ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΣΑΜΑΔΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΡΙΟ ΔΑΣΙΚΗΣ ΑΝΑΨΥΧΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΣΑΜΑΔΙΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2 στις κόρες μου II

3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ. Ολοκληρώνοντας τη μεταπτυχιακή μου διατριβή θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όσους με βοήθησαν ουσιαστικά για την ολοκλήρωση αυτού του πονήματος. Ευχαριστώ θερμά : -τον καθηγητή κ. Αθανάσιο Καραμέρη, διευθυντή του Σπουδαστηρίου Δασικής Αναψυχής, Περιβαλλοντικής Αγωγής και Κοινωνιολογίας για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, την σημαντική αρωγή του και τον πολύτιμο χρόνο που αφιέρωσε για την παρακολούθηση της μεταπτυχιακής μου διατριβής -τον κ. Αναστάσιο Παπασταύρου για τις συμβουλές του -τον κ.σμύρη Π και Ανάγνου Ν. για τον σχολιασμό και τις εύστοχες παρατηρήσεις τους ως μέλη της τριμελούς επιτροπής -τους επιχειρηματίες, τουρίστες και ντόπιους κατοίκους για την συνεργασία τους στην συμπλήρωση των ερωτηματολογίων πάνω στα οποία και στηρίχτηκε η έρευνά μου -τις υπηρεσίες της Νομαρχίας Ευρυτανίας -τους καθηγητές κ. Μερτζάνη Αρ. και κ. Γουδέλη Γεράσιμο του ΤΕΙ Δασοπονίας για την βοήθειά τους -τους φοιτητές του ΤΕΙ Δασοπονίας και Διαχείρισης φυσικού περιβάλλοντος για την αρωγή τους στη συγκέντρωση των στοιχείων -τον Δασοπόνο Βαϊτσο Ευστάθιο για την ουσιαστική του βοήθεια στην συγκέντρωση και επεξεργασία των στοιχείων -την σύζυγό μου Καπέλλου Βίκη, φιλόλογο για την επιμέλεια του κειμένου III

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελίδα ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΙΙΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Χ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ XΙ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ XIΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Διακρίσεις του τουρισμού Ιστορική εξέλιξη του τουρισμού Τα στάδια ανάπτυξης του τουρισμού Οι στόχοι του τουρισμού Η φέρουσα ικανότητα στον τουρισμό Οι παράγοντες της τουριστικής ζήτησης Οι κοινωνικό-οικονομικοί παράγοντες Ο ελεύθερος χρόνος Η δημογραφική εξέλιξη Η αστικοποίηση Η ηλικία Η δομή του νοικοκυριού Το εισόδημα Η κοινωνικό-επαγγελματική κατηγορία Τα μεταφορικά μέσα Οι κοινωνικό-ψυχολογικοί παράγοντες Οι κοινωνικοί παράγοντες Οι προσωπικοί παράγοντες Η ανάγκη της γιορτής και της επικοινωνίας Οι επιπτώσεις του τουρισμού Η επίπτωση του τουρισμού στην κοινωνική συμπεριφορά Πολιτισμικές επιπτώσεις του τουρισμού Οι επιπτώσεις του τουρισμού στο περιβάλλον 31 IV

5 1.2. ΟΡΕΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Μορφές τουρισμού Εκδρομικός ή φυσιολατρικός τουρισμός Αγροτικός τουρισμός Χειμερινός τουρισμός Τα κριτήρια / αρχές προσδιορισμού του ορεινού τουρισμού Παράγοντες του ορεινού τουρισμού Κοινωνικός παράγοντας Οικονομικός παράγοντας Συγκοινωνιακός παράγοντας Ο παράγοντας χρόνος Ποιότητα και ποικιλία προσφερόμενων υπηρεσιών Διαφήμιση Μεταβολή σε νέες μορφές διακοπών Αρχές Στοιχεία και ιδιότητες Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά του ορεινού τουρισμού Ιδιότητες και αναπτυξιακά χαρακτηριστικά του ορεινού τουρισμού Αρχές και στόχοι της ορεινής ανάπτυξης Ορεινός τουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη Οι επιπτώσεις του ορεινού τουρισμού Κοινωνικοπολιτιστικές ωφέλειες Οικονομικές ωφέλειες Το κόστος του ορεινού τουρισμού Το περιβαλλοντικό κόστος Κοινωνικοπολιτιστικό κόστος Ο ΟΡΕΙΝΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Η ανάπτυξη του ορεινού τουρισμού στην Ελλάδα Ο ορεινός τουρισμός στην Ευρυτανία ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 57 V

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Εισαγωγή Γεωγραφική θέση Χρήσεις γης Γεωλογία-ανάγλυφο Ανάγλυφο και εδαφικές συνθήκες Κλίμα Υδρολογία Πηγές Χλωρίδα Ζώνες εξάπλωσης Πανίδα ΚΑΡΠΕΝΗΣΙ-ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (ΑΠΌ ΤΟ 1950 ΚΑΙ ΜΕΤΑ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΦΥΣΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ-ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οικονομικά ενεργός πληθυσμός απασχόληση ΑΕΠ Πρωτογενής τομέας Δευτερογενής τομέας Τριτογενής τομέας ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΜΕ ΤΟ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ Χωρική κατανομή καταλυμάτων και επιχειρήσεων Τουριστική ελκυστικότητα και πόλος έλξης Αξιοθέατα Ορειβατικές διαδρομές (μονοπάτι Ε4) Χιονοδρομικό κέντρο Βελούχι Αθλητικές εκδηλώσεις ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΥΛΙΚΑ 92 VI

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ Είδος επιχείρησης Διάρκεια λειτουργίας των επιχειρήσεων Κερδοφορία των επιχειρήσεων Επέκταση επιχειρήσεων Επέκταση επιχειρήσεων με κίνητρα Περίοδος εντονότερης δραστηριότητας των επιχειρήσεων Προοπτικές των επιχειρήσεων τουρισμού Απασχόληση ντόπιων κατοίκων στις επιχειρήσεις σχέση με τους κατοίκους Επισκέπτες τουρίστες στην περιοχή Απόψεις επιχειρηματιών για τους τουρίστες Μέτρα τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής Υποβάθμιση του περιβάλλοντος λόγω τουρισμού Αξιολόγηση περιβάλλοντος Διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων Απόψεις επιχειρηματιών για τουριστικά και άλλα θέματα Προσωπικά στοιχεία επιχειρηματιών Κύρια επαγγελματική ασχολία Η ηλικία των επιχειρηματιών Μορφωτικό επίπεδο επιχειρηματιών Φύλο επιχειρηματιών Αριθμός επισκεπτών ανά έτος Αριθμός δωματίων Τιμές ανά εποχή και είδος δωματίων Συνολική αποτίμηση των απαντήσεων των επιχειρηματιών ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ Τόπος προέλευσης τουριστών Τρόπος άφιξης των τουριστών στην Ευρυτανία Παραμονή τουριστών στην Ευρυτανία Παραμονή των τουριστών στις ημέρες εβδομάδας 116 VII

8 Συχνότητα επίσκεψης στο Νομό Ευρυτανίας Λόγοι επίσκεψης Κίνητρα τουρισμού Διαμονή τουριστών Αξιολόγηση φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής Προβλήματα που υποβαθμίζουν την ανάπτυξη της περιοχής Αριθμός τουριστών επισκεπτών Κριτήρια που ικανοποιούν τους τουρίστες Τρόποι προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος Απόψεις τουριστών για τους ντόπιους κατοίκους Έξοδα παραμονής τουριστών στην Ευρυτανία Εκπλήρωση του σκοπού επίσκεψης των τουριστών Επανάληψη επίσκεψης στην Ευρυτανία Προσωπικά στοιχεία Το φύλο των τουριστών Η ηλικία των τουριστών Επίπεδο μόρφωσης των τουριστών Το επάγγελμα των τουριστών Οικογενειακή κατάσταση Μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα των τουριστών Συνολική αποτίμηση των απαντήσεων των τουριστών TOΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Επαγγελματική δραστηριότητα των ντόπιων κατοίκων Πλήθος τουριστών στην περιοχή Η γνώμη των ντόπιων για τους τουρίστες Τα οικονομικά των κατοίκων με την ανάπτυξη του τουρισμού Δημιουργία νέων θέσεων εργασίας Επίδραση του τουρισμού στο περιβάλλον Λόγοι αρνητικής επίδρασης του τουρισμού Ανάπτυξη του τουρισμού Σχέση κατοίκων με τους επιχειρηματίες 139 VIII

9 Ένταση οικοδομικής δραστηριότητας Η κατάσταση του τουρισμού από την άποψη των υποδομών Κάτοικοι Αναπτυξιακός σχεδιασμός της περιοχής Συμμετοχή στον αναπτυξιακό σχεδιασμό Επιμόρφωση κατοίκων Το δάσος από την οπτική των κατοίκων Κάτοικοι Ευρυτανίας (μόνιμοι ή μη) Προσωπικά στοιχεία κατοίκων Φύλο των κατοίκων της Ευρυτανίας Η ηλικία των κατοίκων Το επίπεδο μόρφωσης των κατοίκων Οικογενειακή κατάσταση των κατοίκων Συνολική αποτίμηση των απαντήσεων των ντόπιων κατοίκων 147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ -ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 148 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 162 IX

