ΠΔΡΙΛΗΨΗ Λέξειρ Κλειδιά:

Transcript

1 Δ ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗΕ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΟΡΓΑΝΗΜΧΝ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΣΔΛΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Θέμα: Θεζκηθέο Ρπζκίζεηο θαη Κνηλσληθέο Πνιηηηθέο γηα ηελ ππνδνρή θαη ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ Δπηβιέπσλ Καζεγεηήο: Ξ. Η. Κνληηάδεο πνπδάζηξηα: Γεσξγία Αλησλνπνχινπ Αζήλα, Οθηψβξηνο 2006

2 ΠΔΡΙΛΗΨΗ Σν δήηεκα ηεο δηαρείξηζεο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ ζπληζηά έλα απφ ηα πιένλ ζχλζεηα θαη επαίζζεηα πεδία πνιηηηθήο, θαζψο είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιν λα εμηζνξξνπεζνχλ νη επηκέξνπο πνιηηηθέο πηπρέο, πνπ επεξεάδεη. Χο θαηλφκελν θαη σο δηαδηθαζία, ε κεηαλάζηεπζε ζθξάγηζε ηελ Διιάδα θαη ηελ Δπξψπε θαη ζπλέβαιε απνθαζηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσληθήο, δεκνγξαθηθήο, νηθνλνκηθήο, πνιηηηθήο θαη πνιηηηζκηθήο πξαγκαηηθφηεηαο ηεο επνρήο καο. Ζ καδηθφηεηα θαη ε εληεηλφκελε ξεπζηφηεηα ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ πέηπρε λα θέξεη ζηελ επηθάλεηα ην δήηεκα ηεο ελζσκάησζεο ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δσή ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη λα ζπλδέζεη άξξεθηα ζην ζχγρξνλν παγθνζκηνπνηεκέλν πεξηβάιινλ ηηο έλλνηεο ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο κε ηελ θαηνρχξσζε θαη πξναγσγή ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ. θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε θαηαγξαθή θαη αλάιπζε ησλ ζεζκηθψλ ξπζκίζεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ πνιηηηθψλ, πνπ απνζθνπνχλ ζηελ ππνδνρή θαη ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ, ρξεζηκνπνηψληαο ηελ ειιεληθή εκπεηξία. Ζ κεζνδνινγία πνπ αθνινπζήζεθε δελ πεξηιακβάλεη έξεπλα πεδίνπ, αιιά ζπλίζηαηαη ζηε ζπιινγή θαη αμηνπνίεζε ηνπ απαξαίηεηνπ πιηθνχ (βηβιηνγξαθία, επίζεκα έγγξαθα θαη εθζέζεηο ησλ θνξέσλ, έξεπλα ζην δηαδίθηπν), ηε κειέηε θαη θαηαγξαθή ηνπ θαη ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ. Σα δεδνκέλα ηφζν ζην επξσπατθφ, φζν θαη ζην ειιεληθφ νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ γίγλεζζαη ππνδειψλνπλ πσο ε κεηαλαζηεπηηθή δηαδηθαζία θαη εηδηθφηεξα κε ηε κνξθή πνπ έρεη ιάβεη ζηηο κέξεο καο ππφ ην θαζεζηψο ηεο παξαλνκίαο, δελ πξφθεηηαη γηα έλα παξνδηθφ θαηλφκελν, αιιά γηα κηα δηαδηθαζία δηαξθείαο. Σα παξαδείγκαηα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ είλαη αλαξίζκεηα θαη επηβάινπλ άκεζε αληηκεηψπηζε. Γεδνκέλσλ ησλ φζσλ θαηαγξάθεθαλ θαη αλαιχζεθαλ ζηελ παξνχζα κειέηε ε κφλε ιχζε γηα ηελ ππέξβαζε ηνπ αδηεμφδνπ είλαη ε θαηάξηηζε θαη πηνζέηεζε λέαο, ζπγθξνηεκέλεο, καθξνπξφζεζκεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο, πνπ ζα ιακβάλεη ππφςε φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη θπξίσο ηελ θνηλσληθή ηνπ πηπρή. Ζ δηαζθάιηζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ κέζα απφ λνκνζεηηθέο παξεκβάζεηο πνπ ζα ηα θαηνρπξψλνπλ, δεκφζηνπο θαη θνηλσληθνχο θνξείο πνπ ζα ζπλεξγάδνληαη θαη ζα εγγπψληαη ηε δηαζθάιηζε ηνπο, πνιηηηθέο νπζηαζηηθήο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο ελζσκάησζεο θαη ελεξγνπνίεζε κεραληζκψλ ειέγρνπ θαη αμηνιφγεζεο, είλαη κνλφδξνκνο. Λέξειρ Κλειδιά: Μεηαλάζηεπζε Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή Αγνξά εξγαζίαο αλεηδίθεπην εξγαηηθφ δπλακηθφ νηθνλνκηθή αλάπηπμε Μνληέια Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο Πνιηηηθέο θνηλσληθήο έληαμεο Δζεινληηθφο ηνκέαο Γηεζλείο θαη επξσπατθέο ξπζκίζεηο

3 ABSTRACT The issue of migration management constitutes one of the most complex and sensitive fields in policymaking, as it is difficult to balance several often contradictory objectives economic, social and humanitarian ones in particular. Both as a phenomenon and as a process migration has put its stump on Greece and Europe and has contributed decisively in the forming of the social, demographical, economical and cultural reality of nowadays. Given its intensity, migration managed to get the spotlight on the question of migrant s economic and social integration in the receiving countries. Furthermore, migration managed in the cruel era of globalization to combine the meanings of economic growth and social cohesion with the promotion and protection of migrant s human rights. The scope of the present paper is to record and analyze the legal provisions and the social policies for the reception and integration of migrants. In order to do so, we made an effort to highlight the most important aspects of this complex phenomenon and to emphasize on the need for more direct and effective policies for the social inclusion of migrants. It is true that both Europe and Greece had made a reactionary attempt to meet the challenges of the phenomenon. However, as the experience of the last two decades show, the only way through this vicious circle is by designing a specialized, realistic and long-term migration policy that is based on the principle of respect for human rights and aims to utilize the inflow of migrants for the benefit of both the indigenous and the migrant populations. For such a goal to be realized in Greece there much to be done. We must adopt the proper legal frame, issue realistic and effective policy for social inclusion, make the public sector work and cooperate with social partners and surely put to use all the monitoring and valuation mechanisms.

4 ΠΔΡΙΔΧΟΜΔΝΑ Διζαγωγή 1 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: Γιαζηάζειρ ηος Μεηαναζηεςηικού Φαινομένος Πεξηνδνιφγεζε θαη Καηεγνξηνπνίεζε ησλ Δπξσπατθψλ Μεηαλαζηεπηηθψλ Ρεπκάησλ Μεηαλάζηεπζε θαη Οηθνλνκηθή Αλάπηπμε: ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη πξαγκαηηθφηεηα Σππνινγία Μεηαλαζηεπηηθψλ Πνιηηηθψλ Μεηαλάζηεπζε θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο 19 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2: Γιεθνείρ και Δςπωπαϊκέρ Θεζμικέρ Ρςθμίζειρ ηος Μεηαναζηεςηικού Φαινομένος Γηεζλέο Κεθηεκέλν Ρπζκίζεηο Γηεζλψλ Οξγαληζκψλ Ρπζκίζεηο Πεξηθεξεηαθψλ Οξγαληζκψλ Δπξσπατθφ Κεθηεκέλν 29 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3: Η Δλληνική Ππαγμαηικόηηηα Νομικό Καθεζηώρ και Μεηαναζηεςηική Πολιηική Ζ Δμειηθηηθή Πνξεία ηνπ Θεζκηθνχ Πιαηζίνπ Κξηηηθή Πξνζέγγηζε ηεο Διιεληθήο Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο 53 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4: Κοινωνικέρ Πολιηικέρ για ηην ςποδοσή και ενζωμάηωζη ηων Μεηαναζηών ζηην Δλλάδα Πξφζβαζε ζηελ Απαζρφιεζε Γξάζεηο Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο (εθπαίδεπζε πγεία πνιηηηζκφο) Ο ξφινο ηνπ εζεινληηθνχ ηνκέα θαη ε ζπκκεηνρή ησλ κεηαλαζηψλ 73 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5 ςμπεπαζμαηικέρ Γιαπιζηώζειρ και Πποηάζειρ 77

