστη µάζα στην επιφάνεια της οποίας υπήρχε ένας κιτρινωπός, γαλακτώδης χυµός (το σαπούνι). Συνέλεγαν τον αφρό και τον άφηναν να κρυώσει ώρες. Σε κάποια χωριά η σαπωνοποίηση ολοκληρωνόταν σ αυτή τη φάση για λόγους οικονοµίας, αλλά το σαπούνι που παραγόταν - σαπούνι χυλώσεως (emptage) - είχε πολλές προσµίξεις και υψηλή καυστικότητα. Β) Έκπλυση ή Εξαλάτωση: Πρόσθεταν σε ένα καζάνι τον αφρό που είχαν συλλέξει από την προηγούµενη φάση σαπωνοποίησης και µαγειρικό αλάτι για να καθαρίσει το σαπούνι από ξένες ουσίες (αλισίβες και γλυκερίνη) και το θέρµαιναν ανακατεύοντας συνεχώς. Το σαπούνι ανέβαινε στην επιφάνεια και αφαιρούνταν οι αλισίβες (από µια βρυσούλα που βρίσκονταν στον πυθµένα του καζανιού). Η φάση αυτή διαρκούσε 6 ώρες και στη συνέχεια άφηναν το µίγµα ακίνητο για ώρες, σταµατώντας τη θέρµανση, ώστε να χωριστεί το σαπούνι από τα υγρά. Γ) Ψήσιµο: Έριχναν στο καζάνι µια ποσότητα αλισίβας (24-26 Baume), ίση µε το µισό της ποσότητας του λαδιού, θέρµαιναν το µίγµα µέχρι βρασµού και το ανακάτευαν συνεχώς. Μετά, σταµατούσαν για 3-4 ώρες, αφαιρώντας το υγρό του καζανιού. Επαναλάµβαναν 2-3 φορές τη διαδικασία. για για 8-10 ώρες, την τρίτη 25 Τη δεύτερη φορά πρόσθεταν αλισίβα ώρες, ενώ σταµατούσαν όταν δεν παραγόταν καπνός και άσχηµη µυρωδιά. Στη συνέχεια, οι «µεσηµεράδες» (συνεργείο συνήθως ηλικιωµένων εποχιακών εργατών) άπλωναν το σαπούνι στους «ταµπακάδες» (µεγάλους χώρους όπου κάθε 2 µέτρα υπήρχαν «τρέστα» - καδρόνια καλυµµένα µε λαδόχαρτο και αργότερα µε νάιλον), για να στεγνώνει το σαπούνι. Πρώτα το άπλωναν µε το «µαλά» (ξύλινο µυστρί), στη συνέχεια «τραβούσανε κόφτρα» (το έκοβαν πρόχειρα) και τέλος κάποιος το πατούσε µε το «παϊκό» (κόπανο). Την άλλη µέρα, ένας εργάτης ξυπόλυτος το έξυνε µε το µαχαίρι και ένας άλλος το «έκανε µπερτάκι» (λείο) µε µια λεπίδα. Με τις ξύστρες έπαιρναν τα τρίµατα, τα έβαζαν σε σακούλες και τα πουλούσαν ως σκόνη πλυσίµατος ρούχων. Μετά, µε το κουµπάσο (διαβήτη) όριζαν σηµάδια ορθογώνια ή τετράγωνα µε τη βοήθεια στάθµης βουτηγµένης σε κόκκινη µπογιά και στάθµιζαν το σαπούνι οριζόντια και κάθετα. Τότε, «βούλωναν» (σφράγιζαν) το σαπούνι (το άσπρο σαπούνι το σφράγιζαν µε ξύλινες σφραγίδες, ενώ το πράσινο και το αρωµατικό περνούσαν από µηχάνηµα, την πρέσα) και τέλος το έκοβαν (στην τελική του µορφή) µε το µαχαίρι και την αβάρα (ιµάντα που βοηθούσε στην ευθεία κοπή των πλακών)

15 Η εκµηχάνιση της διαδικασίας σαπωνοποίησης δεν επηρέασε καθόλου την παρασκευή λευκού σαπουνιού. Τα µηχανήµατα χρησιµοποιήθηκαν κυρίως για τα πράσινα, τα αρωµατικά και τα σαπούνια τύπου Μασσαλίας, τα οποία απαιτούν µεγαλύτερη κατεργασία. Τα κυριότερα µηχανήµατα ήταν το «µπουράτο» (είδος βαρελιού στο οποίο αναµίγνυαν το χρώµα µε το σαπούνι) ο θερµοθάλαµος (όπου αποκτούσε «γυαλάδα» το σαπούνι Μασσαλίας), το κοπτήριο, η µήτρα και η πρέσα για το σφράγισµα των πράσινων σαπουνιών. Η αµοιβή των σαπωνοποιών ήταν περίπου η εξής: από το παραγόµενο σαπούνι, κρατούσαν σχεδόν το 1/3 για τα έξοδα (σόδες κ.λ.π.) και πληρώνονταν επιπλέον το µεροκάµατό τους σε αναλογία µε τις υπηρεσίες που προσέφεραν. Έτσι, ο αν ο ψήστης έπαιρνε για παράδειγµα 10 χιλιάδες δρχ., ο µεσηµεράς έπαιρνε 4 και ο βοηθός (βαστάζος) 2, ενώ όλοι εισέπρατταν πρόσθετα έσοδα και από τη διαδικασία ραφιναρίσµατος ή εξουδετέρωσης των λαδιών. Η χρονική περίοδος θεωρείται ανοδική (έστω και µε σκαµπανεβάσµατα) για τη σαπωνοποιία της Λέσβου, ενώ από το 1929 µέχρι σήµερα φθίνουσα, αφού µετά την ένταξη της Λέσβου στο ελληνικό κράτος το 1912, και κυρίως µετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, χάθηκαν όλες τις αγορές τις Ανατολής. Είναι χαρακτηριστικό ότι, τη συγκεκριµένη περίοδο ( ), οι σαπωνοποιοί, προσπαθώντας να προωθήσουν την παραγωγή τους, άρχισαν να πουλούν στην τουρκική αγορά σαπούνια σφραγισµένα µε τουρκική ή αραβική γραφή, ώστε να µην είναι εµφανής η προέλευσή τους. Σήµερα στο νησί της Λέσβου υπάρχουν µόνο τρία σαπωνοποιεία (ενώ το διάστηµα λειτουργούσαν 92, µε 800 εργαζόµενους), που δεν µπορούν να ανταγωνιστούν τις αντίστοιχες µεγάλες βιοµηχανίες και έτσι σιγά - σιγά η τέχνη της σαπωνοποιίας στη Λέσβο αρχίζει να χάνεται. Αρχιτεκτονική Βιοµηχανικών κτιρίων Μέχρι τα µέσα του 19 ου αιώνα η επεξεργασία της ελιάς γινόταν µε πρωτόγονο τρόπο, µέσα σε µικρά κτίρια, στο κέντρο σχεδόν πάντοτε του οικισµού. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα ελαιοτριβεία στις κοινότητες της Πλαγιάς και Νεοχώρι. Από το 1870 και µετά, µε τον ερχοµό των πρώτων ατµοµηχανών κυρίως εγγλέζικων αρχίζει η κατασκευή των νέων µεγάλων και επιβλητικών βιοµηχανικών κτιρίων, κυρίως ελαιοτριβείων και σαπωνοποιείων. Οι αντιπρόσωποι, των νέων, κυρίως, αγγλικών µηχανηµάτων, έφεραν ταυτόχρονα µαζί τους και τα νέα οικοδοµικά σχεδία. εν ήταν πλέον δυνατό αυτά να κτιστούν µέσα στους οικισµούς. Είχε έρθει η ώρα οι αναγκαίοι χώροι να γίνουν σωστά και οι κατασκευής να πληρούν όλους τους όρους καλής και

