Ενιαία ΜΠΚΕ Ελλάδας Παράρτημα Δυτικό Τμήμα Μελέτη υφιστάμενων δεδομένων για αρκούδα

Transcript

1 Παράρτημα Δυτικό Τμήμα Μελέτη υφιστάμενων δεδομένων για αρκούδα

2 έργου: Σελίδα 2 από 82 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩN 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Γενικές πληροφορίες σχετικά με την Αρκούδα (Ursus Arctos) στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια Κατανομή Γενετική και δημογραφική δομή Συνδεσιμότητα Βασικά χαρακτηριστικά βιοτόπου και διατροφικές συνήθειες της αρκούδας στην Ελλάδα Βιολογία αναπαραγωγής και κοινωνική δομή Δραστηριότητα, χωρική συμπεριφορά και χρήση βιοτόπου Τοποθεσίες και βασικά χαρακτηριστικά διαμονής Διαμάχες και απειλές Αξιολόγηση κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα 20 2 ΣΧΕΤΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 22 3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Περιοχές μελέτης Μεθοδολογία δειγματοληψίας Αξιολόγηση της παρουσίας αρκούδας στην στοχευμένη περιοχή Αξιολόγηση της χωρικής συμπεριφοράς των αρκούδων με χρήση δεδομένων τηλεμετρίας Αξιολόγηση της καταλληλότητας βιοτόπου με χρήση της χωρικής στατιστικής μοντελοποίησης (ENFA) Επικύρωση μοντέλου Περιορισμοί Αβεβαιότητα Συστηματικά σφάλματα (bias) 41 4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Παρουσία αρκούδων κατά μήκος της Όδευσης Συνεντεύξεις Ενδείξεις παρουσίας αρκούδας Δεδομένα τηλεμετρίας Άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά 50 5 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κύριοι βιότοποι εντός της περιοχής μελέτης Άλλα ζητήματα πληθυσμού 58 6 ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΔΙΟΥ 60

3 έργου: Σελίδα 3 από 82 ΛΙΣΤΑ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1-1 Κατανομή καφέ αρκούδας (Ursus arctos) στην Ελλάδα 7 Σχήμα 1-2 Κατανομή καφέ αρκούδας (Ursus arctos) στη χερσόνησο των Βαλκανίων (διάστικτες περιοχές) 8 Σχήμα 3-1 Τοποθεσία τομέων της περιοχής μελέτης κατά μήκος της όδευσης του αγωγού TAP 26 Σχήμα 3-2 Βαθμολόγηση υψομέτρου 34 Σχήμα 3-3 Βαθμολόγηση κλίσης 35 Σχήμα 3-4 Βαθμολόγηση θέσης 36 Σχήμα 3-5 Βαθμολόγηση απόστασης από χωριά και πόλεις 37 Σχήμα 3-6 Βαθμολόγηση απόστασης από βασικούς δασικούς δρόμους 38 Σχήμα 3-7 Βαθμολόγηση απόστασης από λιθόστρωτους δρόμους 39 Σχήμα 3-8 Βαθμολόγηση χρήσεων γης 40 Σχήμα 4-1 Χάρτης ενδείξεων παρουσίας αρκούδων όπως καταγράφηκαν στον τομέα (B) κατά τις εργασίες πεδίου 45 Σχήμα 4-2 Χάρτης ενδείξεων παρουσίας αρκούδων όπως καταγράφηκαν στον τομέα (Γ) κατά τις εργασίες πεδίου 46 Σχήμα 4-3 Χάρτης ενδείξεων παρουσίας αρκούδων όπως καταγράφηκαν στον τομέα (Δ) κατά τις εργασίες πεδίου 47 Σχήμα 4-4 Δραστηριότητα των 2 αρκούδων με ασύρματο κολάρο στους τομείς μελέτης Γ & Δ σε σύγκριση με την όδευση του αγωγού 48 Σχήμα 4-5 Πεδίο κατοίκισης των 4 αρκούδων που τέμνεται από την όδευση του αγωγού TAP49 Σχήμα 4-6 Πυκνότητα παρουσίας αρκούδων βάσει Kernel στους τομείς μελέτης Β, C και D 50 Σχήμα 4-7 Κατανομή συχνότητας των τοποθεσιών GPS των αρκούδων σε σχέση με την απόσταση από την όδευση 51 Σχήμα 4-8 Κατανομή ενδείξεων αρκούδων σε σχέση με το υψόμετρο 52 Σχήμα 4-9 Χάρτης καταλληλότητας βιοτόπων καφέ αρκούδας (Μοντελοποίηση ENFA) 53 Σχήμα 4-10 Χάρτης καταλληλότητας βιοτόπου συμπεριλαμβανομένου του τομέα Α και της παρακείμενης περιοχής 54 Σχήμα 4-11 Χάρτης καταλληλότητας βιοτόπου συμπεριλαμβανομένου του τομέα Β και της παρακείμενης περιοχής 55 Σχήμα 4-12 Χάρτης καταλληλότητας βιοτόπου συμπεριλαμβανομένου του τομέα Γ & Δ και της παρακείμενης περιοχής 56 Σχήμα 4-13 Πιθανές τοποθεσίες φωλιών κατά μήκος της όδευσης του TAP 57 ΛΙΣΤΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1-1 Ursus arctos Αξιολόγηση κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα 21 Πίνακας 3-1 Περιοχές μελέτης 25 Πίνακας 4-1 Συνεντεύξεις με ντόπιους κατοίκους 42 Πίνακας 4-2 Ενδείξεις παρουσίας και δραστηριότητας αρκούδων όπως καταγράφηκαν κατά τις εργασίες πεδίου 43

4 έργου: Σελίδα 4 από 82 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Γενικές πληροφορίες σχετικά με την Αρκούδα (Ursus Arctos) στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια Κατανομή Η περιοχή εξάπλωσης της καφέ αρκούδας (Ursus arctos) στην Ελλάδα αποτελείται από δύο ξεχωριστούς πυρήνες που βρίσκονται στην περιοχή της οροσειράς της Πίνδου (ΒΔ Ελλάδα) και στο ορεινό σύμπλεγμα του όρους της Ροδόπης (ΒΑ Ελλάδα) (Μερτζάνης 1992, 1994, 2006, Μερτζάνης και συνεργάτες1996 LIFE-Nature Πρόγραμμα «Άρκτος»). Η συνολική έκταση της συνεχόμενης περιοχής εξάπλωσης της αρκούδας και μόνιμης παρουσίας της αρκούδας έχει επεκταθεί από 8,600 χλμ 2 σε 13,500 χλμ 2 (MEECC, 2007, Σχήμα 1-1). Ο πληθυσμός του πυρήνα της Πίνδου χωρίζεται σε δύο περιφερειακές πληθυσμιακές μονάδες: η μία βρίσκεται στο ΒΔ άκρο, συμπεριλαμβανομένης της περιοχής που εξετάζεται στην παρούσα μελέτη, και επίσης της γειτονικής περιοχής κατά μήκος των Διεθνών συνόρων μεταξύ Ελλάδας, Αλβανίας και FYROM. Αυτή η πληθυσμιακή μονάδα περιλαμβάνει τις περιοχές του Γράμμου, του Βόιου και των Όρεων Αλεβίτσας, Μάλι Μάδι και Τρικλάρι, καθώς και των περιοχών του όρους Περιστέρι. Η δεύτερη πληθυσμιακή μονάδα που είναι μεγαλύτερη σε αριθμό βρίσκεται στα τμήματα της περιοχής της οροσειράς της Πίνδου, αποτελούμενης από μεγάλες συνεχόμενες ορεινές μάζες στις περιοχές της Ηπείρου, της Δ. Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και, προσφάτως, της Στερεάς Ελλάδας (Μερτζάνης, 2002). Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, ο πληθυσμός της καφέ αρκούδας στην Πίνδο έχει παρουσιάσει μία ξεκάθαρη τάση επέκτασης της περιοχής της και εκ νέου αποίκισης των παλιών περιοχών του είδους, είτε προς τα ανατολικά και τις πιο απομακρυσμένες ορεινές μάζες (όπως το όρος Όλυμπος), είτε προς τα νοτιότερα τμήματα της Πίνδου φθάνοντας αρκετά κάτω από τον 39 ο παράλληλο και, τέλος, σε άλλες αποκομμένες (από την περιοχή της Πίνδου) ορεινές μάζες, όπως το όρος Βόρας. Ακολουθώντας αυτή την τάση, μικροί μεταπληθυσμοί αρκούδων έχουν εγκατασταθεί σε διάφορα τμήματα της παλιότερης περιοχής των αρκούδων, όπως: στο όρος Βόρας, νότια από το σύμπλεγμα του όρους Άγραφα προς την Ορεινή Ναυπακτία, καθώς και στην περιοχή των Αντιχάσιων όρεων, όπου οι συνθήκες της συνδετικής περιοχής έχουν ευνοήσει την προσπάθεια εκ νέου αποίκισης του όρους Όλυμπος από τις αρκούδες.