5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 84 ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Διζαγωγή Ζ κεηαλάζηεπζε ζπληζηά έλα απφ ηα πιένλ θαζνξηζηηθά δεηήκαηα, παγθφζκηαο εκβέιεηαο, θαζψο ζηηο αξρέο ηνπ 21νπ αηψλα νινέλα θαη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη βξίζθνληαη «ζε θίλεζε» ζε ζρέζε κε νπνηνδήπνηε άιιν ρξνληθφ ζεκείν ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο. ήκεξα, πεξίπνπ 192 εθαηνκκχξηα άλζξσπνη δηαβηνχλ εθηφο ηεο ρψξαο ηζαγέλεηαο ηνπο, αξηζκφο πνπ αληηζηνηρεί ζρεδφλ ζην 3% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο γεο. 1 Αζθαιψο, ην θαηλφκελν ηεο καδηθήο κεηαθίλεζεο πιεζπζκψλ δελ απνηειεί ζεκείν ησλ θαηξψλ, αιιά δηαρξνληθή απφξξνηα ησλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ κεηαβνιψλ, θπξίσο ζην εζσηεξηθφ ησλ επνλνκαδφκελσλ «ρσξψλ απνζηνιήο». Ζ πξνζπάζεηα αληηκεηψπηζεο ηνπ έρεη κάιινλ αθνινπζήζεη ηε δηαδηθαζία νξγάλσζεο ηεο δηαθξαηηθήο ζπλεξγαζίαο ζην πιαίζην ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο, μεθηλψληαο σο αληηθείκελν απνθιεηζηηθήο εζληθήο δηθαηνδνζίαο θαη ιακβάλνληαο ζηε ζπλέρεηα δηαζηάζεηο ηφζν ζε πεξηθεξεηαθφ φζν θαη ζε δηεζλέο επίπεδν. Πέξα, ινηπφλ, απφ ηε δηεζλή αλαγλψξηζε θαη ππνρξέσζε ζεβαζκνχ ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ θαη ειεπζεξηψλ ηνπ αηφκνπ, σο πεξηερφκελν δηαηάμεσλ ησλ δηαθφξσλ δηεζλψλ ζπλζεθψλ, ε δηαρείξηζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ απνηέιεζε αληηθείκελν ηφζν εζληθψλ φζν θαη πεξηθεξεηαθψλ πνιηηηθψλ. Δηδηθφηεξα, θαηά δηάξθεηα ηεο ζπγθξφηεζεο ησλ επξσπατθψλ εζληθψλ θξαηψλ, ην κεηαλαζηεπηηθφ θαηλφκελν ζηεξίρζεθε πάλσ ζε δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο θαη ζπλεπψο είρε έλαλ πεξηζζφηεξν ειεγρφκελν ραξαθηήξα. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ήηαλ ε κεηαθίλεζε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πξνο ηηο ρψξεο εθείλεο ηηο Γχζεο, πνπ εηζήγαγαλ κεγάιν αξηζκφ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ γηα λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο γηα εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη λα επηηαρχλνπλ ηελ αλάπηπμε ηνπο 2. Γεγνλφο είλαη, πσο ε ελδπλάκσζε ηνπ παξαδνζηαθνχ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο πξνο ηελ Δπξσπατθή 1 About Migration, 2 Υξήζηνο Μπαγθαβφο Γέζπνηλα Παπαδνπνχινπ, «Μεηαλαζηεπηηθέο Σάζεηο θαη Δπξσπατθή Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή», Νν 15, Μειέηεο ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Δξγαζίαο ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ

6 Έλσζε απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, κεηέηξεςε πιένλ φια ηα θξάηε κέιε ζε ρψξεο θαζαξήο εηζξνήο κεηαλαζηψλ, αλαδεηθλχνληαο σο θχξην αίηεκα ηελ νηθνγελεηαθή επαλέλσζε θαη ηελ πξνζηαζίαο ηεο. Δληνχηνηο, πθίζηαληαη ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ ελ ιφγσ ρσξψλ, αλαθνξηθά κε ηελ εζληθφηεηα θαη ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ηα άηνκα εηζξένπλ ζηα θξάηε κέιε, ηηο δηαθνξέο πνπ παξαηεξνχληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο κεηαμχ κεηαλαζηψλ θαη γεγελψλ, αιιά θαη κε ην κνληέιν κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο, πνπ ηα θξάηε πηνζεηνχλ. Παξαδνζηαθά απνηθηνθξαηηθέο ρψξεο, φπσο ε Γαιιία ή ε Μεγάιε Βξεηαλία αθνινπζνχλ πνιηηηθέο αθνκνίσζεο, νη ζθαλδηλαβηθέο ρψξεο, πνπ έρνπλ πινπζηφηεξν παξειζφλ αλαβαζκηζκέλεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο θαη αλνηθηνχ θνηλσληθνχ ηζηνχ πηνζεηνχλ πνιηηηθέο έληαμεο, ελψ νη θεληξνεπξσπατθέο ρψξεο, κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηε Γεξκαλία, αληηκεησπίδνπλ ηνπο νηθνλνκηθνχο κεηαλάζηεο σο απαξαίηεην εξγαηηθφ δπλακηθφ γηα ηελ νηθνλνκηθή ηνπο αλάπηπμε, παξνπζηάδνληαο κελ κέηξα θνηλσληθήο έληαμεο, πνπ δελ θαηαθέξλνπλ φκσο λα θαηαπνιεκήζνπλ ηνλ εληεηλφκελν θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, πνπ πθίζηαληαη νη νκάδεο ησλ κεηαλαζηψλ. Σα δε θξάηε ηνπ λφηνπ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο ρψξαο καο ηείλνπλ πεξηζζφηεξν πξνο ην γεξκαληθφ κνληέιν 3. ην ζχλνιν ηνπο, πάλησο, νη ζεζκηθέο ξπζκίζεηο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ θαζνξίδνληαη αζθαιψο απφ ηηο επηκέξνπο εζληθέο πνιηηηθέο, αθνινπζνχλ φκσο ην γεληθφηεξν πλεχκα ησλ δηαθξαηηθψλ ζπκθσληψλ επί ηνπ ζέκαηνο, ηφζν ζε δηεζλέο φζν θαη ζε επξσπατθφ επίπεδν. Ζ Διιάδα, κε ακεραλία ζηελ αξρή είλαη αιήζεηα, έρεη επηρεηξήζεη λα ξπζκίζεη ην θαζεζηψο ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ, πνπ «θηινμελεί» ζηελ επηθξάηεηα ηεο, πξνζπαζψληαο λα θαηνρπξψζεη ηα δηθαηψκαηα ηνπο θαη λα επηηχρεη ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε. Δίλαη ρξήζηκν, ζην ζεκείν απηφ, λα απνζαθελίζνπκε νξηζκέλεο έλλνηεο, αιιά θαη λα δηαρσξίζνπκε θάπνηεο άιιεο, πνπ δελ ζα απνηειέζνπλ αληηθείκελν ηεο παξνχζαο κειέηεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, σο κεηαλάζηεπζε νξίδνπκε ηε θπζηθή κεηάβαζε ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο απφ κηα θνηλσλία ζε κηαλ άιιε. Ζ κεηάβαζε απηή ζπλήζσο ζπλεπάγεηαη ηελ εγθαηάιεηςε ελφο θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο θαη ηελ εγθαηάζηαζε ζ έλα δηαθνξεηηθφ. 4 Με βάζε απηή ηελ έλλνηα ηεο κεηαθίλεζεο ζε έλα θαηλνχξγην πεξηβάιινλ, δηαθξίλνπκε ζε λφκηκε θαη παξάλνκε κεηαλάζηεπζε. Οη λφκηκνη κεηαλάζηεο είλαη νη αιινδαπνί πνπ έρνπλ ηελ άδεηα, ζχκθσλα κε ηελ 3 αλαιπηηθφηεα βιεπε ζηελ νηθεία ελφηεη 4 Π. Α. Θενθίινπ, «Οη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο ησλ αηφκσλ γηα ην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο», Κνηλσληθή Δξγαζία, χλδεζκνο Κνηλσληθψλ Λεηηνπξγψλ Διιάδνο, Έηνο 14 ν, Σεχρνο 68, Αζήλα, 2002, ζει. 220