10 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 1. Α.Ε.Π : Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν 2. Ε.Ε. : Ευρωπαϊκή Ένωση 3. ΕΟΤ : Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού 4. ΕΣΥΕ : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος 5. GIS : Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφόρησης 6. ΜΟΠ : Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα 7. ΟΕΠ : Οικονομικά Ενεργός Πληθυσμός 8. OECD : Organisation de Cooperation et de Development Economique 9. ΟΗΕ : Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών 10. ΟΜΤ : Organisation Mondiále du Tourisme (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού) 11. ΟΟΣΑ : Οργανική Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης 12. UIOOT : Διεθνής Ένωση Επίσημου Οργανισμού Τουρισμού 13. WTO : Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού X

11 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Πίνακας 2 Σελίδα ΑΕΠ και ποσοστού αναχώρησης για διακοπές σε έξι βιομηχανικές χώρες Ποσοστιαία κατανομή των διεθνών τουριστών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα κατά κοινωνικό-επαγγελματική κατηγορία ( ) 26 Πίνακας 3 Ενεργός πληθυσμός στον νομό Ευρυτανίας και απασχόληση στον τριτογενή τομέα διαχρονικά. 52 Πίνακας 4 Χρήσεις Γης 59 Πίνακας 5 Ο πληθυσμός Καρπενησίου κατά την περίοδο Πίνακας 6 Διαχρονική εξέλιξη του πληθυσμού Ν. Ευρυτανίας ( ) 66 Πίνακας 7 Οικονομικά ενεργοί, απασχολούμενοι κατά τομέα, άνεργοι στον Νομό Ευρυτανίας ( ) 71 Πίνακας 8 Άνεργοι νέοι < 25 κατά φύλο ( ) 71 Πίνακας 9 Οικονομικά ενεργός πληθυσμός κατά φύλο ( ) 72 Πίνακας 10 Οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός κατά φύλο ( ) 72 Πίνακας 11 Αριθμός απασχολούμενων Ευρυτάνων κατά τομείς οικονομικής δραστηριότητας κατά δηλωθέν εισόδημα το Πίνακας 12 Ακαθάριστο κατά κεφαλή εγχώριο προϊόν του Ν. Ευρυτανίας ( ) 73 XI

12 Πίνακας 13 Διαχρονική εξέλιξη της γεωργικής γης και των καλλιεργειών της φυτικής γης ( ) 74 Πίνακας 14 Χαρακτηριστικά των εκμεταλλεύσεων κατά την περίοδο ( ) 75 Πίνακας 15 Προϊόντα του πρωτογενή τομέα κατά το έτος Πίνακας 16 Αριθμός επισκεπτών στο χιονοδρομικό κέντρο Καρπενησίου το χρονικό διάστημα από το Πίνακας 17 Τουριστικές επιχειρήσεις του Νομού 81 Πίνακας 18 Κατάλογος των οικοτουριστικών μονάδων στην πόλη του Καρπενησίου α) Ξενοδοχεία 82 β) Ενοικιαζόμενα δωμάτια 83 Πίνακας 19 Τιμές ανά εποχή και είδος δωματίου 111 XII

13 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Σελίδα Γράφημα 1 Χρήσεις γης στο Νομό Ευρυτανίας 60 Γράφημα 2 Είδος επιχείρησης 94 Γράφημα 3 Διάρκεια Λειτουργίας επιχειρήσεων 95 Γράφημα 4 Κερδοφορία επιχειρήσεων 96 Γράφημα 5 Επέκταση επιχειρήσεων 97 Γράφημα 6 Επέκταση επιχειρήσεων με κίνητρα 97 Γράφημα 7 Περίοδος εντονότερης δραστηριότητας των επιχειρήσεων 98 Γράφημα 8 Προοπτική των επιχειρήσεων τουρισμού 99 Γράφημα 9 Απασχόληση ντόπιων κατοίκων στις επιχειρήσεις 99 Γράφημα 10 Σχέση επιχειρηματιών με κατοίκους 100 Γράφημα 11 Επισκέπτες Τουρίστες στην περιοχή 101 Γράφημα 12 Χαρακτηρισμός τουριστών από τους επιχειρηματίες 102 Γράφημα 13 Μέτρα τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής 103 Γράφημα 14 Εκτίμηση των επιχειρηματιών για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος λόγω τουρισμού 104 Γράφημα 15 Αξιολόγηση του περιβάλλοντος από τους επιχειρηματίες 105 Γράφημα 16 Διαχείριση στερεών, υγρών αποβλήτων 106 Γράφημα 17 Απόψεις επιχειρηματιών 107 Γράφημα 18 Κύρια επαγγελματική ασχολία των επιχειρηματιών 108 Γράφημα 19 Η ηλικία των επιχειρηματιών 109 Γράφημα 20 Μορφωτικό επίπεδο των επιχειρηματιών 109 Γράφημα 21 Το φύλο των επιχειρηματιών 110 Γράφημα 22 Αριθμός επισκεπτών ανά έτος 110 Γράφημα 23 Αριθμός δωματίων 111 Γράφημα 24 Τόπος προέλευσης τουριστών 113 Γράφημα 25 Τρόπος άφιξης στην Ευρυτανία 114 Γράφημα 26 Ώρες παραμονής τουριστών 114 Γράφημα 27 Ημέρες παραμονής τουριστών 115 Γράφημα 28 Παραμονή των τουριστών στις ημέρες της εβδομάδας 116 Γράφημα 29 Συχνότητα επίσκεψης των τουριστών στο νομό Ευρυτανίας 116 Γράφημα 30 Λόγοι επίσκεψης τουριστών στην Ευρυτανία 117 XIII

14 Γράφημα 31 Κίνητρα τουρισμού 118 Γράφημα 32 Ανάλυση κινήτρου τουρισμού (φύση) 118 Γράφημα 33 Ανάλυση κινήτρου (χιονοδρομικό κέντρο) 119 Γράφημα 34 Ανάλυση κινήτρου (αθλητικές δραστηριότητες) 120 Γράφημα 35 Ανάλυση κινήτρου (εναλλακτικός τουρισμός) 120 Γράφημα 36 Διαμονή τουριστών 121 Γράφημα 37 Αξιολόγηση φυσικού περιβάλλοντος 122 Γράφημα 38 Προβλήματα που υποβαθμίζουν την ανάπτυξη της περιοχής 123 Γράφημα 39 Αριθμός τουριστών επισκεπτών 124 Γράφημα 40 Κριτήρια που ικανοποιούν τους τουρίστες επισκέπτες του Νομού Ευρυτανίας 124 Γράφημα 41 Τρόποι προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος 125 Γράφημα 42 Απόψεις τουριστών επισκεπτών για τους ντόπιους κατοίκους 126 Γράφημα 43 Έξοδα παραμονής τουριστών στην Ευρυτανία 127 Γράφημα 44 Εκπλήρωση του σκοπού επίσκεψης 128 Γράφημα 45 Επανάληψη επίσκεψης 128 Γράφημα 46 Φύλο τουριστών 129 Γράφημα 47 Ηλικία τουριστών 129 Γράφημα 48 Επίπεδο μόρφωσης τουριστών 130 Γράφημα 49 Επάγγελμα τουριστών επισκεπτών 130 Γράφημα 50 Οικογενειακή κατάσταση τουριστών επισκεπτών 131 Γράφημα 51 Οικογενειακό εισόδημα τουριστών ανά μήνα 131 Γράφημα 52 Επαγγελματική δραστηριότητα ντόπιων κατοίκων 133 Γράφημα 53 Πλήθος τουριστών στην περιοχή 134 Γράφημα 54 Η γνώμη των ντόπιων για τους τουρίστες 135 Γράφημα 55 Οικονομικά ντόπιων κατά την ανάπτυξη του τουρισμού 136 Γράφημα 56 Δημιουργία νέων θέσεων εργασίας 136 Γράφημα 57 Επίδραση του τουρισμού στο περιβάλλον 137 Γράφημα 58 Αρνητική επίδραση του τουρισμού 138 Γράφημα 59 Ανάπτυξη τουρισμού 138 Γράφημα 60 Σχέση κατοίκων με τους επιχειρηματίες 139 Γράφημα 61 Μέγεθος οικοδομικής δραστηριότητας 139 Γράφημα 62 Που οφείλεται η οικοδομική δραστηριότητα 140 Γράφημα 63 Κατάσταση τουρισμού από άποψη υποδομών 140 XIV

15 Γράφημα 64 Αναπτυξιακός σχεδιασμός 141 Γράφημα 65 Συμμετοχή στον αναπτυξιακό σχεδιασμό 142 Γράφημα 66 Επιμόρφωση κατοίκων 143 Γράφημα 67 Το δάσος από την οπτική των κατοίκων 144 Γράφημα 68 Κάτοικοι Ευρυτανίας (μόνιμοι ή μη) 144 Γράφημα 69 Το φύλο των κατοίκων της Ευρυτανίας 145 Γράφημα 70 Ηλικία κατοίκων 145 Γράφημα 71 Επίπεδο μόρφωσης των κατοίκων 146 Γράφημα 72 Οικογενειακή κατάσταση των κατοίκων 147 XV