5 έργου: Σελίδα 5 από 82 Σύμφωνα με τα βασικά γεωλογικά χαρακτηριστικά και τη βλάστηση, το πεδίο κατανομής της αρκούδας στην Ελλάδα μπορεί να καθοριστεί σε τρεις διαφορετικές «μονάδες»: Μονάδα I: Το σύμπλεγμα του όρους Ροδόπη (πυρήνας ανατολικής κατανομής), το οποίο αποτελείται από ένα μεγάλο σύμπλεγμα Γρανίτη καλυμμένο από μεγάλα δάση. Τα χαμηλότερα υψόμετρα είναι καλυμμένα από δάση βελανιδιάς (Quercus conferta, Quercus cerris, Quercus petraea, Quercus macedonica, Quercus sp.), τα οποία, σε μεγαλύτερο υψόμετρο αντικαθίστανται σταδιακά από έλατα, (Abies borisii regis, Abies alba), οξιές (Fagus sylvatica, Fagus orientalis, Fagus moesiaca), πεύκα (Pinus sylvestris), σημύδες (Betula verucosa) και έλατα (Picea abies). Το υψόμετρο ποικίλει από 700 μ. έως 1900 μ περίπου. Μονάδα ΙI: Το πεδίο Περιστέρι (πυρήνας δυτικής κατανομής περιλαμβάνει την περιοχή του έργου), το οποίο αποτελείται από αλπικούς λειμώνες, μεγάλα δάση οξιάς (Fagion hellenicum) μεταξύ 1200 μ. και 2100 μ., και δάση βελανιδιάς (Quercus conferta, Quercus cerris, Quercus petraea, Quercus trojana, Quercus sp.) σε χαμηλότερο υψόμετρο. Σχεδόν όλα τα παραπάνω καλύπτουν εδάφη με γρανίτη (Debazac & Mavromatis 1971, Quezel 1967). Χαρακτηριστικό αυτής της μονάδας είναι η απουσία δασών με κωνοφόρα δέντρα. Μονάδα III: Μεγάλα τμήματα της βόρειας και κεντρικής Πίνδου (πυρήνας δυτικής κατανομής), συμπεριλαμβανομένων των όρων Γράμμος, Τύμφη, Σμόλικας, Λύγγος, Τριγγία, Αυγό και Κόζιακας, καθώς και των κοιλάδων των ποταμών Αλιάκμονα, Σαρανταπόρου, Αώου και Αχελώου. Η βλάστηση, στα μεγαλύτερα υψόμετρα, αποτελείται από ορεινούς λειμώνες, μεγάλα δάση μαύρης πεύκης (Pinus nigra ssp. Pallasiana), μεγάλα δάση ελάτων (Abies borisii regis), δάση οξιάς (Fagus sylvatica), καθώς και μεικτά δάση με μαύρη πεύκη (Pinus nigra), έλατα (Abies borisii regis), οξιές (Fagus sylvatica) και ρόμπολα (Pinus heldreichii) που καλύπτουν κυρίως εδάφη με ασβεστόλιθο και οφιόλιθο. Στα μικρότερα υψόμετρα οι ζώνες βλάστησης Quercion-frainetto και Ostryo-Carpinion κυριαρχούν σε μεγάλο βαθμό. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της διαδοχής της βλάστησης σε αυτή τη μονάδα είναι ότι από ένα συγκεκριμένο υψόμετρο, τα δάση μαύρης πεύκης αντικαθίστανται από δάση ελάτων. Στην περιοχή 2 των Βαλκανίων μπορούν να διακριθούν γεωγραφικά διαφοροποιημένοι πληθυσμοί. Η βαλκανική κατανομή της καφέ αρκούδας παρουσιάζεται στο Σχήμα 1-2):

6 έργου: Σελίδα 6 από 82 Ο πληθυσμός των αρκούδων Ντινάρα (Dinara) Πίνδου, επεκτείνεται από τις Άλπεις στα σύνορα της νότιας Αυστρίας και της βόρειας Σλοβενίας, διασχίζει τη Σλοβενία, την Κροατία, τη Βοσνία & Ερζεγοβίνη, την ανατολική Σερβία, τη Λευκορωσία, την Αλβανία, τη FYROM και τη βόρεια Ελλάδα. Ο πληθυσμός των αρκούδων Βαλκανίων Ροδόπης, ο οποίος διαχωρίζεται σε δύο μονάδες υποπληθυσμών: τον πληθυσμό Ρίλα - Ροδόπης και τον πληθυσμό Στάρα Πλανίνα (Planina). Ο πληθυσμός Ρίλα Ροδόπης βρίσκεται στα σύνορα μεταξύ της νοτιοδυτικής Βουλγαρίας και της βορειοανατολικής Ελλάδας. Περιλαμβάνει τρία τμήματα πληθυσμού στα Βουλγαρικά όρη Ρίλα και Πιρίν, καθώς και το τμήμα πληθυσμού στη δυτική Ροδόπη και στις δύο πλευρές των εθνικών συνόρων μεταξύ Βουλγαρίας και Ελλάδας. Από το σύνολο του πληθυσμού που υπολογίζεται σε περίπου 520 αρκούδες, μόνο υπολογίζεται ότι ζούν στην Ελλάδα. Η σύνδεση μεταξύ των αρκούδων στην Ελλάδα και στη Βουλγαρία πιθανότατα αποτελείται από περιπλανώμενα αρσενικά που έρχονται από τη Βουλγαρία, καθώς και από οικογενειακές ομάδες που μετακινούνται εποχιακά από την Ελλάδα προς τη Βουλγαρία. Ο πληθυσμός Στάρα Πλανίνα βρίσκεται στην περιοχή από το όρος Κοτλένσκα (Kotlenska) στα ανατολικά μέχρι την περιοχή Ζλάτιστα-Τετεβέν (Zlatitsa- Teteven) στα δυτικά, κατά μήκος της περιοχής του όρους Στάρα Πλανίνα με έκταση 120 χλμ (Βαλκανικό πεδίο). Στα δυτικά η περιοχή εκτείνεται μέχρι τη Σερβία, ενώ κάποιες λίγες αρκούδες ζούν και στις δύο πλευρές των συνόρων.

7 έργου: Σελίδα 7 από 82 Σχήμα 1-1 Κατανομή καφέ αρκούδας (Ursus arctos) στην Ελλάδα Πηγή: MEECC-ΕΚΒΥ 2007

8 έργου: Σελίδα 8 από 82 Σχήμα 1-2 Κατανομή καφέ αρκούδας (Ursus arctos) στη χερσόνησο των Βαλκανίων (διάστικτες περιοχές) Πηγή: Linnell et al Γενετική και δημογραφική δομή Στην περιοχή της Πίνδου, ο πληθυσμός των αρκούδων χαρακτηρίζεται ως σταθερός με κατά τόπους θετικές τάσεις και τάσεις εκ νέου αποίκισης των παλαιότερων περιοχών (MEECC-EKBY, 2007). Υπάρχουν διαθέσιμοι δύο υπολογισμοί συνολικού μεγέθους πληθυσμών, με βάση δύο διαφορετικές μεθόδους, για τις αρκούδες στην Ελλάδα: Υπολογισμός του συνολικού αριθμού θηλυκών με τις νεαρές αρκούδες της χρονιάς (FWCY). Ο συνολικός αριθμός των FWCY που εντοπίστηκαν σε μία συγκεκριμένη περιοχή αντιπροσωπεύει το 10-12% του συνολικού ελάχιστου πληθυσμού της ίδιας περιοχής που ερευνήθηκε (Bunell &

9 έργου: Σελίδα 9 από 82 Tait, 1981). Με βάση τις ετήσιες ανοιξιάτικες έρευνες πεδίου για τον εντοπισμό παρουσίας (ίχνη και σημάδια) των FWCY, το ελάχιστο μέγεθος του πληθυσμού της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα έχει υπολογιστεί σε άτομα. (Μερτζάνης κ.α., Κόκκινο Βιβλίο 2009). Υπολογισμός πληθυσμού με βάση τη μη-διεισδυτική γενετική δειγματοληψία. Αυτό το πρωτόκολλο έχει υπολογίσει τον πληθυσμό της αρκούδας στην Ελλάδα σε 410 άτομα (Καραμανλίδης, 2011). Σαν αποτέλεσμα, έχουν εντοπιστεί χαμηλοί ρυθμοί γενετικής διακύμανσης στην περιοχή της ΒΑ Πίνδου (Γρεβενά-Αντιχάσια)(Σκούρας & Δροσοπούλου 2005). Ωστόσο, τα υφιστάμενα στοιχεία σχετικά με το ελάχιστο μέγεθος του πληθυσμού αρκούδων στην ευρύτερη περιοχή υπολογίζουν τον πληθυσμό σε 141 άτομα (Καραμανλίδης, 2011). Ο πληθυσμός των αρκούδων στο πεδίο Ντινάρα-Πίνδος στο σύνολό του θεωρείται ως σταθερός με σταθερή ανάπτυξη στη Σλοβενία και την Κροατία, με μία αξιοπρόσεκτη μείωση στη Βοσνία- Ερζεγοβίνη κατά τη δεκαετία του 1990 λόγω της πολεμικής κατάστασης και πιθανώς σταθερή ή ελάχιστη μείωση στα νότια των Διναρίδων. Ο υπολογισμός του συνολικού μεγέθους πληθυσμού βασίζεται σε ασθενή υποστηρικτικά στοιχεία. Σε χώρες όπου γίνεται κυνήγι αρκούδας μπορεί να υπάρχει μία πολιτική τάση για υπερεκτίμηση της κατάστασης, με στόχο την αιτιολόγηση των υψηλότερων ποσοστώσεων. Οι δασικές περιοχές σε αυτές τις χώρες βρίσκονται σε μεγαλύτερες μεταξύ τους αποστάσεις από ότι συμβαίνει στην περιοχή των Καρπάθιων, διαχωρίζοντας έτσι σε κάποιο βαθμό το λειτουργικό βιότοπο σε σχετικά απομονωμένες υποπεριοχές, παρόλο που υπάρχουν διάδρομοι μετακίνησης. Αυτή τη στιγμή η λεπτομερής γνώση για αυτή την αναλογία δεν είναι επαρκής, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να καθοριστεί εάν αυτός ο πληθυσμός θα πρέπει να διαχωριστεί σε μικρότερες ομάδες ή όχι (Linnell et al. 2007). Λίγα είναι γνωστά για τη γενετική δομή του πληθυσμού αρκούδων των Βαλκανίων - Ροδόπης. Πρόσφατα βρέθηκαν στοιχεία που μαρτυρούν τη σύνδεση μεταξύ των υποπληθυσμών, γεγονός που μπορεί να είναι ένδειξη επαναποικισμού. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, απελευθερώθηκαν αρκούδες των Καρπαθίων στα όρη Ροδόπη και Στάρα Πλανίνα. Οι αριθμοί δεν είναι γνωστοί καθώς υπάρχει περιορισμένη πρόσβαση σε αυτά τα στοιχεία (Linnell et al. 2007).

