ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Transcript

1 ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Επομένως, οι αρετές δεν γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε αντίθετα με τη φύση, αλλά εμείς έχουμε από τη φύση μας την ιδιότητα να τις δεχτούμε, όπως τελειοποιούμαστε με τον εθισμό. Επιπλέον, σχετικά με όσα υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, πρώτα αποκτούμε τις δυνατότητες γι' αυτά, και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (πράγμα το οποίο είναι φανερό στις αισθήσεις γιατί, πραγματικά, έχοντας δει πολλές φορές ή έχοντας ακούσει πολλές φορές δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις, αλλά, αντιθέτως, έχοντάς τις κάναμε χρήση τους, και δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους) όμως, τις ηθικές αρετές τις αποκτούμε, αφού έχουμε προηγουμένως ενεργήσει, όπως ακριβώς συμβαίνει με τις άλλες τέχνες όσα δηλαδή πρέπει να κάνουμε, αφού τα μάθουμε, αυτά τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα, όπως για παράδειγμα οι άνθρωποι γίνονται οικοδόμοι χτίζοντας οικήματα και κιθαριστές παίζοντας κιθάρα έτσι, λοιπόν, γινόμαστε και δίκαιοι, κάνοντας δίκαιες πράξεις, σώφρονες (κάνοντας) σώφρονες πράξεις, ανδρείοι (κάνοντας) ανδρείες πράξεις. Β1. Το απόσπασμα προέρχεται από την αρχή του δεύτερου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων, στο οποίο γίνεται λόγος για την αρετή. Ωστόσο, για να μπορούμε να παρακολουθήσουμε τη σκέψη του φιλοσόφου, θα πρέπει να κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε κάποια βασικά σημεία του πρώτου βιβλίου, απαραίτητα για την περαιτέρω κατανόηση της αριστοτελικής σκέψης. Στο πρώτο βιβλίο, λοιπόν, ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη ότι όλες οι ενέργειες τείνουν σε ένα αγαθό. Φυσικά, και οι ανθρώπινες ενέργειες γίνονται για ένα σκοπό, ο οποίος είναι πάντα η επίτευξη κάποιου αγαθού. Ο Αριστοτέλης, προχωρώντας το συλλογισμό του, υποστηρίζει ότι το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ευδαιμονία. Μάλιστα, αναφέρει ότι η ευδαιμονία δεν είναι ένας μακρινός και δυσπρόσιτος στόχος, αλλά κάτι που μπορεί να καρπώνεται ο άνθρωπος καθημερινά. Για να γίνει κατανοητό αυτό, δίνει έναν ορισμό της ευδαιμονίας, σύμφωνα με τον οποίο η ευδαιμονία είναι «ψυχῆς ἐνέργεια κατ' ἀρετήν τελείαν», δηλαδή μια δραστηριότητα της ψυχής, σύμφωνη με τις επιταγές της αρετής. Άρα, η ευδαιμονία που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος δεν είναι κάτι μακρινό, ένας απώτερος στόχος, αλλά ένα συναίσθημα που μπορεί κάθε στιγμή να αισθανθεί, αρκεί η ψυχή του να ενεργεί σύμφωνα με την τέλεια αρετή. Ο ορισμός αυτός οδηγεί τον Αριστοτέλη να καταθέσει κάποιες θέσεις σχετικά με την ψυχή, αλλά και σχετικά με την αρετή, ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητό το πώς θα αποκτηθεί η ευδαιμονία. Αρχικά, λοιπόν, ο Αριστοτέλης είχε διακρίνει την ψυχή σε δύο μέρη, το «λόγον ἔχον» μέρος και το «ἄλογον» μέρος της ψυχής, δηλαδή το μέρος που έχει σχέση με τη λογική σκέψη και το μέρος που δεν έχει καμία σχέση με τη λογική σκέψη του ανθρώπου αντίστοιχα. Στη συνέχεια όμως ο Αριστοτέλης κατέληξε σε μια άλλη τριμερή διαίρεση της ψυχής σε: α) ένα μέρος καθαρά «ἄλογον» που έχει σχέση με τη διατροφή και την αύξηση του ανθρώπου και Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 1

2 κατά συνέπεια δεν έχει καμία σχέση με την αρετή, β) ένα καθαρά «λόγον ἔχον» μέρος της ψυχής που αφορά απόλυτα το λογικό του ανθρώπου και γι αυτό σχετίζεται με τις διανοητικές αρετές και γ) ένα μέρος που μετέχει και του «ἀλόγου» και του «λόγον ἔχοντος» μέρους της ψυχής και έχει σχέση με τις επιθυμίες του ανθρώπου (γι αυτό και ο Αριστοτέλης το αποκάλεσε και «ἐπιθυμητικόν») και κατά συνέπεια σχετίζεται με τη συμπεριφορά του ανθρώπου, δηλαδή με τις ηθικές αρετές. Μέσα από αυτή τη διάκριση της ψυχής τελικά ο Αριστοτέλης κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε ηθικές (π.χ. ανδρεία, εγκράτεια, πραότητα, δικαιοσύνη, κ.ά.) και διανοητικές (π.χ. φρόνηση, σοφία, σύνεση, κ.ά.). Απ αυτό το σημείο ξεκινά το απόσπασμα που μάς δίνεται. Η αρετή λοιπόν, σύμφωνα με το μεγάλο φιλόσοφο Αριστοτέλη, είναι δύο ειδών, ηθική και διανοητική ( ιττῆς δή τῆς ἀρετῆς οὔσης, τῆς μέν διανοητικῆς τῆς δέ ἠθικῆς). Ο Αριστοτέλης, αφού διαιρεί τις αρετές, αναφέρεται αρχικά στις διανοητικές (ἡ μὲν διανοητική τὸ πλεῖον... δεῖται καὶ χρόνου), λέγοντας ότι τόσο η διαμόρφωσή τους, όσο και η καλλιέργεια, η ανάπτυξή τους, επιτυγχάνεται κυρίως με τη διδασκαλία. Με τον τρόπο αυτό, ο Αριστοτέλης αποκλείει την παλιά αριστοκρατική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η αρετή υπάρχει εκ φύσεως στους αρίστους και διατυπώνει την άποψη ότι οι διανοητικές αρετές (π.