16 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΟΡΕΙΝΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γεγονός ότι όλες οι χώρες του σύγχρονου κόσμου διέρχονται σοβαρή οικονομική κρίση. Τα αποθέματα των πηγών ενέργειας εξαντλούνται, οι καλλιέργειες ελαττώνονται λόγω της ξηρασίας και ενός συνδυασμού δυσμενών παραγόντων, οι δείκτες της ανεργίας διαρκώς ανεβαίνουν, ο αριθμός των φτωχών και εξαθλιωμένων πολιτών αυξάνει ανησυχητικά, όλα συνάδουν στη διαμόρφωση μιας άσχημης κατάστασης που μόνο ανασφάλεια και άγχος μπορεί να προκαλέσει. Κάποιες χώρες προκειμένου να ανταπεξέλθουν στις αντικειμενικά δύσκολες συνθήκες εκμεταλλεύονται ό,τι διαθέτουν. Η οικονομική ανάπτυξη της εποχής μας ενόψει της παγκοσμιοποιημένης αγοράς άσχετα βέβαια πόσο συμφωνούμε με αυτή την εξέλιξη έχει κατορθώσει να περάσει τη λογική ότι «όλα και οτιδήποτε μας προκαλεί το ενδιαφέρον μπορούν να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης». Όλες οι δραστηριότητες των ανθρώπων μπορούν να ενταχθούν στο πλαίσιο κάποιας μορφής αξιοποίησης με απώτερο στόχο την αποκόμιση «κέρδους». Από τη λογική αυτή βέβαια δεν ξεφεύγει και ο κλάδος του τουρισμού. Δεν μπορούμε να ταχθούμε υπέρ της εμπορευματοποίησης των πάντων και της στυγνής εκμετάλλευσης. Μία ισόρροπη όμως και ζυγισμένη αξιοποίησή τους είναι προς το συμφέρον όλων. Αξίζει εδώ να παραθέσουμε αυτό που ο καθηγητής της στρατηγικής της ανάπτυξης κ. Λεωνίδας Παπακωνσταντινίδης (1998), γράφει στο βιβλίο του «Ευαισθητοποιημένη Κοινωνία», ότι δηλαδή: 1) κάθε τόπος διαθέτει τη μοναδικότητά του, την ταυτότητά του, 2) κάθε τόπος είναι ικανός να πετύχει την ανάπτυξη με τις ίδιες του τις δυνάμεις και 3) κάθε τοπική κοινωνία διαθέτει το «ένστικτο» της αναπτυξιακής προοπτικής της. Ο τουρισμός αποτελεί φαινόμενο των σύγχρονων κοινωνιών της μεταπολεμικής περιόδου και εκφράζει την ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για ψυχαγωγία, ξεκούραση και φυγή από την ρουτίνα της καθημερινότητας των κοινωνιών αυτών. Συνδέεται επιπλέον με νέες αξίες,αποδεκτές στις σύγχρονες κοινωνίες όπως φυσική υγεία, κοινωνική θέση και πολλές εμπειρίες. Η περιβαλλοντική ομάδα του 6 ου ΤΕΕ Ηρακλείου (2005) διακρίνει δύο κύριες μορφές τουρισμού: τον μαζικό και τον εναλλακτικό. Ο πρώτος αφορά τον τουρισμό του «πακέτου» και της παραλίας. Είναι μεγάλης κλίμακας, απρόσωπος και παθητικός ενώ αφήνει μικρό βαθμό ελευθερίας στα άτομα. Ο εναλλακτικός δεν είναι μεγάλης κλίμακας αλλά 1

17 απευθύνεται σε μεμονωμένες ομάδες ατόμων με διαφορετικά ενδιαφέροντα (φύση, πολιτισμό, παράδοση, αθλητισμό, επιστήμη, θρησκεία). Ανάλογα δε με τα κυρίαρχα ενδιαφέροντα του τουρισμού έχουμε διάφορες μορφές Εναλλακτικού Τουρισμού, όπως οικολογικό, πολιτιστικό, αθλητικό, θρησκευτικό, αγροτουρισμό. Εδώ θα πρέπει να ενταχθεί και ο τουρισμός του νομού Ευρυτανίας. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ορεινού τουρισμού της Ευρυτανίας; Ποιες είναι οι προοπτικές για το μέλλον; Ποιες είναι οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του για το νομό; Πολλοί είναι οι θιασώτες του αλλά και αρκετοί οι επικριτές του. Οι αισιόδοξοι μελετητές του τουρισμού θεωρούν θετικό στοιχείο της ανάπτυξης το γεγονός ότι φέρνει σε επαφή λαούς με διαφορετικά ήθη, έθιμα και κουλτούρα, και έτσι συμβάλλει στη βελτίωση της διεθνούς κατανόησης. Οι απόψεις αυτές προέρχονται από επίσημους κρατικούς φορείς και διεθνείς οργανισμούς (ΟΟΣΑ). Ο εναλλακτικός τουρισμός φέρνει σε αυθεντική επαφή τους τουρίστες με τη φύση, τον τοπικό πολιτισμό, τους ανθρώπους, τη ζωή στην ύπαιθρο. Ωφελεί τους πολλούς και μικρούς επενδυτές, σέβεται το περιβάλλον και τον πολιτισμό. Το ζητούμενο βέβαια σε κάθε περίπτωση είναι η όσο το δυνατόν αυθεντική και υγιής επαφή μεταξύ ανθρώπων και λαών αφού στη νέα, παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα, η ελεύθερη διακίνηση των ανθρώπων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης είναι πλέον αναπόδραστη πραγματικότητα. Στα πλαίσια αυτά η παρούσα μελέτη επιχειρεί να ερευνήσει τις επιπτώσεις του τουρισμού στον οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό τομέα στο νομό Ευρυτανίας με την προοπτική να καταγραφούν «δυνατά» και «αδύνατα» στοιχεία της τουριστικής ανάπτυξης και να προτείνει μέτρα ενίσχυσης των πρώτων και άμβλυνσης των τελευταίων. 2

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 1.1 Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ο τουρισμός είναι ένας πολύ διαδεδομένος τρόπος αναψυχής, ειδικά στο Δυτικό Κόσμο ενώ παράλληλα αποτελεί μία πολύ μεγάλη βιομηχανία και σημαντικότατη πηγή εισόδων για παραδοσιακά τουριστικές χώρες όπως τη Γαλλία, Ισπανία, Ιταλία και την Ελλάδα. Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να δοθεί ένας επαρκής ορισμός του τουρισμού. Από τα κύρια χαρακτηριστικά του πέντε θεωρούνται εννοιολογικά κοινά τα εξής: Ο τουρισμός είναι αποτέλεσμα μεμονωμένης ή ομαδικής μετακίνησης ανθρώπων σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς και η διαμονή τους σ αυτούς επί τουλάχιστον ένα 24ωρο με σκοπό την ικανοποίηση των τουριστικών τους αναγκών. Οι διάφορες μορφές του τουρισμού περιλαμβάνουν απαραίτητα δύο βασικά στοιχεία: το ταξίδι στον τουριστικό προορισμό και τη διαμονή σε αυτόν, συμπεριλαμβανομένης της διατροφής. Το ταξίδι και η διαμονή λαμβάνουν χώρα εκτός του τόπου της μόνιμης διαμονής των ανθρώπων που αποφασίζουν να μετακινηθούν για τουριστικούς λόγους. Η μετακίνηση των ανθρώπων σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς είναι προσωρινού και βραχυχρόνιου χαρακτήρα, που σημαίνει ότι η πρόθεσή τους είναι να επιστρέψουν στον τόπο της μόνιμης κατοικίας τους μέσα σε λίγες μέρες, εβδομάδες ή μήνες. Οι άνθρωποι επισκέπτονται τουριστικούς προορισμούς για λόγους τουριστικούς, δηλαδή για λόγους άλλους από εκείνους της μόνιμης διαμονής τους ή της επαγγελματικής τους απασχόλησης. H Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων της Κοινωνίας των Εθνών (1937) σύστησε στις χώρες μέλη της να υιοθετήσουν έναν ορισμό που χαρακτήριζε τον τουρίστα σαν το άτομο που ταξιδεύει για ένα χρονικό διάστημα 24 ωρών ή περισσότερο σε μία χώρα διαφορετική από εκείνη που διαμένει μόνιμα. Δυόμιση δεκαετίες αργότερα, το 1963 η Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για Διεθνή Ταξίδια και Τουρισμό, που πραγματοποιήθηκε στη Ρώμη συμφώνησε ο όρος επισκέπτης να περιγράφει κάθε άτομο που επισκέπτεται μία χώρα διαφορετική από εκείνη που διαμένει μόνιμα, για οποιοδήποτε λόγο εκτός από εκείνο της άσκησης ενός επαγγέλματος για το οποίο αμείβεται με χρηματικούς πόρους της χώρας την οποία επισκέπτεται. Ο ορισμός αυτός καλύπτει δύο κατηγορίες επισκεπτών: 3