10 έργου: Σελίδα 10 από Συνδεσιμότητα Πληθυσμός αρκούδων Ντινάρα-Πίνδου: στα βόρεια της Σλοβενίας αυτός ο πληθυσμός βρίσκεται κοντά στον πληθυσμό που κατοικεί στις Άλπεις, καθώς και στις αρκούδες της κεντρικής Αυστρίας. Δεν υπάρχει κάποια συνεχόμενη κατανομή των θηλυκών αρκούδων στις Άλπεις, αλλά υπάρχει κίνηση των αρσενικών αρκούδων. Στην Ελλάδα ο πλησιέστερος πληθυσμός είναι ο πληθυσμός Ρίλα Ροδόπης που βρίσκεται κατά μήκος των συνόρων της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, ωστόσο δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν τη σύνδεσή τους (Linnell et al. 2007). Πληθυσμός αρκούδας Βαλκανίων-Ροδόπης: Ο πληθυσμός της Ροδόπης βρίσκεται πολύ κοντά στον πληθυσμό Ντινάρα-Πίνδου, αλλά δεν υπάρχει αποδεδειγμένη σύνδεση. Στα βόρεια του πληθυσμού Στάρα-Πλανίνα υπάρχει μία ενδεχόμενη, αλλά μη αποδεδειγμένη, σύνδεση με τον πληθυσμό των Καρπαθίων. Ο πληθυσμός Στάρα-Πλανίνα θεωρείται ότι ήταν εντελώς απομονωμένος από τους πληθυσμούς που βρίσκονταν προς τα νότια και τα δυτικά, ωστόσο υπάρχουν πρόσφατα στοιχεία παρουσίας αρκούδων, συμπεριλαμβανομένων των οικογενειακών ομάδων, στους διαδρόμους που οδηγούν νότια προς τα όρη Ρίλα-Ροδόπη (Linnell et al. 2007). Εντός των ορίων του δυτικού πυρήνα αρκούδων στην Ελλάδα, μία περιοχή σύνδεσης (συνδετική περιοχή) μεγάλης βιογεωγραφικής σημασίας μεταξύ των υποπληθυσμών αρκούδας στις περιοχές της μονάδας Ι και της μονάδας ΙΙ, βρίσκεται στην περιοχή της Καστοριάς κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα (στο τερματικό τμήμα της όδευσης του αγωγού TAP στην Ελλάδα). Αυτή η συνδετική περιοχή λειτουργεί, επίσης, ως μία διασυνοριακή ζώνη σύνδεσης μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας. Άλλες περιοχές σύνδεσης εντός του πεδίου, βρίσκονται μεταξύ της Βόρειας και Νότιας Πίνδου (στο γεωγραφικό πλάτος του Μετσόβου), στα Αντιχάσια όρη. Λειτουργούν ως διαδρομή επαναποικισμού προς τα τμήματα που βρίσκονται ανατολικά (δηλ. στο όρος Όλυμπος) (Μερτζάνης κ.α Πρόγραμμα LIFE93NAT/GR/001080). Αξίζει να αναφερθεί ότι οι περιοχές σύνδεσης έχουν υποστεί σημαντική επίδραση από το πρόσφατα κατασκευασμένο ή υπό κατασκευή δίκτυο μεταφορών, που αποτελείται από νέους αυτοκινητοδρόμους και σιδηροδρομικές γραμμές. Αυτό σημαίνει ότι η σημαντική συνδετική περιοχή στην Καστοριά, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία, θα διχοτομηθεί από το τερματικό τμήμα του κατακόρυφου άξονα «Καστοριά-Κρυσταλλοπηγή» της Εγνατίας οδού.

11 έργου: Σελίδα 11 από Βασικά χαρακτηριστικά βιοτόπου και διατροφικές συνήθειες της αρκούδας στην Ελλάδα Τα βασικά χαρακτηριστικά του βιοτόπου της αρκούδας στην Ελλάδα είναι τα μεγάλα απομακρυσμένα ορεινά δάση που χαρακτηρίζονται από μεικτή βλάστηση κωνοφόρων και φυλλοβόλων δέντρων με ξέφωτα και πλούσια χαμηλή βλάστηση με καρποφόρους θάμνους και χόρτα, τραχεία τοπογραφία και βραχώδη τμήματα. Εντός των ορίων του γνωστού πεδίου του είδους, τα τοπία με αγροτικά και ποιμενικά χαρακτηριστικά αποτελούν επίσης μέρος του βιοτόπου της καφέ αρκούδας στην Ελλάδα. Ο βιότοπος της αρκούδας είναι κυρίως δασικός (72%).Οι περισσότερες δασικές περιοχές βρίσκονται στη Ροδόπη (83.4%). Συνεχόμενα δάση με δασοκάλυψη που υπερβαίνει το 70% και καλύπτει πάνω από το μισό της περιοχής των δασικών συμπλεγμάτων, υπάρχουν περίπου στα 2/3 της Ροδόπης και περίπου στο 1/3 του πυρήνα δυτικής κατανομής (πεδίο Πίνδου). Οι τέσσερις βασικές μονάδες βιοτόπου (σύμφωνα με φυτοκοινωνιολογικά κριτήρια) μπορούν εν συντομία να περιγραφούν παρακάτω: Quercetalia pubescentis (Δάση βελανιδιάς, συμπεριλαμβανομένων των Ευρωπαϊκών τύπων βιοτόπου 9250 & 9280). Καλύπτουν το 50% των δασών στους βιότοπους της αρκούδας. Αυτή η ζώνη αποτελείται κυρίως από ομογενή ή μεικτά δάση βελανιδιάς με Fagus sp., Castanea vasca, Acer platanoides, Pinus nigra, Carpinus orientalis και Fraxinus ornus. Στο δυτικό τμήμα (Περιστέρι, Πίνδος) κυριαρχεί το ομογενές δάσος, ειδικότερα στο Περιστέρι, ενώ στο ανατολικό τμήμα τα ομογενή και τα μεικτά δάση είναι σχεδόν σε ίδια αναλογία. Πρόκειται κυρίως για θαμνώδη δάση με χαμηλό ρυθμό παραγωγικότητας. Pinetalia nigrae (Δάση μαύρης πεύκης Ευρωπαϊκός τύπος βιοτόπου 9530*). Η μαύρη πεύκη (Pinus nigra v. pallasiana) εμφανίζεται στη γεωγραφική περιοχή της οξιάς και των ελάτων, αλλά επίσης και στην περιοχή της βελανιδιάς. Τα δάση μαύρης πεύκης παρουσιάζουν μία εξάρτηση από το γεωλογικό υπόστρωμα. Στη Βόρεια Ελλάδα αυτά τα δάση εμφανίζονται σε εδάφη με σερπεντίνη και ασβεστόλιθο. Τα δάση μαύρης πεύκης καλύπτουν το 19% των δασικών περιοχών έως το 91% στις πιο ιδανικές συνθήκες. Οι όγκοι μαύρης πεύκης είναι συνήθως ομογενείς, αλλά συναντώνται επίσης μεικτοί με οξιά, έλατα και βελανιδιές. Οι όγκοι έχουν κλειστή δασοκάλυψη και παρουσιάζουν υψηλούς ρυθμούς παραγωγικότητας. Fagetalia (Δάση οξιάς - ελάτων, συμπεριλαμβανομένων των Ευρωπαϊκών τύπων βιοτόπου 9110, 9130 & 9150). Αυτή η ζώνη αντιπροσωπεύει το 30% των δασικών περιοχών και αποτελείται κυρίως από δάση οξιάς. Στη Ροδόπη, και ακόμη περισσότερο στην περιοχή

12 έργου: Σελίδα 12 από 82 Περιστέρι, η οξιά βρίσκεται σε ομογενείς όγκους, ενώ στην Πίνδο περίπου το 43% των δασών οξιάς είναι μεικτά με έλατα, μαύρη πεύκης, βελανιδιές, σφεντάμι και βαλκανική πεύκη (A. borissii-regis, Pinus nigra, Quercus sp., Acer sp. και Pinus leucodermis). Τα δάση πεύκης είναι κατά 30% μεικτά κυρίως με οξιές και βελανιδιές. Αυτή η ζώνη χαρακτηρίζεται από δάση με υψηλούς ρυθμούς παραγωγικότητας. Vaccinio - Picetalia (Δάση ελάτων και πεύκων, Ευρωπαϊκός τύπος βιοτόπου 9410). Εδώ ανήκει το 6% των δασών, από το οποίο το 81% βρίσκεται στη Ροδόπη και αποτελείται από δάση ελάτων, πευκών και σημύδας. Αυτή η ζώνη απουσιάζει πλήρως από την Πίνδο, όπου εκπροσωπείται σε πολύ τοπικό επίπεδο από τη Βαλκανική πεύκη, η οποία σχηματίζει κυρίως ομογενείς όγκους. Αντίθετα, στη Ροδόπη κυριαρχούν οι μεικτοί όγκοι που σχηματίζονται από τα παραπάνω είδη, σε συνδυασμό με τις οξιές και, σε μικρότερο ποσοστό, με τις βελανιδιές. Αυτά τα δάση χαρακτηρίζονται από κλειστή δασοκάλυψη και είναι σχετικά συνεχόμενα, ειδικότερα στη Ροδόπη, παρουσιάζοντας τον υψηλότερο ρυθμό παραγωγικότητας στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, αναφορικά με τα έλατα, ο μόνιμος όγκος ποικίλει από 246 m3/ha στις χειρότερες περιπτώσεις έως 1,160 m3/ha στις καλύτερες. Τα βασικά χαρακτηριστικά βιοτόπου για το είδος, όπως περιγράφονται παραπάνω, περιλαμβάνουν επίσης τους παρακάτω Ευρωπαϊκούς τύπους βιοτόπου: 9180*, 91E0*, 9250, 9260, 9270, 9560*, 91F0 και Μία συγκριτική ανάλυση μεταξύ των τριών τμημάτων του πεδίου της αρκούδας στην Ελλάδα, δείχνει ότι η καθολική δίαιτα της αρκούδας κυριαρχείται από τροφές φυτικής προέλευσης: Το 93% και 89% για το δυτικό πυρήνα, και το 88% για τον ανατολικό πυρήνα. Τα σαρκώδη και ξηρά φρούτα αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα του φυτικού μέρους της δίαιτας της αρκούδας. Τα ζωικά προϊόντα, που κυρίως αποτελούνται από έντομα (ειδικότερα μυρμήγκια), ερπετά (Testudo sp.) και κουφάρια από ζώα (και άλλα είδη που πρέπει να αναγνωριστούν), συμπληρώνουν τη δίαιτα των αρκούδων σε ποσοστά 7%, 11% και 12% αντιστοίχως. Έχουν αναγνωριστεί έως 30 είδη φυτών και ζώων στη διατροφή της αρκούδας που ικανοποιούν τις διατροφικές ανάγκες του είδους.