16 γρήγορης µεταφοράς και εναπόθεσης του καρπού στον εργασιακό χώρο. Έτσι δηµιουργούνται ειδικοί χώροι για συγκέντρωση του λαδιού, για το εργατικό προσωπικό, για τη διεύθυνση της επιχείρησης κ.λπ. τούτο οδήγησε στην ανάγκη πολλαπλασιασµού της παλαιότερης έκτασης των χώρων. Απ'αυτή τη χρονολογία και µετά έως το 1925 αρχίζουν το ένα µετά το άλλο να κατασκευάζονται τα νέα βιοµηχανικά κτίρια στις άκρες των οικισµών. Η διάταξη των κτισµάτων αυτών είναι περίπου η ίδια στα περισσότερα αλλά βέβαια πολλές φορές εξαρτάται και από τη µορφολογία του εδάφους. Η διάταξη των κτισµάτων γινόταν στις πλευρές του τετραγώνου του τραπεζιοσχηµου η σχεδόν κυκλικού οικόπεδου. Απέναντι στην κεντρική είσοδο τοποθετούνταν το κεντρικό κτίριο επεξεργασίας της ελιάς µε τη δεσπόζουσα καµινάδα του. Η στέγη ήταν συνήθως δίκλινης και στις δυο µικρότερες πλευρές σχηµατιζόταν µε ένα συµπαγή τοίχο τριγωνικό αέτωµα. Σ'αυτό το κτίριο τοποθετούσαν τα νέα µηχανήµατα όπως τα πιεστήρια το καζάνι το χώρο αποθήκευσης του καύσιµου υλικού καθώς και τον ή τους µύλους. εξιά ή αριστερά της εισόδου τοποθετούνταν το κτίριο της διοίκησης ή το γραφείο του διευθυντή της επιχείρησης. Στην άλλη πλευρά τοποθετούνταν οι αποθηκευτικοί χώροι για την συγκέντρωση του λαδιού. Το κτίριο αυτό είναι πάντα δευτερεύον σε µέγεθος και µέσα στο έδαφος τοποθετούνταν η κωνική βάση των πιθαριών. Στα πιθάρια αυτά τα «κιούπια» συγκέντρωναν το λάδι που αναλογούσε στα έξοδα των αλεστικών ή καµιά φορά τοποθετούσαν για φύλαξη το λάδι κάποιου µεµονωµένου παραγωγού. Στις άλλες πλευρές του ορθοπεδικού χώρου και σε επαφή επίσης µε τα όµορα οικόπεδα τοποθετούνταν τα κτίρια εν αποθήκευσης του καρπού «οι Μπατές». Αυτά ήταν τα βοηθητικά κτίρια χαµηλά σε ύψος µε δικλινείς ή µονοκλινείς στέγες και µε εσωτερικά χωρίσµατα ξύλινα ή µε συµπαγές τούβλο και ο κάθε καλλιεργητής ελαιοπαραγωγός είχε το δικό του χώρο τοποθέτησης του καρπού έτσι ώστε όταν ερχόταν η σειρά του µεταφερόταν ο καρπός στο κεντρικό κτήριο για την έκθλιψη. Επίσης αριστερά ή δεξιά της κύριας εισόδου του εργοστασιακού συγκροτήµατος τοποθετούνταν το φυλάκιο µε χώρο για ύπνο, φαγητό κ.λ.π. καθώς και το αναγκαίο τζάκι για θέρµανση. Τα σαπωνοποιεία της Λέσβου είναι τυπικά παραδείγµατα εργοστασιακής αρχιτεκτονικής, ήταν µεγαλοπρεπή κι αυτά ακολουθούσαν της εξέλιξη των ελαιοτριβείων από τα µέσα του 19 ου αιώνα και µετά. Είναι λιθόκτιστα αλλά χρησιµοποιούσαν και τούβλα συµπαγή για ορισµένες στατικές ανάγκες του κτιρίου αλλά και για την κατασκευή της καµινάδας του φούρνου και για τα ανώφλια των θυρών και των παραθύρων, καθώς και στο γείσο της στέγης. Τα κτίρια έχουν ορθογωνική κάτοψη και αναπτύσσονται συνήθως σε 3 ορόφους