19 - τους τουρίστες: άτομα που επισκέπτονται μία χώρα και διαμένουν σ αυτή τουλάχιστον επί ένα 24ωρο, και των οποίων οι λόγοι επίσκεψης είναι τις περισσότερες φορές διακοπές, επαγγελματικοί, υγείας, σπουδές, συμμετοχή σε αποστολή ή σύσκεψη ή συνέδριο, επίσκεψη φίλων ή συγγενών, θρησκευτικοί και άθληση. - τους εκδρομείς: άτομα που επισκέπτονται μία χώρα και διανέμουν σε αυτή λιγότερο από ένα 24ωρο. Σ αυτούς περιλαμβάνονται οι επιβάτες κρουαζιερόπλοιων, οι επισκέπτες που έρχονται και φεύγουν την ίδια ημέρα χωρίς να διανυκτερεύσουν, καθώς και τα πληρώματα πλοίων, αεροπλάνων. Η Διεθνής Ένωση Επίσημων Τουριστικών Οργανισμών, που αργότερα μετονομάστηκε σε Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (World Tourism Organization-WTO), ενέκρινε αυτόν τον ορισμό. Κανένας από αυτούς τους ορισμούς δεν λαμβάνει υπόψη τον εσωτερικό τουρισμό. Τελευταία το θέμα της υιοθέτησης ενός ορισμού για τον εσωτερικό τουρισμό τέθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη για τον Τουρισμό που συγκλήθηκε το 1980 στη Μανίλα των Φιλιππίνων από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα. Οι Ελβετοί καθηγητές Walter Hunziker και Kurt Krapf στους οποίους παραπέμπουν οι Βurkart, Medlik (1981) δημοσίευσαν το 1942 μια γενική θεωρία για τον τουρισμό, όπου τον ορίζουν ως εξής: «Τουρισμός είναι το σύνολο των φαινομένων και των σχέσεων που προκύπτουν από το ταξίδι και τη διαμονή μη μόνιμων κατοίκων σε έναν προορισμό, εφόσον δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή στον προορισμό και δε συνδέονται με κάποια κερδοσκοπική δραστηριότητα». Αυτός ο ορισμός αργότερα υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Ένωση Επιστημονικών Εμπειρογνωμόνων Τουρισμού. Οι ταξιδιωτικές στατιστικές στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου, στις οποίες δεν έδινε μεγάλη σημασία η τουριστική βιομηχανία εκείνο τον καιρό, είχαν σαν βασικό σκοπό τη μέτρηση των διεθνών ταξιδιών, δεδομένου του αυξανόμενου αντίκτυπου του τουρισμού στο διεθνές εμπόριο και το ισοζύγιο πληρωμών. Ωστόσο ο εσωτερικός τουρισμός και οι ημερήσιες εκδρομές αυξάνονταν επίσης σημαντικά και άρχιζαν να συμβάλλουν μαζικά στο ΑΕΠ, στην τοπική αλλά και την περιφερειακή οικονομική ευημερία των τουριστικών προορισμών. Το 1991, o WTO οργάνωσε ένα διεθνές συνέδριο στην Οτάβα του Καναδά, προκειμένου να εξετάσει τη χρήση των τουριστικών στατιστικών από την Επιτροπή Στατιστικών Εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ και την ανανέωση των συστημάτων της επιτροπής. Ο WTO ορθώς υπογράμμισε τη μαζική ανάπτυξη του παγκόσμιου τουρισμού και την ανάγκη για βελτίωση της σχετικής πληροφόρησης τόσο των κυβερνήσεων όσο και της βιομηχανίας. Εξάλλου τα παλιά συστήματα στατιστικών μετρήσεων τα οποία βασίζονταν στους κρατικούς ελέγχους της τουριστικής κίνησης δεν ήταν πλέον χρήσιμα στις αναπτυγμένες χώρες, εφόσον 4

20 η απελευθέρωση των ταξιδιών και της συνοριακής κίνησης οδήγησαν στην κατάργηση των ελέγχων και της τήρησης αρχείων. Τα παλιά συστήματα δεν μπορούσαν να καταγράψουν τη νέα, μαζική ροή της τουριστικής κίνησης. Με την πλήρη υποστήριξη του κράτους και της τουριστικής βιομηχανίας, ο WTO διεξήγαγε μία αποδοτικότατη μελέτη σχετικά με τις νέες μεθόδους μέτρησης του τουρισμού και τις νέες ανάγκες του, όπως η αναθεώρηση των ορισμών για τα διεθνή και εγχώρια ταξίδια, καθώς και για τις «ημερήσιες εκδρομές», οι οποίες είχαν αναχθεί σε σημαντική πηγή του τουριστικού εμπορίου. Αρχικά, οι σχετικές στατιστικές διεξάγονταν κυρίως από κρατικούς οργανισμούς. Όμως, με την ανάπτυξη και τη διεύρυνση της τουριστικής δραστηριότητας, οι κλάδοι και οι φορείς της τουριστικής βιομηχανίας συμπλήρωσαν τα δεδομένα κρατικής προέλευσης παράγοντας το δικό τους υλικό και καλύπτοντας ορισμένα από τα κενά των κρατικών συστημάτων. Ωστόσο τα προβλήματα συμβατότητας και πρόσβασης στις πληροφορίες αυτές περιορίζουν τη χρήση τους. Πάντως, η μελέτη του WTO για τις ανάγκες των τουριστών, την οποία ακολούθησε μία παρόμοια έρευνα της Eurostat (European Commission,1986) για την Ευρώπη, αποτέλεσε εξαιρετικά ωφέλιμη πρωτοβουλία. Ένα από τα προβλήματα των τουριστικών στατιστικών είναι ότι πραγματοποιούνται για να καλύψουν διαφορετικές ανάγκες. Οι κυβερνήσεις τις διεξάγουν για να δουν πως θα αποκομίσουν δημόσια οφέλη ή πώς θα διαμορφώσουν την τουριστική πολιτική τους, ενώ η βιομηχανία επειδή χρειάζεται πληροφορίες για το μάρκετινγκ ή κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τις επενδύσεις, την πρόσληψη και την κατάρτιση του ανθρώπινου δυναμικού. Υπάρχει κοινός τόπος μεταξύ τους- όπως η παραγωγή των δεδομένων σχετικά με τον τουρισμό δεν είναι συντονισμένη, ενώ αν υπήρχε μεγαλύτερη οργάνωση όσον αφορά στη μέθοδο συλλογής και την παραγωγή των στοιχείων, θα επωφελούνταν τόσο ο δημόσιος όσο και ο ιδιωτικός τομέας. Παράλληλα με τη μέτρηση του όγκου ή της ροής των ταξιδιών, οι στατιστικές είναι απαραίτητες για την καταγραφή των τουριστικών δαπανών. Πρόκειται για μία δύσκολη διαδικασία, που συχνά δε διεξάγεται σωστά λόγω της χρήσης ακατάλληλων μεθόδων. Αν και τα επίσημα αρχεία, τα οποία βασίζονταν στους ελέγχους της αστυνομίας ή της υπηρεσίας μεταναστών, παρέχουν σχετικά αξιόπιστες μετρήσεις των ταξιδιωτικών ροών, δεν αρκούν για τον υπολογισμό των τουριστικών δαπανών. Η καταλληλότερη στατιστική μέθοδος είναι οι δειγματοληπτικές έρευνες, που περιλαμβάνουν επισκέψεις σε οικίες, κατά τις οποίες γίνονται ερωτήσεις σχετικά με τη συμπεριφορά και τις δαπάνες των ταξιδιωτών. Οι δειγματοληπτικές έρευνες χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο για τη μέτρηση του όγκου και των χαρακτηριστικών των ταξιδιών (συμπεριλαμβανομένων των δαπανών), καθώς και για την περιοδική συλλογή πληροφοριών για το κράτος και τη βιομηχανία. 5

