Α ο περιβάλλων αρχαιολογικός χώρος

Transcript

1 «Όσοι από τους κατά καιρούς αρµόδιους µίλησαν για λιµενικό έργο στον Απόλλωνα δεν έλαβαν υπόψη τους ότι µέσα σ αυτόν τον όρµο βρίσκεται το αρχαιότερο ίσως λιµάνι της Νάξου, απ το οποίο µεταφέρθηκαν οι µαρµάρινοι όγκοι µε τους οποίους χτίστηκε η ήλος και από το οποίο φορτώθηκαν δεκάδες κούροι για πολλά µέρη της Ελλάδας και της Μεσογείου» 1. Α ο περιβάλλων αρχαιολογικός χώρος 1. προϊστορικά ευρήµατα Ο οικισµός του Απόλλωνα βρίσκεται στο ΒΑ άκρο της Νάξου και υπάγεται στο ηµοτικό διαµέρισµα Κορωνίδας του ήµου ρυµαλίας. Το τοπωνύµιο «Απόλλων 2, Απόλλωνας, στον Απόλλωνα», κατατάσσεται στα αρχαία τοπωνύµια της Νάξου. Στην κορυφή του υψώµατος «Καστράκι» 3 του Απόλλωνα, στη θέση «Γράµµατα», όπως την ονοµάζουν οι κάτοικοι, υπάρχει πάνω σε µάρµαρο αρχαία επιγραφή: «όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος» 4. Το όνοµα του οικισµού πιθανότατα οφείλεται στην επιγραφή αυτή, η οποία χρονολογείται στα τέλη του 5 ου και τις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ. 5. Από τις συνήθεις σε λατοµεία εγκαταστάσεις και σε συνδυασµό µε την αρχαία επιγραφή, αλλά και από πολλές µαρτυρίες περιηγητών, µπορεί να γίνει λόγος για την ύπαρξη ιερού χώρου λατρείας του Απόλλωνα (ναός) 6. Οι ντόπιοι κάνουν λόγο για ύπαρξη στη θέση αυτή παλαιού κτίσµατος 7. Στην ευρύτερη περιοχή του οικισµού του Απόλλωνα υπάρχουν λείψανα της προϊστορικής εποχής που χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ Περίοδο ( π.χ.) 8. Οι υποδοµές των κυκλαδίτικων λιµανιών της προϊστορικής περιόδου ήταν περιορισµένες, µια αµµουδιά µε ένα πηγάδι ή µια πηγή νερού εκεί κοντά και λιγοστές απλές αποθήκες 9. Στην εκτεταµένη περιοχή του αρχαίου λατοµείου του Απόλλωνα και στη θέση «Άη ηµήτρης», πάνω από τον όρµο «Αφόρµους» 10, δίπλα στην επαρχιακή οδό Απόλλωνα-Εγγαρών, ο Μανώλης Γλέζος εντόπισε πρόσφατα ίχνη αρχαίου ορυχείου χαλκού. Πρόκειται για µία µονόχωρη σπηλιά αρκετά µεγάλη. Την υπέδειξε ο Μ. 1 Ν. Ι. Λεβογιάννης: Απόσπασµα από άρθρο του στην εφηµ. «Τα νέα του Απόλλωνα», φ. 58, Αυγ.- Οκτ µε τίτλο: «Για την ανάπτυξη του Απόλλωνα» 2 Ι. Κ. Προµπονάς: «Ναξίων γλώσσα», Νάξος-αρµενίζοντας στο χρόνο (2006), σ Μ.. Κορρές: «Τα τοπωνύµια της Κωµιακής Νάξου», Πρακτικά Α Πανελληνίου Συνεδρίου µε θέµα: Η Νάξος διά µέσου των αιώνων, 3-6 Σεπτεµβρίου 1992(1994), σ , και Κωµιακή τ. Α (1996) σ IG. (Incriptiones Graecae) Επιγραφές, Νάξος: IG. iii 5, 43 (Απόλλωνας-αχρονολόγητη) 5 Γ. Κοκκορού-Αλευρά: «Τα αρχαία λατοµεία µαρµάρου της Νάξου», Αρχαιολογική Εφηµερίς, 131 (1992), σ Γ. Κοκκορού-Αλευρά: ό.π. σ Ν. Ε. Φιλιππουπολίτης: «Η ανάπτυξη των περιοχών ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους», εφηµ. «Κορωνίδα», φ. 123 (Φεβρ. 1991), σ. 8, όπου προτείνει την «ανασκαφή από την αρχαιολιγική υπηρεσία του παλαιού κτίσµατος που βρίσκεται στην κορυφή του ίδιου λόφου και την προβολή των «νταµαρισµάτων» που βρίσκονται διάσπαρτα στους πρόποδές του». 8 Όλγα Φιλανιώτου: «Η προϊστορική Νάξος», Νάξος-αρµενίζοντας στο χρόνο (2006), σ Κυκλάδες- ιστορία του τοπίου τοπικές ιστορίες: (Αθήνα 1998), το δίκτυο των θαλάσσιων δρόµων και λιµανιών κατά την ενετοκρατία και Λατινοκρατία στις Κυκλάδες, σ Τοπωνύµιο αρχαίας προέλευσης, ύφορµος, υπήνεµος όρµος 1