17 Στο ισόγειο τοποθετούνται τα καζάνια 1 ή 2 ανάλογα µε την δυναµικότητα του εργοστασίου, η βάση του φούρνου η αντλία του ασβεστόνερου το ατµοκάζανο και τέλος το πηγάδι. Επίσης οι χώροι αποθήκευσης των υλικών όπως η πρώτη ύλη, η ποτάσσα κλπ αλλά και µέρος του τελικού προϊόντος, εάν δεν υπήρχαν παραπλήσιοι αποθηκευτικοί χώροι. Επίσης εκεί τοποθετείται και το γραφείο της διοίκησης. Στον πρώτο όροφο ή στον ηµιώροφο βρίσκουµε συχνά το παράπηγµα (ξύλινο) της διοίκησης και τις χοάνες των καζανιών απ όπου γινόταν και η λήψη του σαπουνιού. Στον πρώτο και τον δεύτερο όροφο γίνεται η επεξεργασία (χύσιµο ), ξήρανση και κόψιµο του σαπουνιού. Μορφολογικά είναι απλές κατασκευές, µε µεγάλο όγκο µεγάλη στατική επάρκεια και χρησιµοποιούν συνθετικό υλικό στη λιθοδοµή τη θηραϊκή γη. Χαρακτηριστικό τους τα πολλά υψηλά παράθυρα στους επάνω ορόφους µε τους φεγγίτες και τα καρφωτά κουφώµατα. Ελαιοτριβείο Ευανθίας Φράγκου Πρόκειται για µεγάλο κτιριακό συγκρότηµα που βρίσκεται επί του δρόµου Περάµατος-Μαρµάρου. Ο δρόµος αυτός χωρίζει το κτιριακό συγκρότηµα σε δύο τµήµατα. Ένα τµήµα προς την πλευρά της θάλασσας (Κόλπος Γέρας) και ένα τµήµα προς την άλλη πλευρά (οικισµός). Το τµήµα που βρίσκεται προς την πλευρά της θάλασσας διαθέτει ένα αύλειο χώρο µε λιθόκτιστα ισόγεια κτίσµατα που είναι κατασκευασµένα κατά την περίµετρο του και τα οποία οριοθετούν την ιδιοκτησία αυτού του τµήµατος του παλαιού ελαιοτριβείου. Τα κτίσµατα αυτά είχαν την χρήση «µπατών» και άλλων αποθηκευτικών χώρων. Σε αρκετά έχει καταρρεύσει η κεραµοσκεπή µονόκλιτη επικάλυψη των ενώ σε άλλα έχει επισκευασθεί πρόχειρα. Ένα µεγάλο και ψηλότερο κτίσµα µε δίκλινη επικάλυψη τοποθετηµένο προς την πλευρά της θάλασσας µε λιτά στοιχεία υπερέχει λόγω ύψους σε σύγκριση

18 µε τα άλλα κτίσµατα τα οποία παρ όλες τις επώδυνες καιρικές επιδράσεις διατηρούν µια χαρακτηριστική αισθητική παραδοσιακή αρχιτεκτονική σύνθεση στον χώρο που βρίσκονται. Το τµήµα αυτό του συγκροτήµατος έχει δύο εξόδους (µία προς την παραλία (βόρεια) και µια προς την θάλασσα). Η έξοδος προς την θάλασσα οδηγεί σε λιθόκτιστη σκάλα, που εκτείνεται κατά πολύ µέσα στη θάλασσα και η οποία χρησιµοποιείται για την µετακίνηση των προϊόντων του ελαιοτριβείου µέσω των θαλάσσιων µέσων. Από την πλευρά του δρόµου το τµήµα αυτό οροθετείται µε µια σειρά από λιθόκτιστους κολωνίσκους µε πρόχειρη περίφραξη από συρµατόπλεγµα. Μια απλή σιδερένια καγκελόπορτα οδηγεί στο εσωτερικό του τµήµατος αυτού. Ένα τµήµα του περιµετρικού νότιου τοίχου του συγκροτήµατος έχει καταρρεύσει µετά από υπερχείλιση του µικρού χείµαρρου που υπάρχει στην πλευρά αυτή του συγκροτήµατος δηµιουργώντας κατ' αυτό τον τρόπο ένα άνοιγµα στην πλευρά αυτή. Το άλλο τµήµα του συγκροτήµατος περιλαµβάνει: 1. Το κτίριο της αποθήκευσης του ελαιόλαδου και το µηχανοστάσιο του ελαιοτριβείου όπου υπάρχουν οι συνθλιπτήρες. 2. Κατά µήκος του δρόµου το συγκρότηµα όπου υπήρχαν τα γραφεία στο ισόγειο και τα δωµάτια του προσωπικού στον όροφο. 3. Μπατές (ισόγεια κεραµοσκεπή κτίρια) σε παράλληλη διάταξη προς το συγκρότηµα της αποθήκευσης ελαιόλαδου και του µηχανοστασίου. Ένα τµήµα του συγκροτήµατος στο πίσω όριο (δυτικό) έχει επισκευασθεί και χρησιµοποιείται για κατοικία στον όροφο ενώ το ισόγειο παραµένει αποθήκη