7 ηζρχνπζα λνκνζεζία ηνπ θξάηνπο ππνδνρήο, λα εηζέιζνπλ ή λα παξακείλνπλ ζηε ρψξα ή λα εξγαζηνχλ (αλ είλαη νηθνλνκηθά ελεξγνί) θαη ηθαλνπνηνχλ ηνπο φξνπο, πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ είζνδν, παξακνλή ή εξγαζία ηνπο. 5 Σν θάζκα ησλ παξάλνκσλ κεηαλαζηψλ είλαη πνιχ επξχηεξν θαη σο έλλνηα νξίδεηαη θαη αληηδηαζηνιή κε ηνπο λφκηκνπο κεηαλάζηεο. Με άιια ιφγηα, νη παξάλνκνη νηθνλνκηθνί κεηαλάζηεο, είλαη ηα άηνκα εθείλα, πνπ δηαβηνχλ ή / θαη εξγάδνληαη ζηελ επηθξάηεηα κηαο ρψξαο, δίρσο λα έρνπλ απνθηήζεη κε λφκηκεο δηαδηθαζίεο ζρεηηθή άδεηα. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη, πσο ζην πιαίζην ηεο παξνχζαο κειέηεο δελ πξφθεηηαη λα γίλεη εθηελή αλαθνξά γηα ηνπο νηθνλνκηθνχο κεηαλάζηεο εθείλνπο, πνπ είλαη ππήθννη θξάηνο κέινπο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο 6 θαη απηφ γηαηί ε ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία απνιακβάλεη επλντθνχ θαζεζηψηνο, ζηε βάζε ηνπ επξσπατθνχ θεθηεκέλνπ. Δπίζεο, θακία αλαθνξά δελ ζα γίλεη ζηνπο πξφζθπγεο, φπσο θαη ζηνπο νκνγελείο, νη νπνίνη είηε ιφγσ ησλ εμαηξεηηθψλ ζπλζεθψλ πνπ εμαλάγθαζαλ ηελ επηινγή ηεο κεηαλάζηεπζεο είηε ιφγσ ησλ ηδηαίηεξσλ εζληθψλ δεζκψλ κε ηε ρψξα ππνδνρήο, αληίζηνηρα, απνιακβάλνπλ επλντθφηεξεο κεηαρείξηζεο. Κη απηφ, γηαηί αληηθείκελν ηεο παξνχζαο κειέηεο είλαη νη λφκηκνη ή παξάλνκνη κεηαλάζηεο ηξίησλ ρσξψλ θαη εηδηθφηεξα ε θαηαγξαθή θαη παξνπζίαζε ησλ θνηλσληθψλ πνιηηηθψλ ππνδνρήο θαη ελζσκάησζεο ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή δσή. Πην ζπγθεθξηκέλα ε δνκή ηεο παξνχζαο κειέηεο ζηεξίδεηαη ζηηο αθφινπζεο ελφηεηεο: ην πξψην θεθάιαην αλαιχνληαη νη δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο, πνπ σο πνιπζχλζεην θνηλσληθφ θαη ηζηνξηθφ θαηλφκελν έρεη απαζρφιεζε ηδηαίηεξα ηε ζεσξία, κηαο θαη έρνπλ αλαπηπρζεί δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ. Έρεη απνηειέζεη αληηθείκελν ξχζκηζεο δηαθνξεηηθψλ κνληέισλ πνιηηηθήο, ελψ είλαη γλσζηέο νη νηθνλνκηθέο επηδξάζεηο ηεο φιεο δηαδηθαζίαο, εηδηθφηεξα ζην ζεκεξηλφ πιαίζην ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, ηφζν γηα ηηο ρψξεο ππνδνρήο, φζν θαη γηα ηηο ρψξεο απνζηνιήο. Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, απνηειεί κηα εμίζνπ ζεκαληηθή δηάζηαζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ, πνπ θαηαθιχδνπλ θαηλνχξγηεο θαη ζπλήζσο φρη ηφζν θηιφμελεο θνηλσλίεο ππνδνρήο. 5 Π. Λ. Ρπικφλ, «Αιινδαπνί εξγαδνκέλνη θαη αγνξά εξγαζίαο ζηελ Διιάδα», Ηλζηηηνχην Δξγαζίαο ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ, Αζήλα, 1993, ζει ελδεηθηηθά γηα ηα δηθαηψκαηα πνπ απνιακβάλνπλ νη ππήθννη θξαηψλ κειψλ ηεο ΔΔ, πνπ κεηαλαζηεχνπλ ζε έλα άιιν θξάηνο κέινο, βιεπε. ΒΛ. Βξέιιε, «Γίθαην Αιινδαπψλ: ηα αιινδαπά θπζηθά πξφζσπα», ηεχρνο Α, β έθδνζε, Ννκηθή Βηβιηνζήθε, 2003

8 ην δεχηεξν θεθάιαην επηρεηξείηαη κηα ζπλνπηηθή θαηαγξαθή ηνπ δηεζλνχο, αιιά θαη επξσπατθνχ λνκηθνχ πιαηζίνπ πξνζηαζίαο θαη πξναγσγήο ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ. Γηαθξίλνπκε ην δηεζλέο επίπεδν, ζε δηεζλέο θαη πεξηθεξεηαθφ, κε ζθνπφ λα εληνπίζνπκε κέηξα πξνζηαζίαο, πνπ έρνπλ πηνζεηεζεί απφ πεξηθεξεηαθνχο νξγαληζκνχο ηεο Δπξψπεο, ελψ αθνινπζεί ε παξνπζίαζε ησλ βεκάησλ πνπ έρεη επηρεηξήζεη ε Δπξσπατθή Έλσζε ζην δχζβαην απηφ πεδίν πνιηηηθήο. ην ηξίην θεθάιαην γίλεηαη κηα θαηαγξαθή ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Δπηρεηξείηαη κηα ηζηνξηθή αλαδξνκή ζηε δηαδηθαζία κεηάβαζεο ηεο Διιάδαο απφ ρψξα απνζηνιήο ζε ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ, ε θαηαγξαθή ησλ δηαδνρηθψλ λνκνζεηηθψλ πιαηζίσλ γηα ηε ξχζκηζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ, θαζψο θαη ηεο πνξείαο δηακφξθσζεο ηεο ειιεληθήο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο. ην ηέηαξην θεθάιαην μεδηπιψλνληαη νη θνηλσληθέο πνιηηηθέο ππνδνρήο θαη ελζσκάησζεο ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ, κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ απαζρφιεζε, ηελ εθπαίδεπζε, ηελ πγεία θαη ηνλ πνιηηηζκφ. Αλαδεηθλχεηαη, επίζεο, ν ζεκαληηθφο ξφινο ηνπ εζεινληηθνχ ηνκέα, φπσο θαη ε ζηάζε θαη ζπκκεηνρή ησλ ίδησλ ησλ κεηαλαζηψλ ζε φιε απηή ηε δηαδηθαζία. Σέινο, ζην πέκπην θεθάιαην ζπγθεληξψλνληαη νη ζπκπεξαζκαηηθέο δηαπηζηψζεηο δεδνκέλσλ ησλ ζηνηρείσλ πνπ έρνπλ πξνεγνπκέλσο θαηαγξαθεί θαη παξνπζηάδνληαη νη ελαιιαθηηθέο πξνηάζεηο γηα ηελ νπζηαζηηθή πξνζηαζία θαη πξναγσγή ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ, γηα ηελ πξαγκαηηθή θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε.

9 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1: Γιαζηάζειρ ηος Μεηαναζηεςηικού Φαινομένος Ζ κεηαλάζηεπζε είλαη ζρεδφλ ηφζν παιηά, αλ φρη ην ίδην παιηά, φζν ε θαηαγεγξακκέλε ηζηνξία ηεο αλζξσπφηεηαο. Γηα ρηιηάδεο ρξφληα νη άλζξσπνη κεηαθηλνχληαλ κέζα ζην ρψξν θαη ην ρξφλν κε ηελ παξφηξπλζε λα γιηηψζνπλ απφ ηνλ ππεξπιεζπζκφ θαη ηελ έιιεηςε απνζεκάησλ ηεο γεο, ηε θηψρεηα θαη ηηο θαηαπηεζηηθέο θνηλσλίεο ή θπβεξλήζεηο ή γνεηεπκέλνη απφ λέεο επθαηξίεο, πιηθέο απνδνρέο θαη ηελ επθαηξία λα δηαηεξήζνπλ έλαλ παιηφ ηξφπν δσήο ή λα αλαπηχμνπλ θάπνην θαηλνχξγην 7. Γεγνλφο είλαη πσο νη γεσγξαθηθέο εμεξεπλήζεηο θαη ε ηερλνινγηθή αλάπηπμε ζηελ Δπξψπε απφ ηνλ 15 ν αηψλα θαη κεηά δεκηνχξγεζαλ γηα πξψηε θνξά έλαλ εληαίν θφζκν, απνδίδνληαο θαη ζηε κεηαλαζηεπηηθή δηαδηθαζία κηα εληζρπκέλε δπλακηθή, απειεπζεξσκέλε απφ απηά πνπ πξνεγνπκέλσο ππήξμαλ αδηαπέξαζηα θπζηθά εκπφδηα. Αζθαιψο, ε χπαξμε εζληθψλ ζπλφξσλ νδήγεζε ηε ζεσξία ζηελ δηάθξηζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζε εζσηεξηθή (απηή πνπ πξαγκαηνπνηείηαη κέζα ζην ρψξν πνπ πεξηθιείνπλ ηα εζληθά ζχλνξα) θαη ζε εμσηεξηθή ή δηεζλή. Ζ δηάθξηζε απηή είλαη πιένλ θιαζζηθή θαη αληηθαηνπηξίδεηαη ζηελ φιε αληηκεηψπηζε ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ησλ ζρεηηθψλ κε απηήλ θαηλνκέλσλ. Οη επηπηψζεηο, φκσο, ηεο κεηαλάζηεπζεο ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζην θνηλσληθφ πεδίν δελ εκθαλίδνπλ νπζηαζηηθέο δηαθνξέο αλάινγα κε ην θαηά πφζνλ πξφθεηηαη γηα εζσηεξηθή ή εμσηεξηθή. Έηαηξε ηππνινγία ηεο κεηαλάζηεπζεο αλαθέξεηαη ζηε ζχγρξνλε λεσηεξηθή δηάζηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ, φξνο πνπ απνηππψλεη «ηε κεηαβνιή ηνπ ηφπνπ εγθαηάζηαζεο ελφο αηφκνπ ή ελφο θνηλσληθνχ ζπλφινπ», ζην πιαίζην ηεο ζχγρξνλεο βηνκεραληθήο επνρήο, πνπ δελ πξαγκαηνπνηείηαη γηα ιφγνπο πνιηηηθνχο. Έηζη, λεσηεξηθή είλαη εθείλε ε κεηαλάζηεπζε πνπ φρη κφλνλ ζπκβαίλεη θαηά ηε ζχγρξνλε βηνκεραληθή επνρή, αιιά γίλεηαη γηα νηθνλνκηθνχο ιφγνπο, είλαη εθνχζηα, ζπλδέεηαη 7 Ηξ. Φεκκέλνο, «Μεηαλάζηεπζε απφ ηα Βαιθάληα Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο ζηελ Αζήλα», Δθδφζεηο Glory Book Παπαδήζεο, Αζήλα, 1995, ζει. 1-2