2 Γλέζος στον γράφοντα το καλοκαίρι του Υπάρχει παράδοση στους ντόπιους ότι η σπηλιά του Άη ηµήτρη επικοινωνεί υποθαλάσσια µε τη Μικρά Ασία 12. Στην ευρύτερη περιοχή του Απόλλωνα, νότια του οικισµού και στον δρόµο προς την Κωµιακή, υπάρχει τοποθεσία η οποία ονοµάζεται Χαρκιδιά>Χαλκιδιά τα, <Χαλκίδιον το, <Χαλκίον, αρχ. υποκορ. Το τοπωνύµιο αυτό υποδηλώνει εργαστήρια χαλκού, τα οποία µέχρι σήµερα δεν έχουν εντοπιστεί 13. Το 1908 ο Κλών Στέφανος ανέσκαψε στον Απόλλωνα συστάδα τάφων των προµυκηναϊκών χρόνων. Συγκεκριµένα ανέσκαψε διπλό τάφο 14, τον λεγόµενο 38 α και 38β, ο οποίος βρισκόταν κάτω από άλλο συληµένο. Ο διπλός αυτός ασύλητος τάφος ήταν πλούσιος σε κτερίσµατα: τρία µικρά χάλκινα εργαλεία, δύο µαρµάρινα σικυοειδή υπόποδα αγγεία, ένα αβακοειδές µαρµάρινο τριπτήριο µε κωνικό τριπτήρα, ένα χάλκινο εγχειρίδιο και άλλο ένα χάλκινο εργαλείο 15. Ιδιαίτερη σηµασία αποδίδεται από τους αρχαιολόγους στις τέσσερις χάλκινες σµίλες (λαµάκια) και στο χάλκινο αµφίστοµο εγχειρίδιο, που βρέθηκαν στους τάφους αυτούς, καθότι αυτά τα εργαλεία είναι από τα πρώτα δείγµατα της µεγάλης επανάστασης που αρχίζει την εποχή αυτή µε τη χρήση του µετάλλου 16. Με τα χάλκινα αυτά εργαλεία (σµίλες, πελέκεις κ.ά.) της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου ( π.χ.), ανοίγει ο δρόµος για την ανάπτυξη της µαρµαρογλυφίας, της ναυπηγικής και της ξυλογλυπτικής το αρχαίο λατοµείο µαρµάρου του Απόλλωνα Είναι γνωστό ότι τα λατοµεία µαρµάρου της Νάξου είναι τα παλαιότερα που λειτούργησαν στον ελληνικό χώρο κατά τους ιστορικούς χρόνους. Από το αρχαίο λατοµείο του Απόλλωνα, το οποίο λειτούργησε από τα τέλη του 6 ου µέχρι τις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ. µεταφέρθηκαν µεγάλος αριθµός µαρµάρινων όγκων, ηµίεργων ή µη, τόσο στη ήλο, για την κατασκευή κτιρίων και την διακόσµηση των ιερών χώρων µε αγάλµατα, όσο και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσµο της εποχής εκείνης, (Σικελία, ς, Ρόδος, Βοιωτία, Αττική κ.λπ.). Η καθηγήτρια της αρχαιολογίας στο Παν/µιο Αθηνών Γεωργία Κοκκορού- Αλευρά αναφέρει ότι τα αρχαία λατοµεία του Απόλλωνα καταλαµβάνουν πολύ µεγάλη έκταση, πράγµα που διαφαίνεται και από τις θέσεις που σηµειώνει ο G. Lepsius 18 και επαναλαµβάνει η Α. Dworakowska 19. Οι θέσεις αυτές εκτείνονται σε µεγάλη έκταση γύρω από τους δύο κόλπους της περιοχής, τον κόλπο µέσα στον οποίο είναι κτισµένο το χωριό Απόλλωνας, στον χώρο που απλώνεται δεξιά και αριστερά κάτω από το άγαλµα του ιονύσου ως τη θάλασσα, και τον όρµο που βρίσκεται βορειότερα, πίσω από το χωριό και ονοµάζεται Αφόρµους. Η θέση των λατοµείων του Απόλλωνα, υποστηρίζει η καθηγήτρια Γ. Κοκκορού-Αλευρά, είναι ιδεώδης για λατόµευση, καθόσον η θάλασσα βρίσκεται σε 11 Είναι γνωστές οι γεωλογικές γνώσεις του Μαν. Γλέζου για τις οποίες έχει ανακηρυχθεί επίτιµος διδάκτωρ του Γεωλογικού Παν/µιου και επίτιµο µέλος της Γεωλογικής Εταιρίας 12 Ν. Ε. Φιλιππουπολίτης: ό.π. 13 Μ. Κορρές: ό.π. σ και Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ): 1908, σ Ίδρυµα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης: «Η Νάξος στην 3 η χιλιετία», Αθήνα 1990, σ. 115, σηµ Οι χάλκινες σµίλες του τάφου του Απόλλωνα εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών στην αίθουσα «Κυκλαδικός Πολιτισµός». 17 Ίδρυµα Ν.Π.Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης: «Η Νάξος στην 3η χιλιετία»,, ο.π. σ. 675, σηµ G.Lepsius: «Griechische Marmorstudien» (1890) 122 κ.ε.. 19 A. Dworakowska: «Starozytne kamieniolomy Cyklad», Archeologia 22(1971),σ. 81 κ.ε. 2