13 έργου: Σελίδα 13 από Βιολογία αναπαραγωγής και κοινωνική δομή Η σεξουαλική ωριμότητα έρχεται στην ηλικία των 4-5 ετών. Το θηλυκό γεννάει κάθε 2-3 χρόνια στα μέσα του χειμώνα. Ο μέσος αριθμός νεογέννητων είναι αρκουδάκια. Επίσης έχουν καταγραφεί περιπτώσεις με 3 μικρά σε μία γέννα, καθώς και μία περίπτωση με 4 μικρά σε μία γέννα. Τα πρώτα δεδομένα τηλεμετρίας έχουν δείξει ότι το θηλυκό χωρίζεται από τα μικρά, όταν αυτά γίνουν τουλάχιστον ενός έτους. Οι μελέτες τηλεμετρίας έχουν δείξει ότι η διάρκεια της διαχείμασης ενός θηλυκού με μικρά ήταν 95 ημέρες (στον πυρήνα Ροδόπης) (Μερτζάνης κ.α. 2005) ενώ η μέση διάρκεια της περιόδου διαχείμασης είναι 84 ημέρες (Κανελλόπουλος κ.α. 2006). Οι αρκούδες είναι μοναχικά ζώα και με κρυπτική συμπεριφορά. Τα αρσενικά και τα θηλυκά συναντιόνται μόνο κατά την περίοδο του ζευγαρώματος: από το Μάιο έως το τέλος Ιουλίου. Η οικογενειακή ομάδα, που αποτελείται πάντα από το θηλυκό και τα μικρά της, σχηματίζει έναν ισχυρό πυρήνα που χωρίζεται συνήθως μετά από μία περίοδο 2 ετών. Τα δεδομένα τηλεμετρίας από μία ενήλικη θηλυκή αρκούδα με ασύρματες ετικέτες στην Ροδόπη, έχουν δείξει ότι ο χωρισμός της οικογένειας έγινε 19 μήνες μετά από τη γέννηση του μικρού Δραστηριότητα, χωρική συμπεριφορά και χρήση βιοτόπου Παλιότερες μελέτες ( ) σε τμήμα της περιοχής του Έργου (στο νομό της Καστοριάς) με χρήση τηλεμετρίας σε έξι διαφορετικά άτομα, έχουν δείξει ότι η περίοδος δραστηριοποίησης της αρκούδας είχε διάρκεια από εννέα έως δέκα μήνες το χρόνο, ενώ κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου καταγράφηκε μία σαφής πτώση του επιπέδου δραστηριότητας εξαιτίας της διαχείμασης. Τα δεδομένα για την επιφάνεια του πεδίου κατοίκισης έδειξαν μία αξιοσημείωτη ποικιλία ανάμεσα στα ενήλικα αρσενικά άτομα (τιμές που ποικίλουν από 102 χλμ 2 έως 507 χλμ 2 ) και ανάμεσα στις εποχές: από 48.6 χλμ 2 το καλοκαίρι έως χλμ 2 το φθινόπωρο. Ένας μεγάλος βαθμός αλληλοκάλυψης του πεδίου διαμονής παρατηρήθηκε μεταξύ και των 6 αρκούδων του δείγματος. Η αλληλοκάλυψη του πεδίου διαμονής (HR) φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα των σχετικά μεγάλων εκτάσεων κατοίκισης των ενήλικων αρσενικών και φαίνεται να είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό και σε άλλους πληθυσμούς αρκούδας στην Ευρώπη, ακόμη και σε περιπτώσεις πληθυσμών που έχουν μεταφερθεί όπως στο πεδίο Adamello-Brenta στις Ιταλικές

14 έργου: Σελίδα 14 από 82 Άλπεις, γεγονός που υποδεικνύει ότι η αφθονία τροφής στην περιοχή μελέτης δεν θα πρέπει να είναι περιοριστικός παράγοντας (Preatoni et al., 2005). Η ομαδοποίηση του ραδιοεντοπισμού στα πεδία κατοίκισης της αρκούδας υποδεικνύει ότι υπάρχουν βασικές περιοχές επιλεκτικής χρήσης. Οι συγκεντρώσεις του ραδιοεντοπισμού για τα ενήλικα αρσενικά έδειξε εκτεταμένη χρήση για περίπου 15% της συνολικής έκτασης του πεδίου κατοίκισης. Σχεδόν το σύνολο του διαθέσιμου υψομετρικού πεδίου της περιοχής μελέτης χρησιμοποιήθηκε και από τις πέντε αρσενικές αρκούδες του δείγματος. Η σημαντική χρήση της υψομετρικής ζώνης μεταξύ 900 και 1500 μέτρων αποτελεί ένα κοινό πρότυπο χρήσης βιοτόπου και για τις πέντε αρσενικές αρκούδες, με τη συγκέντρωση ραδιοεντοπισμού για αυτή την υψομετρική ζώνη να κυμαίνεται από 77% έως 90%. Η περιοχή αποτελείται κυρίως από δασικές περιοχές χαμηλής παραγωγικότητας (51%) με καστανιές (Castanea sativa) και βελανιδιές (Quercus spp.) ως κυρίαρχα είδη που σχηματίζουν μεικτούς και ομογενείς όγκους. Το καλοκαιρινό πεδίο κατοίκισης περιελάμβανε αγροτοδασικές περιοχές (31%) και καλλιεργημένες εκτάσεις (18%). Τα θηλυκά άτομα μετακινήθηκαν σε υψόμετρα από 800 έως 1200 μέτρα. Η καλοκαιρινή χρήση βιοτόπου ήταν ανάλογη με τη διαθεσιμότητα των τύπων βιοτόπου (X 2 = 2178, df=2, p=0.05). Η χρήση βιοτόπου για το δείγμα καφέ αρκούδας της μελέτης δεν ήταν σε όλες τις περιπτώσεις ανάλογη με τη διαθεσιμότητα των διαφορετικών τύπων βιοτόπου στην περιοχή της μελέτης, αλλά φάνηκε ότι ήταν επιλεκτική. Οι μεικτοί αγροτο-δασικοί βιότοποι (MAG) ήταν ο τύπος βιοτόπου που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο από τις αρκούδες του δείγματος. Αυτός ο τύπος χρησιμοποιήθηκε και από τις πέντε αρσενικές αρκούδες, από τις οποίες οι τρεις έδειξαν μία σαφή προτίμηση και οι άλλες δύο τον χρησιμοποίησαν στο αναμενόμενο ποσοστό. Η προτίμηση σε αυτό το βιότοπο εκδηλώθηκε περισσότερο κατά το τέλος του καλοκαιριού και την αρχή του φθινοπώρου (Κανελλόπουλος 2002) Τοποθεσίες και βασικά χαρακτηριστικά διαμονής Οι τοποθεσίες διαμονής θα πρέπει να πληρούν κάποια συγκεκριμένα φυσιογραφικά κριτήρια, καθώς επίσης και να έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που να σχετίζονται με τα

15 έργου: Σελίδα 15 από 82 χαμηλά επίπεδα όχλησης προκειμένου να επιλεγούν από τις αρκούδες και να χρησιμοποιούνται για αρκετά χρόνια (Camarra 1987). Οι τοποθεσίες διαμονής βρίσκονται συνήθως σε απομακρυσμένες και μη προσβάσιμες περιοχές, με δασική και υποαλπική βλάστηση σε ώριμους όγκους από κωνοφόρους ή φυλλοβόλους τύπους δασών. Τα υψόμετρα των καταγεγραμμένων τοποθεσιών κατοικίας αρκούδων στην Ελλάδα κυμαίνονται από 1000 έως 2000 μέτρα (Μερτζάνης κ.α Πρόγραμμα LIFE03NAT/GR/001080, Κανελλόπουλος 2003). Οι φωλιές συνήθως κατασκευάζονται σε βραχώδεις κοιλότητες ή είναι σκαμμένες κάτω από τις ρίζες μεγάλων δέντρων. Η μέγιστη προτεινόμενη θέση για τις τοποθεσίες κατοικίας είναι Ν. ΝΑ και ΝΔ, ενώ οι θέσεις που βρίσκονται Β ή ΒΔ φαίνεται ότι αποφεύγονται. Επίσης έχει παρατηρηθεί μία συστηματική αποφυγή των τοποθεσιών διαμονής που βρίσκονται κοντά σε δασικούς δρόμους ή σε περιοχές με ανθρώπινη δραστηριότητα (Γιαννακόπουλος υπό προετοιμασία) Διαμάχες και απειλές Σε όσα μέρη της Ευρώπης υπάρχουν αρκούδες, αυτές έρχονται σε διαμάχη με τις ανθρώπινες δραστηριότητες και τις χρήσεις γης, ωστόσο η έκταση και η φύση αυτών των συγκρούσεων διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό από χώρα σε χώρα. Δεδομένης της πυκνότητας του ανθρώπινου πληθυσμού στην Ευρώπη, η ύπαρξη διαφόρων ειδών διενέξεων δεν προκαλεί εντύπωση. Οι βασικές περιοχές διαμάχης περιγράφονται παρακάτω (Linnell et al. 2002): Κτηνοτροφία Η αρπαγή εκτρεφόμενων ζώων από τις αρκούδες είναι μακράν η πιο διαδεδομένη αιτία σύγκρουσης. Παρόλο που όλα τα είδη, όπως τα βόδια, τα άλογα, οι κατσίκες μπορούν να σκοτωθούν από τις αρκούδες, η αρπαγή των οικόσιτων προβάτων είναι η πιο σοβαρή και η πιο διαδεδομένη διαμάχη. Οι απώλειες ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό στην Ευρώπη (Kaczensky 1996) ανάλογα με τις αγροτικές τεχνικές. Μελίσσια Η φθορά των μελισσιών από τις αρκούδες είναι ένα κοινό πρόβλημα στην περιοχή εξάπλωσής τους στην Ελλάδα, ενώ μπορεί να έχει μεγάλη σημασία για την τοπική οικονομία. Οι σύγχρονοι ηλεκτροφόροι φράχτες έχουν αποδειχθεί ότι είναι ένα επιτυχημένο μέτρο αποτροπής των φθορών.