21 Διακρίσεις του τουρισμού Εγχώριος τουρισμός (domestic tourism): ο τουρισμός των κατοίκων μιας χώρας όταν ταξιδεύουν μόνο εντός αυτής (π.χ ένας Αθηναίος πηγαίνει στην Τρίπολη) Εξερχόμενος τουρισμός(outbound tourism): αφορά στους μόνιμους κατοίκους μιας χώρας οι οποίοι ταξιδεύουν σε άλλη χώρα (π.χ ένας Έλληνας που ταξιδεύει στη Γαλλία). Εισερχόμενος τουρισμός (inbound tourism): ο τουρισμός των αλλοδαπών οι οποίοι ταξιδεύουν σε δεδομένη χώρα (π.χ ένας Γάλλος που ταξιδεύει στην Ελλάδα). Διεθνής τουρισμός (international tourism): το σύνολο του εισερχόμενου και εξερχόμενου τουρισμού Εσωτερικός τουρισμός (internal tourism) :το σύνολο του εγχώριου και του εισερχόμενου τουρισμού. Εθνικός τουρισμός(national tourism): το σύνολο του εγχώριου και του εξερχόμενου τουρισμού. Πηγή: Βικιπαίδεια, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. Η μαζική και οργανωμένη μετακίνηση των τουριστικών ρευμάτων, τόσο μέσα στον εθνικό χώρο (εθνικός ή εσωτερικός τουρισμός), όσο και στο διεθνή χώρο (διεθνής ή εξωτερικός τουρισμός) αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του σύγχρονου τουρισμού. Το γνώρισμα αυτό εμφανίζεται σα συνέπεια της τελευταίας εξελικτικής φάσης κατά την οποία αρχίζει ο τουρισμός να «εκλαϊκεύεται» και παράλληλα να «εμπορευματοποιείται.» Η εκλαΐκευση της τουριστικής πελατείας άμεση συνέπεια της μαζικής παρουσίας των εργαζόμενων τάξεων στο χώρο της τουριστικής ζήτησης σε συνδυασμό με τις υφιστάμενες κοινωνικές δομές στη Δυτική Ευρώπη και τη βιολογική πια ανάγκη του εργαζόμενου ανθρώπου της εποχής μας για ξεκούραση και χαλάρωση από την καθημερινή πίεση διαμόρφωσαν την κυριαρχούσα μορφή του ομαδικού τουρισμού των διακοπών. Η μορφή αυτή αντιπροσωπεύει το 80% της διεθνούς τουριστικής δραστηριότητας στους παραδοσιακούς προορισμούς της Μεσογείου, η οποία ως γνωστό δέχεται το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου τουρισμού. (Καραμέρης, 2004). Ο τουρισμός των διακοπών παρουσιάζει δύο βασικά μειονεκτήματα που αφορούν στην συστατική και οργανωτική του δομή. Το πρώτο έχει σχέση με τον εποχιακό χαρακτήρα (Μαϊος Σεπτέμβριος) και το δεύτερο με τους μεσάζοντες του διεθνούς τουρισμού (tour operators) δηλαδή τους ολιγοπωλιακούς οργανισμούς που διαμορφώνουν και κατευθύνουν την τουριστική ζήτηση ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Τα μειονεκτήματα άρχισαν να 6

22 προβληματίζουν τους υπεύθυνους παράγοντες των περιοχών προορισμού ομαδικού τουρισμού, που θα είναι περισσότερο αποδοτικές, λιγότερο συνδεδεμένες με τη θερινή περίοδο και ακόμη λιγότερο εξαρτημένες από τους μεγάλους διεθνείς οργανισμούς τουριστικών ταξιδιών. Τέτοιες μορφές τουρισμού που προωθούνται ήδη είναι ο εσωτερικός τουρισμός, ο χειμερινός τουρισμός, ο κοινωνικός τουρισμός, ο τουρισμός τρίτης ηλικίας, ο τουρισμός συνεδρίων, ο τουρισμός νεόνυμφων, ο «αυτοκινούμενος» τουρισμός, ο εκδρομικός τουρισμός, ο ορεινός τουρισμός Ιστορική εξέλιξη του τουρισμού Τα ταξίδια σε άλλους τόπους μάγευαν τα ανήσυχα πνεύματα σε όλες τις εποχές της ιστορίας. Ήδη από τους αρχαίους χρόνους διάφοροι συγγραφείς γύριζαν από τόπο σε τόπο καταγράφοντας τις εμπειρίες του ταξιδιού τους. Καθιστούσαν μ αυτόν τον τρόπο,τους αναγνώστες των βιβλίων τους μετόχους της εμπειρίας τους. Οι συγγραφείς αυτοί ονομάστηκαν περιηγητές. Σ αυτούς χρωστάμε πλήθος πληροφοριών για τα ήθη, τα έθιμα, την κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική κατάσταση των τόπων που επισκέφτηκαν. Για παράδειγμα σημαντικότατες πληροφορίες - γνώσεις για τον αρχαίο κόσμο διέσωσαν ο Στράβων, ο Παυσανίας, ο Ηρόδοτος. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ τις περιηγήσεις του Ηροδότου και του Πλάτωνα στον τότε γνωστό και προηγμένο κόσμο της Ανατολής, τις περιηγήσεις του Στράβωνα στον Ελλαδικό χώρο, των Αράβων γεωγράφων και ιστορικών, το ταξίδι του Μάρκο Πόλο, τον ευρωπαϊκό περιηγητισμό του 17 ου, 18 ου και 19 ου αιώνα. Την περίοδο αυτή έχουμε και ορισμένους Έλληνες περιηγητές αξιομνημόνευτους. Πρόκειται για τον Κώστα Γεράκη από την Κεφαλονιά, που τον 17 ο αιώνα έφτασε στο Σιάμ, σημερινή Ταϊλάνδη, όπου έγινε έμπιστος του βασιλιά Νοράϊ. Ο βασιλιάς μετά την υπόδειξη του Γεράκη άνοιξε τα σύνορα της χώρας του στις γαλλικές θρησκευτικές, οικονομικές και στρατιωτικές αποστολές της Γαλλίας. Για την προσωπικότητα του Γεράκη υπάρχουν πολλά στοιχεία στα αγγλικά και γαλλικά αρχεία ενώ στην Ελλάδα είναι περιορισμένα γνωστός. Στην Ταϊλάνδη έχει εκδοθεί ένα βιβλίο στην αγγλική με τίτλο «Ο ευνοούμενος του Βασιλιά του Σιάμ». Στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης υπάρχει μία διατριβή για τον Γεράκη που έγινε από Ταϊλανδέζο σπουδαστή. Τον 18 ο αιώνα έχουμε τον φιλόσοφο Γαλάνη που εγκαταστάθηκε για πολλά χρόνια στην Ινδία,γιατί έγινε εκεί μοναχός και με τις μεταφράσεις των ινδουιστικών ιερών βιβλίων (βέδδες) και διαφόρων ινδικών επών έκανε γνωστή στον ευρωπαϊκό κόσμο την ινδική φιλοσοφία και θρησκεία. Στο τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. έχουμε έναν άλλο Έλληνα περιηγητή τον Παναγή Ποταγό, γιατρό από την Τρίπολη, ο οποίος ταξίδεψε στην Αραβία, 7

23 στο Παμίρ της Ασίας, στην Αίγυπτο και από εκεί στο εσωτερικό της Αφρικής προς αναζήτηση μεταξύ άλλων των πηγών του Νείλου. Έγραψε, μεταξύ άλλων, αξιόλογες διηγήσεις που εκδόθηκαν στο Παρίσι κατά το τέλος του περασμένου αιώνα.(καραμέρης ). Αξίζει εδώ να υπογραμμιστούν δύο χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού περιηγητισμού στους Νεώτερους Χρόνους: α. Ο περιηγητισμός αυτός δεν είχε καμία άμεση επίδραση ή οικονομική επίπτωση στις χώρες υποδοχής των περιηγητών και β. Πολλοί περιηγητές της Ευρώπης, το ίδιο όπως και οι διπλωματικοί ή εμπορικοί υπάλληλοι των χωρών τους, έκαναν πολιτική και οικονομική κατασκοπεία μαζεύοντας πληροφορίες για την οικονομική, κοινωνική και τεχνική οργάνωση της παραγωγής, για τις πρώτες ύλες καθώς και για τις εφευρέσεις των χωρών που επισκέπτονταν. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η εμφάνιση και ανάπτυξη του ευρωπαϊκού περιηγητισμού είναι συνδεδεμένη με τη δημιουργία της βιομηχανικής επανάστασης και κεφαλαιοκρατίας καθώς επίσης με την αποικιοκρατία και την οικονομική και πολιτική εξάρτηση των σημερινών χωρών του Τρίτου Κόσμου από την Ευρώπη. Ο τουρισμός γενικά θεωρείται και είναι μία μορφή αναψυχής. Οι Ρωμαίοι θεωρούνταν οι πρώτοι που ταξίδεψαν για λόγους αναψυχής αν και υπάρχουν εικασίες για πραγματοποίηση παρόμοιων ταξιδιών από τους Κινέζους και τους Ιάπωνες (Τσάρτας 1989). Οι απόψεις διίστανται όσον αφορά το χρόνο έναρξης χρησιμοποίησης της λέξης τουρισμός. Οι Άγγλοι του 17 ου και 18 ου αιώνα ανακάλυψαν τη Μεσόγειο και εφεύραν τη λέξη τουρισμός για να καθορίσουν με σαφή τρόπο τη θεωρία και την πρακτική του ταξιδιού για ευχαρίστηση.(lanquar, 1981) Οι λέξεις τουρισμός τουρίστας ετυμολογούνται από τη γαλλική λέξη tour που σημαίνει γύρος, περιοδεία. Το έτος 1963 η Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών, για τον Τουρισμό και τα Διεθνή Ταξίδια στη Ρώμη, έδωσε έναν ορισμό στη λέξη τουρίστας, βασισμένο στην ευρύτερη θεώρηση του επισκέπτη. Έτσι, τουρίστας καθορίστηκε να είναι ο προσωρινός επισκέπτης που παραμένει τουλάχιστον 24 ώρες στη χώρα που επισκέπτεται και ο σκοπός του ταξιδιού του να είναι ένας από τους εξής: α) αναψυχή, διακοπές, υγεία, μόρφωση, θρησκεία, σπορ και β) επιχειρήσεις,οικογένεια, αποστολή, συνάντηση (Singh,1984,Lawson and Band - Bovy 1972, Roidis, 1979). O ορισμός αυτός έγινε δεκτός από την UIOOT (Διεθνής Ένωση Επίσημων Οργανισμών Τουρισμού με 109 κράτη-μέλη την οποία αργότερα διαδέχτηκε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO), οπότε και χρησιμοποιείται σε παγκόσμιο επίπεδο. Όμως το έτος 1978 η Επιτροπή Τουρισμού δέχεται ότι: «αν και όλα τα μέλη αναγνωρίζουν την αξία αυτού του ορισμού, δεν είναι συνήθως δυνατό στην πράξη να μετρώνται οι τουρίστες καθορισμένοι μ αυτόν τον τρόπο». Έτσι στην πραγματικότητα 8