3 ελάχιστη απόσταση από τις παρειές των λοφίσκων και η µεταφορά των λατοµηµένων όγκων µαρµάρου διά θαλάσσης θα ήταν ευκολότατη, όπως εξάλλου και στον κόλπο, όπου κείται ο κολοσσιαίος ιόνυσος 20. Η έναρξη λειτουργίας του λατοµείου τοποθετείται από την ίδια στα τέλη τουλάχιστον του 7 ου αι. π.χ. και αυτό στηρίζεται στην ασφαλή χρονολόγηση ηµίεργου κούρου του Μουσείου της Νάξου, µεγέθους µεγαλύτερου του φυσικού 21. Στα αρχαία λατοµεία υπήρχε ο καλούµενος «αρχαίος δρόµος»,για τη µεταφορά των µαρµάρινων όγκων στον προορισµό τους µαρµάρινο πλακόστρωτο, πάνω στο οποίο διολίσθαιναν τα µάρµαρα, µε τη βοήθεια κορµών από δένδρα. Ο «αρχαίος δρόµος» έφθανε µέχρι τη θάλασσα, µπροστά ακριβώς στην ακτή όπου βρίσκεται το αρχαίο λιµενικό έργο, όπου υπήρχαν στοιχειώδεις λιµενικές εγκαταστάσεις για τη φόρτωση των µαρµάρων σε σχεδίες και πλοία 22. Η Γ. Κοκκορού-Αλευρά περιγράφει τον «αρχαίο δρόµο» ως ένα µαρµαρόστρωτο µονοπάτι 23. Έτσι ακριβώς τον περιγράφουν και σε µένα οι κάτοικοι του Απόλλωνα 24. Τµήµα του αρχαίου δρόµου εντοπίστηκε τη δεκαετία στη διάρκεια εκσκαφής των θεµελίων οικοδοµών σε χωράφια µπροστά στην παραλία που βρίσκεται το αρχαίο λιµάνι, σύµφωνα µε αφηγήσεις και περιγραφές στον γράφοντα, εργατών που δούλευαν στις οικοδοµές αυτές και κατοίκων που ήταν αυτόπτες µάρτυρες. Πρόκειται για συγκεκριµένες οικοδοµές 25. Β το αρχαίο λιµάνι του Απόλλωνα Στην πρόσφατη επιστηµονική ανακοίνωση της αρχαιολόγου της Εφορίας Εναλίων Αρχαιοτήτων Αγγελικής Σίµωσι, µε τίτλο: «Ένα αρχαίο λιµενικό έργο στον Απόλλωνα της Νάξου», που δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΝΑΞΙΑΚΑ» τχ. 26(64) Σεπτέµβριος-Νοέµβριος 2007, επισηµαίνονται µεταξύ άλλων και τα εξής: «η προσεκτική προσέγγιση, γύρω από τους µαρµάρινους όγκους, µέσα στη θάλασσα, καταδεικνύει ότι κατά τόπους υπάρχουν τρεις εις βάθος σειρές µαρµάρινων όγκων, που όµως δύσκολα εντοπίζονται κάτω από την άµµο. Σύµφωνα µε την αποτύπωση, που έγινε από τον Τοπογράφο Μηχανικό του Ε.Μ.Π. κ. ηµ. Λεγάκη (Εικ. 1) το σύνολο των ορατών µαρµάρινων όγκων έχει µήκος 33,50µ από δυσµάς προς ανατολάς, δηλαδή από την αµµώδη παραλία προς την ανοιχτή θάλασσα και µέγιστο πλάτος από µάρµαρο σε µάρµαρο 15,50µ. στην παραλία και 7,00µ µέσα στη θάλασσα. Η συσσώρευση λοιπόν των µαρµάρινων όγκων εις µήκος, πλάτος και βάθος, δεν είναι τυχαία και οπωσδήποτε παραπέµπει σε µία κατασκευή και µάλιστα λιµενική λόγω της θέσεώς της εντός της θαλάσσης. Κατά τον 7ο - 6ο π.χ. αι., τέτοιου είδους λιµενικές κατασκευές είναι ευρέως διαδεδοµένες σε όλο τον τότε γνωστό αρχαίο κόσµο και θεωρούνται πρόδροµοι των µεταγενέστερων τεχνητών κλειστών πολεµικών λιµένων. Οι λιµενικές αυτές εγκαταστάσεις είναι απλές και µπορούν να χαρακτηριστούν ως λιθορριπές κατασκευές, δηλαδή ανάλογες µε τους σηµερινούς κυµατοθραύστες, από φυσικούς ογκόλιθους. Οι κατασκευές αυτές (λιθορριπές) συναντώνται ευρέως σε όλο τον ελλαδικό χώρο και αναφέρονται εδώ ορισµένα χαρακτηριστικά παραδείγµατα, ως 20 Γ. Κοκκορού-Αλευρά:ό.π. σ Γ. Κοκκορου-Αλευρά: ό.π. σ Αγγ. Σίµωσι: «Ένα αρχαίο λιµενικό έργο στον Απόλλωνα Νάξου», περ. ΝΑΞΙΑΚΑ, τχ. 26(64), Σεπτ.-Νοεµβρ. 2007, σ Γ. Κοκκορού-Αλευρά: ό.π. σ. 120, σηµ Κωµιακή: τ. Α (1996), σ Κωµιακή: τ. Α (1996), σ.54 3

4 συναφή µε αυτό του Απόλλωνος Νάξου, όπως α) Στη Μηκύβερνα Χαλκιδικής, όπου το επίνειο της Αρχαίας Ολύνθου 26. β) Στη Λήµνο στις θέσεις Νεφτίνα, Αγ. Σωτήρα, Θάνους, Κάσπακα (έµπροσθεν ιδιοκτ. Τραταρού) 27. γ) Στη Λέσβο στην Ερεσσό και στην περιοχή της αρχαίας Αντίσσονης 28. δ) Στη Θάσο, ο αρχαίος εµπορικός λιµένας 29. ε) Στα Άβδηρα Ν. Ξάνθης 30. Η χρήση των λιθορριπών είναι γνωστή κυρίως κατά τους αρχαϊκούς χρόνους ως µεµονωµένα λιµενικά έργα µέσα σε φυσικούς όρµους ή κόλπους, τα οποία εξυπηρετούσαν στην αντιµετώπιση των σφοδρών κυµατισµών