10 κε ηελ βηνκεραληθή αλάπηπμε θαη εληάζζεη ηνπο κεηαθηλνχκελνπο ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν δσήο ησλ βηνκεραληθά αλεπηπγκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ Πεπιοδολόγηζη και Καηηγοπιοποίηζη ηων Δςπωπαϊκών Μεηαναζηεςηικών Ρεςμάηων Με επίθεληξν απνζηνιήο αιιά θαη ππνδνρήο ηελ επξσπατθή ήπεηξν, κπνξεί θαλείο λα θαηαηάμεη ηηο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ ζε ελδνεπεηξσηηθέο ή ελδνεπξσπατθέο θαη ζε δηεπεηξσηηθέο ή ππεξπφληηεο. Δίλαη δε ηδηαίηεξα ρξήζηκν, γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ φπσο απηφ παξνπζηάδεηαη ζηηο εκέξεο καο, λα δηαθξίλνπκε πεξαηηέξσ ζηηο κεηαλαζηεχζεηο εθείλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ πξηλ θαη ζε εθείλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ κεηά απφ ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν. Πξνθεηκέλνπ, ινηπφλ, λα πεξηγξάςνπκε ηα ζχγρξνλα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα θαη λα αλαιχζνπκε ηα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηελ εμέιημε ηνπο, ζα ηα δηαθξίλνπκε ζε πξνπνιεκηθά θαη κεηαπνιεκηθά. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε πξνπνιεκηθή ελδνεπξσπατθή κεηαλάζηεπζε ραξαθηεξίδεηαη απφ εθηεηακέλεο επνρηαθέο κεηαθηλήζεηο, θπξίσο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ κεηαμχ φκνξσλ ρσξψλ κε ζηφρν ηελ θάιπςε απμεκέλσλ επνρηαθψλ αλαγθψλ ηεο γεσξγίαο, αιιά θαη εθηεηακέλεο αλαγθαζηηθέο κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ, πνπ πξνβιέπνληαλ θπξίσο απφ ηα ζχκθσλα εηξήλεο ηεο πεξηφδνπ Οη κεηαθηλήζεηο πνπ αλαθέξζεθαλ αλ θαη ραξαθηεξηζηηθέο ηεο πξνπνιεκηθήο πεξηφδνπ δελ ήηαλ νη κνλαδηθέο ζην εζσηεξηθφ ηεο Δπξψπεο. Καηαγξάθεηαη έλα εμίζνπ αμηφινγν ξεχκα, πνπ κάιινλ πξναλαγγέιιεη ηηο απμεκέλεο κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ θαη έρεη πεξηζζφηεξν ηα ραξαθηεξηζηηθά, απηνχ πνπ παξαπάλσ νξίζακε σο ζχγρξνλε λεσηεξηθή κεηαλάζηεπζε. Με άιια ιφγηα, ε κεηαθίλεζε πξνο θαη απφ ηηο επξσπατθέο ρψξεο δηεπθνιχλεηαη απφ ηε γεσγξαθηθή εγγχηεηα ηνπο θαη εληζρχεηαη απφ ηελ αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο ηνπο φζν θαη απφ ηελ πνιηηηζκηθή ηνπο αθηηλνβνιία. ε φηη αθνξά δε ηελ ππεξπφληηα κεηαλάζηεπζε ηεο πξνπνιεκηθήο πεξηφδνπ, απηή θξίλεηαη απφ ηνπο ζεσξεηηθνχο ηνπ είδνπο σο εμαηξεηηθά εληππσζηαθή ζε κέγεζνο, κε θχξηα θαηεχζπλζε ηελ ακεξηθάληθε ήπεηξν θαη εηδηθφηεξα ην βφξην ηκήκα ηεο 9. 8 Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, «Μεηαλάζηεπζε θαη Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή: ζηελ Διιάδα θαη ηελ Δπξψπε», Δθδφζεηο Gutenberg Βηβιηνζήθε Κνηλσληθήο Δπηζηήκεο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο, Αζήλα, 2003, ζει Σελ ππεξσθεάλεηα απηή κεηαλάζηεπζε ελίζρπζαλ: ε ηαρεία πιεζπζκηαθή αχμεζε ηεο Δπξψπεο εθείλε ηελ πεξίνδν, ε αλάπηπμε ησλ κεηαθνξηθψλ κέζσλ, νη απεξηφξηζηεο επθαηξίεο εξγαζίαο θαη

11 Καηά ηελ πεξίνδν κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν, ε κεηαλαζηεπηηθή θίλεζε παξνπζηάδεη ζεκάδηα έληνλεο δηαθνξνπνίεζεο. Χο επί ην πιείζηνλ, νη πιεζπζκηαθέο κεηαθηλήζεηο ηεο πεξηφδνπ αληηθαηξνπηίδνπλ ηνλ πνιηηηθφ θαη νηθνλνκηθφ αλαβξαζκφ, απνηέιεζκα ηνπ νπνίνπ ήηαλ αληίζηνηρα ηα θχκαηα πξνζθχγσλ θαη ε έληνλε κεηαιιαγή ηεο νηθνλνκηθήο κεηαλάζηεπζεο. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεηαπνιεκηθήο ππεξπφληηαο κεηαλάζηεπζεο είλαη ην δηνγθνχκελν ξεχκα πξνο ηελ Δπξψπε απφ ηηο ήδε δηακνξθσκέλεο απνηθίεο ησλ παξαδνζηαθψλ απνηθηνθξαηηθψλ επξσπατθψλ ρσξψλ, θαζψο θαη ε κεηαζηξνθή ηεο θαηεχζπλζεο ησλ πιεζπζκηαθψλ κεηαθηλήζεσλ απφ ηελ Δπξψπε πξνο ηελ Απζηξαιία, απηή ηε θνξά. Πξάγκαηη, κεηαλάζηεο απφ επξσπατθέο απνηθίεο άξρηζαλ λα θζάλνπλ ζηελ Δπξψπε ηε δεθαεηία ηνπ 1950, ελψ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επφκελεο δεθαεηίαο ε κεηαλάζηεπζε δελ αθνξά πιένλ κνλάρα ξνέο απφ πξψελ απνηθίεο, αιιά νπζηαζηηθά ζηξαηνιφγεζε εξγαηηθψλ ρεξηψλ απφ δηάθνξεο ρψξεο 10. Πξφθεηηαη γηα ην επνλνκαδφκελν θαηλφκελν ησλ «ζπκπιεξσκαηηθψλ κεηαλαζηεχζεσλ», πνπ πξπηαλεχεη κέρξη θαη ζήκεξα, αθνινπζψληαο ζε κεγάιν βαζκφ ην πξνεγνχκελν ηεο απνηθηαθήο εκπεηξίαο 11. Αλ, ινηπφλ, ραξαθηεξηζηηθή ηεο πξνπνιεκηθήο επνρήο ήηαλ ε ππεξπφληηα κεηαλάζηεπζε απφ ηελ Δπξψπε, ηεο κεηαπνιεκηθήο είλαη θπξίσο ε ελδνεπξσπατθή θαη δεπηεξεπφλησο ε κεηαλάζηεπζε απφ ρψξεο ηνπ Σξίηνπ Κφζκνπ πξνο ηελ Δπξψπε. Βέβαηα, κεηά ηε ιήμε ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ε θαηάζηαζε ζηελ Δπξψπε είλαη ηέηνηα, ψζηε ζα αλακελφηαλ κηα επαλάιεςε ησλ ηάζεσλ θπγήο ηνπ παξειζφληνο, παξαδφμσο εκθαλίδεηαη κηα έληνλε αληίζεζε. Ζ θαηεχζπλζε ηνπ ελδνεπξσπατθνχ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο είλαη πξνο ηε δψλε ηεο Κεληξηθήο, Γπηηθήο θαη Βφξεηαο Δπξψπεο, ελψ ε δψλε απφ ηελ νπνία θηλείηαη απνηειείηαη θπξίσο απφ ηηο ρψξεο ηεο Νφηηαο Δπξψπεο 12. Πιένλ, φιεο νη ρψξεο ηεο Δπξψπεο δηαθξίλνληαη ζε ρψξεο απνζηνιήο θαη ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ, κε δηαθξηηά φπσο ζα αλαιπζεί ζην επφκελν θεθάιαην κνληέια κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο θαη σο εθ ηνχηνπ δηαβαζκίζεηο ζην επίπεδν αλαγλψξηζεο θαη θαηνρχξσζεο ησλ δηθαησκάησλ ησλ αλέιημεο ζηελ ακεξηθάληθε ήπεηξν, θαζψο θαη πξνζσπηθνί, πνιηηηθνί θαη νηθνλνκηθνί ιφγνη πνπ εληζρχνπλ ηελ πξφζεζε εθπαηξηζκνχ, γηα πεξηζζφηεξα βι. Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει Π. Γαβξφγινπ, «Μεηαλάζηεπζε θαη αθξνδεμηά αληίδξαζε ζηελ Δπξψπε: ζπγθξηηηθή επηζθφπεζε», ζην Υ. Ναμάθεο Μ. Υιέηζνο (επ.) «Μεηαλάζηεο θαη Μεηαλάζηεπζε: νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο πηπρέο», Δθδφζεηο Παηάθε, 2003, ζει πεξηζζφηεξα γηα ηελ έλλνηα ηεο «ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο» θαη ηηο ζπλέπεηεο ηεο ζηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο, ελδεηθηηθά βιέπε A. Sarris, Towards a European Union Immigration Policy, ζην Οηθνλνκηθή θαη Κνηλσληθή Δπηηξνπή ηεο Διιάδνο, «Μεηαλάζηεπζε Οηθνλνκηθή θαη Κνηλσληθή Δλζσκάησζε ησλ Μεηαλαζηψλ», Πξαθηηθά, Γηεζλήο πλδηάζθεςε Φεβξνπαξίνπ, Δθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα, 2003, ζει. 110 επ. 12 Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει

12 κεηαλαζηψλ, πνπ ζπγθεληξψλνληαλ ζηα εδάθε ηνπο. Καηά ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, βαζηθφ κέζν εμαζθάιηζεο ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ κεηαλαζηψλ, θπξίσο δε ηεο αζθαιηζηηθήο ηνπο πξνζηαζίαο, είλαη νη δηκεξείο ζπκβάζεηο πνπ ζπλνκνινγνχληαη κε ζθνπφ ηε δηεπθφιπλζε ηεο εγθαηάζηαζεο ηνπο θαη ηελ θαηνρχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, ππεξεηψληαο ηαπηφρξνλα ηελ πνιηηηθή ηεο ειεγρφκελεο κεηαλάζηεπζεο 13. Με ην ηέινο ηεο ξαγδαίαο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 ε ζηάζε ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ ηεο Δπξψπεο αληηζηξάθεθε. Σηο πξνζπάζεηεο πξνζέιθπζεο κεηαλαζηψλ δηαδέρζεθαλ θπβεξλεηηθά κέηξα θαη θίλεηξα πνπ απέβιεπαλ ζηελ απψηεξε επηζηξνθή ησλ κεηαλαζηψλ ζηηο ρψξεο πξνέιεπζεο ηνπο. Σα κέηξα απηά, σζηφζν, είραλ κηθξή απνηειεζκαηηθφηεηα κε απνηέιεζκα ην κέγεζνο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ λα έρεη απμεζεί ζεκαληηθά. Σειηθά ε ζχγρξνλε κεηαλάζηεπζε, κφληκε, πξνζσξηλή ή επνρηαθή, δελ ζπλίζηαηαη ζηελ κεηαθίλεζε απιψο απφ αλαπηπζζφκελεο πξνο αλεπηπγκέλεο ρψξεο, αιιά θαη απφ κε αλεπηπγκέλεο βηνκεραληθά πξνο βηνκεραληθέο ρψξεο. Γεγνλφο είλαη, φκσο, πσο νη παξάγνληεο έιμεο κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ, φπσο ε εθβηνκεράληζε ή ππνγελλεηηθφηεηα, αθφκε θαη ε εμάληιεζε ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ, δελ αλαπηχρζεθαλ παληνχ ηαπηνρξφλσο. Δπνκέλσο, είλαη θπζηθφ θαη επφκελν ηα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα πνπ δηακνξθψλνληαη λα αιιάδνπλ θαηεχζπλζε θαη λα δηαθνξνπνηνχληαη σο πξνο ηε ζχλζεζε θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο αλάινγα κε ηελ εμέιημε ησλ αλαγθψλ ησλ ρσξψλ ππνδνρήο, αιιά θαη απνζηνιήο. Οη αλάγθεο απηέο, θαζψο θαη ην πιαίζην πνπ δηακνξθψλεηαη απφ ηε δηεζλή ζπγθπξία, δχλαηαη λα ζπλνςηζηνχλ ζηνπο εμήο θαζνξηζηηθνχο γηα ηε κεηαλαζηεπηηθή δηαδηθαζία παξάγνληεο: δηκεξείο ζπκθσλίεο, πνπ νδήγεζαλ ζηε ζπγθέληξσζε θάπνησλ εζληθνηήησλ ζε νξηζκέλεο ρψξεο, ε γεσγξαθηθή γεηηλίαζε, πνπ θαζηζηά επρεξέζηεξε θαη πηζαλφηεξε ηε κεηαθίλεζε, νη ηζηνξηθέο ζρέζεηο κεηαμχ ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη απνζηνιήο, θαζψο θαη ε επνλνκαδφκελε «αιπζηδσηή» κεηαλάζηεπζε, θαηά ηελ νπνία ε αξρηθή εγθαηάζηαζε κηαο νκάδαο κεηαλαζηψλ ζε κηα ρψξα ή πεξηνρή ιεηηνπξγεί σο πφινο έιμεο γηα νκνεζλείο 14. ηνπο παξάγνληεο απηνχο, νθείινπκε δε λα ζπκπεξηιάβνπκε αθφκε δχν, εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο. Πξψηνλ ηε ζηαδηαθή 13 Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα, ε Διιάδα, πνπ εμαζθάιηζε κε ζεηξά δηκεξψλ ζπκβάζεσλ αζθαιηζηηθή πξνζηαζία ησλ απαζρνινχκελσλ Διιήλσλ ζε ρψξεο ηεο Γπηηθήο θαη Βφξεηαο Δπξψπεο, ζηελ Απζηξαιία, ζε κεζνγεηαθέο ρψξεο θαη ζηελ Κχπξν, γηα πεξηζζφηεξα, Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει. 181 επ. 14 Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει. 43

13 απνδηάξζξσζε ησλ ηνπηθψλ θαη πεξηθεξεηαθψλ παξαγσγηθψλ ζπζηεκάησλ ζηηο ρψξεο απνζηνιήο, γεγνλφο πνπ ζπρλά αγλνείηαη, ελψ ε αληηκεηψπηζε ηνπ ζπάληα ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο ζηξαηεγηθέο ησλ εθάζηνηε κεηαλαζηεπηηθψλ πνιηηηθψλ. Γεχηεξνλ, ηελ νινέλα απμαλφκελε δήηεζε εηδηθεπφκελσλ εξγαδνκέλσλ. Σα ηειεπηαία ρξφληα, κάιηζηα, φπσο ζα αλαιπζεί αθξηβψο ζηελ επφκελε ελφηεηα ζην πιαίζην ηεο δηεζλνπνίεζεο ησλ αγνξψλ, έρνπλ ππνγξαθεί κεηαμχ ησλ θξαηψλ πνιιέο ζπκθσλίεο ειεχζεξσλ ζπλαιιαγψλ, νη νπνίεο εθηφο απφ ηηο ξνέο θεθαιαίσλ θαη πιεξνθνξηψλ αθνξνχλ θαη απμεκέλεο κεηαθηλήζεηο εηδηθεπκέλνπ επηζηεκνληθνχ δπλακηθνχ Μεηανάζηεςζη και οικονομική ανάπηςξη: θεωπηηικέρ πποζεγγίζειρ και ππαγμαηικόηηηα Ζ δηεζλήο ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο επηδξάζεηο, πνπ αζθεί ε νηθνλνκηθή κεηαλάζηεπζε ζηελ επεκεξία είλαη ηεξάζηηα, κε ππνζέζεηο πνιηηηθέο θαη ζπκπεξάζκαηα ζπρλά αιιεινζπγθξνπφκελα. Καζψο ην δήηεκα ηεο κεηαλάζηεπζεο απνηεινχζε πάληα έλα επίκαρν θαη ηδηαίηεξα επαίζζεην πνιηηηθφ ζέκα, πιείζηεο φζεο εκπεηξηθέο έξεπλεο έρνπλ επηρεηξήζεη λα εληνπίζνπλ ηε δηαζχλδεζε κεηαλάζηεπζεο θαη επεκεξίαο, θσηίδνληαο δηαθνξεηηθέο πηπρέο ηνπ πξνβιήκαηνο ζε δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο θαη επνρέο. 16 Δίλαη γεγνλφο, άιισζηε, πσο ην δπλακηθφ απηφ ζχζηεκα έρεη δχν πφινπο, ηε ρψξα απνζηνιήο θαη ηε ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Τπφ νξηζκέλεο πξνυπνζέζεηο δχλαηαη λα έρεη ζεηηθέο επηδξάζεηο θαη ζηηο δχν ρψξεο, θάησ απφ άιιεο ε κεηαλαζηεπηηθή θίλεζε ελδερνκέλσο λα βιάςεη θαη ηηο δχν, ζπλήζσο φκσο ε δπγαξηά γέξλεη πξνο ην ζπκθέξνλ ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε κεηαλαζηεπηηθή δηαδηθαζία ζηε ρψξα απνζηνιήο απνθέξεη αλακθηζβήηεηα κείσζε ηεο πίεζεο απφ ηελ πιεζπζκηαθή αχμεζε, κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αηφκσλ πνπ αλαδεηνχλ εξγαζία, εηζξνή εηζνδήκαηνο ζηε ρψξα απφ ηα εκβάζκαηα ησλ κεηαλαζηψλ θαη ζε αξθεηέο πεξηπηψζεηο ε επηζηξνθή ηνπο ζπλδέεηαη θαη κε ηε κεηαθνξά γλψζεσλ. 17 Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε απνπζία κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο 15 Υ. Ναμάθεο, «Σν Οηθνλνκηθφ Θαχκα νθείιεηαη (θαη) ζηνπο κεηαλάηεο», ζην Υ. Ναμάθεο Μ. Υιέηζνο, 2003, νπ. π., ζει Α. Λπκπεξάθε Θ. Πειαγίδεο, «Ο Φφβνο ηνπ Ξέλνπ ζηελ αγνξά εξγαζίαο: αλνρέο θαη πξνθαηαιήςεηο ζηελ αλάπηπμε», Δθδφζεηο Πφιηο, Αζήλα, Μάξηηνο, 2000, ζει Μ. Υιέηζνο, «Ζ Πνιηηηθή Οηθνλνκία ηεο Μεηαλάζηεπζεο», ζην Υ. Ναμάθεο Μ. Υιέηζνο (επ.), νπ. π., ζει