χ. η σοφία, η σύνεση, κ.ά.) αποκτώνται από τους ανθρώπους μέσω της διδακτικής διαδικασίας. Επομένως, για την απόκτηση των διανοητικών αρετών είναι σαφές ότι σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο διδάσκαλος. Αυτός, με την ικανότητά του, το ζήλο, τη μεταδοτικότητά του, θα γίνει ο βασικός παράγοντας που θα εμφυσήσει και στη συνέχεια θα αυξήσει τις διανοητικές αρετές του νέου ανθρώπου. Κατά τον Ross, οι νοητικές καταστάσεις με τις οποίες ο άνθρωπος προσεγγίζει την αλήθεια είναι πέντε: η επιστήμη, η τέχνη, η φρόνηση, ο νους και η σοφία. Και οι πέντε αυτές νοητικές καταστάσεις σχετίζονται με την ικανότητα του δασκάλου. Ωστόσο, πρέπει να προσέξουμε τη λέξη «τὸ πλεῖον», η οποία φανερώνει ότι μπορεί η διδασκαλία να παίζει τον καθοριστικό ρόλο, όμως υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που σε κάποιο βαθμό συμβάλλουν στην καλλιέργεια της διανοητικής αρετής. Μπορούμε να εικάσουμε ως τέτοιους τη δεκτικότητα του μαθητή, την ικανότητά του, τη συνέπειά του ως προς την παρακολούθηση της διδασκαλίας. Άλλωστε και στην εποχή μας συχνά διατυπώνουμε απόψεις περί μαθητών «ανεπίδεκτων μαθήσεως», παρά τις προσπάθειες των διδασκάλων τους. Ο Αριστοτέλης ολοκληρώνοντας τη θέση του σχετικά με τις διανοητικές αρετές, αναφέρει ότι η απόκτησή τους απαιτεί χρόνο και μια εμπειρική διαδικασία. Πρόκειται για λογικές ανάγκες, εφόσον ο τρόπος απόκτησής τους είναι η διδασκαλία. Για να καλλιεργηθεί η διάνοια, η σοφία και η σύνεση, πρέπει να ακολουθηθεί μια μακροχρόνια διδακτική διαδικασία. Αυτή θα εξοπλίζει διαρκώς το μαθητευόμενο με εμπειρίες, με γνώσεις και με τον τρόπο αυτό θα συμβάλλει στην ανάπτυξη των πνευματικών δυνάμεων του ανθρώπου, δηλαδή στην αύξηση των διανοητικών αρετών. Κατά τον Αριστοτέλη, μάλιστα, πηγή γνώσης είναι η καθαρή εμπειρία, δηλαδή η παρατήρηση που βασίζεται στις αισθήσεις μας. Η εμπειρία αυτή διαχωρίζεται σε αισθητηριακή, όταν το αντικείμενο είναι εξωτερικό και σε Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 2

3 νοητική, όταν το αντικείμενο είναι εσωτερικό. Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης θα σταματήσει να ασχολείται με τις διανοητικές αρετές, αφού διεξοδικότερα θα ασχοληθεί μ αυτές στο έβδομο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων. Έτσι, αφού έκανε μια σύντομη (εισαγωγική) αναφορά σ αυτές, είναι έτοιμος να προχωρήσει στις ηθικές αρετές, που αποτελούν και το βασικό θέμα του στο σημείο αυτό. Σε αντίθεση με τις διανοητικές αρετές, οι οποίες καλλιεργούνται με τη διδασκαλία, οι ηθικές αρετές γίνονται κτήμα του ανθρώπου με τη συνήθεια. Όσο δηλαδή ένας άνθρωπος συνηθίζει να ενεργεί με κάποιον τρόπο, τόσο περισσότερο αποκτά στο χαρακτήρα του την ιδιότητα αυτής της πράξης του. Για παράδειγμα, με το να συνηθίζει να εθίζεται ένας άνθρωπος σε δίκαιες, γενναίες κ.λπ. πράξεις, γίνεται δίκαιος, γενναίος κ.λπ. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό ότι στις ηθικές αρετές σε αντίθεση με τις διανοητικές, όπου ο διδάσκαλος έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο αυτός που έχει την κύρια ευθύνη για την απόκτηση και την καλλιέργειά τους είναι ο άνθρωπος που προσπαθεί να τις αποκτήσει. Με την προσπάθειά του να εθιστεί στις ανάλογες ενέργειες, με το ζήλο και τη βούληση να γίνει ένα ηθικό και ενάρετο ον, καταφέρνει, μετά από συνειδητή επανάληψη και συνειδητή απόκτηση της συνήθειας, να αποκτήσει πλέον την ηθική αρετή. Η ίδια άποψη διατυπώνεται και από τον Πλάτωνα, ο οποίος λέει «τὸ πᾶν ἦθος διὰ ἔθος», δηλαδή ότι ο χαρακτήρας του ανθρώπου διαμορφώνεται από τη συνήθεια. Μάλιστα, ο Πλάτωνας λέει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του. Ο Αριστοτέλης, για ν' αποδείξει ότι η ηθική αρετή γίνεται κτήμα του ανθρώπου μέσω της συνήθειας, αναφέρεται στην ετυμολογική συγγένεια μεταξύ των λέξεων ήθος και «ἔθος» (ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους). Θεωρεί ότι η λέξη ήθος προέρχεται από τη λέξη «ἔθος». Ωστόσο, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι μεταξύ των λέξεων που υπάρχει ετυμολογική συγγένεια, υπάρχει επίσης και συγγένεια σημασιολογική. Αν, λοιπόν, η λέξη ήθος προέρχεται από