24 πολλές χώρες χρησιμοποιούν δικούς τους ορισμούς, όπως η Ισπανία, το Βέλγιο, η Ελβετία, η Ελλάδα κλπ. Για παράδειγμα στο Βέλγιο θεωρείται «τουρίστας» κάθε άτομο που περνά τουλάχιστον μία νύχτα σε πρόσκαιρη διαμονή, μακριά από τον τόπο κατοικίας του (Ιακωβίδου 1988). Αυτός ο ορισμός είναι πιο πρακτικός και πιο ρεαλιστικός και συμπεριλαμβάνει και τα άτομα εκείνα που πραγματοποιούν εσωτερικό τουρισμό. Ο τουρισμός, όπως περίπου τον γνωρίζουμε σήμερα, άρχισε να διαμορφώνεται στον εικοστό αιώνα. Παρακολουθώντας την πορεία της εξέλιξης του τουρισμού διαπιστώνουμε ότι από απλό ταξίδι για αναψυχή μεταβλήθηκε σε μία βιομηχανία της σωστής υποδοχής. Η κατοχύρωση του ωραρίου εργασίας και ο θεσμός της άδειας στους εργαζόμενους με μισθωτή σχέση εργασίας, η δημιουργία δηλαδή ελεύθερου χρόνου αποτέλεσε το ουσιαστικό υπόβαθρο ανάπτυξης του τουρισμού. Όμως η πραγματική επανάσταση στον τουρισμό έγινε το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η διάδοση του αυτοκινήτου ως μέσου μετακίνησης προσώπων για λόγους αναψυχής, έδωσε τη δυνατότητα στον καθένα με λογικό κόστος να κάνει πραγματικότητα το πάλαι ποτέ όνειρο της επίσκεψης άλλων τόπων. Η ανάπτυξη του τουρισμού διαιρείται σε τέσσερα ξεκάθαρα διαχωρισμένα στάδιο και επηρεάστηκε σημαντικά από τις αλλαγές στα μεταφορικά μέσα, που αποτελούν βασικό παράγοντα επίσκεψης σ έναν τόπο Τα στάδια ανάπτυξης του τουρισμού Α. Από την αρχαιότητα ως το 19 ο αιώνα: Στην αρχαία Ελλάδα και στην αρχαία Ρώμη, ο ελεύθερος χρόνος απεικόνιζε την προέλευση και την τάξη των πολιτών που ήταν ελεύθεροι και οικονομικά εύποροι, απαλλαγμένοι από κάθε εξαναγκαστική απασχόληση. Ήταν όμως υποχρεωμένοι να ασχολούνται με τα κοινωνικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα που δημιουργούσε η καλή λειτουργία της πολιτείας. (Βαρβαρέσος, 2000). Η εργασία αντίκειτο στο πνεύμα της πολιτείας και του πολιτεύματος και εμφανίζονταν σύμφωνος με τον απολίτικο χαρακτήρα που έδιναν στον πληβείο, Ο ελεύθερος χρόνος αφορούσε τους ευγενείς και ήταν απόρροια μιας πολιτικής σκέψης που περιέγραφε αλλά και οριοθετούσε τι είναι ελευθερία και τι όχι. Αυτοί που διέθεταν ελεύθερο χρόνο, όσοι δηλαδή άνηκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν σε διαφόρων τύπων ταξιδιωτικές μετακινήσεις. Αξίζει ν αναφέρουμε εδώ τις διεθνείς μετακινήσεις για λόγους αναψυχής των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων στην Αίγυπτο, καθώς και τις εσωτερικές μετακινήσεις προκειμένου να παρευρεθούν σε αθλητικούς αγώνες, θεατρικές παραστάσεις, εορτές. Την περίοδο αυτή η φιλοξενία έχει την ισχύ νόμου (Languar.R Sociologie du tourisme et des 9

25 voyages, P.U.F.Paris 1985.) Ο Ηρόδοτος ( π.Χ.) περιγράφει στις περιηγήσεις του γεωγραφικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά των τόπων που επισκέπτεται και μπορεί να χαρακτηριστεί σύμφωνα με την τουριστική τυπολογία που διαμορφώνεται ως το 19 ο αιώνα ως «μοντέλο τουρίστα». Την περίοδο αυτή εμφανίζονται τα πρώτα κρατικά πανδοχεία που παρείχαν δωρεάν υπηρεσίες στους ταξιδιώτες αλλά και τα πρώτα πανδοχεία κερδοσκοπικής μορφής. Αρχικά ήταν αυτόνομα κατά μήκος των μεγάλων οδικών αξόνων ενώ προς το τέλος της αρχαιότητας εμφανίζονται οι πρώτες τάσεις εμπορευματοποίησης των ταξιδιωτικών μετακινήσεων. Στον Μεσαίωνα δύο μορφές τουρισμού επικρατούν: o Ο πανεπιστημιακός τουρισμός: Εμφανίζεται ιδιαίτερα αναπτυγμένος γύρω από τα πανεπιστημιακά κέντρα της Ευρώπης, όπως το Παρίσι, το Μονπελιέ, την Οξφόρδη, το Κέμπριτζ. o Ο τουρισμός των μεγάλων θρησκευτικών γεγονότων και εορτών: Στα τέλη του Μεσαίωνα, οι ξενοδοχειακές υπηρεσίες της Ελβετίας και της Γερμανίας έχουν αποκτήσει μεγάλη φήμη λόγω της υψηλής ποιότητας ενώ στη Γαλλία η γαστρονομία συμβάλλει στην εξειδίκευση του ξενοδοχειακού προϊόντος, συνδέοντας κατ αυτό τον τρόπο την παραμονή με την ψυχαγωγία. Στη διάρκεια της Αναγέννησης ο τουρισμός εμπλουτίζεται με νέα κίνητρα, αφού οι άνθρωποι ταξιδεύουν με σκοπό την ευχαρίστηση αλλά και από «διανοουμενίστικη περιέργεια». Στα πλαίσια των εκπαιδευτικών μετακινήσεων των Άγγλων ευγενών, δημιουργούνται στη Γαλλία δύο ειδών περιηγήσεις (Thurot, J.M Psychologies du loisir touristique, C.E.T 1974): η «μικρή περιήγηση» (petit tour) που περιελάμβανε το Παρίσι και τη νοτιοδυτική Γαλλία και η «μακρά περιήγηση» (grand tour) που εκτός των άλλων συμπεριλάμβανε τη Βουργουνδία, τη νότια και τη νοτιοανατολική Γαλλία. Το 1800 χρησιμοποιείται για πρώτη φορά η λέξη tourist για να δηλώσει τα άτομα που συμμετείχαν στη μακρά περιήγηση ενώ το 1811 πρωτοεμφανίζεται η λέξη tourism, για να δηλώσει την πρακτική του να ταξιδεύει κανείς από ευχαρίστηση. Μεταξύ του 1840 και 1860 τα χαρακτηριστικά του τουρισμού αλλάζουν χάρη στην ανακάλυψη και εξάπλωση του σιδηροδρόμου. Το 1839 κυκλοφορούν οι πρώτοι τουριστικοί οδηγοί του Beadeker οι οποίοι αναφέρονται σ όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούν την πραγματοποίηση ενός ταξιδιού στο Ρήνο. Ενώ την ίδια σχεδόν περίοδο ο J. Murray εκδίδει στην Αγγλία ένα «εγχειρίδιο για ταξιδιώτες στην Ελβετία». Ουσιαστικά σ ένα διάστημα μικρότερο από μισό αιώνα ολόκληρη η Ευρώπη διακατέχεται από την ιλιγγιώδη εξάπλωση των σιδηροδρομικών δικτύων και την αύξηση των τουριστικών οδηγών. Το 1841 στην Αγγλία ο Thomasς Cook οργανώνει 10