16 έργου: Σελίδα 16 από 82 Σπαρτά Η φθορά από αρκούδες σε δεντρόκηπους και σπαρτά είναι διαδεδομένη, ωστόσο δεν είναι καταγεγραμμένη όσο καλά είναι η φθορά σε μελίσσια και ζώα φάρμας. Αλληλεπίδραση αρκούδας - ανθρώπου Η απώλεια της ντροπαλότητας από τις αρκούδες που χάνουν την ντροπαλότητά τους αποτελεί ένα μεγάλο πρόβλημα διατήρησης, ειδικότερα σε μικρούς πληθυσμός όπου κάθε μεμονωμένη αρκούδα είναι πολύτιμη για την αύξηση του πληθυσμού. Σε περιπτώσεις ενοχλητικών αρκούδων, συχνά αντί να θανατωθεί η αρκούδα γίνονται προσπάθειες αποτροπής, ώστε να αποθαρρυνθεί η αρκούδα από την αναζήτηση τροφής κοντά σε ανθρώπους. Αυτά τα μέτρα περιλαμβάνουν: τον πυροβολισμό με πλαστικές σφαίρες, την ηλεκτροπληξία, τη χρήση κροτίδων ή το κυνήγι των αρκούδων με σκύλους. Η μετακίνηση των «προβληματικών αρκούδων» είναι πολύ σπάνια μέθοδος αντιμετώπισης στην Ευρώπη (Linnell et al. 1997). Οι μεγαλύτερες άμεσες απειλές που αντιμετωπίζουν οι αρκούδες είναι οι παρακάτω: α) Υπερβολική θνησιμότητα με υπαιτιότητα των ανθρώπων μέσα από την άμεση θανάτωση (νόμιμες άδειες κυνηγιού ή λαθροθηρία), που συχνά υποκινείται από διαμάχες, ή από τροχαία ατυχήματα. Η αιχμαλωσία άγριων νεαρών αρκούδων ώστε να εκπαιδευτούν για να χορεύουν ήταν ένα συχνό πρόβλημα στα Βαλκάνια κατά το παρελθόν, ωστόσο αυτό το φαινόμενο φαίνεται να έχει εκλείψει. β) Κατακερματισμός του βιοτόπου εξαιτίας της καταστροφής του βιοτόπου ή της κατασκευής δρόμων και άλλων εμποδίων. Στην Ευρώπη, η κατανομή των αρκούδων σχετίζεται άμεσα με τη δασική κάλυψη, ενώ μόνο οι δασικές περιοχές μπορούν να φιλοξενήσουν τους πληθυσμούς αρκούδας ή να λειτουργήσουν ως διάδρομοι μετακίνησης. Αυτές οι περιοχές θα πρέπει να αναγνωριστούν και να προστατευτούν. γ) Υποδομές. Η ηπειρωτική Ευρώπη είναι μία πυκνοκατοικημένη ήπειρος, με ιδιαίτερα εκτεταμένο σύστημα υποδομών που αποτελείται από αυτοκινητόδρομους ταχείας κυκλοφορίας και σιδηροδρομικές γραμμές. Σε κάποιες περιοχές (π.χ. Ισπανία και Σλοβενία) αυτές οι υποδομές παρεμποδίζουν την επαφή μεταξύ των πληθυσμών και συνεισφέρουν στη θνησιμότητα των αρκούδων. Οι προσπάθειες για την κατασκευή υπόγειων ή υπέργειων διαβάσεων (των

17 έργου: Σελίδα 17 από 82 λεγόμενων «πράσινων γεφυρών") φαίνεται να έχουν στεφθεί με επιτυχία, για παράδειγμα στην Κροατία. δ) Υποβάθμιση βιοτόπου. Οι πρακτικές δασοκομίας μπορεί να έχουν διάφορες επιπτώσεις στους πληθυσμούς της αρκούδας. Στους βόρειους δασικούς βιοτόπους της Σκανδιναβίας, η αθρόα υλοτομία δεν είχε μεγάλες επιπτώσεις στις αρκούδες (βλέπε άρθρα του Swenson et al.), ωστόσο, σε περισσότερο φυλλοβόλα δάση όπου οι κορμοί αποτελούν μία σημαντική πηγή τροφής, οι αλλαγές στη δασική σύνθεση μπορεί να έχουν σοβαρές επιπτώσεις (π.χ. η αποψίλωση των δασών βελανιδιάς στην Ελλάδα). Ωστόσο, μία πρόσθετη μεγάλη απειλή από την δασοκομία προέρχεται από την αυξημένη πρόσβαση ανθρώπων στους βιότοπους της αρκούδας, γεγονός που είναι αποτέλεσμα της κατασκευής δρόμων και των αλλαγών στους βιότοπους. ε) Οι τεχνητές πηγές τροφής συχνά γίνονται σημεία εκμετάλλευσης από τις αρκούδες. Σε αυτές περιλαμβάνονται τα σημεία σίτισης που βοηθούν στο κυνήγι και οι τοποθεσίες εναπόθεσης των ανθρώπινων απορριμμάτων. Παρόλο που αυτές οι τοποθεσίες τροφής αποτελούν σημαντικό μέρος της στρατηγικής διαχείρισης για χώρες όπως η Σλοβενία, η συχνή χρήση αυτών των τοποθεσιών από τις αρκούδες μπορεί να οδηγήσει στην εξάρτηση και στην ανάπτυξη σοβαρών προβλημάτων. στ) Η δημογραφική και γενετική βιωσιμότητα των μικρότερων εναπομεινάντων πληθυσμών είναι πιθανότατα ιδιαίτερα μικρή, εξαιτίας του μικρού μεγέθους και της κατάστασης απομόνωσης. ζ) Η συμπεριφορά του κόσμου θα επηρεάσει σημαντικά το μέλλον των αρκούδων στην Ευρώπη. Οι μέθοδοι διαχείρισης των αρκούδων που έχουν αρνητικές επιπτώσεις στους ανθρώπους είναι καταδικασμένες να μην έχουν μακροπρόθεσμη επιτυχία. Η μελέτη της ανθρώπινης διάστασης και τα δημόσια προγράμματα ενημέρωσης έχουν αρχίσει να γίνονται ένα πολύ σημαντικό μέρος των προγραμμάτων διατήρησης στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες που φιλοξενούν αρκούδες. Επίσης, η δημόσια συμμετοχή στη διαχείριση θα αυξηθεί στο μέλλον. η) Ο κατακερματισμός των αρχών διαχείρισης αποτελεί έναν ενδεχόμενο κίνδυνο για τα είδη που παρουσιάζουν χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού και κινούνται σε μεγάλα πεδία κατοίκισης. Με τον αυξανόμενο διαχωρισμό σε περιφέρειες, υπάρχει η τάση της διαβίβασης περισσότερων ευθυνών για τη διαχείριση της άγριας ζωής σε περισσότερο τοπικό επίπεδο. Χωρίς αποτελεσματικό συντονισμό όλο αυτό μπορεί να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα για τη διαχείριση στο

18 έργου: Σελίδα 18 από 82 επίπεδο του πληθυσμού. Η αποτελεσματική διατήρηση της αρκούδας απαιτεί τη συνεργασία όλων των διοικητικών μονάδων, σε όλες τις κλίμακες, συμπεριλαμβανομένου του Διεθνούς επιπέδου. θ) Οχλήσεις σχετικές με τον άνθρωπο: Η όχληση (σχετικά με τις αρκούδες) μπορεί να οριστεί ως μία κατάσταση διατάραξης (μεταβλητής διάρκειας), η οποία (σε Ευρωπαϊκό πλαίσιο) μπορεί κυρίως να αποδοθεί/συσχετιστεί με τον ανθρώπινο παράγοντα (ανθρώπινες δραστηριότητες). Το μέγεθος αυτής της διατάραξης και η αντίδραση από τις αρκούδες εξαρτάται επίσης από το επίπεδο της έντασης, τη διάρκεια, τη φύση και τον τύπο των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων σε μια δεδομένη περιοχή αρκούδων. Η όχληση μπορεί να επηρεάσει τις αρκούδες σε δύο διαφορετικά επίπεδα, όπως καθορίζεται από τον Servheen (1985): Οικολογική όχληση Αυτή η κατηγορία όχλησης σχετίζεται κυρίως με την αλλαγή στη δομή του φυσικού τοπίου (εντός του βιοτόπου της αρκούδας) και συνήθως είναι αποτέλεσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπως: η δασική εκμετάλλευση (υλοτομία, κλπ), η κατασκευή δρόμων, οι πυρκαγιές, οι αγροτικές δραστηριότητες, η αστική ανάπτυξη ή η βοσκή ζώων. Συμπεριφορική όχληση Αυτή η κατηγορία όχλησης προκαλεί επιπτώσεις στη συμπεριφορά των αρκούδων μέσω της απώλειας της «απομόνωσης» από δραστηριότητες, όπως: η κίνηση οχημάτων στους δρόμους, το κυνήγι ή άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στις περιοχές των αρκούδων. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε την έκταση και τον τύπο των διαφορετικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων (ως παράγοντες όχλησης) σε μία δεδομένη περιοχή αρκούδων, ώστε να αξιολογηθεί το επίπεδο της οικολογικής και συμπεριφορικής όχλησης σε ένα συγκεκριμένο βιότοπο. Η όχληση μπορεί να μετρηθεί με πολλούς τρόπους: π.χ. πυκνότητα δρόμων, έκταση υλοτόμησης, πρακτικές κοψίματος ξυλείας, αριθμός επισκεπτών, αριθμός κυνηγών, αριθμός κατοίκων στην περιοχή, αριθμοί οικόσιτων ζώων που βοσκούν, ή αριθμοί οικισμών (Servheen 1994). Οι επιπτώσεις της όχλησης μπορεί να είναι άμεσες (βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις) ή μακροπρόθεσμες. Οι Weaver et al. (1985) έκαναν μία προσπάθεια να ομαδοποιήσουν και να κατηγοριοποιήσουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες βάσει του βαθμού και του τύπου της σχετικής όχλησης, χρησιμοποιώντας κριτήρια όπως: ο τύπος δραστηριότητας (μηχανοκίνητη, μη