19 Από το κτιριακό συγκρότηµα αυτού του τµήµατος οι µπατές είναι ισόγεια κτίσµατα ενώ το κτίριο που στεγάζονται τα γραφεία και τα δωµάτια προσωπικού (προς τον δρόµο) και το κτίριο που έχει επισκευασθεί και χρησιµοποιείται για κατοικία στον όροφο είναι διώροφα. Το κτίριο που περιλαµβάνει το µηχανοστάσιο (ελαιοτριβείο) και την αποθηκη ελαιολάδου είναι υψηλό µονόροφο µε εσωτερικό ξύλινο περιµετρικό πατάρι και ξεχωρίζει περισσότερο από τα άλλα κτίσµατα του συγκροτήµατος µε την ιδιαίτερα επιµεληµένη λιθοδοµή του, τα δύο επιβλητικά ανοίγµατα (είσοδοι) που ασφαλίζουν µε σιδερένιες πόρτες και φεγγίτη µε υαλοστάσιο στο πάνω µέρος τους, τα λιγοστά και επιβλητικά παράθυρα που υπάρχουν τα οποία προφυλάσσονται µε σιδεριές ασφαλείας και τα πέτρινα πλαίσια των ανοιγµάτων αυτων. Και αυτό το τµήµα του συγκροτήµατος καλύπτεται µε χαρακτηριστικές κεραµοσκεπές (δίκλινες), η δε διάταξη των κτιρίων που το αποτελούν δηµιουργούν µια ιδιαίτερη παραδοσιακή αρχιτεκτονική καθώς και µια χαρακτηριστική ογκοπλαστική σύνθεση µε αξιόλογα αρχιτεκτονικά και µορφολογικά στοιχεία. Σύµφωνα µε την Τεχνική Περιγραφή του µελετητού Σωτήρη Φράγκου αρχιτέκτοντα µηχανικού, το συγκρότηµα του ελαιοτριβείου κτίστηκε το 1924 από τον Βασίλειο Μουζάλα (όπως άλλωστε φαίνεται από µια εντοιχισµένη πλάκα που υπάρχει πάνω από την είσοδο του κεντρικού κτιρίου του συγκροτήµατος) και αγοράστηκε από τον πατέρα της σηµερινής ιδιοκτήτριας το Όπως αναφέρει ο αρχικός ιδιοκτήτης κατασκεύασε αρχικά τις µπατές µε το µεγάλο υπόστεγο (που βρίσκονται µεταξύ του δρόµου και της θάλασσας) µε το σκεπτικό της συγκέντρωσης των ελιών της αγροτικής περιφέρειας του Περάµατος και της µεταφοράς τους µε βάρκες, απέναντι στη Σκάλα Λουτρών όπου είχε ελαιοτριβείο. Αυτό άλλωστε το µαρτυρεί και η "σκάλα" (η προβλήτα) που υπάρχει ακόµη έξω απο µιά πόρτα που υπάρχει στην πλευρά του συγκροτήµατος προς την θάλασσα (Κόλπος Γέρας). Αργότερα το 1924, κατασκεύασε το άλλο τµήµα του συγκροτήµατος µε το ελαιοτριβείο κρίνοντας συµφερότερη αυτή τη λύση, από αυτή της µεταφοράς των ελιών µε βάρκες αφού τότε έγινε η πρώτη

20 διάνοιξη δρόµου προς το στόµιο του Κόλπου οπότε ήταν δυνατή η µεταφορά των ελιών µε τα ζώα. Το συγκρότηµα αυτό διαθέτει αξιόλογα χαρακτηριστικά παραδοσιακά αρχιτεκτονικά και µορφολογικά στοιχεία που θα πρέπει να διατηρηθούν γιατί αποτελούν τυπικά δείγµατα τόσο της βιοµηχανικής αρχιτεκτονικής όσο και της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής της περιοχής και ως εκ τούτου. Συγκρότηµα ελαιοαϖοθηκών κληρονόµων Παναγιώτη Χατζηβασιλείου Μεγάλο, επιβλητικό συγκρότηµα ελαιοαποθηκών µε κύρια όψη στην προκυµαία του Περάµατος. Είναι λιθόκτιστο µε επιµεληµένη λιθοδοµή. Η κύρια όψη του παρουσιάζεται µε µορφή διδύµου κτιρίου µε χαρακτηριστικά ακριβή επανάληψη των συµµετρικά τοποθετηµένων ανοιγµάτων(πόρτεςπαράθυρα) της πλευράς αυτής, δηλαδή µιας σιδερένιας δίφυλλής πόρτας στο κέντρο µε δυο παράθυρα (ένα σε κάθε πλευρά της) που έχουν σιδερένια προστατευτικά σκούρα και δύο παράθυρα µε κυκλική απόληξη κατασκευασµένα στη τριγωνική απόληξη της όψεως. Στην πίσω πλευρά του κτιρίου υπάρχει µία σειρά µικρών ανοιγµάτων )παράθυρα) που προστατεύονται µε καρέ σιδεριά ασφαλείας. Στις δυο πλάγιες πλευρές που κτιρίου υπάρχουν τρία παράθυρα µε σιδερένια προστατευτικά σκούρα και µια σιδερένια πόρτα στη πλευρά που έχει πρόσωπο στον κοινοτικό δρόµο, ενώ στην πλευρά που έχει πρόσωπο στον ακάλυπτο χώρο του συγκροτήµατος υπάρχει µονό µια σιδερένια δίφυλλη πόρτα. Ο ακάλυπτος χώρος του συγκροτήµατος περιβάλλεται από υψηλό λιθόκτιστο µαντρότοιχο και από τις πλευρές µεγάλου ισόγειου κτιρίου αποθηκών του όποιου σώζονται µονό οι τρεις περιµετρικές πλευρές ενώ η τέταρτη, προς το εσωτερικό του ακάλυπτου χώρου, δεν υπάρχει, όπως ούτε και η στέγη του. Πρώην ελαιαϖοθηκές Παναγιώτη Β. Χατζηγιαννάκη ιώροφο λιθόκτιστο κτίριο που έχει µετατραπεί σε κατάστηµα ''Σούπερ Μάρκετ'' και έχει επισκευασθεί. Πρόκειται για παληές αποθήκες ελαιολάδου.στο κτίριο γενικά έχουν γίνει διάφορες επεµβάσεις στην εξωτερική του εµφάνιση: α)τµήµατα της τοιχοποιιας είναι επιχρισµένα