26 το πρώτο ταξίδι με οδηγούς, ενώ το 1845 δημιουργεί στο Λέισεστερ γραφείο ταξιδιών που στη συνέχεια θα ιδρύσει υποκαταστήματα σε 68 χώρες. Στα τέλη του αιώνα παρατηρείται μία χωρίς προηγούμενο ανάπτυξη των ξενοδοχείων πολυτελείας Grand Hotel της Ρώμης το 1893, Ritz του Παρισιού το 1898, Carlton του Λονδίνου το Β. Από τον 20 ο αιώνα ως σήμερα: Στις αρχές του 20 ου αιώνα το τουριστικό φαινόμενο μεταβάλλεται. Σ αυτό συμβάλλουν οι εξής λόγοι: - η οικονομική συγκυρία της περιόδου ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος, όταν οι αριστοκράτες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης εξαφανίζονται. - οι πληθωριστικές τάσεις που αφανίζουν τους εισοδηματίες που ήταν η τουριστική κοινωνία του 19 ου αιώνα - η οικονομική κρίση του 1929 που καταστρέφει τον αριστοκρατικό τουρισμό του 19 ου αιώνα. Ο 19 ος αιώνας αποτελεί σταθμό για την εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου αφού οι θεσμικές, οικονομικές, κοινωνικές και τεχνολογικές ανακατατάξεις που επιτελούνται στα πλαίσια της βιομηχανικής επανάστασης προσδιορίζουν όχι μόνο τη μελλοντική μορφολογία του τουρισμού αλλά συμβάλλουν στην εμφάνιση των πρώτων τάσεων της μαζικοποίησης και της εμπορευματικοποίησης του. Στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, η μορφολογία των τουριστικών μετακινήσεων μεταβάλλεται. Οι τουριστικοί σταθμοί του τουριστικού τουρισμού του 19 ου αιώνα παραμένουν αλλά μεταβάλλεται η περίοδος λειτουργίας τους, καθώς και τα κίνητρα και το προφίλ της πελατείας τους. Το 1936, το Διεθνές Γραφείο Εργασίας ώθησε στο να υιοθετηθεί από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας μία πρώτη σύμβαση που προέβλεπε γενικευμένη άδεια μετ αποδοχών διάρκειας τουλάχιστον 6 ημερών. Πολλές χώρες την ίδια σχεδόν περίοδο υιοθετούν τις «διακοπές μετ αποδοχών» είτε με νομοθετικά διατάγματα (Ιταλία, Γαλλία) είτε με την εργατική νομοθεσία (Ρωσία 1922). Ουσιαστικά πρόκειται για το φαινόμενο που είναι γνωστό ως «εκδημοκρατισμός» των διακοπών. Αυτός αρχικά εκδηλώνεται με μια διευρυμένη δυνατότητα των ατόμων να συμμετέχουν στις τουριστικές μετακινήσεις, δίνει την ευκαιρία σε κοινωνικές κατηγορίες που πριν χαρακτηρίζονταν αποκλεισμένες των διακοπών να καταναλώσουν τουριστικά αγαθά και υπηρεσίες στους υπάρχοντες τόπους τουριστικής υποδοχής. Άλλοι παράγοντες που συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό των διακοπών είναι: Οι τουριστικοί οδηγοί που παρείχαν πληροφορίες στους τουρίστες για όλο και περισσότερους νέους προορισμούς. Ο πολλαπλασιασμός των ταξιδιωτικών οργανώσεων. Υπογραμμίζουμε εδώ τη δημιουργία πληθώρας ταξιδιωτικών οργανώσεων στη Δυτική Ευρώπη, οι οποίες χρονολογούνται από 11

27 το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα και κυρίως φέρουν τις ονομασίες της Περιηγητικής Λέσχης, της Λέσχης Αυτοκινήτου, των Οργανώσεων Κοινωνικού Τουρισμού κλπ. Η τουριστική νομοθεσία: Το κράτος νομοθετεί για να προστατεύσει τους ιστορικούς οικισμούς, τις ιαματικές πηγές ή το φυσικό περιβάλλον,παρατηρώντας τις τάσεις μαζικοποίησης του τουριστικού φαινομένου. Η αύξηση του εισοδήματος. Η αύξηση του ελεύθερου χρόνου: Στη Γαλλία,χώρα προέλευσης και υποδοχής τουριστών, από το 1848 ως το 1919, οι ώρες εργασίας μειώθηκαν από 14 σε 8, ενώ οι μισθοί διπλασιάστηκαν. Η ανάπτυξη του σιδηροδρόμου. Η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιομηχανίας και η μείωση του κόστους ταξιδιού: Η πρώτη εκδρομή με αυτοκίνητο οργανώθηκε από τον Άγγλο Chapman μεταξύ Ίστμπουρν και βόρειας Ουαλίας, το Από το 1925 παρατηρείται ταχεία αύξηση των οργανωμένων εκδρομών με λεωφορείο στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μικρών επιχειρήσεων που εξειδικεύονταν στην οργάνωση και πραγματοποίηση εκδρομών στα περίχωρα των πόλεων που δεν εξυπηρετούνταν από σιδηροδρομικά δίκτυα. Ο ανταγωνισμός μεταξύ αυτοκινητιστικών εταιρειών και σιδηροδρόμου είναι οξύς αλλά μετά το 1930 το αυτοκίνητο αποδεικνύεται πιο αποδοτικό μεταφορικό μέσο από τον σιδηρόδρομο. Οι πτήσεις charters. Αυτές επέδρασαν σημαντικά στη μείωση του κόστους του ταξιδιού και στην ελάττωση του παράγοντα χρόνο-απόσταση, που εμπόδιζε την προσέγγιση πολλών χωρών υποδοχής στις κύριες ζώνες προέλευσης των τουριστών. Η πρώτη πτήση charter οργανώθηκε από τον Vladimir Raitz που μετέφερε με μία ντακότα το 1954 Βρετανούς τουρίστες από το Λονδίνο στην Κορσική. Η βελτίωση των υπηρεσιών υποδοχής και οι διευκολύνσεις στα σύνορα: η οικονομική ανάπτυξη των χωρών υποδοχής και η ένταξη του τουρισμού στις δραστηριότητες που συμβάλλουν στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μιας χώρας είχε σαν συνέπεια την δημιουργία των απαραίτητων χώρων υποδοχής αλλά και την βελτίωσή τους. Οι σταθμοί εισόδου των τουριστών, τα συγκοινωνιακά δίκτυα, τα μέσα μεταφοράς, τα τουριστικά καταλύματα, οι νοσοκομειακές εγκαταστάσεις κα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση της εισροής τουριστών, στη διάρκεια παραμονής και στη διαμόρφωση του προφίλ των τουριστών. Ιδιαίτερα σημαντικές κρίνονται οι διευκολύνσεις στα σύνορα αφού οι τουρίστες υποβάλλονται σε μία σειρά ελέγχων (αστυνομικοί, φορολογικοί, συναλλαγματικοί). Δύο οδηγίες του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (64/221/Ε.Ο.Κ 12

28 της 25 ης Φεβρουαρίου 1964 και 73/148/Ε.Ο.Κ. της 21 ης Μαΐου 1973) έχουν ως αντικείμενο να διευκολύνουν τις μετακινήσεις των κατοίκων των κρατών-μελών οι οποίοι επιθυμούν να επισκεφτούν για τουριστικούς λόγους μία άλλη χώρα - μέλος. Ο πολλαπλασιασμός των τουριστικών προϊόντων (banalisation): Ο εκδημοκρατισμός των διακοπών και η δυνατότητα μεγαλύτερης κατανάλωσης τουριστικών προϊόντων οδήγησε στην παραγωγή πληθώρας τουριστικών προϊόντων. Αυτά τώρα παράγονται μαζικά χωρίς τη χωρική διάταξη του παρελθόντος αφού όλες οι χώρες τείνουν να γίνουν χώρες υποδοχής και προσφέρονται σε μία γκάμα τιμών, δίνοντας τη δυνατότητα και σε χαμηλές εισοδηματικά τάξεις να απολαμβάνουν τα αγαθά του τουρισμού. Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην banalisation των τουριστικών προϊόντων είναι: - η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού - οι πολιτικές τουριστικής ανάπτυξης των χωρών υποδοχής - ο διεθνής ανταγωνισμός μεταξύ των τουριστικών χωρών - η ταχύτατη αύξηση της τουριστικής ζήτησης - ο πολλαπλασιασμός, οι μεγεθύνσεις και οι οικονομικές συγκεντρώσεις των touroperators. H προσαρμογή των τουριστικών καταλυμάτων στη διαμορφούμενη ζήτηση. Τα τουριστικά καταλύματα του 19 ου αιώνα και των αρχών του 20 ου αιώνα απευθύνονταν αποκλειστικά σε μία τουριστική ολιγαρχία. Η θεσμοθέτηση των διακοπών και η συμμετοχή σ αυτές τάξεων που έως τότε θεωρούνταν αποκλεισμένες οδήγησαν στη δημιουργία διαφορετικών τουριστικών καταλυμάτων σε σχέση με τα προηγούμενα,αφού μέχρι τότε απευθύνονταν σε μία πελατεία διαφορετική από εκείνη του 19 ου αιώνα. Η ταχύτατη αύξηση μάλιστα της τουριστικής ζήτησης προσέκρουσε στις υπάρχουσες δομές των τουριστικών καταλυμάτων. Το πρόβλημα υπήρξε οξύ. Ο Hunziker υπογραμμίζει: «Το τουριστικό κατάλυμα υπήρξε η γκιλοτίνα του κοινωνικού (μαζικού) τουρισμού. Το 1959 αναφέρεται ότι στη Γαλλία το 51% των Γάλλων δεν είχε φύγει ποτέ για διακοπές. Η δημιουργία μεγάλων ταξιδιωτικών οργανισμών (tour operators):πρόκειται για μεγάλους ταξιδιωτικούς οργανισμούς, μεσολαβητές μεταξύ παραγωγών και τελικών καταναλωτών, οδηγώντας σημαντικά στην εμπορικοποίηση των τουριστικών προϊόντων. Η κατάσταση διαρκούς ειρήνης: Τον 19 ο αιώνα εκτός από μικροσυγκρούσεις δεν υπήρξαν σοβαρά γεγονότα. Η ανάπτυξη του τουρισμού ήταν αποτέλεσμα της νομισματικής σταθερότητας και της διαρκούς ειρήνης Τα μεταπολεμικά χρόνια, μετά το 1945 ως και σήμερα, η τουριστική δραστηριότητα γνωρίζει πραγματική «απογείωση». Η ταχεία ανάπτυξη του διεθνούς τουρισμού μετά το Β 13