τη λέξη «ἔθος», αυτό έγινε, γιατί υπάρχει σημασιολογική σχέση μεταξύ τους, υπάρχει σχέση αιτίου-αποτελέσματος. ηλαδή το ήθος, λέξη με την οποία εννοούμε το χαρακτήρα, το ποιόν του ανθρώπου, έχει διαμορφωθεί εξαιτίας της συνήθειας του ανθρώπου, της επανάληψης δηλαδή κάποιων συμπεριφορών, οι οποίες έγιναν πια αναπόσπαστο στοιχείο του χαρακτήρα του. Άλλωστε και εμείς στην εποχή μας χρησιμοποιούμε τη φράση «η συνήθεια είναι η δεύτερη φύση του ανθρώπου», που σημαίνει ότι οι συνήθειες που αποκτούμε διαμορφώνουν το χαρακτήρα μας. Πάντως, αυτό το ετυμολογικό επιχείρημα του Αριστοτέλη μας θυμίζει τα γνωστά γλωσσικά λογοπαίγνια των σοφιστών που επιχειρούσαν μέσα από τις ετυμολογήσεις των λέξεων να εξάγουν γενικά συμπεράσματα. Μόνο που η ετυμολόγηση του Αριστοτέλη δεν είναι αυθαίρετη αλλά έχει γλωσσική βάση και κυριότερα υποστηρίζεται και από τα επόμενα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος. Πάντως, έτσι ή αλλιώς, το ετυμολογικό επιχείρημα του Αριστοτέλη δείχνει το ενδιαφέρον του φιλοσόφου για τη γλώσσα, την οποία κατέχει στο μέγιστο βαθμό, όπως φαίνεται από την ακρίβεια και τη σαφήνεια της έκφρασης που εφαρμόζει μέσα στο έργο του. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 3

4 Στο χωρίο «Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται» ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη σκέψη του, που προκύπτει ως συμπέρασμα των όσων προαναφέρθηκαν, ότι δηλαδή οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν εκ φύσεως στον άνθρωπο, αλλά είναι επίκτητες, τις διαμορφώνει δηλαδή ο άνθρωπος στην πορεία της ζωής του με τη συνήθεια. Ο Αριστοτέλης δηλώνει ξανά την αντίθεσή του στην αριστοκρατική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η αρετή είναι δώρο της φύσης που δίνεται ή όχι, τελεσίδικα, στον άνθρωπο από τη γέννησή του. Σύμφωνα μ αυτήν την αντίληψη, μόνο οι ευγενείς, οι άριστοι, ήταν κάτοχοι της αρετής, ενώ ο απλός λαός δεν μπορούσε να έχει μερίδιο σ αυτήν. Στο σημείο αυτό, μάλιστα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η λέξη αρετή δεν είχε σταθερό νόημα σε όλη την αρχαιότητα. Ωστόσο, για μεγάλο διάστημα ταυτιζόταν με την αριστοκρατική καταγωγή. Ήδη από τον Όμηρο, αλλά και στους λυρικούς ποιητές (Τυρταίος) διατυπώνεται η άποψη περί της εκ φύσεως αρετής των ευγενών, η οποία είναι μάλιστα κληρονομική. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, αντιτίθεται στην άποψη αυτή λέγοντας ότι ο άνθρωπος δε γεννιέται ενάρετος ή ηθικός, αλλά γίνεται στην πορεία της ζωής του. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, και ο Πλάτωνας έχει διατυπώσει παρόμοια θέση με τον Αριστοτέλη, προβάλλοντας τη σημασία της συνήθειας στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Μάλιστα, πιστεύει ότι ο άνθρωπος μπορεί να αποκτήσει κάποια ψυχικά χαρακτηριστικά ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του. Στη συνέχεια (οὐθὲν γὰρ...) ο Αριστοτέλης, προσπαθώντας να στηρίξει την άποψή του ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν εκ φύσεως στον άνθρωπο, αλλά διαμορφώνονται με τον εθισμό, αναφέρει ότι όσα υπάρχουν αντιθέτως εκ φύσεως, δεν μπορούν να αλλάξουν, όσο κι αν προσπαθεί κανείς. Όσο κι αν προσπαθεί κάποιος να συνηθίσει, με τις συνεχείς επαναλήψεις, ένα αντικείμενο να λειτουργήσει αντίθετα από τη φύση του, αυτό δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ. Αφού, λοιπόν, ο εθισμός δεν αλλάζει ένα εκ φύσεως χαρακτηριστικό και αφού οι ηθικές αρετές διαμορφώνονται με τον εθισμό, προκύπτει λογικά το συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές δεν ανήκουν στα εκ φύσεως χαρακτηριστικά. Στο σημείο αυτό μάλιστα παρατηρούμε ότι ο Αριστοτέλης δε μένει μόνο στη διατύπωση της δικής του άποψης, ότι η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού, αλλά, θέλοντας να την καταστήσει πιο ισχυρή, προχωρά και στην αναίρεση της αντίθετης άποψης. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύει ότι η θέση του δε διατυπώνεται με επιπολαιότητα και αβασάνιστα, αλλά αφού προηγουμένως έχει εξετάσει και έχει απορρίψει την αντίθετη άποψη. Για να αποδειχτεί, μάλιστα, πόσο ορθή και σε πόσο στερεή βάση πατά η άποψή του περί μη ύπαρξης εκ φύσεως ηθικών αρετών, διατυπώνει το λόγο του με μια σειρά από φράσεις αρνητικού περιεχομένου (οὐδεμία, οὐθὲν, οὐκ) που φανερώνουν πόσο μακριά από την αλήθεια είναι η άποψη σχετικά με τις εκ φύσεως ηθικές αρετές. Επίσης, προς επίρρωση της θέσης του, θα αναφέρει και συγκεκριμένα, γνωστά σε όλους, παραδείγματα. Πρόκειται για συνήθη μέθοδο του Αριστοτέλη, ο οποίος καταφεύγει σε απλά, γνωστά παραδείγματα από την καθημερινότητα. Μάλιστα, συνήθως η άντληση αυτών των παραδειγμάτων γίνεται από το φυσικό περιβάλλον, από το χώρο των φυσικών φαινομένων. Στο Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 4