και εξ αυτού στην δηµιουργία µιας ήρεµης λιµενολεκάνης για ποικίλη χρησιµότητα, όπως η εµπορική. Στην περίπτωση της συγκεκριµένης λιµενικής κατασκευής, έχουµε µία ρίψη ακατέργαστων µαρµάρινων έργων, προερχοµένων από λατοµήσεις µιας σηµαντικής περιοχής αρχαίων λατοµεύσεων του Απόλλωνος Νάξου. Στους όγκους αυτούς, επειδή έχουν φθαρεί από την θάλασσα, είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα ίχνη των αρχαίων λατοµιών - φάλκες, ορθογώνιες οπές σφηνών και σειρές από µικρές κυκλικές οπές από βελόνι της γνωστής τεχνικής pointille των αρχαίων λατόµων, όπως αυτά διακρίνονται ξεκάθαρα στα χερσαία λατοµεία των Μελάνων, ή τον Απόλλωνα στην πλαγιά πάνω από τον κόλπο του χωριού, όπου κείται το άγαλµα του ιόνυσου. (Εικ. 2) Αυτοί οι µαρµάρινοι όγκοι λατοµήθηκαν από το παράλιο λατοµείο του Απόλλωνα και τοποθετήθηκαν εγκαρσίως της παραλίας για τη δηµιουργία ενός ισχυρού κυµατοθραύστη, κατ αναλογία του σηµερινού, που βρίσκεται βορειότερα. Η θέση του ακριβώς µπροστά από το παράλιο λατοµείο του Απόλλωνα είναι η ενδεδειγµένη και η ιδανική για την οµαλή προσόρµιση των αρχαίων πλοίων µε σκοπό τη µεταφορά µαρµάρου ή έτοιµων γλυπτών δια θαλάσσης Η γεωγραφική θέση της περιοχής όπως και η θέση του λατοµείου πλησίον της θαλάσσης, εξυπηρετούν την εύκολη µεταφορά µαρµάρου προς τα άλλα γειτονικά νησιά όπως π.χ. εικάζεται ότι ο περίφηµος κολοσσός των Ναξίων στη ήλο, προέρχεται από τα λατοµεία της περιοχής του Απόλλωνα. Συνεπώς η δηµιουργία µιας λιµενικής κατασκευής που θα προστάτευε την περιοχή από τους σφοδρούς κυµατισµούς ήταν αναγκαία. Οι λατόµοι που δούλευαν εκεί, οι ναυτικοί που προσέγγιζαν µε τα σκάφη τους, είχαν την ανάγκη ενός ήρεµου θαλάσσιου καταφυγίου στο βορειοανατολικό τµήµα του νησιού για την εξυπηρέτηση των εµπορικών συναλλαγών τους και κυρίως για τη µεταφορά του µαρµάρου. Η ύπαρξη της λιµενικής κατασκευής στο χώρο αυτό είναι εµφανέστερη σε παλιές φωτογραφίες. Τότε, που δεν είχε κατασκευαστεί ο σύγχρονος λιµενοβραχίονας και ο αρχαίος δεν είχε ακόµη προσαµµωθεί σχεδόν καθ ολοκληρία. Άλλωστε, η στάθµη της θάλασσας τότε ήταν υψηλότερα µε αποτέλεσµα πολλοί από τους µαρµάρινους όγκους να βρίσκονται σήµερα στην ακτή. (Εικ.3) 26 Φ.Κ. ( ηµήτριος) Χανιώτης: Νέα στοιχεία για τη Μηκύβερνα, το επίνειο της Αρχαίας Ολύνθου, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τ ΧΧ1 (1988), Αθήνα 1993, σελ Π. Αγαλοπούλου Ν. Καλλιοντζής: Τρία αρχαία λιµάνια της Βόρειας Λήµνου, Αρχαιολογική Εφηµερίς 1988, σ (Τα λιµενικά έργα στο Θάνους και τον Κάσπακα είναι αδηµοσίευτα) 28 Αγγελική Γ. Σίµωσι: Καλός Λιµένας (Τσαµούρ Λιµάνι). Ο Πολεµικός Ναυσίαθµος της Αρχαίας Αντίσσης, Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τ. ΧΧΙΧ-ΧΧΧΙ ( ) Αθήνα 2000, σ Αγγ. Σίµωσι Jean Yves Empereur: Θάσος (Εµπορικό Λιµάνι), Χρονικά του Αρχαιολογικού ελτίου τ.47 (1992) Αθήνα 1997, σ Χρ. Σαµίου: Νοµός Ξάνθης (Άβδηρα), Χρονικά του Αρχαιολογικού ελτίου,τ47 (1992), Αθήνα 1997, σ

5 Η ύπαρξη µιας αρχαίας λιµενικής κατασκευής στον Απόλλωνα είναι γεγονός αναµφισβήτητο και δε µένει παρά µόνο η υποβρύχια αρχαιολογική ανασκαφή για να επιβεβαιώσει τη θεωρία αυτή» 31. Αναλυτική παρουσίαση του αρχαίου λιµανιού στον Απόλλωνα έκανε ο καθηγητής της αρχαιολογίας στο Παν/µιο Αθηνών Βασ. Λαµπρινουδάκης στην ανακοίνωσή του µε θέµα: «Παρατηρήσεις για τα αρχαία ναξιακά λατοµεία», που έγινε στο Επιστηµονικό Συνέδριο «Η Νάξος διά µέσου των αιώνων», στην Κωµιακή στις 4-7 Σεπτεµβρίου Στο ίδιο συνέδριο η καθηγήτρια της αρχαιολογίας στο Παν/µιο