14 θαη απφ ηε ρψξα απνζηνιήο, ε αλππαξμία δεζκψλ κε ηνπο νκνγελείο θαζψο θαη δηκεξψλ ή πνιπκεξψλ ζρέζεσλ κε ηηο ρψξεο απνζηνιήο, φπσο άιισζηε θαη ε κε θαηάξηηζε θαη εθαξκνγή πξνγξάκκαηνο παιηλλφζηεζεο, απνθφβνπλ ηε ρψξα απνζηνιήο απφ νπνηαδήπνηε σθέιεηα, είηε ζε νηθνλνκηθφ επίπεδν είηε ζε επίπεδν ηερλνγλσζίαο, νδεγψληαο ζηελ αλαθχθισζε ησλ πξσηαξρηθψλ αηηηψλ δεκηνπξγίαο κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ. Ζ ζεσξία έρεη επηρεηξήζεη ήδε απφ ηνλ 19 ν αηψλα λα δψζεη κηα μεθάζαξε εηθφλα απηψλ ησλ αηηηψλ. Απφ νηθνλνκηθήο ζθνπηάο, δχν είλαη νη βαζηθέο πξνζεγγίζεηο, ε καξμηζηηθή θαη ε λενθιαζηθή. Κπξηφηεξνο εθθξαζηήο ηεο πξψηεο, ν Μαξμ ζπκθσλνχζε κε ηνπο ζηνραζηέο ηεο επνρήο ηνπ, πσο βαζηθφ αίηην ηεο εμαζιίσζεο ηεο πεξηφδνπ ήηαλ ε αλαληηζηνηρία ηνπ κεγέζνπο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ησλ κέζσλ ζπληήξεζεο ηνπ. Γηθή ηνπ πεπνίζεζε ήηαλ πσο ε δεκηνπξγία ππεξπιεζπζκνχ είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίαο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ηξφπνπ παξαγσγήο, επνκέλσο ε ιχζε πνπ πξνηείλεη είλαη ε αιιαγή ηνπ ηξφπνπ παξαγσγήο, ε εμάιεηςε, κε άιια ιφγηα, ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο. Απηφλ ηνλ ππεξπιεζπζκφ ν Μαξμ ηνλ νλνκάδεη βηνκεραληθφ εθεδξηθφ ζηξαηφ, πξνυπφζεζε θαη απνηέιεζκα ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, πνπ φπνηα κνξθή θαη λα πάξεη ζηελ νπζία, απηή πξνθχπηεη απφ ηελ θεθαιαηνθξαηηθή ζπζζψξεπζε, πνπ κε ηε ζεηξά ηεο νδεγεί ζε θηλεηηθφηεηα ηνπ πιεζπζκνχ. Ο Λέληλ ζα πξνρσξήζεη πεξηζζφηεξν ηε ζεσξία απηή θαη ζα αλαθεξζεί πην ζπγθεθξηκέλα ζηηο ζπλζήθεο πνπ δηακνξθψλνπλ λνκνηειεηαθά ηε ζχγρξνλε νηθνλνκηθή κεηαλάζηεπζε. Γελ επηθεληξψλεηαη ζην θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ, αιιά ζην ζηάδην εθείλν ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο, πνπ νλνκάδεηαη κνλνπσιηαθφο θαπηηαιηζκφο. ηαλ, δειαδή, νη ρψξεο πνπ έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα αλαπηχμνπλ θαη ηε ηερλνινγία θαη ηνπο θιάδνπο παξαγσγήο πνπ απηή δεκηνπξγεί, επηβάιινληαη ζηε δηεζλή αγνξά θαη θπξηαξρνχλ βάδνληαο ζην νηθνλνκηθφ πεξηζψξην εθείλεο ηηο ρψξεο, πνπ δελ έρνπλ αλάινγε δπλαηφηεηα, κε απνηέιεζκα λα πξαγκαηνπνηνχληαη δηαθνξνπνηήζεηο ηνπ νηθνλνκηθνχ θαη πνιηηηθνχ ζπζρεηηζκνχ δπλάκεσλ. Ζ ελ ιφγσ αληζνκεξή νηθνλνκηθή αλάπηπμε δχλαηαη λα εθθξαζηεί ζρεκαηηθά κε ηε δηάθξηζε ελφο αλεπηπγκέλνπ θέληξνπ, πνπ πξνκεζεχεηαη πξψηεο θαη εκη-θαηεξγαζκέλεο χιεο απφ ηελ πεξηζσξηνπνηεκέλε θαη ζε αέλαε εμάξηεζε πεξηθέξεηα Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει

15 Απφ ηε κεξηά ηεο, ε λενθιαζηθή πξνζέγγηζε έρεη σο βάζε ηε ζεσξία ηεο πξνζθνξά θαη ηεο δήηεζεο, κε άιια ιφγηα ηε ζεσξία ηεο αγνξάο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηεο αγνξάο εξγαζίαο. χκθσλα, ινηπφλ, κε ηελ πξνζέγγηζε απηή, κηα πεξηνρή φπνπ ε δήηεζε εξγαζίαο είλαη κεγαιχηεξε απφ ηελ πξνζθνξά αληιεί εξγαηηθφ δπλακηθφ απφ κηα ή πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο, φπνπ ε πξνζθνξά είλαη κεγαιχηεξε απφ ηε δήηεζε εξγαζίαο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ην ζθεπηηθφ απηφ δελ επηβεβαηψζεθε, έηζη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ζην πιαίζην ηεο θευλζηαλήο ζεσξίαο, γηα ηα ζέκαηα απηά δφζεθε έκθαζε ζηελ αληζνξξνπία πνπ ηειηθά δεκηνπξγείηαη θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηεο. Ζ πξνζζήθε ηεο θηλεηηθφηεηαο ηνπ θεθαιαίνπ, ηεο θξαηηθήο παξέκβαζεο γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο, ζε ζπλδπαζκφ θαη κε ηελ θηλεηηθφηεηα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ήηαλ αλαγθαία. Έηζη, ζηε ζχγρξνλε λενθιαζηθή ζεψξεζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ, ε κεηαλάζηεπζε ζπλδέεηαη κε ηελ θίλεζε ηνπ θεθαιαίνπ ζην πιαίζην ηνπ δηεζλνχο εκπνξίνπ θαη αληηκεησπίδεηαη σο παξάγνληαο αχμεζεο ηεο παγθφζκηαο παξαγσγήο, αιιά θαη σο παξάγνληαο βειηίσζεο ηνπ επηπέδνπ δσήο ηφζν ζηηο ρψξεο απνζηνιήο φζν θαη ζηηο ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη, πσο νη λενθιαζηθνί πηζηεχνπλ φηη ε επηζπκία γηα βειηίσζε ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο είλαη έκθπηε ζηνπο πεξηζζφηεξνπο αλζξψπνπο θαη πσο απηή, ζε ζπλδπαζκφ κε ην λφκν ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο, εμεγεί ηε γεσγξαθηθή θηλεηηθφηεηα. Δληνχηνηο, ε ζεσξία ηεο αγνξάο εξγαζίαο ζηεξίδεηαη ζηελ παξαδνρή ηεο ειεπζεξίαο ηεο αηνκηθήο πξνζθνξάο θαη ηεο αηνκηθήο δήηεζεο εξγαζίαο, παξαβιέπνληαο αξθεηέο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο παξακέηξνπο. Ζ κεηαπνιεκηθή κεηαλαζηεπηηθή εκπεηξία έδσζε ψζεζε θαη ζηηο δχν πξνζεγγίζεηο. Ζ καξμηζηηθή ζεσξία πεξηέιαβε πιένλ επίζεκα ηελ απνδνρή ηεο ιεηηνπξγίαο κηαο δηπιήο αγνξάο εξγαζίαο, κηα γηα ηνπο γεγελείο θαη καο γηα ηνπο μέλνπο, κηα θαηεγνξηνπνίεζε ηεο αγνξάο εξγαζίαο πνπ ραξαθηήξηδε κνλάρα ηηο αξρηθέο ζθέςεηο ηνπ Μαξμ. Δκπινπηίζηεθε, φκσο, θαη ε λενθιαζηθή ζεσξία πεξηιακβάλνληαο θαη άιιεο κεηαβιεηέο, φπσο είλαη ε φιε νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ππνδνκή ησλ ρσξψλ απνζηνιήο θαη ππνδνρήο, ε απφζηαζε κεηαμχ ηνπο θαη απφ άιια θέληξα απνζηνιήο θαη ππνδνρήο, θαζψο θαη ε πνιηηηζηηθή ηνπο ηαπηφηεηα. Οθείινπκε δε λα πξνζζέζνπκε, πσο ζην πιαίζην ηεο λενθιαζηθήο πξνζέγγηζεο κειεηάηαη ζπλήζσο θαη κηα ηδηαίηεξε θαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή πεξίπησζε νηθνλνκηθήο κεηαλάζηεπζεο. Πξφθεηηαη γηα ηε ιεγφκελε «κεηαλάζηεπζε