19 έργου: Σελίδα 19 από 82 μηχανοκίνητη ή εκρηκτική), η φύση της δραστηριότητας (γραμμική, σημειακή ή διασκορπισμένη), η διάρκεια της δραστηριότητας (ημερήσια ή 24ωρη) και της έντασης της όχλησης (μεγάλη ή μικρή). Η όχληση μπορεί να επηρεάσει τη χρήση των βιοτόπων της αρκούδας με δύο τρόπους, είτε προκαλώντας πραγματική μετατόπιση είτε οδηγώντας στην τροποποίηση των τρόπων χρήσης που μειώνουν το διαθέσιμο χρόνο που έχει μία αρκούδα για να χρησιμοποιήσει μία συγκεκριμένη περιοχή. Η οικολογική όχληση επηρεάζει την παρουσία και διαθεσιμότητα των πόρων σε μία συγκεκριμένη μονάδα βιοτόπου αρκούδας και μπορεί να έχει βραχυπρόθεσμες, μεσοπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην ποιότητα του βιοτόπου της αρκούδας. Η συμπεριφορική όχληση είναι συνήθως προσωρινή, αλλά καθώς οι αρκούδες επηρεάζονται από τη συμπεριφορική όχληση, θα αλλάζουν τον τρόπο χρήσης του βιοτόπου ώστε να αποφύγουν την όχληση. Αυτή η αλλαγή στη συμπεριφορά είναι συνήθως μακροπρόθεσμη ή μόνιμη. Η συμπεριφορική όχληση αλλάζει τη χρήση των υπαρχόντων πόρων, χωρίς να αλλάζει την πραγματική ύπαρξη και διαθεσιμότητα των πόρων. Επίσης, το επίπεδο της ανθρώπινης όχλησης επηρεάζει το βαθμό της προσβασιμότητας του βιοτόπου για τις αρκούδες (Servheen 1994). Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι απαραίτητη η εφαρμογή ενός ειδικού τύπου διαχείρισης, του λεγόμενου «περιορισμού του χρόνου εισόδου» (Servheen 1994). Επιτρέπει μία ισορροπία μεταξύ των αναγκών της αρκούδας για φαγητό και ασφάλεια, και των αναγκών των ανθρώπων για πράγματα όπως η ξυλεία και η ψυχαγωγία. Εκτός εάν εφαρμοσθεί αυτού του είδους η προσέγγιση, οι ανθρώπινες δραστηριότητες μπορούν ουσιαστικά να ακυρώσουν την προσβασιμότητα των διαθέσιμων βιοτόπων για τις αρκούδες εξαιτίας παραγόντων όχλησης. Μία πιθανή προσέγγιση για την αποτίμηση των επιπτώσεων στις αρκούδες μπορεί να είναι η ανάλυση της χωρικής χρήσης από τις αρκούδες περιοχών συγκριτικής ενεργειακής αξίας, αλλά με διαφορετικά επίπεδα ανθρώπινης δραστηριότητας. Στη συνέχεια, μπορεί να είναι εφικτή η αποτίμηση των επιπτώσεων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες (Weaver 1985).

20 έργου: Σελίδα 20 από Αξιολόγηση κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα Σύμφωνα με την εξαετή επίσημη έκθεση σχετικά με τα είδη πανίδας προτεραιότητας σύμφωνα με την Οδηγία 92/42 (Παράρτημα II), η οποία κατατέθηκε από το Ελληνικό Υπουργείο Περιβάλλοντος στην ΕΕ το 2007, η συνολική αξιολόγηση της κατάστασης για την καφέ αρκούδα (Ursus arctos) μπορεί να περιγραφεί όπως παρακάτω (Υπουργείο Περιβάλλοντος - EKBY, 2007): Εκτίμηση και τάσεις πληθυσμού Είναι πολύ σημαντικό να σημειωθεί ότι παρόλο που η συνολική αξιολόγηση περιγράφει μία εικόνα θετικής πληθυσμιακής τάσης, αυτό μπορεί να είναι μία παροδική επίδραση των προηγούμενων προσπαθειών διατήρησης. Με βάση αυτό θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι ο ενδεχόμενος ή ο ενεργός κίνδυνος της μείωσης του πληθυσμού σε τοπική κλίμακα εξαιτίας των επιπτώσεων από τις εχθρικές ανθρώπινες δραστηριότητες (π.χ. λαθροθηρία, χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων) υπάρχει ακόμη και, επομένως, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί. Εν κατακλείδι, ο υποπληθυσμός της αρκούδας της Πίνδου εμφανίζεται να ΜΗΝ είναι μικρότερος από τον «επιθυμητό πληθυσμό αναφοράς», ΑΛΛΑ ο υποπληθυσμός της Ροδόπης εμφανίζεται ΜΙΚΡΟΤΕΡΟΣ από τον «επιθυμητό πληθυσμό αναφοράς». Υπολογισμοί και τάση βιοτόπου για το είδος Παρόλο που η συνολική εικόνα υποδεικνύει μία θετική τάση στην επιφάνεια (του πεδίου και μιας κατειλημμένης περιοχής), σε τοπική κλίμακα ο ενδεχόμενος κίνδυνος ή οι δυσμενείς επιπτώσεις από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως: οι εγκληματικές δασικές πυρκαγιές, η κατασκευή μεγάλων έργων υποδομών (όπως αυτοκινητόδρομοι και κυρίως οι αυτοκινητόδρομοι Εγνατία και E65, τα υδάτινα φράγματα, κλπ.), καθώς και οι καταστρεπτικές πρακτικές υλοτόμησης (όπως η αποψίλωση των δασών βελανιδιάς) επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα, την αποτελεσματικότητα και τη σύνδεση των βιοτόπων της αρκούδας. Εάν δεν αντιμετωπιστούν αυτοί οι αρνητικοί παράγοντες αναμένεται να έχουν επακόλουθες σωρευτικές επιπτώσεις στην κατάσταση του πληθυσμού. Επομένως οι κίνδυνοι της περαιτέρω υποβάθμισης του βιοτόπου (ενδεχόμενης/ενεργής) εξαιτίας των μεγάλων έργων υποδομών (π.χ. κατασκευή αυτοκινητοδρόμων) και των καταστρεπτικών πρακτικών διαχείρισης δασών σε Εθνικό και διασυνοριακό επίπεδο υπάρχουν ακόμη. Από όλα τα παραπάνω βγαίνει το συμπέρασμα ότι η βιωσιμότητα του είδους μπορεί να κριθεί μόνο σε μεσοπρόθεσμη βάση με τις βαθμολογίες που παρουσιάζονται στον Πίνακας 1-1:

21 έργου: Σελίδα 21 από 82 Πίνακας 1-1 Ursus arctos Αξιολόγηση κατάστασης διατήρησης στην Ελλάδα Πεδίο Ευνοϊκό (FV) Πληθυσμός Ανεπαρκής αλλά βελτιώνεται (U1+) Βιότοπος για το είδος Ανεπαρκής αλλά βελτιώνεται (U1+) Μελλοντικές προοπτικές Ευνοϊκές (FV) Συνολική αξιολόγηση της κατάστασης Ανεπαρκής αλλά βελτιώνεται (U1+) διατήρησης της αρκούδας Πηγή: Υπουργείο Περιβάλλοντος -EKBY (2007)

22 έργου: Σελίδα 22 από 82 2 ΣΧΕΤΙΚΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Εθνική νομοθεσία Η καφέ αρκούδα είναι ένα αυστηρά προστατευόμενο είδος στην Ελλάδα (Νόμος 86/69, άρθρο 258 διατάξεις 2ε & 2ζ) και σύμφωνα με τη Νομοθεσία η θανάτωση, αιχμαλώτιση και έκθεση των αρκούδων σε δημόσια θέα απαγορεύονται αυστηρά. Διεθνείς συνθήκες διατήρησης που έχουν επικυρωθεί από την Ελλάδα o Το Παράρτημα 4 και το Παράρτημα 2 της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ σχετικά με τη «Διατήρηση των φυσικών βιοτόπων και της άγριας πανίδας και χλωρίδας» (Οδηγία περί Βιοτόπων) προβλέπουν την αυστηρή προστασία της καφέ αρκούδας (η καφέ αρκούδα είναι καταχωρημένη ως είδος προτεραιότητας στο Παράρτημα II) καθώς και την ειδική διατήρηση των βιοτόπων του είδους (είναι τμήμα του δικτύου Natura 2000). Επιπλέον, πολλοί τύποι βιοτόπου (κυρίως δάση) που αποτελούν βιότοπους της αρκούδας, αναφέρονται ως τύποι βιοτόπου προτεραιότητας στην ίδια Οδηγία της ΕΕ. o Η Ελλάδα έχει επικυρώσει μέσω του Ν.1335/83, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση της Βέρνης (σύμβαση σχετικά με τη διατήρηση της Ευρωπαϊκής άγριας ζωής και των φυσικών βιοτόπων, ). Η καφέ αρκούδα περιλαμβάνεται στο Παράρτημα 2 της συνθήκης της Βέρνης. o Η καφέ αρκούδα περιλαμβάνεται επίσης στη Διεθνή Σύμβαση Βιοποικιλότητας o Η Ελλάδα έχει επικυρώσει τη Συμφωνία CITES (Συμφωνία για το διεθνές εμπόριο απειλούμενων ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας ) το 1984, σύμφωνα με την οποία η διεθνής εμπορεία δειγμάτων αρκούδας (νεκρών ή ζωντανών ή τμημάτων αυτής) απαγορεύεται αυστηρά. o Ο Κανονισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) υπ αριθμ. 338/97 της 9 ης Δεκεμβρίου 1996 σχετικά με την προστασία των ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας μέσω εμπορικών ρυθμίσεων περιλαμβάνει, επίσης, την καφέ αρκούδα. o Σύμφωνα με τα κριτήρια IUCN η καφέ αρκούδα θεωρείται ως «απειλούμενο» είδος στην Ελλάδα σύμφωνα με το προσφάτως ενημερωμένο Κόκκινο Βιβλίο (Λεγάκης και Μαραγκού 2009).