Αθηνών Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, στην ανακοίνωσή της µε θέµα: «Το αρχαίο λατοµείο στον Απόλλωνα Νάξου» αναφέρθηκε επίσης στην ύπαρξη αρχαίου λιµανιού στον Απόλλωνα.. Στην ακτή που βρίσκεται το αρχαίο λιµάνι κατέληγε µικρή οµαλή ρεµατιά, χωρίς απότοµες κλίσεις, η οποία φαίνεται σε παλιές φωτογραφίες όπως εκείνη του αρχαίου λιµανιού, αλλά διακρίνεται και σήµερα, παρά τις πολυάριθµες κατοικίες που έχουν κτιστεί στην περιοχή πάνω από το αρχαίο λιµάνι. Στην οµαλή αυτή ρεµατιά, που ξεκινούσε από την καρδιά του αρχαίου λατοµείου, ήταν κατασκευασµένος ο «αρχαίος δρόµος», ο οποίος, έχοντας ήπιες κλίσεις, έφθανε µέχρι την παραλία, όπου οι εργάτες του λατοµείου είχαν κατασκευάσει τον 7 ο µε 6 ο αι. π.χ. υποτυπώδεις «λιθορριπές» λιµενικές εγκαταστάσεις 32, µε τη µεταφορά ακατέργαστων ή ηµικατεργασµένων µαρµάρινων όγκων από το λατοµείο, ένα δηλαδή κυµατοθραύστη για να «κόβει» τα µεγάλα κύµατα του βοριά που έµπαινε «ζωντανός» µέσα στον όρµο του Απόλλωνα και να διευκολύνει έτσι την προσόρµιση των πλοίων για τη φόρτωση των ηµίεργων κούρων και άλλων µαρµάρινων όγκων. Τον αρχαίο αυτό µόλο, αλλά και την γύρω περιοχή οι ντόπιοι ονοµάζουν «στα µάρµαρα» 33, «στις πέτρες», «στον αρχαίος µόλος» και το µπροστινό του µέρος «στη µύτη τω µαρµάρω» 34, ενώ στην περιοχή υπάρχει και το τοπωνύµιο: «στου µαρµάρου τ αλώνι», καταγραµµένο σε δικαιοπρακτικά έγγραφα 35. Το τοπωνύµιο «Μάρµαρα» συναντάται και σε άλλες περιοχές των Κυκλάδων και υποδηλώνει την ύπαρξη αρχαίων κτισµάτων, µαρµάρινων µελών αρχαίου ναού κ.λπ.: «Μάρµαρα Πάρου», «Μάρµαρα Θήρας», «Μάρµαρος Αµοργού», «Μάρµαρα» στο αρχαίο λατοµείο Μελάνων 36. Το τοπωνύµιο «γράµµατα» όπου συναντάται υποδηλώνει επιγραφή συνήθως εγχάρακτη. Στις Κυκλάδες έχουµε το τοπωνύµιο «Γράµµατα» στην Κέα, τη Σύρο, τη Νάξο, την Πάρο 37, τον Απόλλωνα. Το τοπωνύµιο «γράµµατα» στον Απόλλωνα προσδιορίζει την κορυφή του λόφου «Απολλώνου το βουνί», εκεί όπου βρίσκεται η αρχαία επιγραφή «όρος χωρίου ιερού Απόλλωνος» και βρίσκονται τα ερείπια κάποιου ιερού. Στον λόφο αυτό βρίσκεται το µεγαλύτερο τµήµα του αρχαίου λατοµείου του Απόλλωνα και ο γιγαντιαίος ηµίεργος κούρος του ιονύσου. 31 Αγγ. Σίµωσι: «Ένα αρχαίο λιµενικό έργο στον Απόλλωνα της Νάξου», περ. «Ναξιακά», τχ. 26(64), Σεπτέµβριος-Νοέµβριος 2007, σ Αγγ. Σίµωσι: ό.π. σ Εφηµερίδα «Κορωνίς Νάξου», φύλλα: 75 (Απρ. 1980) και 86 (Σεπτ. 1981), όπου καταγράφεται τοπωνύµιο «στα µάρµαρα». 34 Από καταγραµµένες µαρτυρίες κατοίκων του Απόλλωνα για τον Αρχαίο µόλο. 35 Όπου συναντώνται τέτοια τοπωνύµια υποδηλώνουν την ύπαρξη αρχαίων ερειπίων. 36 Λεωνίδας Καλλιβρετάκης: «Η ιστορική αξία των τοπωνυµίων», Κυκλάδες-ιστορία του τοπίου, τοπικές ιστορίες, Ε.Ι.Ε. Αθήνα 1998, σ. 57 κ.ε. 37 Λεωνίδας Καλλιβρετάκης: ό.π. σ. 57 κ.ε. 5

6 Ο πρωτοπόρος της ελληνικής ιστορικής γεωγραφίας Αντώνιος Μηλιαράκης αναφερόµενος το 1892 στα τοπωνύµια τα χαρακτηρίζει ως «επιγραφάς γεγλυµµένας επί του εδάφους», πραγµατικά ζώντα ιστορικά και γλωσσικά µνηµεία που συχνά µας δίνουν πολύτιµες ιστορικές πληροφορίες 38. Ο ηλικιωµένος σήµερα Απολλωνιάτης Κων/νος Αλιµπέρτης, σε ερώτησή µου, τι γνωρίζει για τον παλιό αυτό µόλο, µου απάντησε: «Οι πέτρες ευτές ήτανε παλαιές. Από κει εµπαρκάρανε οι παλαιοί τα αγάρµατα κι εφεύγανε. Ήτανε παλαιός µόλος. Είναι ριχτές οι πέτρες. Και το Θεό Απόλλωνα δα από κει ήθεα τονε µπαρκάρουνε, αλλά εκουτσοκεφαλίστηνε, τονε µισερώσανε και δεν τονε ειτέ από κει εµπαρκάρανε οι παλαιοί» (Οκτώβριος 2006) 39. Από την έρευνα της αρχαιολόγου Αγγ. Σίµωσι, αλλά και από όσα προσωπικά κατέγραψα στη δική µου έρευνα, συνάγεται το συµπέρασµα ότι ο µικρός αυτός υπήνεµος κολπίσκος µε τον παλιό µόλο του αποτελούν το «αρχαίο λιµάνι του Απόλλωνα», στο οποίο καταλήγει ο «αρχαίος δρόµος» µεταφοράς των µαρµάρων στη θάλασσα. Απ αυτό το λιµάνι φορτώθηκαν σε πλοία κατά την αρχαιότητα απροσδιόριστος αριθµός ηµίεργων µαρµάρινων όγκων, ηµίεργων αγαλµάτων, αρχιτεκτονικών τµηµάτων, µε προορισµό τη ήλο και άλλα µέρη του αρχαίου ελληνικού κόσµου στο διάστηµα των 300 περίπου χρόνων (7 ος -5 ος αι. π.