16 εγθεθάισλ» (brain drain), δειαδή ηε κεηαθίλεζε επηζηεκφλσλ, αιιά θαη ηαιαληνχρσλ δεκηνπξγψλ ζε άιιεο ρψξεο 19. Δμεηάδνληαο, ζηε ζπλέρεηα, ηηο νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ ζηε ρψξα ππνδνρήο, αλαθαιχπηεη θαλείο ηελ πξαθηηθή εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο. Πξάγκαηη, πθίζηαηαη κηα έληνλε ζπζρέηηζε ησλ δηαδηθαζηψλ εξγαζηαθήο αλαδηάξζξσζεο κε ηε κεηαλαζηεπηηθή εξγαζίαο. Αζθαιψο, δελ απνηειεί απιή ζχκπησζε ε αχμεζε ηνπ φγθνπ ησλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ θαζψο θαη ε θαηεχζπλζε ηνπ κε ηελ παξάιιειε αλαδηάξζξσζε θαη κεηαβνιή ησλ ζπλζεθψλ ζηελ επξσπατθή αγνξά εξγαζίαο, σο κέξνο κηα επξχηεξεο νηθνλνκηθήο θαη παξαγσγηθήο αλαδηάξζξσζεο κε ζηφρν ηελ ππέξβαζε ηεο θξίζεο ηνπ θνξληηθνχ κνληέινπ ζπζζψξεπζεο κε ηελ πηνζέηεζε πεξηζζφηεξν επέιηθησλ παξαγσγηθψλ θαη παξαδνζηαθψλ πξνηχπσλ. Ζ ζπλνιηθή απηή αλαδηάξζξσζε έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ απαζρφιεζε μέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ κεηαβάιινληαο ηηο ιεηηνπξγίεο, ην ξφιν θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. Ζ εκπεηξία έρεη θαηαδείμεη, πσο απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ηεο ρψξαο ππνδνρήο είλαη ε ζπκπιεξσκαηηθφηεηα ηνπο σο πξνο ηα θελά ζε θιάδνπο παξαγσγήο ηεο. Σειηθά, νη ηάζεηο θαη νη εμειίμεηο ζηελ παξαγσγηθή θαη εξγαζηαθή αλαδηάξζξσζε νδήγεζαλ ζηελ έληνλε παξνπζία κεηαλαζηψλ εξγαδνκέλσλ ζηε δεπηεξεχνπζα αγνξά εξγαζίαο θαη ζηνλ αλεπίζεκν ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο κε θπξίαξρα ραξαθηεξηζηηθά ηελ έιιεηςε εξγαζηαθψλ, αζθαιηζηηθψλ θαη άιισλ δηθαησκάησλ, ηηο κεησκέλεο νηθνλνκηθέο απνιαβέο, ηελ ππεξεξγαζία, ηελ εξγαζηαθή αζηάζεηα θαη αλαζθάιεηα. 20 Υαξαθηεξηζηηθά, πνπ γηα ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο ππνδνρήο αληηζηνηρνχλ ζε κείσζε ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο, ιφγσ ησλ θζελψλ εξγαηηθψλ ρεξηψλ, αχμεζε ηνπ ξπζκνχ αλάπηπμεο, «πξνζηαζία» ηεο εζληθήο απαζρφιεζεο, αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ελίζρπζε ζπγθεθξηκέλσλ θιάδσλ παξαγσγήο θαη επαγγεικάησλ 21, πνπ δηαθνξεηηθά ζα παξνπζίαδαλ νηθνλνκηθφ καξαζκφ. Αθφκε θαη ζηηο «λεφηεξεο» ρψξεο ππνδνρήο, εθείλεο ηνπ επξσπατθνχ λφηνπ, νη επεξγεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο κεηαλαζηεπηηθήο δηαδηθαζίαο είλαη κηα πξαγκαηηθφηεηα. 19 Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, νπ. π., ζει Θ. Ησζηθίδεο, «Δξγαζία, κεηαλαζηεπηηθή εξγαζία θαη ην ηέινο (;) ηεο εξγαζίαο», ζην Γ. Ακίηζεο Γ. Λαδαξίδε (επ.), «Ννκηθέο θαη Κνηλσληθνπνιηηηθέο Γηαζηάζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ Διιάδα», Δθδφζεηο Παπαδήζε, Αζήλα, 2001, ζει Πξφθεηηαη γηα ηηο ιεγφκελεο εξγαζίεο ησλ ηξηψλ d (dirty, dangerous, disliked), πνπ δελ πξνηηκνχληαη απφ ην γεγελείο εξγαδνκέλνπο, γηα πεξηζζφηεξα βιέπε Γ. Καηξνχγθαινο, «Σα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ησλ παξάλνκσλ αιινδαπψλ», ζην Γ. Ακίηζεο Γ. Λαδαξίδε (επ.), 2001, νπ. π., ζει. 72

17 Παξά ην γεγνλφο φηη γηα πνιινχο νη αιινδαπνί εξγαδφκελνη ζεσξνχληαη κηα ζνβαξή απεηιή γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ θξάηνπο θνηλσληθήο πξφλνηαο, εθιακβάλνληαη γεληθφηεξα σο αληαγσληζηέο ηνπ ηνπηθνχ πιεζπζκνχ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ή θαηεγνξνχληαη φηη ζπκβάιινπλ ζηελ πηψζε ησλ κηζζψλ θαη εκπνδίδνπλ ηελ επξχηεξε νηθνλνκηθή αλάπηπμε, θαζπζηεξψληαο ηελ αλαδηάξζξσζε ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηελ επέλδπζε ζε λέεο ηερλνινγίεο, ην δήηεκα δελ είλαη κνλνδηάζηαην. 22 Ζ εηζξνή κεηαλαζηψλ ζε κηα ρψξα φπνπ ν εθζπγρξνληζκφο ηεο νηθνλνκίαο παξνπζηάδεη ζεκαληηθή θαζπζηέξεζε ζε ζρέζε κε ηηο πξνζδνθίεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, πξνζέθεξε ηε δπλαηφηεηα λα θαιπθζνχλ ηνκείο κε ζεκαληηθή δήηεζε γηα θηελή εξγαζία. Οη κεηαλάζηεο πξνζέθεξαλ θαηαξρήλ ηε δπλαηφηεηα δηακφξθσζεο, γηα πξψηε θνξά κεηά απφ δεθαεηίεο, κηαο θαηεγνξίαο κηζζσηψλ ηεο αγξνηηθήο νηθνλνκίαο θαη κε ηηο ρακειέο ακνηβέο ηνπο δηαηήξεζαλ ηε βησζηκφηεηα δξαζηεξηνηήησλ ζε θξίζε, νη νπνίεο ρξεηάδνληαη εθζπγρξνληζκφ. Δμίζνπ ζεκαληηθφ ξφιν έπαημε ε θηελή εξγαζία ησλ κεηαλαζηψλ ζηνπο ηνκείο ηεο κεηαπνίεζεο, ησλ θαηαζθεπψλ θαη ησλ ππεξεζηψλ, πνπ δελ κπφξεζαλ λα αληαπνθξηζνχλ κε γξήγνξνπο ξπζκνχο ζηα λέα πξφηππα αληαγσληζηηθφηεηαο 23. Έηζη, εληζρχεηαη ε αληαγσληζηηθφηεηα ηνπ θξάηνπο ππνδνρήο, γεγνλφο πνπ κνλάρα σο ζεηηθφ κπνξεί λα θαηαγξαθεί ζε έλα παγθνζκηνπνηεκέλν πεξηβάιινλ δηαξθψλ απαηηήζεσλ. Πνηα είλαη, σζηφζν, ε πξαγκαηηθή ζρέζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ; Αλ θαη δελ ππήξμε κηα πξαγκαηηθή παγθνζκηνπνίεζε ηεο δηεζλνχο κεηαλάζηεπζεο, ην εξψηεκα ηεο αιιειεμάξηεζεο κεηαμχ κεηαλάζηεπζεο θαη ζπλερνχο νηθνλνκηθήο παγθνζκηνπνίεζεο παξακέλεη. ε πνην βαζκφ ε κεηαλάζηεπζε απνηειεί κέξνο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο παγθνζκηνπνίεζεο; ε πνην βαζκφ ε παγθνζκηνπνίεζε επεξεάδεη ηελ θηλεηηθφηεηα; Λίγνη απνδέρνληαη φηη ε παγθνζκηνπνίεζε δελ είλαη παξά κηα «ηδενινγηθή θαηαζθεπή», φηη δελ δεκηνπξγεί κφλν ληθεηέο θαη ληθεκέλνπο. Σν βέβαην, πάλησο, είλαη φηη ε ειεχζεξε αγνξά απέηπρε λα θαηαπνιεκήζεη ηε θηψρεηα, αιιά θαη λα θέξεη εηο πέξαο ηελ πξνζπάζεηα ηεο λα ελζσκαηψζεη πεξηζσξηνπνηεκέλεο θνηλσλίεο. Σειηθά, ε παγθνζκηνπνίεζε κνηάδεη πεξηζζφηεξν λα 22 Υ. Σζαξδαλίδεο, «Μεηαλάζηεπζε θαη ε εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο Διιάδαο», ζην Γ. Ακίηζεο Γ. Λαδαξίδε (επ.), νπ. π., ζει Π. Λ. Ρπικφλ, «Ζ αλαγθαηφηεηα κηαο λέαο πξνζέγγηζεο ηεο κεηαλάζηεπζεο», ζην «Ζ λέα κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή», Σεηξάδηα ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Δξγαζίαο ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ, Σεχρνο 24, Αζήλα, Απξίιηνο 2003, ζει. 9