5 συγκεκριμένο σημείο αναφέρει τη φυσική ιδιότητα της πέτρας να πέφτει προς τα κάτω, ιδιότητα η οποία δεν πρόκειται να αλλάξει, όσο κι αν προσπαθεί κανείς να «συνηθίσει» την πέτρα να πηγαίνει προς τα πάνω, πετώντας την ψηλά αμέτρητες φορές. Φυσικά, ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε ένα νόμο της φύσης (το νόμο της βαρύτητας). Αφού ο νόμος υπάρχει εκ φύσεως, δεν αλλάζει με τη συνήθεια. Παρομοίως, και η φωτιά κατευθύνεται προς τα πάνω. Καθώς η ιδιότητα αυτή της φωτιάς υπάρχει εκ φύσεως, δεν αλλάζει, όσο κι αν προσπαθεί κανείς να την «εθίσει» να κινείται προς τα κάτω. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Αριστοτέλης ακολουθεί την επαγωγική μέθοδο στο συλλογισμό του: ξεκινά από το μερικό, από συγκεκριμένα δηλαδή παραδείγματα, για να οδηγηθεί τελικά σε ένα συμπέρασμα για κάτι το γενικό, να εξάγει ένα καθολικό συμπέρασμα. Στην προκειμένη περίπτωση αναφέρει ως παραδείγματα την πέτρα και τη φωτιά, τα οποία δεν μπορούν να αλλάξουν με τον εθισμό μια φυσική τους ιδιότητα, για να καταλήξει στο γενικό συμπέρασμα ότι καμία εκ φύσεως ιδιότητα δε μεταβάλλεται μέσω της συνήθειας. Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, ακολουθούσε την επαγωγική μέθοδο, την οποία μάλιστα είχε πραγματευτεί και είχε αναλύσει και σε θεωρητική βάση. Ωστόσο, δεν ήταν ο ευρετής του τρόπου αυτού. Αντιθέτως, όπως ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναφέρει, ο Σωκράτης ήταν αυτός που πρώτος εφάρμοσε στη φιλοσοφική του σκέψη την επαγωγική μέθοδο, στοχεύοντας πάντα να ξεκινά από την παρατήρηση των επιμέρους, και μέσω αυτής της παρατήρησης να οδηγείται σε συμπεράσματα γενικού κύρους. Αλλά και ο Πλάτωνας συχνά ξεκινά από ένα παράδειγμα (ή ακόμα πιο συχνά από ένα μύθο), για να οδηγηθεί σε ένα συμπέρασμα καθολικής εμβέλειας. Τέλος, μια ακόμα παρατήρηση που θα μπορούσαμε να κάνουμε σχετικά με τη χρήση παραδειγμάτων είναι ότι ο Αριστοτέλης συνήθως αναφέρει δύο ή τρία. Ποτέ δεν αναφέρει μόνο ένα, καθώς δε θα μπορούσε να οδηγεί σε αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα, ούτε όμως και παραπάνω από τρία, γεγονός που θα έκανε την ανάλυσή του, ενδεχομένως, κουραστική. Στο συμπέρασμα των συλλογισμών του (Οὔτ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί, ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς, τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους), ο Αριστοτέλης διατυπώνει την άποψη ότι οι αρετές δεν υπάρχουν στον άνθρωπο εκ φύσεως, άποψη η οποία αποδείχθηκε. Όμως, τώρα, ο φιλόσοφος προχωρά, λέγοντας ότι δεν υπάρχουν και σε αντίθεση με τη φύση. Ίσως η θέση αυτή να φαίνεται εκ πρώτης όψεως αντιφατική, ωστόσο, αμέσως μετά ο Αριστοτέλης έρχεται να εξηγήσει τι εννοεί λέγοντας ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι αντίθετες με την ανθρώπινη φύση, αν και δεν είναι σύμφυτες μ αυτήν. Ο Αριστοτέλης προφανώς θέλει να υποστηρίξει ότι ο άνθρωπος είναι προικισμένος με την ικανότητα να λάβει και να αναπτύξει τις ηθικές αρετές. Η φύση μπορεί να μην του εμφύσησε αυτές καθ' αυτές τις αρετές, όμως του εμφύσησε τη δύναμη, την προοπτική, την προδιάθεση να τις αποκτήσει. Του έδωσε ό,τι χρειάζεται (π.χ. τη λογική), για να γεννήσει ο ίδιος μέσα του και να καλλιεργεί διαρκώς τις ηθικές αρετές. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει για μια ακόμη φορά ότι αυτή η απόκτηση των ηθικών αρετών εκ μέρους του ανθρώπου γίνεται με τον εθισμό. ηλαδή, η φύση δίνει σε όλους την ικανότητα να γίνουν ηθικοί. Το αν αυτό θα Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 5