23 έργου: Σελίδα 23 από 82 o Το Πανευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την καφέ αρκούδα, που έχει καταρτιστεί υπό την αιγίδα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου το 2002 περιλαμβάνει συστάσεις για το Σχέδιο δράσης σχετικά με τη διατήρηση του είδους στην Ελλάδα.

24 έργου: Σελίδα 24 από 82 3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 3.1 Περιοχές μελέτης Οι καφέ αρκούδες χαρακτηρίζονται από υψηλή οικολογική πλαστικότητα, μία ευκαιριακή συμπεριφορά με πλούσιες προσαρμοστικές ιδιότητες (Herrero, 1978). Παρόλο που αυτά τα χαρακτηριστικά του είδους μπορεί να υποδεικνύουν μία πιθανή ικανότητα των καφέ αρκούδων να προσαρμόζονται και να επιβιώνουν σε ένα ευρύτερο πεδίο συνθηκών βιοτόπου (ακόμη και οριακά), στην πραγματικότητα οι καφέ αρκούδες παραμένουν εξαρτημένες από ειδικά χαρακτηριστικά του βιοτόπου, τα οποία θα πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον στην κεντρική περιοχή του βιοτόπου τους και τα οποία παίζουν ένα σημαντικό ρόλο για τις βασικές βιολογικές λειτουργίες και τις οικολογικές απαιτήσεις του είδους. Αυτά τα χαρακτηριστικά σχετίζονται με την ποιότητα του βιοτόπου, τη διαθεσιμότητα και την προσβασιμότητα αναφορικά με την επάρκεια πηγών τροφής, την ασφάλεια/ύπαρξη καταφυγίου και άλλες συγκεκριμένες οικολογικές απαιτήσεις που είναι κατάλληλες για τον ετήσιο αναπαραγωγικό κύκλο του είδους, όπως ο κατάλληλος εποχιακός βιότοπος για κατοίκιση (χειμερινός βιότοπος) και για την ανατροφή των μικρών (ανοιξιάτικος βιότοπος). Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η χωρική συμπεριφορά των αρκούδων μπορεί να χαρακτηριστεί από υψηλά επίπεδα κινητικότητας, όπως τη μετακίνηση σε μεγάλες αποστάσεις ή τα μεγάλα πεδία κατοίκισης (Κανελλόπουλος κ.α. 2006). Οι αρκούδες που ταξιδεύουν συνήθως επιλέγουν τις λιγότερο ενεργοβόρες διαδρομές (Σγκαρδέλης, Καλλιμάνης, 2005) χρησιμοποιώντας τα ειδικά φυσιογραφικά (π.χ. κοιλάδες, κορυφογραμμές, κλπ.) ή σχετιζόμενα με ανθρώπους χαρακτηριστικά του τοπίου (μονοπάτια, δασικοί δρόμοι, κλπ.). Αξίζει να αναφερθεί ότι οι διαδρομές ταξιδιού είναι συνήθως σταθερές σε χώρο και χρόνο, και ότι οι αρκούδες απομνημονεύουν τις διαδρομές και τις διδάσκουν στους απογόνους τους. Προκειμένου να καθοριστεί το σημείο όπου η προτεινόμενη όδευση του αγωγού TAP διασχίζει σημαντικές μονάδες βιοτόπου για αρκούδες, έγινε αρχικά χρήση παλιότερων στοιχείων για την παρουσία και την κατανομή της καφέ αρκούδας στη Δυτική Μακεδονία (Σχήμα 1-1). Σύμφωνα με αυτά τα δεδομένα, αλλά και σύμφωνα με τον περιορισμένο διαθέσιμο χρόνο στο πεδίο, οι μελέτες εστιάστηκαν, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, στους 4 βασικούς τομείς ενδιαφέροντος (A, B, Γ και Δ). Οι επιλεγμένες περιοχές μελέτης, οι οποίες μελετήθηκαν κατά τις εργασίες πεδίου μεταξύ 4-8 Ιουλίου 2011, παρουσιάζονται στον Πίνακα 3-1 και στο Σχήμα 3-1.

25 έργου: Σελίδα 25 από 82 Πίνακας 3-1 Περιοχές μελέτης Περιοχή Τοποθεσία Χ.Θ. A Βέρμιο Η περιοχή μεταξύ των χωριών Πολλά Νερά και Κάτω Γραμματικό B Κλεισούρα Η περιοχή μεταξύ των χωριών Βαρικό και Βέργα Γ Διέλευση Αλιάκμονα Το παραποτάμιο δάσος της διέλευσης από τον ποταμό Αλιάκμονα Δ Σύνορα Η περιοχή βόρεια και βορειοδυτικά του χωριού Αγία Κυριακή, και έως τα σύνορα με την Αλβανία Προετοιμάστηκε από τη μελέτη πεδίου ERM (Ιούλιος 2011) Ο πρώτος τομέας (A) βρίσκεται στις βόρειες πλαγιές του όρους Βέρμιο. Το υψομετρικό πεδίο είναι περίπου μέτρα, ενώ η βλάστηση χαρακτηρίζεται από την παρουσία βελανιδιών (Quercus sp.) και οξιάς (Fagus sylvatica) σε εκτεταμένα ομογενή ή μεικτά δάση. Επίσης, υπάρχουν μικροί λειμώνες και δενδρώνες. Σε αυτή την περιοχή, βρίσκεται σε εξέλιξη μία διαδικασία εκ νέου αποικισμού από τις αρκούδες κατά τα τελευταία 6-7 χρόνια. Η περιοχή που περιβάλλει το χωριό Κλεισούρα (τομέας Β) υποτίθεται ότι αποτελεί έναν αποτελεσματικό διάδρομο, που συνδέει τους υποπληθυσμούς των όρεων Βίτσι και Άσκιο. Ανέκδοτα στοιχεία για τη μόνιμη παρουσία αρκούδων υποστηρίζουν αυτό το επιχείρημα. Το τοπίο σε αυτόν τον τομέα είναι μωσαϊκό με καλλιέργειες, λειμώνες και χορτολιβαδικές εκτάσεις, καθώς επίσης και με δασικούς όγκους από οξιές ή βελανιδιές. Το υψόμετρο κυμαίνεται από 750 έως 1250 μέτρα, ενώ το ανάγλυφο του εδάφους είναι αρκετά τραχύ με απότομες πλαγιές. Ο τρίτος τομέας (Γ) περιλαμβάνει κυρίως καλλιέργειες και τη ζώνη παραποτάμιων δασών του ποταμού Αλιάκμονα. Πριν από τη μελέτη πεδίου, υπήρχαν ήδη ισχυρά στοιχεία για την παρουσία και δραστηριότητα των αρκούδων σε αυτή την περιοχή, παρά το γεγονός ότι πρόκειται για πεδινή περιοχή (υψομετρικό εύρος: μέτρα). Η τελευταία επιλεγμένη περιοχή (τομέας Δ) βρίσκεται κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα. Στη δυτική πλευρά της όδευσης του αγωγού TAP υπάρχει μία πυκνή δασική κοιλάδα με μεικτά δάση ώριμων βελανιδιών και όγκους μαύρης πεύκης. Η χαμηλή ανθρώπινη δραστηριότητα και όχληση σε αυτή την απομακρυσμένη και ορεινή περιοχή (υψομετρικό εύρος: μέτρα) την κάνει ιδανικό βιότοπο για τις αρκούδες.

26 Σελίδα 26 από 82 έργου: Doc. Αναλυτικοί χάρτες, φωτογραφίες και άλλες πληροφορίες σχετικά με τους επιλεγμένους τομείς της περιοχής μελέτης παρουσιάζονται στην Ενότητα 7. Σχήμα 3-1 Τοποθεσία τομέων της περιοχής μελέτης κατά μήκος της όδευσης του αγωγού TAP Πηγή: Google Maps. Προετοιμάστηκε από τη μελέτη πεδίου ERM (Ιούλιος 2011)