χ.), που λειτούργησε το αρχαίο λατοµείο. Ο «αρχαίος µόλος» του Απόλλωνα είναι κατασκευασµένος από µαρµάρινους ογκολίθους, οι οποίοι είναι χτισµένοι αρµονικά, όπως ακόµη και σήµερα φαίνεται σε ορισµένα τουλάχιστον σηµεία του. Σε µερικούς από τους ηµικατεργασµένους ογκολίθους εντοπίζονται έντονα τα ίχνη από τις αρχαίες «σφηνιές» (εικ. 3). Κατά τη δεκαετία µεγάλος αριθµός ογκολίθων του «αρχαίου µόλου» χρησιµοποιήθηκαν στην κατασκευή του νέου κυµατοθραύστη στη βόρεια πλευρά του όρµου. Μερικούς από αυτούς εντόπισε η αρχαιολόγος Αγγ. Σίµωσι στην υποβρύχια έρευνά της 40. Όπως µου αφηγήθηκαν κάτοικοι του Απόλλωνα ο Κωµιακίτης καθηγητής και πρύτανης του Παν/µιου Αθηνών Στυλιανός Κορρές, που ασχολήθηκε µε τα προβλήµατα του Απόλλωνα, όταν το 1963 ξεκίνησε η κατασκευή του υπάρχοντος ηµιτελούς κυµατοθραύστη, είχε επισηµάνει ότι «δεν πρέπει να πειραχτούν οι ογκόλιθοι του αρχαίου µόλου». Αλλά και κατά την κατασκευή των πλησιέστερων οικοδοµών, πολλά µάρµαρα του αρχαίου µόλου χρησιµοποιήθηκαν ως οικοδοµικά υλικά. Από παλιότερες φωτογραφίες (εικ. 4) του αρχαίου µόλου φαίνεται ότι αυτός ήταν µεγαλύτερος σε µήκος και ύψος από το τµήµα που διασώζεται σήµερα (εικ. 5). Το αρχαίο λιµενικό έργο του Απόλλωνα φαίνεται ότι χρησιµοποιήθηκε από τον στόλο των Βυζαντινών (κυρίως τον 10 ο αι.), όταν αυτός εξορµούσε προς την κατεχόµενη από τους Άραβες Κρήτη. Εκεί, κάτω από το βυζαντινό κάστρο του Καλοέρου, στο οποίο υπήρχε βυζαντινή φρουρά, ο στόλος εύρισκε καταφύγιο και δυνατότητες για τροφοδοσία (νερό κ.λπ.). Από πολλούς περιηγητές που επισκέφτηκαν τη Νάξο κατά τον 18 ο και 19 ο αι. έχουµε συχνές αναφορές για την ύπαρξη λιµανιού στον Απόλλωνα. 38 Λεωνίδας Καλλιβρετάκης: ό.π. σ Αποµαγνητοφωνηµένη συνέντευξη του Κ. Αλιµπέρτη στον γράφοντα. 40 Α. Σίµωσι, ό.π. σ. 75 6

7 Στην «Ιστορία και περιγραφή της Νάξου»,που έγραψε γύρω στα 1791 ο καθολικός µοναχός Ign. Lichte (Ιγνάτιος Λίχτε), ηγούµενος της Καθολικής Μονής Ιησουϊτών στη Νάξο την ίδια περίοδο, γίνεται εκτενής αναφορά στον Απόλλωνα και στις αρχαιότητες που υπάρχουν εκεί, καθώς και στον αρχαίο µόλο. Αναφερόµενος στο λιµάνι του Απόλλωνα ο Λίχτε γράφει ότι είναι ένας ανοιχτός όρµος, στον οποίο σώζονται τα αποµεινάρια ενός προχώµατος (µώλου) που µόλις ξεχωρίζει. Ο Λίχτε κάνει επίσης αναφορά και σε ένα µαρµαροστρωµένο στενό δρόµο, που πιθανώς πρόκειται για τον γνωστό «αρχαίο δρόµο» πάνω στον οποίο µετακινούσαν τους µαρµάρινους ογκόλιθους που κατέβαζαν από το αρχαίο λατοµείο στη θάλασσα. Πρόκειται για την παλαιότερη µέχρι σήµερα γνωστή γραπτή αναφορά στον αρχαίο µόλο του Απόλλωνα. Ο Ιγν. Λίχτε γράφει για τον Απόλλωνα και τον αρχαίο µόλο: «Έξ ώρας εκ της πόλεως κατά το βορειοανατολικόν µέρος της νήσου είναι η θέσις η ονοµαζοµένη Απόλλων. Είναι εις µίαν εξορίαν όπου υπάρχει µόνον ένας νερόµυλος οικοδοµηµενος από ένα Καθολικόν προ µερικών χρόνων. Είναι όµως πάρα πολλαί τοιαύται αρχαιότητες να παρατηρήση τις. Είναι φανερόν ότι ήτο µία χώρα προς αυτό το µέρος κατά το µέρος της θαλάσσης. Τα ερείπια ενός στενού