6 πραγματοποιηθεί, εξαρτάται από το πόσο ο κάθε άνθρωπος θα προσπαθήσει, με συνεχείς επαναλήψεις ηθικών πράξεων και με εθισμό σε αυτές, να γίνει τελικά ηθικό ον, κάνοντας κτήμα του πλέον την ηθική αρετή. Με τον όρο «τελειουμένοις» ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην έννοια του τέλους, δηλαδή του σκοπού. Πρόκειται για έναν από τους πιο χαρακτηριστικούς όρους της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι σε όλες τις ενέργειες υπάρχει ένας σκοπός, όλα γίνονται αποσκοπώντας σε ένα τέλος, σε ένα σκοπό. Για το λόγο αυτό λέμε ότι η φιλοσοφία του Αριστοτέλη έχει τελ(ε)ολογικό χαρακτήρα. Εδώ βλέπουμε ότι ως τέλος, ανώτερο σκοπό του ανθρώπου, θεωρεί ο φιλόσοφος την απόκτηση της αρετής. Και σε άλλα έργα του θα πει ότι η αρετή είναι «τελείωσίς τις», κάποια ολοκλήρωση δηλαδή του ανθρώπου. Θεωρεί, δηλαδή, ότι ο άνθρωπος ολοκληρώνεται, γίνεται «τέλειος», με την απόκτηση της αρετής, καθώς έτσι εκπληρώνει το σκοπό (τέλος) της ύπαρξής του. Αυτή, μάλιστα, η τελείωση δεν πραγματοποιείται με κανέναν άλλον τρόπο, παρά μόνο με τον εθισμό. Ακόμα, το γεγονός ότι η τελείωση / ολοκλήρωση του ανθρώπου στο σημείο αυτό συσχετίζεται με την απόκτηση των ηθικών αρετών φανερώνει ότι μέσα στη συνείδηση του φιλοσόφου οι ηθικές αρετές αποτελούν για τον άνθρωπο το μέσο για την επίτευξη του τέλους, που είναι η ευδαιμονία. Στην αριστοτελική φιλοσοφία σκοπός του ανθρώπου και της πόλης είναι η ευδαιμονία και προϋπόθεση για την επίτευξή της είναι η απόκτηση της ηθικής. Μόνο ο ηθικά ενάρετος άνθρωπος μπορεί να χαρεί το αγαθό της ευδαιμονίας. Και μόνο η κοινωνία που αποτελείται από ηθικά ενάρετους ανθρώπους μπορεί να βιώσει το αγαθό της ευδαιμονίας. Βαθιά πίστη του Αριστοτέλη είναι πως οι άνθρωποι μπορούν να κατακτήσουν την ευδαιμονία μόνο με την απόκτηση της αρετής. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Αριστοτέλης αναζήτησε με πολλή επιμονή και με ρεαλισμό τον ορισμό της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια. Β2. Από τη λέξη «ἔτι» ο Αριστοτέλης συνεχίζει την προσπάθειά του να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές είναι επίκτητες και όχι έμφυτες, δηλώνοντας ουσιαστικά ότι, όσα θα πει, αποτελούν συνέχεια ή συμπλήρωμα των θέσεων που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι είναι θεμελιώδεις όροι στην αριστοτελική φιλοσοφία η «δύναμις» και η «ἐνέργεια», όροι οι οποίοι, μάλιστα, δίνονται υπό μορφή αντιθετικού ζεύγους. Με τον όρο «δύναμις» εννοείται η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι. «Ἐνέργεια», από την άλλη πλευρά, είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Ένα αντικείμενο, λοιπόν, ξεκινά από την κατάσταση του «δυνάμει ὄντος», για να καταλήξει στην κατάσταση του «ἐνεργείᾳ ὄντος», μέσα από μία διαδικασία εξέλιξης. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι το κάθε αντικείμενο είναι το αποτέλεσμα τεσσάρων παραγόντων, τεσσάρων αιτιών, όπως τις έλεγε: ύλη, ενέργεια, μορφή και σκοπός. Θεωρούσε, λοιπόν, ότι αρχικά υπήρχε η ύλη (άμορφη μάζα), ακολουθούσε κάποια ενέργεια (επεξεργασία) της ύλης, η οποία έπαιρνε κάποια μορφή. Για να γίνουν, φυσικά, αυτά, έπρεπε να υπάρχει ένας σκοπός, να αποσκοπεί, δηλαδή, κάποιος να δώσει τη συγκεκριμένη μορφή στην ύλη. Αυτή η πορεία αποτελεί για τον Αριστοτέλη τη μετάβαση από την Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 6

7 κατάσταση της δυνατότητας, της προοπτικής, του «δυνάμει» στην κατάσταση της πραγματοποίησης, του «ἐνεργείᾳ». Ο φιλόσοφος θεωρούσε ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη σημασία και αυτό είναι λογικό, καθώς η «δύναμις» είναι απλώς μια υφιστάμενη δυνατότητα, ένα ενδεχόμενο, μια προοπτική, ενώ η «ἐνέργεια» είναι η υλοποίηση της δυνατότητας, είναι η ολοκλήρωση, η τελείωση αυτής της πορείας. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τους όρους «δύναμις» και «ἐνέργεια», αξίζει να θυμηθούμε το γνωστό παράδειγμα με το μάρμαρο και το άγαλμα. Ένα κομμάτι μάρμαρο, κατά τον Αριστοτέλη, είναι «ἐν δυνάμει» άγαλμα, αλλά δεν είναι ακόμα άγαλμα, πριν το ακουμπήσει ο γλύπτης. Όταν όμως επέλθει και η βοήθεια του γλύπτη, δηλαδή η ενέργεια, τότε το μάρμαρο παύει να είναι «ἐν δυνάμει» άγαλμα και γίνεται «ἐν ἐνεργείᾳ» άγαλμα, δηλαδή πραγματικό άγαλμα. Αυτό το παράδειγμα δείχνει χαρακτηριστικά γιατί ο Αριστοτέλης θεωρούσε την ενέργεια σημαντικότερη από τη δύναμη. Τέλος, η μετάβαση από το «δυνάμει» στο «ἐνεργείᾳ» ονομάζεται στην αριστοτελική φιλοσοφία «ἐντελέχεια». Επιπλέον, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τα δύο χρονικά επιρρήματα «πρότερον» και «ὕστερον». Με το «πρότερον» σχετίζει τις δυνάμεις, ενώ με το «ὕστερον» τις ενέργειες. Αυτός ο συσχετισμός δεν έχει αξιολογική ιεράρχηση, αλλά φανερώνει μόνο χρονική ακολουθία. Οι δυνατότητες, δηλαδή, υπάρχουν χρονικά προγενέστερα και στη συνέχεια εκτελούνται οι ενέργειες. Εξάλλου, για τον Αριστοτέλη, η ενέργεια θεωρείται σημαντικότερη από τη δυνατότητα και γι αυτό τα «πρότερον - ὕστερον» δηλώνουν