21 β)τµήµατα είναι αρµολογηµένα µε τσιµεντοκονία γ)το κτίριο καταλήγει σε χτιστό περιµετρικό στηθαίο επιχρισµένο Τρία ηµικυκλικά κτιστά επιχρισµένα διακοσµητικά στοιχεία µε ανάγλυφα και στο ένα από τα 3 αναγράφεται η χρονολογία Ελαιοτριβείο-Σαϖωνοϖοιείο και Ραφηνερία Γιάννη Χατζηγιάννη Τεράστιο συγκρότηµα από ελαιοτριβείο-σαπωνοποιείο και ραφηνερία. Το παλιό κτίσµα είναι διώροφο από λιθοδοµή σποραδικά επιχρισµένη. Το συγκρότηµα αποτελείται από 2 τµήµατα. Το πιο πρόσφατο κτίριο που έχει κατασκευασθεί στις αρχές του αιώνα, συνδέεται µε το παλιό κτιριακό συγκρότηµα µε ένα γεφυράκι στο ύψος του πρώτου ορόφου. Το νεότερο κτίριο έχει και αυτό πυκνά, ψηλά ανοίγµατα (παράθυρα) στον όροφο µε ελαφρά τοξωτό ανακουφιστικό τόξο απο οπτοπλίνθους στο πάνω µέρος. Παρ'όλες φθορές διατηρείται στο συγκρότηµα υπάρχουν και άλλα κτίσµατα βοηθητικά (αποθήκες)

22 Βυρσοδεψείο Σουρλάγκα. Το εργοστάσιο του Σουρλάγκα ξεκίνησε να λειτουργεί από το 1833 ως σαπωνοποιείο και στη συνέχεια µετατράπηκε σε βυρσοδεψείο. Σε αυτό εργάστηκαν και έθρεψε γενιές Γεραγωτών. Το 1925 η «Βιοµηχανία Σουρλάγκα» µετατράπηκε σε Ανώνυµη Εταιρία µε τίτλο «Ανώνυµη Ναυτιλιακή και Βιοµηχανική Εταιρία Βυρσοδεψικής και εψικών Εκχυλισµάτων Ε. Σουρλάγκας» µε µετοχικό κεφάλαιο δραχµές. Τις µετοχές, των 512 δραχµών, τις µοιράστηκαν 12 µέτοχοι ανήκοντες όλοι στην οικογένεια Σουρλάγκα. Η διοίκηση ασκείται από επταµελές ιοικητικό Συµβούλιο. Το 1959 το.σ. της εταιρίας έχει πρόεδρο τον ηµήτριο Σουρλάγκα και µέλη τους Ηλία, Μενέλαο και τέσσερις Ευστράτιους µε το επώνυµο Σουρλάγκας. Το 1971, µετά το θάνατο του. Σουρλάγκα, ανέλαβε την προεδρία ο Ευστρ. Στυλ. Σουρλάγκας, ενώ από το 1970 τη διεύθυνση του εργοστασίου είχε αναλάβει ο Ευστρ.. Σουρλάγκας, ο οποίος τη διατήρησε µέχρι το 1990 που έκλεισε το εργοστάσιο

23 Από το 1970 είχαν δροµολογήσει την οργανωτική αναδιάρθρωση της εταιρίας µε την καθοδήγηση Αµερικανού Οργανωτή Επιχειρήσεων. Στόχος τους ήταν να ξεφύγουν από τον στενό οικογενειακό κύκλο χωρίς να καταργήσουν τον χαρακτήρα της οικογενειακής επιχείρησης. Υπογράµµιζαν ότι η επιχείρηση από «one man s business» πρέπει να µετατραπεί σε απρόσωπη. Το 1971 εκλέχτηκε στο.σ., για πρώτη φορά, µέλος εκτός της οικογένειας Σουρλάγκα, ο πρόεδρος των Ελλήνων βιοµηχάνων Ι. Μητσός, µε καθήκοντα ειδικού συµβούλου και µηνιαίο µισθό δραχµές. Σηµειώνουµε ότι ο µηνιαίος µισθός του Προέδρου του.σ. Ευστρ. Στυλ. Σουρλάγκα εκείνη την εποχή ήταν δραχµές. Οι µετοχές της εταιρίας αυξήθηκαν σε 15 και το 1976 εκλέχτηκε στο διευρυµένο.σ. και δεύτερο µέλος εκτός της οικογένειας Σουρλάγκα, ο Κ. Βαρβάκης. Έτσι το 1976 το.σ. της Βιοµηχανίας Σουρλάγκα παρουσίαζε την εξής µορφή: Γενικός ιευθυντής ο Ευστρ.. Σουρλάγκας, πρόεδρος του.σ. ο Ευστρ. Ν. Σουρλάγκας, σύµβουλοι οι Ι. Μητσός, Κ. Βαρβάκης και τρία ακόµα µέλη της οικογένειας Σουρλάγκα. Η «Βυρσοδεψία Σουρλάγκα» ήταν η µεγαλύτερη στην περιοχή των Βαλκανίων και διέθετε γραφεία εκτός από τη Μυτιλήνη σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Απασχολούσε 300 µε 350 εργάτες 15 διοικητικούς υπαλλήλους και 5 µηχανικούς. Η παραγωγή της κάλυπτε το 40% της ελληνικής αγοράς και τροφοδοτούσε τον ελληνικό στρατό µε αδιάβροχα δέρµατα ειδικής κατεργασίας. Είχε σύγχρονο βιοµηχανικό εξοπλισµό που συχνά ανανέωνε. Το τµήµα εψικών Εκχυλισµάτων, που λειτουργούσε σε 24ωρη βάση, κατεργαζόταν ηµερησίως 55 τόνους βαλανίδια και 30 τόνους πευκοφλοιό που απέδιδαν 30 τόνους εκχυλίσµατος. Το τµήµα Εϖανωδερµάτων που δηµιουργήθηκε το 1957 απασχολούσε 250 εργάτες και σταδιακά κάλυψε το 80% της βιοµηχανικής παραγωγής του εργοστασίου. Κατασκεύαζε µέχρι και 200 είδη δερµάτων διαφορετικής υφής, πάχους και χρώµατος. Παρήγαγε δερµάτινα τακούνια, πάτους, moccasin, δέρµατα για φορέµατα, σόλες σκληρές και µαλακές για όλους τους τύπους των