δρόµου πλησίον εις τον αιγιαλόν συνιστάµενα εις εύµορφα τεµάχια µαρµάρου το αποδεικνύουν. Ο λιµένας δεν αξίζει διόλου, επειδή είναι το στόµιον αυτού πάρα πολύ ανοικτόν και υπόκειται εις τον βορειοανατολικόν άνεµον. Όµως ήτο ένα πρόχωµα (µώλος), από το οποίον αποµένει µόνον τόσον όσον χρειάζεται διά να µην αλησµονηθή ολοτελώς. Ένα ποταµάκι χύνεται εις τον λιµένα, όταν ο άµµος προσχώµενος από τα κύµατα δεν το χωνεύει» 41 Ο Ελβετός Γκασέρ αναφέρει: «Ο Απόλλων (κούρος) βρίσκεται αµέσως πάνω από το λιµανάκι µέσα σε µια πετρώδη περιοχή» 42. Ο Φρ. Σοµµαρίπας, πρόξενος των Ολλανδών στη Νάξο κατά το 1821, γράφει: «Το λιµάνι του Απόλλωνα είναι εντελώς ανοιχτό στην Τραµουντάνα» 43. Ο Γάλλος περιηγητής Pitton de Tournefort στην περιγραφή του της Νάξου του 1700 αναφέρει τα εξής λιµάνια του νησιού: Καλαντός, Πάνερµος, Άγ. Ιωάννης Τριαγκάτα, Φιλολιµνάρες, Ποταµίδες, Αλυκό, Απόλλωνας 44. Ο γνωστός Συριανός πολυγραφότατος ερευνητής των αρχών του 20 ου αιώνα Π. Ζερλέντης, στη µελέτη του «Ναξία νήσος και πόλις» γράφει: «Το κάστρο του Καλοέρου είναι κτισµένο σε ασυνήθιστα ασφαλή και απρόσιτη θέση» 45. Ο εντοπισµός του «αρχαίου δρόµου» στα θεµέλια των οικοδοµών µπροστά στο αρχαίο λιµάνι, τα τοπωνύµια «αρχαίος µόλος», «µάρµαρα», «στη µύτη τω µαρµάρω», «πέτρες», µε τα οποία ονοµάζουν ως σήµερα οι κάτοικοι το αρχαίο λιµενικό κτίσµα, ενισχύουν και επιβεβαιώνουν τις διαπιστώσεις της αρχαιολόγου Αγγ. Σίµωσι. Η υποθαλάσσια ανασκαφική έρευνα είναι βέβαιο ότι θα αναδείξει όχι µόνο τα θεµέλια του αρχαίου λιµενικού έργου, αλλά πιθανώς και άλλα σηµαντικά ευρήµατα. 41 Ιγν. Λίχτε (µετάφραση Γ. Π. Κρέµου): «Ιστορία και περιγραφή της Νάξου», περ. ΑΠΟΛΛΩΝ (Εν Πειραιεί), τχ. 89, Μάιος 1892, σ Γ. Μελισσηνός: ό.π. 43 Ναξιακά: τχ /Μάρτιος Σοφία Φραγκουλοπούλου: η γεωγραφική και οικιστική θεώρηση της Νάξου του 1700 από τον Γάλλο περιηγητή Soseph Tournerfotd, Πρακτικά Β συνεδρίου, η Νάξος διά µέσου των αιώνων, Αθήνα 1997, σ Π. Ζερλέντης: Ναξία νήσος και πόλις, Byzantiniwche Zeitschrid, τ. 11, σ. 496 και Κωµιακή τ. Α, σ. 63 7

8 Γ µαρτυρίες για τον αρχαίο µόλο Έχουµε καταγράψει µεγάλο αριθµό από αφηγήσεις κατοίκων του Απόλλωνα σχετικές µε τον αρχαίο µόλο, αλλά δεν τις δηµοσιοποιούµε προς το παρόν για ευνόητους λόγους, είναι όµως στη διάθεση των αρχαιολογικών υπηρεσιών, και των επιστηµόνων. Περιοριζόµαστε στη δηµοσίευση διαφόρων κειµένων και σχολίων για τον αρχαίο µόλο σε τοπικές εφηµερίδες και έγγραφα. 1. ηµοσίευµα στην τοπική εφηµερίδα «Κορωνίς Νάξου»: Αναφορά στο τοπωνύµιο «µάρµαρα» :«από την περιοχή του καινούριου µόλου µέχρι τα «Μάρµαρα», «Κορωνίδα». φύλλο 75/ Απρίλιος 1980 και φύλλο 86/Σεπτέµβριος 1981: «από τη µύτη του µόλου µέχρι τα µάρµαρα». 2. Aπόσπασµα επιστολής µε τίτλο «Απόλλωνας Νάξου-S.O.S.» που δηµοσιεύτηκε στην τοπική εφηµερίδα «Τα νέα του Απόλλωνα», φ. 5, Νοεµ.- εκ. 2000: «Ο Απόλλωνας, ένα µικρό παραλιακό χωριουδάκι στη ΒΑ πλευρά της Νάξου, είναι ένας τόπος µε ιδιαίτερο αρχαιολογικό ενδιαφέρον και µνηµεία (υπερµεγέθης Κούρος µε λευκό κρυσταλλικό µάρµαρο γλυπτικής 11 µέτρα µήκους, του 7 ου αι. π.χ., µοναδικός στον κόσµο, αρχαίο λατοµείο, αρχαίος µόλος κ.α. εγκαταλελειµµένα και αναξιοποίητα, που διατηρεί µέχρι σήµερα κατά το µεγαλύτερο µέρος τη φυσική του οµορφιά και τη γραφικότητά του». Το κείµενο υπογράφουν οι: Ν.Α. Λεβογιάννης, Μπέτυ Λιαγούρη-Λεβογιάννη, Μαριάννα Αντ. Πρωτονοταρίου, Στέλλα Αντ. Πρωτονοταρίου, Ιω. Μιχ. Πρεβενιός, ηµ. Εµµ. Φιλιππουπολίτης 3. Απόσπασµα άρθρου του Ν. Ι. Λεβογιάννη στην εφηµ. «Τα νέα του Απόλλωνα», φ. 58, Αυγ.