μόνο μια χρονική και όχι αξιολογική προτεραιότητα των δυνάμεων απέναντι στις ενέργειες. Αναφέρουμε ακόμα ότι αυτή η χρονική ακολουθία αναφέρεται σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως (για παράδειγμα στις αισθήσεις, για τις οποίες θα κάνει λόγο άμεσα) και όχι στις ηθικές αρετές, για τις οποίες θα γίνει λόγος στη συνέχεια και όπου συμβαίνει το αντίθετο. Αρχικά, λοιπόν, ο Αριστοτέλης περιγράφει τι συμβαίνει σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως (ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται... ἐχρησάμεθα, οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν), ώστε στη συνέχεια να αποδειχθεί ότι οι ηθικές αρετές, αφού δεν εμπίπτουν σε αυτόν τον κανόνα, δεν ανήκουν σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως. Λέει ότι όσα υπάρχουν εκ φύσεως ακολουθούν την εξής πορεία: πρώτα υπάρχουν οι δυνατότητες για να πραγματοποιηθούν οι ανάλογες ενέργειες και στη συνέχεια γίνονται οι αντίστοιχες αυτές ενέργειες. Ο άνθρωπος, δηλαδή, είναι προικισμένος εκ φύσεως με κάποια δυνατότητα και ακολούθως προβαίνει στην πραγματοποίηση αυτής της δυνατότητας. εν ακολουθείται η αντίθετη πορεία, δηλαδή πρώτα να κάνει κάποιες ενέργειες και μετά να αποκτά τη δυνατότητα για την ενέργεια αυτή. Στη συνέχεια, με τα παραδείγματα της ακοής και της όρασης, θα γίνει πιο κατανοητό το περιεχόμενο αυτής της θέσης. Ο Αριστοτέλης, ακολουθώντας τη συνήθη τακτική του, θα αναφέρει παραδείγματα, για να καταστήσει σαφές το πώς εννοεί τη χρονική προτεραιότητα των δυνάμεων από τις ενέργειες. Αναφέρει, λοιπόν, ότι αυτό γίνεται κατά τρόπο ανάλογο με τις αισθήσεις. Οι άνθρωποι είναι εκ των προτέρων προικισμένοι με τη δυνατότητα να βλέπουν και να ακούνε και ακολούθως προβαίνουν στην ενέργεια της όρασης και της ακοής. Φυσικά, η ακοή και η όραση ανήκουν στα εκ φύσεως. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 7

8 Έτσι, ο Αριστοτέλης με τα παραδείγματα αυτά στηρίζει την άποψη ότι τα εκ φύσεως υπάρχουν στον άνθρωπο ως δυνατότητες, οι οποίες μετουσιώνονται μετά σε πράξη. Μάλιστα, για να γίνει απολύτως κατανοητή η σκέψη του, ο Αριστοτέλης αναφέρει και την αντίθετη πορεία, ώστε να φανεί πόσο μακριά από την πραγματικότητα βρίσκεται: λέει, δηλαδή, ότι η ακοή και η όραση δεν αποκτήθηκαν από τον άνθρωπο, επειδή προηγουμένως προέβη πολλές φορές στην αντίστοιχη ενέργεια, δηλαδή στο να ακούει ή να βλέπει. Πρώτα διαθέτουμε τη δύναμη (δυνατότητα) και μετά προβαίνουμε στην ενέργεια. Αυτή είναι η χρονική σειρά που ακολουθείται σε όσα υπάρχουν εκ φύσεως. Αφού ο Αριστοτέλης ανέφερε τον τρόπο εκδήλωσης των εκ φύσεως ιδιοτήτων ή δυνατοτήτων του ανθρώπου, τώρα μεταβαίνει στην εξέταση του τρόπου απόκτησης των ηθικών αρετών, για να μας πει ότι είναι τελείως διαφορετικός. ηλαδή, ο άνθρωπος δε διαθέτει εκ των προτέρων στη φύση του την ηθική, ώστε μετά να προβεί στην αντίστοιχη ηθική ενέργεια, αλλά πρώτα εκτελεί τις ηθικές πράξεις και με τον τρόπο αυτό αποκτά τελικά την ηθική (τὰς δ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον). Τον τρόπο με τον οποίο ακολουθείται η διαδικασία αυτή, θα τον αναφέρει αμέσως παρακάτω, καταφεύγοντας πάλι σε χρήση παραδειγμάτων. Στη συνέχεια (ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν), ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η διαδικασία που ακολουθείται για την απόκτηση της ηθικής αρετής (η οποία αναφέρθηκε προηγουμένως: πρώτα γίνονται οι ηθικές ενέργειες και μετά αποκτά ο άνθρωπος την ηθική αρετή), ακολουθείται και με την απόκτηση της γνώσης μιας τέχνης από τον άνθρωπο. Ωστόσο, στο κείμενο του Αριστοτέλη υπάρχει η λέξη «ἄλλων», η οποία δημιουργεί μια εύλογη απορία: οι αρετές ανήκουν στις τέχνες; Γιατί λέει πως αυτό που συμβαίνει με την ηθική, συμβαίνει και με τις άλλες τέχνες; Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει κανένας συσχετισμός μεταξύ των δύο. Για να κατανοήσουμε τη χρήση της λέξης «ἄλλων», θα πρέπει να θυμηθούμε ότι τα κείμενα που διαβάζουμε δεν αποτελούν επίσημα συγγράμματα του Αριστοτέλη, καθώς δεν πρόκειται για βιβλία του. Αντιθέτως, πρόκειται για τις προσωπικές του σημειώσεις, με τις οποίες δίδασκε προφορικά τους μαθητές του στη φιλοσοφική του σχολή. Έτσι, δικαιολογούνται και κάποιες «προβληματικές» στην κατανόηση διατυπώσεις και κάποιες ενδείξεις προφορικότητας του λόγου, ακόμα και κάποιες επαναλήψεις που εμφανίζονται σε διάφορα σημεία και οι οποίες πιθανώς θα εξαλείφονταν σε ένα προσεγμένο εγχειρίδιο, το