24 υποδηµάτων, λουστρίνια, γουνοδέρµατα και δέρµατα για καθίσµατα. Με αυστραλιανά δέρµατα κατασκεύαζε γούνινες σκούφιες για τη Ρωσία. Η ηµερήσια παραγωγή σε δέρµατα έφτανε τους 25 τόνους και η ετήσια παραγωγή σε επανωδέρµατα 7 εκατοµµύρια τετραγωνικά πόδια. Οι πρώτες ύλες σε δέρµατα προέρχονταν από την Λέσβο, Μακεδονία, Θράκη, Κρήτη κ.α. και τα χηµικά από τη «Μπάγερν» της Γερµανίας και άλλες χηµικές βιοµηχανίες. Το τµήµα Σολοδερµάτων-Βακετών στα µέσα της δεκαετίας του 60 δέχθηκε ισχυρό πλήγµα από την αντικατάσταση του προϊόντος από φθηνότερης κατασκευής και ευκολότερης χρήσης πλαστικά. Ο ηµ. Σουρλάγκας στη γενική συνέλευση στις 28/06/1967 οµολογεί ότι «το τµήµα παλεύει για την ύπαρξή του». Το 1968 για πρώτη φορά το βυρσοδεψείο παρουσίασε ζηµιές και το 1970 αναγκάστηκαν να απολύσουν το 17% του προσωπικού. έκα χρόνια αργότερα το 1980 το προσωπικό της επιχείρησης αριθµούσε 172 άτοµα. Η χρησιµοποίηση δραστικών χηµικών ουσιών στη δέψη και τη βαφή, της έδωσε τη δυνατότητα να παράγει περισσότερα είδη δερµάτων καλύτερης κατεργασίας. Η χηµικές ουσίες αυτές µέσω των αποβλήτων των εργοστασίων κατέληγαν χωρίς καµµιά επεξεργασία στο ευαίσθητο οικοσύστηµα του κόλπου της Γέρας. Οι συνέπειες δεν άργησαν να φανούν. Η θαλάσσια ζωή του κόλπου άρχισε να νεκρώνει. Έγιναν πολλές µελέτες από αρµόδιους φορείς προκειµένου να διαπιστωθούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη λειτουργία του βυρσοδεψείου. Το εργοστάσιο αναγκάστηκε να εγκαταστήσει µονάδα βιολογικού καθαρισµού αλλά αποδείχθηκε ανεπαρκής.οι έντονες αντιδράσεις ανάγκασαν το νοµάρχη Λέσβου να κλείσει για 2 µήνες το εργοστάσιο το Τοι 1978 το εργοστάσιο δαπάνησε σηµαντικά ποσά για τον εκσυγχρονισµό των εγκαταστάσεων του. Παρά τις προσπάθειες η επιχείρηση πήρε την κατιούσα µε αποτέλεσµα να κλείσει το 1989 και το 1990 το Πρωτοδικείο Μυτιλήνης αποφάσισε την πτώχευση. Τα µηχανήµατα πουλήθηκαν και τελικά το 2007 οι εγκαταστάσεις πουλήθηκαν και αυτές για 1,5 εκατοµµύριο ευρώ στην εταιρία «Γέρα Ανάπτυξη Ακινήτων Α.Ε.» µε στόχο την τουριστική

25 ανάπτυξη αλλά µέχρι σήµερα δεν έχει ανακοινωθεί κανένας σχεδιασµός για τη αξιοποίηση του. Σήµερα το βυρσοδεψείο και τα άλλα βιοµηχανικά κτίρια στο Πέραµα συνθέτουν ένα καταθλιπτικό σκηνικό µιας βιοµηχανικής νεκρούπολης. Συγκρότηµα Ελαιουργικής Σαϖουνουργικής Εταιρίας Μυτιλήνης (Ε.Σ.Ε.Μ) ιώροφο λιθόκτιστο κτήριο κτισµένο το Έχει πρόσφατη επίπεδη επικάλυψη κατασκευασµένη από πλάκα beton. Η λιθοδοµή του είναι επίχριστη µε επιµεληµένους πωρόλιθους στις γωνίες. Έχει πάρα πολλά ανοίγµατα τα περισσότερα από τα οποία είναι στον όροφο (παράθυρα)

26 Όλα τα παράθυρα του ορόφου είναι κατασκευασµένα µε σιδεροκατασκευή µε περιµετρικό κορνίζωµα από επιµεληµένο πορόλιθο. Τα παράθυρα στο ισόγειο φέρουν σιδεριά ασφαλείας απλού σχεδίου και σε αντίθεση µε αυτά του ορόφου καταλήγουν σε ελαφρά απόληξη από οπτόπλινθους. Οι εξώθυρες στο ισόγειο είναι ξύλινες ταµπλαδωτές. Υπάρχει µια καµινάδα κυκλικής διατοµής από οπτόπλινθους µε κατεστραµµένο το ακρότερο τµήµα της. Στον ίδιο χώρο που είναι κατασκευασµένο το κτήριο υπάρχουν βοηθητικά κτίσµατα. Το συγκρότηµα σταµάτησε τη λειτουργία του πρόσφατα το Ελαιοτριβείο Χατζηγιαννάκη Κουλαγίνη Ο Βασίλης Χατζηγιαννάκης αγόρασε το ελαιοτριβείο το Λίγο αργότερα έδωσε στα 3 αδέλφια του το 1/5 και κράτησε εκείνος τα 2/5. Το 1926 έγινε πετρελαιοκίνηση και µαζί έγινε και αλευρόµυλος

27 ιέθετε 4 πιεστήρια από το Μάντσεστερ της Αγγλίας. Το 1978 έγινε ηλεκτροκίνητο και το 1981 φυγοκεντρικό. Έκλεισε το 1995 ενώ σήµερα λειτουργεί σαν σύγχρονο ελαιοτριβείο. Η εταιρεία διέθετε και λαδάδικο στο Πέραµα και έκανε εµπορία λαδιού στη Βόρεια Ελλάδα. Ελαιοτριβείο Ταϖανλή Από τα χρόνια της Τουρκοκατίας µέχρι το 1920 στον Παλαιόκηπο υπήρχαν µόνο ιδιωτικά ελαιοτριβεία. Το ελαιοτριβείο της οικογένειας Ταπανλή λειτούργησε µέχρι τις αρχές του 1950 και έκλεισε οριστικά το