29 Παγκόσμιο Πόλεμο αντιμετωπίστηκε και ερμηνεύτηκε σαν ένα αυθόρμητο φαινόμενο περισσότερο παρά σαν αποτέλεσμα σχεδιασμού και πρόβλεψης από τους κρατικούς και διεθνείς οργανισμούς και τις τουριστικές επιχειρήσεις. Οι αφίξεις των διεθνών τουριστών στα σύνορα από 71 εκατομ. το 1960 έφτασαν τα 625,2 εκατομ. το Η περίοδος αυτή αποτελεί περίοδο τεχνολογικών επαναστάσεων, μαζικής βιομηχανικής ανάπτυξης και αύξησης του καθαρού διαθέσιμου εισοδήματος. Οι ριζικές αλλαγές του τρόπου ζωής, της διαπροσωπικής και συλλογικής επικοινωνίας άλλαξαν σημαντικά την κοινωνία ενώ η ταχύτητα και η κλίμακα των αλλαγών αυτών αυξήθηκε σημαντικά. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της τουριστικής ζήτησης ευνοούσαν περισσότερο από κάθε άλλη φορά τις δαπάνες σε ταξίδια και αναψυχή. Η συνεχής αύξηση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος που ξεπέρασε το 3% ετησίως στα χρόνια της ακμής της οικονομίας των χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), έδωσε ώθηση στην αύξηση των ταξιδιών με ρυθμό μεγαλύτερο του 6% ετησίως. Ο τουρισμός αποδείχτηκε ιδιαίτερα ελαστικός όσον αφορά το εισόδημα. Ύστερα από ένα συγκεκριμένο όριο εισοδήματος, με το οποίο ικανοποιούνται οι βασικές ανάγκες, το καθαρό διαθέσιμο εισόδημα στις πιο πλούσιες χώρες συνήθως δαπανάται σε πράγματα που παλαιότερα θεωρούνταν πολυτέλειες και περιττές υπηρεσίες. Σ αυτές τις χώρες η αύξηση των ταξιδιωτικών δαπανών γίνεται με ρυθμό διπλάσιο ή και μεγαλύτερο από το ρυθμό ανάπτυξης του εθνικού εισοδήματος. Φυσικά αυτό δεν αποτελεί γενικό κανόνα, επειδή οι τάσεις στη ζήτηση και η μόδα μπορεί ν αλλάξουν ριζικά και γρήγορα. Στην περίοδο όμως απογείωσης του τουρισμού, ο νόμος αυτός φαίνεται να ισχύει με ελάχιστες εξαιρέσεις. (Κοκκώσης Χ, Τσάρτας 2000). Βέβαια η μαζική ανάπτυξη του τουρισμού παρατηρήθηκε κυρίως σε εκβιομηχανισμένες χώρες (τις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ) (ΟECD, 1995), οι οποίες είναι περίπου 25 σε αριθμό και βρίσκονται στην πλειοψηφία τους στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τον WTO (1992), η διεθνής τουριστική ροή αυξήθηκε με ετήσιο ρυθμό 7,32% από το 1950 μέχρι το Οι χώρες του ΟΟΣΑ, όπου διαμένει λιγότερο από το ¼ του παγκόσμιου πληθυσμού συγκέντρωσαν το 85% των διεθνών τουριστικών αφίξεων και περισσότερο από το 80% των παγκόσμιων τουριστικών δαπανών το Η τεχνολογική πρόοδος στα μεταφορικά μέσα και στις άλλες μορφές επικοινωνίας ενίσχυσαν σημαντικά τους οικονομικούς παράγοντες που ευνοούσαν την επέκταση των τουριστικών δραστηριοτήτων. Η τηλεόραση, συγκεκριμένα, έκανε συνεχείς αναφορές στο ενδιαφέρον και στην ποικιλία που παρουσιάζουν τα μέρη ορισμένων χωρών. Σταδιακά, η έλξη που ασκούσαν οι διεθνείς προορισμοί υπερκέρασε το ενδιαφέρον για το εγχώριο τουριστικό προϊόν ή για την παραμονή στον τόπο μόνιμης κατοικίας. Το πλουσιότερο τμήμα του πλανήτη ξεκίνησε να μετακινείται με εντατικούς ρυθμούς. Κατά τη διάρκεια της 14

30 περιόδου αυτής οι πολίτες των εκβιομηχανισμένων χωρών,άρχισαν να μετακινούνται μέσω ιδιόκτητων οχημάτων τα οποία άλλαξαν ριζικά τον τρόπο ζωής. Τα τρένα και τα λεωφορεία, που αποτελούσαν τη βάση των μέσων μαζικής μεταφοράς, έχασαν τον κεντρικό ρόλο, παρόλο που παρέμειναν σημαντικά μέσα μετακίνησης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ωστόσο, τα ταξίδια με τρένο μειώθηκαν στο ελάχιστο. Η πλέον επαναστατική εξέλιξη στις μεταφορές ήταν στα αεροπορικά ταξίδια. Πριν από τον πόλεμο, οι αερογραμμές παρείχαν ελάχιστες υπηρεσίες ενώ οι υπερατλαντικές αεροπορικές μεταφορές παρέμειναν όνειρο. Όμως, μετά το 1945, η τεχνολογική πρόοδος που συντελέστηκε εξαιτίας των πολεμικών αναγκών οδήγησε στη μαζική επέκταση της αεροπορίας, η οποία παρείχε ταχεία και ασφαλή μεταφορά για μεγαλύτερες αποστάσεις με συνεχώς χαμηλότερες τιμές. Έτσι δημιουργήθηκαν νέοι τουριστικοί προορισμοί, οι οποίοι αντικατέστησαν παλαιότερα τουριστικά θέρετρα που ήταν προσβάσιμα με το τρένο. Τα ταξίδια σε μακρινούς προορισμούς σταδιακά έγιναν δημοφιλή και προς το τέλος αυτής της περιόδου εξελίχτηκαν στο ταχύτερα αναπτυσσόμενο είδος ταξιδιών. Τα ταξίδια για επαγγελματικούς λόγους άλλαξαν εξαιτίας ενός δικτύου επιχειρηματικών ταξιδιών που αναπτύχθηκε μεταξύ των βασικών πόλεων της Ευρώπης και της Αμερικής, ενώνοντας τις δύο ηπείρους. Μάλιστα, σταδιακά εμφανίστηκαν νέες μορφές τέτοιων ταξιδιών με την ανάπτυξη των συνεδρίων και των εμπορικών εκθέσεων. Η δυνατότητα φτηνής μετακίνησης στην Ευρώπη για διακοπές, μέσω ναυλωμένων πτήσεων που συντονίζονταν μέσω τουριστικών χειριστών (tour operators), έδωσε ώθηση σε μαζικές μετακινήσεις από τη Βόρεια Ευρώπη στη Μεσόγειο. Τα ταξίδια με αυτοκίνητο από τον αστικό πληθυσμό συνέβαλαν στην επανάσταση όσον αφορά τις διακοπές, καθώς και στις αντίστοιχες τουριστικές επενδύσεις. Εκείνη την περίοδο η τουριστική κίνηση παρουσίαζε ταχεία και συνεχόμενη ανάπτυξη χρόνο με τον χρόνο, με ελάχιστες διακοπές. Ωστόσο η επανεμφάνιση κυκλικών περιόδων ή οικονομικής ύφεσης και, προς το τέλος της περιόδου, οι διαρθρωτικές αλλαγές και η σχετική πολιτική αστάθεια άρχισαν να διαψεύδουν τις προσδοκίες για ανάπτυξη χωρίς όρια. Ο τουρισμός ποτέ δεν είχε το κύρος μιας σημαντικής βιομηχανίας που αποτελεί εθνική προτεραιότητα. Μεγάλο μέρος της μαζικής του ανάπτυξης οφείλεται στις δυνάμεις της αγοράς, ενώ ο κρατικός παρεμβατισμός για τη ρύθμιση ή την ενθάρρυνση της τουριστικής δραστηριότητας υπήρξε περιορισμένος και μειωνόταν συνεχώς (WTO 1992). Στο τέλος αυτής της περιόδου ξεκίνησαν να εμφανίζονται σημάδια αλλαγής, αβεβαιότητας και κριτικής ως προς την τουριστική ανάπτυξη, αλλά και αμφιβολίες για την οικονομική και κοινωνική σχέση κόστους - ωφέλειας του τουρισμού. Μάλιστα, ορισμένοι έκαναν λόγο για ανατροπή της τάσης τουριστικής ανάπτυξης κατά το 1990, 15