οποίο θα περνούσε από μεγάλη και προσεκτική εξέταση. Μια δεύτερη παρατήρηση που έχουμε να κάνουμε, είναι ότι ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τη μέθοδο της αναλογίας, για να δώσει στους ακροατές του να κατανοήσουν τη σκέψη του. ηλαδή, όταν θέλει να μιλήσει για κάτι το οποίο δε μας είναι γνωστό (τρόπος απόκτησης των ηθικών αρετών), το παραλληλίζει με κάτι γνωστό (τρόπος απόκτησης των τεχνών). Έτσι, μέσω αυτού του παραλληλισμού, αυτής της αναλογίας, καθίσταται γνωστό και κατανοητό το μέχρι τώρα άγνωστο. Στο σημείο αυτό (ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν, οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί) έρχεται ο Αριστοτέλης να επεξηγήσει την άποψη που διατύπωσε προηγουμένως, ότι δηλαδή, Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 8

9 όπως οι τέχνες, έτσι και οι ηθικές αρετές γίνονται κτήμα του ανθρώπου, αφού προηγουμένως εξασκηθεί με την επανάληψη πολλές φορές στην αντίστοιχη τέχνη ή ηθική πράξη. Η επεξήγηση της θέσης αυτής θα γίνει πάλι με τη χρήση παραδειγμάτων. Αναφέρεται πρώτα το παράδειγμα της οικοδομικής τέχνης την τέχνη αυτή δεν την κατέχει κανείς εκ φύσεως, ώστε στη συνέχεια να προχωρά στην εφαρμογή της, δηλαδή στο χτίσιμο σπιτιών. Αντιθέτως, ακολουθείται αντίστροφη πορεία: με το να προβαίνει κανείς πολλές φορές στην ενέργεια της οικοδόμησης, με το να χτίζει δηλαδή πολλές φορές, φτάνει στο σημείο να αποκτήσει τη γνώση της οικοδομικής τέχνης. Ακολουθεί και δεύτερο παράδειγμα, αυτό με την κιθαριστική τέχνη. Κανείς δεν την κατέχει χωρίς κάποια προηγούμενη διαδικασία μάθησης, ώστε να μπορεί να παίζει κιθάρα. Αντιθέτως, πρώτα παίζει κιθάρα ο άνθρωπος και, μάλιστα, πολλές φορές, και στη συνέχεια μετά από συνεχείς επαναλήψεις γίνεται κάτοχος της κιθαριστικής τέχνης. Με τα παραδείγματα αυτά, ο Αριστοτέλης, εκτός από το ότι διασαφηνίζει το πώς αντιλαμβάνεται τη χρονική σχέση που υπάρχει μεταξύ «δυνάμεως» και «ἐνεργείας», πετυχαίνει και κάτι άλλο: υπογραμμίζει τη σημασία που έχει η έμπρακτη εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων για την ουσιαστική απόκτηση μιας αρετής ή μιας τέχνης. Η οικοδομική τέχνη ή η τέχνη της κιθάρας δεν μπορεί να αποκτηθεί παρά μόνο με τη συνεχή, πρακτική εξάσκηση στους τομείς αυτούς. Αυτές οι θέσεις του Αριστοτέλη αποδεικνύουν την πίστη του ότι καμιά τέχνη δεν υπάρχει έμφυτη στον άνθρωπο, αλλά όλες είναι αποτέλεσμα εξάσκησης και συνεχούς προσπάθειας. Την ίδια άποψη, ότι δηλαδή η τέχνη κατακτάται με την εξάσκηση, τη συναντούμε και στον Πλάτωνα, ο οποίος λέει ότι και το παιδικό παιχνίδι είναι μια μορφή εξάσκησης για την τέχνη που το παιδί προορίζεται να ασκήσει στο μέλλον. Η συλλογιστική πορεία του Αριστοτέλη ολοκληρώνεται με τη διατύπωση της θέσης του σχετικά με τις ηθικές αρετές (οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα, τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες, τὰ δ ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοι). Σύμφωνα με τη θέση αυτή η οποία προήλθε ως αποτέλεσμα του συλλογισμού του οι άνθρωποι αποκτούν τις ηθικές αρετές, αφού προηγουμένως επαναλάβουν πολλές φορές τις αντίστοιχες ηθικές πράξεις. ηλαδή, αφού κάποιος πράξει επαναληπτικά και για πολλές φορές, πράξεις δίκαιες, ανδρείες, σώφρονες, θα γίνει τελικά κάτοχος αυτών των αρετών, δηλαδή θα γίνει δίκαιος, ανδρείος, σώφρων. Με τον τρόπο αυτό, ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την αναλογία που έκανε ανάμεσα στις τέχνες και τις ηθικές αρετές, δείχνοντας με παραδείγματα τον παρεμφερή τρόπο, με τον οποίο αποκτά κάποιος μια τέχνη ή μια ηθική αρετή. Στο σημείο αυτό πρέπει να γίνουν κάποιες παρατηρήσεις. Ο Αριστοτέλης για άλλη μια φορά δείχνει να μην αποδέχεται την παλιά αριστοκρατική αντίληψη, σύμφωνα με την οποία οι ηθικές αρετές υπάρχουν έμφυτες στους ανθρώπους και πιο συγκεκριμένα είναι φυσικό χάρισμα των ευγενών, των αρίστων. Αντιθέτως, πρεσβεύει την άποψη ότι κανένας άνθρωπος δε γεννιέται με έμφυτη την αρετή, αλλά ότι όλοι μπορούν να γίνουν κάτοχοί της με συνεχή και συνεπή προσπάθεια, με τον εθισμό τους στην τέλεση ηθικών πράξεων. Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 9