28 Για ένα διάστηµα προµήθευε τον τουρκικό στρατό και µε σαπούνια

29 Ελαιοτριβείο Μουσείο Βρανά Το ελαιοτριβείο, υπήρξε ένα σηµαντικό βιοµηχανικό συγκρότηµα του καιρού του. Η µορφολογία του, εναρµονισµένη στα «µνηµειακά» αισθητικά πρότυπα της εποχής, αποτύπωσε - σε όλους τους χώρους - το όραµά του ιδιοκτήτη του να δηµιουργήσει µια παραγωγική µονάδα µε διάρκεια ζωής. Στην επιβλητική κύρια αίθουσα παραγωγής γινόταν η σύνθλιψη του ελαιοκάρπου, η συµπίεση του ελαιοπολτού και ο διαχωρισµός του λαδιού από το νερό. Κοντά της βρισκόταν το µηχανοστάσιο και το λεβητοστάσιο (φωτ. 7) και, στον διπλανό εξωτερικό χώρο, το καφενείο που χρησίµευε ως σπίτι του φύλακα και σηµείο συνάντησης των εργατών. Στην εσωτερική αυλή που σχηµάτιζαν τα κτήρια, δέσποζε η περίτεχνη και πανύψηλη καµινάδα. Στον σχεδόν έναν αιώνα ζωής, το εργοστάσιο αυτό υπήρξε ένας ολοζώντανος οργανισµός γεµάτος κίνηση, µε τους εργάτες να πηγαινοέρχονται ασταµάτητα από το ένα µηχάνηµα στο άλλο. Υπολογίζεται ότι στο χώρο παραγωγής την περίοδο της ελαιοκοµίας εργάζονταν άτοµα, ενώ συνολικά οι απασχολούµενοι έφταναν τους 20 περίπου, ήτοι: δύο ϖετράδες στους µύλους, έξι στα ϖιεστήρια, ένας στις αντλίες, ένας για το µέτρηµα του λαδιού. Σε αυτούς πρέπει να προσθέσουµε τον θερµαστή στο καζάνι, τον µηχανικό στο µηχανοστάσιο, τον φύλακα, τον διευθυντή και τον λογιστή. Υπήρχαν ακόµα και αρκετοί αχθοφόροι για τη µεταφορά των ελιών, του λαδιού και της πυρήνας από το χώρο παραγωγής στις αποθήκες. Το µοναδικής αρχιτεκτονικής αξίας βιοµηχανικό µνηµείο του Παπάδου λειτούργησε αδιάλειπτα για 90 περίπου

30 χρόνια, ως τις αρχές τις δεκαετίας του 70, οπότε έκλεισε και παραδόθηκε στη φθορά του χρόνου. Το 1999 πέρασε στην ιδιοκτησία της Εταιρείας Αρχιπέλαγος - ενός µη κερδοσκοπικού Οργανισµού µε σηµαντικό πολιτιστικό έργο στο χώρο του Αιγαίου - που ανέλαβε το φιλόδοξο έργο της αναστύλωσης και της µετατροπής του σε µουσείο την τετραετία Παράλληλα, αναζητήθηκε, αποκτήθηκε - και συντηρήθηκε στο Βιοµηχανικό Μουσείο της Ερµούϖολης, στη Σύρο- ο µηχανολογικός εξοπλισµός του ελαιοτριβείου του Πολιχνίτου, πανοµοιότυπος µε τα µηχανήµατα του Βρανά, δίνοντας στον επισκέπτη µια πιστή εικόνα της παραδοσιακής διαδικασίας παραγωγής του λαδιού. Επιπλέον, το Μορφωτικό Ίδρυµα της Εθνικής Τραπέζης συντήρησε στα εργαστήριά του τα 112 λογιστικά βιβλία του ελαιοτριβείου, που συγκροτούν ένα πλήρες και εξαιρετικά σπάνιο αρχειακό υλικό, στο χώρο αυτό. Τέλος, κορυφαίοι Έλληνες ζωγράφοι, φιλοτέχνησαν και πρόσφεραν, στην Εταιρεία Αρχιπέλαγος, πρωτότυπα έργα ζωγραφικής, εµπνευσµένα από την αναστύλωση του µνηµείου, που φιλοξενούνται στην µικρή πινακοθήκη σύγχρονης τέχνης, στο παλιό λεβητοστάσιο

31 Το έργο της αποκατάστασης του συγκροτήµατος ολοκληρώθηκε κατά κύριο λόγο χάρη στην ένταξή του στο Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα ΟΠΑΑΧ (Οργανωµένα Προγράµµατα Ανάπτυξης Αγροτικών Χώρων), και στους πόρους της Εταιρείας "Αρχιπέλαγος". Ελαιοτριβείο ιδιοκτησίας Παύλου Βογιατζή Μεγάλο κτιριακό συγκρότηµα στην είσοδο του Περάµατος από τον παραλιακό δρόµο Ευρειακής Περάµατος. Η βόρεια πλευρά του συγκροτήµατος και τµήµα της ανατολικής πλευράς του οριοθετούνται από θάλασσα. Έχει κατασκευασθεί τον προηγούµενο αιώνα και αποτελείται από ελαιουργείο, βοηθητικά κτίσµατα και αποθήκες (µπατές). Το κυρίως κτίριο είναι λιθόκτιστο µε κάτοψη ορθογώνια και είναι υψηλότερο από τα υπόλοιπα κτίσµατα. Έχει µια είσοδο από τον κοινοτικό δρόµο και δυο άλλες από την αυλή στο εσωτερικό του συγκροτήµατος. Καλύπτεται µε τετράριχτη στέγη από ευρωπαϊκά κεραµίδια ενώ στην αυλή υπάρχουν µονόροφες αποθήκες που χρησίµευαν για την αποθήκευση του ελαιοκάρπου και καλύπτονται µε τετράριχτες στέγες από Τούρκικα κεραµίδια