-Οκτ. 2005: «Για την ανάπτυξη του Απόλλωνα: «Στον όρµο του Απόλλωνα, µε τις πολλές ιδιαιτερότητες (θέση στο µάτι του βοριά, εκβολές ενός απ τους µεγαλύτερους χειµάρρους της περιοχής, αρχαίο λιµάνι κ.λ.) πρέπει να γίνει µια ήπια και προσεκτική παρέµβαση, η οποία δεν θα επηρεάσει αρνητικά τον παραθεριστικό-τουριστικό χαρακτήρα της µοναδικής ουσιαστικά παραλίας της ορεινής Νάξου µαζί µε εκείνη του Λυώνα Τα υπολείµµατα του αρχαίου λιµανιού του Απόλλωνα πρέπει να αναδειχθούν». 4. Απόσπασµα αναφοράς στο Υπουργείο Πολιτισµού κατοίκων του Απόλλωνα ( ) για το έργο του αλιευτικού καταφυγίου Απόλλωνα και ιδιαίτερα για την κατασκευή αντιπροσαµµωτικού µόλου πάνω στα ερείπια του αρχαίου λιµανιού. «προβλέπεται και η κατασκευή αντιπροσαµµωτικού µόλου µήκους 32 και πλάτους 12 µέτρων στο χώρο όπου βρίσκεται το πανάρχαιο λιµάνι απ όπου φορτώνονταν τον 7-6 αιώνα π.χ. τα ηµίεργα αγάλµατα από το αρχαίο λατοµείο του Απόλλωνα. Όπως γνωρίζετε και από δηµοσιευµένες µελέτες του Ν. Κοντολέοντα, του Μ. Ανδρόνικου, της Γ. Κοκόρου-Αλευρά, καθώς και από τα βιβλία «ΚΩΜΙΑΚΗ» τ. Α (1996) και τ. Γ (2005) του Ν. Ι. Λεβογιάννη, αλλά και από δηµοσιεύµατα τοπικών εφηµερίδων και περιοδικών και άλλες επιστηµονικές δηµοσιεύσεις, στο αρχαίο λατοµείο του Απόλλωνα, το οποίο έφθανε µέχρι τη θάλασσα, γεννήθηκε η αρχαία ελληνική µαρµαρογλυπτική σε πολλά σηµεία της περιοχής και µάλιστα εντός του οικισµού του Απόλλωνα έχει εντοπιστεί ο «αρχαίος δρόµος» πάνω στον οποίο µετέφεραν µέχρι τη θάλασσα τους µαρµάρινους όγκους, ο οποίος καταλήγει στην ακτή 46 Ν. Κοντολέων, «Ναξιακόν Αρχείον» τχ. 2 και Μ. Ανδρόνικος, «Το Αιγαίον επίκεντρο του ελληνικού πολιτισµού» εκδ. Μέλισσα, σ

9 σε απόσταση 30 µέτρων µπροστά από συγκεκριµένες οικοδοµές 47 ακριβώς εκεί όπου, όπως λένε και οι παλιότεροι Απολλωνιάτες και είναι και σε δική µας γνώση, βρίσκεται το αρχαίο λιµάνι, το αρχαιότερο ίσως της Νάξου 48 και υπάρχουν εκεί ακόµη µερικοί από τους ογκόλιθους του αρχαίου λιµανιού. Την περίοδο , που κατασκευαζόταν ο παλιός κυµατοθραύστης, γνωρίζουµε όλοι οι Απολλωνιάτες και το αφηγούνται ακόµη όσοι το έζησαν, ότι από τον µόλο του αρχαίου λιµανιού αφαιρέθηκαν δυστυχώς πολλοί ογκόλιθοι και τοποθετήθηκαν στον υπό κατασκευή κυµατοθραύστη 49. Παρόλα αυτά έχουν αποµείνει στην παλαιά τους θέση αρκετοί ακόµη για να θυµίζουν τον τόπο απ όπου ταξίδευσαν στον αρχαίο ελληνικό κόσµο τα πρώτα µαρµάρινα δηµιουργήµατα των Ελλήνων µαρµαροτεχνιτών και των πρώτων µαρµαρογλυπτών 50. Όπως µάλιστα µας έχουν αφηγηθεί παλιοί, αλλά και εν ζωή σήµερα Απολλωνιάτες, όταν συγκεκριµένες οικοδοµές που βρίσκονται ακριβώς πάνω από το αρχαίο λιµάνι και σε µικρή απόσταση από τη θάλασσα, εντοπίστηκαν τµήµατα αυτού του αρχαίου λιθόστρωτου δρόµου, τα οποία στη συνέχεια καταχώθηκαν άµεσα, για να µη γίνουν». ΕΙΚΟΝΕΣ 1. αναπαράσταση «αρχαίου δρόµου» 2. αποτύπωση αρχαίου λιµανιού 3. αρχαίες σφηνιές σε ογκολίθους του αρχαίου µόλου 4. ο αρχαίος µόλος σε παλιά φωτογραφία 5. ο αρχαίος µόλος σήµερα 47 Ν. Λεβογιάννης, «Κωµιακή τ. Α», σ , όπου και αναλυτική βιβλιογραφία και «Κωµιακή τ. Γ», σ , όπου και ζωγραφικό έργο του Ηλία Λιαγούρη µε θέµα: «µεταφορά µαρµάρων από τον Απόλλωνα στη ήλο» (εφηµ. «Ναξιακόν Μέλλον» Οκτ. 1994) 48 Φατούρος Στάθης, Νάξος ή Αξός, περ. «Αρχατός» τχ. 2, σ.23, 24, 25 (βλ. και βιβλιογαφία στο τέλος του παρόντος κειµένου). 49 Βλ. Επιστολή Απολλωνιατών στην εφηµ. «Τα Νέα του Απόλλωνα», φ. 35 ( εκ Ιαν. 2000) σ Βλ. άρθρο Ν.Ι.Λεβογιάννη, φιλολόγου στην εφηµ. «Τα Νέα του Απόλλωνα», φ.58 (Αυγ.-Οκτ. 2005), σ