10 Ωστόσο, στο σημείο αυτό μπορεί εύλογα να δημιουργηθεί μια απορία: ο Αριστοτέλης είπε ότι με το να κάνουμε ανδρείες και δίκαιες πράξεις γινόμαστε ανδρείοι και δίκαιοι, ότι δηλαδή ο άνθρωπος γίνεται ηθικός, αφού προηγουμένως συνηθίσει να πράττει ηθικές πράξεις. Όμως, πώς γίνεται να κάνει αυτές τις ηθικές πράξεις αν δεν είναι ηθικός; Μήπως στο σημείο αυτό υπάρχει ένα αδύνατο σημείο στο συλλογισμό του; Πραγματικά, εύκολα θα λέγαμε ότι ίσως συμβαίνει κάτι τέτοιο, καθώς, σύμφωνα με τη λογική, η τέλεση μιας ηθικής πράξης απαιτεί να είναι κάποιος ηθικός. Όμως, ο Αριστοτέλης δε θα αφήσει αναπάντητη αυτή την απορία σε άλλο σημείο του έργου του θα εξηγήσει ότι απλώς η τέλεση μιας ηθικής πράξης δε συνεπάγεται ότι αυτός που την τελεί είναι και ηθικός άνθρωπος. Για να θεωρηθεί, αντιθέτως, κάποιος ηθικός, θα πρέπει να τηρούνται οι εξής προϋποθέσεις: α) Να τελεί τις πράξεις του έχοντας ακριβή γνώση αυτού που πράττει και όχι να κάνει συμπτωματικά κάτι το σωστό και ηθικό. β) Να προβαίνει στις ηθικές αυτές ενέργειες με οδηγό του τη συνειδητή επιλογή και προτίμησή του για τις πράξεις αυτές καθ' αυτές. ηλαδή, να επιτελεί το ηθικό απλά και μόνο επειδή αγαπά τη συγκεκριμένη πράξη και όχι για να προκύπτει κάποιο άλλο όφελος από την πράξη αυτή. Θα πρέπει, δηλαδή, οι ηθικές ενέργειες να είναι αυτοσκοπός και όχι μέσο επίτευξης άλλων σκοπών. Και μάλιστα η τέλεση αυτών των πράξεων να είναι και αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής. γ) Να εκτελεί αυτές τις ενέργειες με ένα σταθερό και αμετάβλητο τρόπο. ηλαδή, οι ηθικές πράξεις του να μην είναι σποραδικές, αλλά να αποτελούν κανόνα στη ζωή του. Από όλα αυτά, λοιπόν, γίνεται κατανοητό το περιεχόμενο της φράσης «γινόμαστε δίκαιοι, σώφρονες κ.λπ., όταν κάνουμε το δίκαιο, το σώφρον κ.λπ.» και κατανοούμε ότι δεν υπάρχει καμιά αδυναμία στη σκέψη αυτή, καθώς όπως εξήγησε ο Αριστοτέλης το να ενεργεί κάποιος ηθικά, δε σημαίνει ότι είναι και ηθικός, αν αυτή η ενέργεια δε γίνεται υπό τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν προηγουμένως. Β3. Η απάντηση βρίσκεται στις σελίδες του σχολικού βιβλίου και συγκεκριμένα στο χωρίο «Πριν από όλα όμως ο Αριστοτέλης χρειαζόταν να κάνει μια... κατέληξε να διακρίνει τις ανθρώπινες αρετές σε ηθικές και διανοητικές». Β4. Ουσιαστικό Επίθετο οὔσης => ουσία ουσιαστικός ἔσχηκε => παροχή κατοχικός πεφυκότων => φύση φυσικός χρησάμενοι => χρήση χρηστικός μανθάνομεν => μάθηση μαθητικός Γ1. ιότι νομίζω ότι εσείς γνωρίζετε ότι πολλές πράξεις έχουν ήδη γίνει τέτοιες, οι οποίες στην αρχή όλοι θεώρησαν ότι είναι συμφορές και ένιωσαν συμπάθεια γι' αυτούς που τις υπέστησαν, αργότερα όμως αντιλήφθηκαν ότι αυτές οι ίδιες (πράξεις) έχουν γίνει αιτίες των μεγαλύτερων καλών. Και για ποιο λόγο πρέπει να μιλήσω για τα μακρινά (γεγονότα); Αλλά και τώρα οι πόλεις, που έχουν τον Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 10

11 πρωταγωνιστικό ρόλο, αναφέρομαι στην πόλη των Αθηναίων και στην πόλη των Θηβαίων, θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε ότι απέκτησαν μεγάλη δύναμη όχι από την ειρήνη, αλλά από τις πράξεις που, αφού γνώρισαν αποτυχίες στον πόλεμο, ανέλαβαν πάλι απ' αυτές (τις πόλεις) η πρώτη (θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε ότι) έγινε ηγέτιδα δύναμη των Ελλήνων, ενώ η δεύτερη έχει φθάσει στο παρόν σε τόσο μεγάλη δύναμη, όση κανείς ποτέ δεν περίμενε να αποκτήσει διότι οι καλές φήμες και οι ένδοξες στιγμές δεν συνηθίζουν να έρχονται από την αδράνεια αλλά από τους (πολεμικούς) αγώνες. Γ2. ὑμᾶς => ἕ πόρρω => πορρωτάτω ἀγαθόν => εὖ αὑτὰς => ὑμῶν αὐτῶν ἡγεμόνα => ἡγεμόσι οἶμαι => ᾤετο ὑπέλαβον => ὑπειλῆφθαι τοῖς παθοῦσι => τοῖς πεισομένοις ἔγνωσαν => γνοίη καταστᾶσαν => κατάστηθι Γ3α. ὑμᾶς => υποκείμενο στο απαρέμφατο οὐκ ἀγνοεῖν (ετεροπροσωπία) συμφοράς => κατηγορούμενο στο ἃς από το εἶναι (απαρέμφατο του συνδετικού ρήματος εἰμί) τοῖς παθοῦσι => επιθετική μετοχή και αντικείμενο στο ρήμα συνηχθέσθησαν τί => επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας (αιτιατική της αιτίας) στο δεῖ λέγειν λαβούσας => κατηγορηματική μετοχή από το εὕροιμεν ἂν, συνημμένη με υποκείμενο το τὰς πόλεις (που είναι αντικείμενο του ρήματος εὕροιμεν ἂν) ἡγεμόνα => κατηγορούμενο στο τὴν μὲν (υποκείμενο της μετοχής καταστᾶσαν) από το καταστᾶσαν (μετοχή του συνδετικού ρήματος καθίσταμαι) Γ3β. Ὁ ῥήτωρ εἶπεν ὅτι αἱ γὰρ ἐπιφάνειαι καὶ λαμπρότητες οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ' ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλοῖεν. Ὁ ῥήτωρ εἶπεν τάς γὰρ ἐπιφανείας καὶ λαμπρότητας οὐκ ἐκ τῆς ἡσυχίας ἀλλ' ἐκ τῶν ἀγώνων γίγνεσθαι φιλεῖν. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ Περβολιανάκης ημήτρης Πολύ περισσότερα από ένα απλό φροντιστήριο! σ. 11