32 Προτάσεις αξιοϖοίησης Η περιοχή της Γέρας είναι ένας τόπος µε έντονα τα στοιχεία της βιοµηχανικής κληρονοµιάς. Το Πέραµα είναι ένα παράδειγµα λιµανιού που φανερώνει την µεγάλη βιοµηχανική άνθηση του παρελθόντος. Ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία και άλλα βιοµηχανικά κτίρια υπάρχουν στην περιοχή αλλά δυστυχώς δεν έχουν αξιοποιηθεί µέχρι σήµερα. Θα µπορούσε να γίνει µια ενοποίηση και ανακαίνιση όλων των βιοµηχανικών κτιρίων όπως έκανε το Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο στο Λαύριο και όλα τα κτίρια να διατίθενται για διάφορες χρήσεις. Το Μουσείο Βρανά στον Παπάδο είναι ένα σηµαντικό παράδειγµα αξιοποίησης βιοµηχανικού κτιρίου το οποίο το 2009 µετατράπηκε σε µουσείο µετά από τις προσπάθειες της εταιρείας «Αρχιπέλαγος»

33 Επίσης άλλο παράδειγµα είναι το ελαιοτριβείο Ψύρρα στον Παπάδο το οποίο µετατράπηκε σε πολιτιστικό κέντρο

34 ραστηριότητες ϖρογράµµατος ϖεριβαλλοντικής εκϖαίδευσης. Το πρόγραµµα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης υλοποιήθηκε από το Νοέµβριο 2012 έως τον Απρίλιο Για την υλοϖοίηση του ϖρογράµµατος έγιναν τα εξής: Συµµετείχαν 22 µαθητές της Β Λυκείου. [1] Οι µαθητές χωρίστηκαν σε οµάδες για την πληρέστερη διερεύνηση του θέµατος. [2] Οι µαθητές αναζήτησαν πληροφορίες στο διαδίκτυο και σε βιβλιογραφία. ηµιουργήθηκε το παραπάνω κείµενο µε την ιστορία των πιο σηµαντικών βιοµηχανικών κτιρίων της περιοχής. [3]Επισκεφτήκαν και φωτογράφισαν βιοµηχανικά κτίρια σε διάφορα σηµεία της Γέρας

35 - 34 -

36 [4]Παρακολούθησαν το ντοκιµαντέρ «Ελαιάς αίγλη» από το αρχείο της ΕΡΤ. Το ντοκιµαντέρ είναι αφιερωµένο στο νησί της Λέσβου, το οποίο εστιάζεται στην ενασχόληση των κατοίκων µε την καλλιέργεια της ελιάς. Η αναδροµή στο παρελθόν και η σχέση µε τη σηµερινή πραγµατικότητα γίνεται, µεταξύ άλλων, µέσα από τα προσωπικά βιώµατα ανθρώπων του νησιού. Ιδιαίτερη είναι η αναφορά στο µάζεµα της ελιάς σε παλαιότερους χρόνους, στις συνθήκες εργασίας και στην κοινωνική ζωή που αναπτυσσόταν µε επίκεντρο το ελαιοτριβείο, ενώ παράλληλα παρουσιάζεται η τεχνολογική εξέλιξη που επήλθε στο νησί µε τη βιοµηχανική ανάπτυξη

37 Μνεία γίνεται στην ίδρυση των πρώτων ελαιοτριβείων καθώς και στη δηµιουργία του ηµοτικού Ελαιοτριβείου. Παρατίθενται στοιχεία για την παραγωγή αλλά και τη διανοµή του λαδιού στο παρελθόν, καθώς και για την ανάπτυξη της σαπωνοποιίας. Επιστολές γραµµένες στο παρελθόν φωτίζουν πλευρές της ιστορίας του νησιού και παρουσιάζουν µε ενάργεια τις σταδιακές αλλαγές που επήλθαν. [5] Επεξεργάστηκαν το υλικό που βρήκαν, δηµιούργησαν παρουσιάσεις βίντεο και κείµενα µε σκοπό τη δηµιουργία µιας συγκροτηµένης µελέτης για τα κτίσµατα αυτά. [6] Επισκέφτηκαν το ΚΠΕ Λαυρίου και παρακολούθησαν ηµερήσιο πρόγραµµα του κέντρου

38 Ευχαριστίες Εκφράζουµε θερµά τις ευχαριστίες µας σε όλους όσους βοήθησαν µε οποιοδήποτε τρόπο. Συγκεκριµένα: α) τον διευθυντή του σχολείου κ. Ψαρρό Παναγιώτη για την συµπαράσταση. β) το Μουσείο Βρανά. γ) τον κ. Χατζηµιχαλάκη για την επίσκεψη στο ελαιοτριβείο του. δ) τους καθηγητές του σχολείου για την παροχή πληροφοριών. ε) το ΚΠΕ Λαυρίου για τη φιλοξενία. Βιβλιογραφία [1] Νίκος Σηφουνάκης - ΛΕΣΒΟΣ, Βιοµηχανικά κτίρια: Ελαιοτριβεία - Σαπωνοποιεία, 19ος & αρχές 20ου αιώνα (Στο βιβλίο αυτό βασίστηκε το ντοκιµαντέρ «ΕΛΑΙΑΣ ΑΙΓΛΗ» του Μενέλαου Καραµαγκιώλη, που βραβεύτηκε µε το 1ο Ευρωπαϊκό Βραβείο Περιβάλλοντος το 1987) (1η έκδοση Νοµαρχία Λέσβου, επανέκδοση Εκδόσεις Καστανιώτη) [2] Νίκος Σηφουνάκης - Ενθύµιον Σαπωνοποιίας Λέσβου (µε οµάδα συνεργατών) (Εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ) [3] Εφηµερίδα ΓΕΡΑ [4] Βιοµηχανικά Κτίρια στη Λέσβο 19 ος και 20 ος αιώνας Παν. Παρασκευαΐδης Εκδόσεις ΤΕ Κ Λέσβου, Νοµαρχία Λέσβου