27 έργου: Σελίδα 27 από Μεθοδολογία δειγματοληψίας Αξιολόγηση της παρουσίας αρκούδας στην στοχευμένη περιοχή Για τη συλλογή όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών και δεδομένων, στα πλαίσια της περιορισμένης διαθέσιμης χρονικής περιόδου (5 ημέρες στο πεδίο) για τον τύπο των απαραίτητων δεδομένων, έχουν χρησιμοποιηθεί δύο βασικά εργαλεία έρευνας: απευθείας συνεντεύξεις και εργασίες πεδίου. Ο πρωταρχικός στόχος της εργασίας πεδίου ήταν ο εντοπισμός στοιχείων παρουσίας και δραστηριότητας αρκούδων στους προεπιλεγμένους τομείς της περιοχής μελέτης. Κατά την άφιξη σε κάθε τομέα μελέτης, πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις με τους ντόπιους κατοίκους και ερωτήθηκαν εάν γνωρίζουν για την παρουσία αρκούδων στην περιοχή. Επίσης, έγιναν ερωτήσεις σχετικές με την τάση του πληθυσμού κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων (μονιμότητα παρουσίας), την κατάσταση αναπαραγωγής (παρουσία μικρών) και τις διαμάχες με τους ανθρώπους (καταγεγραμμένες φθορές σε ζώα ή καλλιέργειες). Οι συνεντεύξεις επικεντρώθηκαν κυρίως σε βοσκούς, αγρότες και κυνηγούς, καθώς αυτοί θεωρούνται ως καλύτερα ενημερωμένοι. Επίσης έγιναν έρευνες εδάφους για συλλογή στοιχείων από αρκούδες. Λόγω της τραχύτητας και ετερογένειας του πεδίου, έγινε χρήση της «τμηματικής» (μη γραμμικής) και «εγκάρσιας» (Anderson et al. 1979) μεθοδολογίας για τη δειγματοληψία πεδίου, η οποία κάλυψε όλα τα βασικά οικολογικά στοιχεία της εξεταζόμενης ζώνης στο διάδρομο όδευσης του αγωγού TAP. Το μήκος και η πυκνότητά τους προσαρμόστηκε στην οικολογική ποικιλότητα των υπό μελέτη τομέων. Το δίκτυο δειγματοληψίας χρησιμοποίησε κυρίως δασικούς δρόμους (διαφόρων βαθμών προσβασιμότητας) καθώς και μονοπάτια. Η έρευνα ενδείξεων για την καταγραφή της παρουσίας και κατανομής των ειδών έχει μεγάλη παράδοση στη μελέτη και διαχείριση των αρκούδων, ειδικότερα για μικρούς απειλούμενους πληθυσμούς και περιπτώσεις όπου οι εφοδιαστικοί περιορισμοί και οι περιορισμοί χρηματοδότησης αποτελούν ένα σοβαρό πρόβλημα (Klein 1959, Clevenger et al. 1997, Cuesta et al. 2003, Καραμανλίδης κ.α. 2007). Δεδομένου του περιορισμένου χρόνου και της περιορισμένης πρόσβασης εξαιτίας της πυκνής βλάστησης και της τραχύτητας του εδάφους στους επιλεγμένους τομείς μελέτης, δεν ήταν εφικτή η ενδελεχής έρευνα κατά μήκος της όδευσης του αγωγού TAP ή η κάλυψη μεγάλων τμημάτων της περιβάλλουσας ουδέτερης ζώνης προκειμένου να γίνει αναζήτηση για στοιχεία παρουσίας αρκούδων. Αντίθετα, έγινε έρευνα μόνο σε μικρά τμήματα της όδευσης του TAP, όπου η πρόσβαση ήταν εύκολη και η πιθανότητα εντοπισμού στοιχείων παρουσίας αρκούδων ήταν μεγαλύτερη. Επιπλέον, έγινε

28 έργου: Σελίδα 28 από 82 έρευνα σε δασικούς δρόμους είτε με τα πόδια είτε με χρήση αυτοκινήτου σε χαμηλή ταχύτητα. Η τοποθεσία και το μήκος αυτών των δρόμων επιλέχθηκαν βάσει της εγγύτητας στον κεντρικό άξονα του αγωγού και σύμφωνα με τα αναφερόμενα κατά τις συνεντεύξεις στοιχεία για την παρουσία αρκούδων. Οι βασικές κατηγορίες ενδείξεων παρουσίας αρκούδων που αναγνωρίστηκαν κατά την έρευνα είναι οι παρακάτω: Ίχνη-αποτυπώματα Εκτός από την απευθείας θέαση, τα αποτυπώματα είναι η πιο ξεκάθαρη ένδειξη παρουσίας αρκούδων καθώς, λόγω του χαρακτηριστικού μεγέθους και σχήματός τους, είναι δύσκολο να μπερδευτούν με τα αποτυπώματα από άλλα θηλαστικά είδη, ειδικότερα όταν έχουν αποτυπωθεί έντονα σε μαλακό έδαφος (λάσπη) ή σε χιόνι. Τα στοιχεία μέτρησης των αποτυπωμάτων μπορεί να είναι χρήσιμα για τη διαφοροποίηση των κατηγοριών ηλικίας και του φύλου (π.χ. το πλάτος της μπροστινής πατούσας ενός ενήλικου αρσενικού μπορεί να κυμαίνεται από 10 έως 15 εκατοστά (στα θηλυκά είναι λίγο μικρότερο). Όλα τα πόδια, τα μπροστινά και τα πίσω, έχουν νύχια που δεν μαζεύονται, τα οποία έχουν μεγαλύτερο μήκος στα μπροστινά πόδια. Οι αρκούδες δεν περπατάνε με τα νύχια τους όπως τα μέλη των αιλουροειδών και των κυνίδων (δακτυλοβάμονα), αλλά με τα πέλματα των ποδιών τους (πελματοβάμονα). Στις αρκούδες, όπως και στα περισσότερα θηλαστικά, το αποτύπωμα του πίσω ποδιού είναι ελαφρώς μεγαλύτερο από το μπροστινό αποτύπωμα. Περιττώματα Ανάμεσα σε όλες τις κατηγορίες ενδείξεων παρουσίας αρκούδων, τα περιττώματα είναι μια ένδειξη που δείχνει περισσότερο αντικειμενικά (αν και έμμεσα) την χωρική κατανομή του είδους εξαιτίας της τυχαίας εμφάνισής τους, η οποία σχετίζεται επίσης με το μεγάλο πεδίο κινητικότητας του είδους. Ενώ άλλες ενδείξεις εξαρτώνται από τις περιβαλλοντικές συνθήκες (λάσπη ή χιόνι για τα αποτυπώματα, αγκαθωτοί θάμνοι ή κωνοφόρα δέντρα για τρίχες) ή δραστηριότητες που σχετίζονται με τον άνθρωπο (π.χ. φθορά σε μελίσσια ή κοπάδια), τα περιττώματα δεν απαιτούν ειδικές συνθήκες. Σε αντίθεση με άλλα είδη, οι αρκούδες δεν θάβουν ούτε κρύβουν τα περιττώματά τους, δεν χρησιμοποιούν «ταποχωρητήρια» και δεν έχουν ανάγκη από συγκεκριμένα στίγματα για να σημαδέψουν το πεδίο κατοίκισής τους. Τα περιττώματα της αρκούδας, παρουσιάζουν εποχιακές διαφορές στο χρώμα και στην υφή, ανάλογα με το είδος των τροφίμων που καταναλώνουν οι αρκούδες.

29 έργου: Σελίδα 29 από 82 Ενδείξεις διατροφής Οι αρκούδες κατά την αναζήτηση τροφής αφήνουν ίχνη που μπορούν εύκολα να αναγνωριστούν και να περιγραφούν. Ωστόσο, εάν αυτές οι ενδείξεις απομονωθούν, π.χ. δεν υπάρχουν άλλες ενδείξεις στο σημείο την ίδια στιγμή, όπως ίχνη, περιττώματα ή τρίχες, μπορεί να μην επαρκούν ώστε να αποδείξουν την παρουσία ή τη διέλευση κάποιας αρκούδας. Αυτές οι ενδείξεις μπορεί να είναι μετακινημένες πέτρες, μασημένα ή ξεριζωμένα χόρτα και φυτά, ενδείξεις σκαψίματος, κατεστραμμένες μυρμηγκοφωλιές, κατεστραμμένα μελίσσια ή κουφάρια οικόσιτων ζώων. Ενδείξεις σίτισης αρκούδων σε δεντρόκηπους (π.χ. μήλα και αχλάδια, κεράσια, φουντούκια, αγριόσουρβα), σαφείς ενδείξεις επιδρομής παρατηρούνται συχνά, όπως σπασμένα κλαδιά ή άλλες βαριές φθορές. Φωλιές και τοποθεσίες ανάπαυσης (ημερήσια ανάπαυση) Οι αρκούδες συνήθως βρίσκουν ή κατασκευάζουν τις φωλιές τους το φθινόπωρο προκειμένου να τις χρησιμοποιήσουν κατά τη χειμερία νάρκη. Αυτές οι φωλιές μπορεί να είναι φυσικές κοιλότητες ή κάτω από δέντρα, κορμούς, σε ρωγμές πετρωμάτων ή σπηλιές, ή σε τρύπες που σκάβουν μέσα στο έδαφος συνήθως κάτω από μεγάλα δέντρα. Οι θηλυκές αρκούδες γεννούν μέσα στη φωλιά κατά τη διάρκεια του χειμώνα και συνήθως εάν έχουν μικρά μένουν κοντά στη φωλιά για μερικές εβδομάδες μετά το ξύπνημα. Οι φωλιές μπορούν να χρησιμοποιηθούν για πολλές συνεχόμενες χρονιές όταν βρίσκονται σε απομακρυσμένους, ασφαλείς και κατάλληλους βιότοπους. Οι αρκούδες, όπως το ελάφι, δημιουργούν ρηχές εσοχές στο έδαφος για να ξεκουράζονται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Αυτά τα κρεβάτια συνήθως χρησιμοποιούνται μόνο μία φορά, αλλά εάν υπάρχουν μεγάλα κουφάρια ζώων σε κοντινή απόσταση μπορεί να χρησιμοποιηθούν πολλές φορές. Μερικές φορές η αρκούδα θα στρώσει το κρεβάτι της με κλαδιά ή χόρτα για πρόσθετη ζεστασιά. Εδαφική και αναπαραγωγική σήμανση Σημάδια που αφήνουν οι αρκούδες σε δέντρα με τα νύχια τους ή τα δόντια τους εντοπίζονται κυρίως κατά την περίοδο του ζευγαρώματος (Μάιος έως Ιούλιος) και χαρακτηρίζουν κυρίως τα αρσενικά άτομα που βρίσκονται σε αναπαραγωγικό «ανταγωνισμό». Μέχρι πρότινος, υπήρχε η πεποίθηση ότι αυτά τα σημάδια αφήνονται από τις αρκούδες για εδαφικούς λόγους (όπως κάνουν πολλά άλλα είδη), αλλά αργότερα, όταν ανακαλύφθηκε ότι οι αρκούδες δεν είχαν «εδαφικές» ανησυχίες τέτοιου είδους, τα σημάδια από δαγκώματα και νύχια, που συνδυάζονται και με τη μυρωδιά, θεωρούνται ότι αποτελούν ένα είδος κώδικα πληροφόρησης και μία μέθοδο επικοινωνίας μεταξύ κυρίως των