18 είλαη απνηέιεζκα ηεο αληίιεςεο ηνπ θφζκνπ σο πξντφλ, παξά ζπλέπεηα ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο φηη ε αλζξσπφηεηα έρεη «θνηλή κνίξα» 24. ήκεξα, ε δηεζλήο κεηαλάζηεπζε ιακβάλεη ρψξα κέζα ζε έλα πιαίζην παγθνζκηνπνίεζεο ησλ νηθνλνκηψλ θαη ζπλεπψο πξέπεη λα αλαιχεηαη κε κηα δηεζλή πξννπηηθή, δίλνληαο έκθαζε ζηελ αιιειεμάξηεζε ησλ ρσξψλ απνζηνιήο θαη ππνδνρήο, ζε αληίζεζε κε ηελ παξαδνζηαθή πξνζέγγηζε, ε νπνία εζηίαδε ζηηο αληίζηνηρεο επηπηψζεηο κεηαμχ ησλ ελ ιφγσ ρσξψλ. Δπηπιένλ, ζηηο κέξεο καο, νη νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη θνηλσληθέο πηπρέο ηεο κεηαλάζηεπζεο, ζπάληα αλαιχνληαη σο μερσξηζηνί παξάγνληεο, πξνθεηκέλνπ λα εμεγεζνχλ νη αηηίεο ηεο κεηαλαζηεπηηθήο εθξνήο ή νη επηπηψζεηο ζηεο ππφ εμέηαζε θνηλσλίεο. Ζ δεκφζηα ζπδήηεζε γηα ην κεηαλαζηεπηηθφ θαηλφκελν δελ δηαρσξίδεηαη, πιένλ, απφ ην δήηεκα ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ, ηελ πνιηηηθή νξγάλσζε θαη ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηεο ρψξαο απνζηνιήο, θαζψο θαη απφ ηελ εζληθή ζπλνρή θαη ην κέιινλ ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο ζηε ρψξα ππνδνρήο. 25 Δπηπξφζζεηα, ην ειεχζεξν δηεζλέο εκπφξην ζεσξείηαη σο ππνθαηάζηαην ζηε δηεζλή κεηαλάζηεπζε κε εληειψο δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ φηη ζην παξειζφλ. Ζ ελαιιαθηηθή ιχζε ηνπ ειεχζεξνπ εκπνξίνπ, πνπ ζπλνδεχεηαη απφ εζσηεξηθνχο παξάγνληεο θηλεηηθφηεηαο παξνπζηάζηεθε αξρηθά σο έλαο απφ ηνπο πην ξεαιηζηηθνχο ηξφπνπο εμεηδίθεπζεο απφ φηη ε δηεζλήο κεηαλάζηεπζε. ήκεξα, σζηφζν, ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ απνηξνπή ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ, πξνσζψληαο ηελ παξάιιειε κε ηελ εκπνξηθή επηθνηλσλία νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ ρσξψλ κεηαλαζηεπηηθήο εθξνήο. 26 Πξφθεηηαη γηα κηα άθξσο ελδηαθέξνπζα πηπρή ηεο αιιειεμάξηεζεο ησλ δχν θαηλνκέλσλ (παγθνζκηνπνίεζεο & κεηαλάζηεπζεο), πνπ ζα κπνξνχζε λα θέξεη θαη πεξηζζφηεξα απνηειέζκαηα. Δίλαη γεγνλφο, άιισζηε, πσο ε θπξίαξρε ηάζε ζην πεδίν ησλ πνιηηηθψλ παξακέλεη ππέξ ηεο επηβξάδπλζεο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ θηλήζεσλ, ζε κηα πξνζπάζεηα λα επέιζεη κηα ηζνξξνπία κεηαμχ ησλ σθειεηψλ ηφζν γηα ηε ρψξα ππνδνρήο, φζν θαη γηα ηε ρψξα απνζηνιήο κεηαλαζηψλ. Γεγνλφο είλαη, πσο ζην πιαίζην απηφ, ε θνηλσληθή πηπρή ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη πνιχ πεξηζζφηεξν ε θνηλσληθή πνιηηηθή πξνζηαζίαο θαη πξναγσγήο 24 Γ. Παλνχζεο, «Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο θαη Κνηλσληθνί Απνθιεηζηέο», Πεξηνδηθφ Κνηλσληθή Δξγαζία, χλδεζκνο Κνηλσληθψλ Λεηηνπξγψλ Διιάδνο, Έηνο 19 ν, Σεχρνο 73 ν, Αζήλα, 2004, ζει G. Tapinos D. Delaunay, «Μπνξνχκε πξάγκαηη λα κηιάκε γηα παγθνζκηνπνίεζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ;», ζην Υ. Μπαγθαβφο Γ. Παπαδνπνχινπ (επ.), «Μεηαλάζηεπζε θαη έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία», Δπηζηεκνληθή Δηαηξεία Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο, Δθδφζεηο Gutenberg Βηβιηνζήθε Κνηλσληθήο Δπηζηήκεο θαη Κνηλσληθήο Πνιηηηθήο, Αζήλα, 2006, ζει Λ. Λακπξηαλίδεο Αλη. Λπκπεξάθε, «Αιβαλνί Μεηαλάζηεο ζηε Θεζζαινλίθε: δηαδξνκέο επεκεξίαο θαη παξαδξνκέο δεκφζηαο εηθφλαο», Δθδφζεηο Παξαηεξεηήο, Θεζζαινλίθε, 2001, ζει

19 ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ εμειίζζεηαη ζηε ζθηά ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, άιισζηε είλαη ραξαθηεξηζηηθφ πσο κέρξη ην ζρεηηθά πξφζθαην παξειζφλ ην δήηεκα δηαρείξηζεο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ ζπληζηνχζε θνκκάηη ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο Σςπολογία Μεηαναζηεςηικών Πολιηικών Χο κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή λννχληαη ηα ζεζκνζεηεκέλα κέηξα, αιιά θαη νη άηππεο πξαθηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ πνιχπιεπξε αληηκεηψπηζε ησλ δεηεκάησλ πνπ αλαδχνληαη θαη ησλ αλαγθψλ πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ην θαίξην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο θπξίσο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο. Πξφθεηηαη γηα δεηήκαηα, πνπ άπηνληαη ηφζν ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ κειψλ ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο φζν θαη ησλ αλαηαξάμεσλ ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο, ελψ ζπλδένληαη άκεζα θαη κε ηε κεηαμχ ηνπο ζρέζε αιιειεμάξηεζεο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ε δηαζθάιηζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηαλαζηψλ, φπσο απνξξένπλ απφ ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε θαη νη πνιηηηθέο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ηεο μελνθνβίαο. Δπίζεο, ε αλάδεημε ηνπ ξφινπ ησλ εξγαδφκελσλ κεηαλαζηψλ ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, αιιά θαη ηεο απαξαίηεηεο ζπκβνιήο ησλ παξερφκελσλ θνηλσληθψλ ππεξεζηψλ ζηελ θνηλσληθή ηνπο επεκεξία. πσο θαη λα έρεη νη κεηαλαζηεπηηθέο πνιηηηθέο είλαη νη πξνζπάζεηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο ξχζκηζεο ησλ επηπηψζεσλ ηνπ θαηλνκέλνπ. Οξίδνληαη, φκσο, θαηά θχξην ιφγν ζε επίπεδν εζληθφ θαη άξα νπνηαδήπνηε αληηκεηψπηζε θαη επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο είλαη πεξηνξηζκέλε θαη έρεη ηα φξηα ησλ εζληθψλ πνιηηηθψλ, ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ ελεξγνπνηνχληαη. Οη νπζηαζηηθέο πξνζπάζεηεο παξέκβαζεο ζε ππεξεζληθφ επίπεδν πξνζθξνχνπλ ζηηο εμνπζίεο ησλ εζληθψλ θξαηψλ θαη δπζηπρψο παξνπζηάδνπλ έλα βαζηθφ κεηνλέθηεκα, είλαη καθξηά απφ ηηο επηκέξνπο αλάγθεο θαη ραξαθηεξηζηηθά ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Αζθαιψο, νη πξνζπάζεηεο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα ππνδειψλνπλ ηελ αλάγθε ππέξβαζεο ηνπ αδηεμφδνπ πνπ δεκηνπξγείηαη, γεγνλφο είλαη φκσο φηη δίρσο θεληξηθφ ζρεδηαζκφ νη πξνζπάζεηεο ζχγθιηζεο δελ είλαη απαξαίηεην φηη ζα νδεγήζνπλ ζε ηαπηφζεκεο θαηαζηάζεηο γηα φιεο ηηο επξσπατθέο θνηλσλίεο. Οη ίδηεο πνιηηηθέο δίλνπλ εληειψο δηαθνξεηηθά απνηειέζκαηα ζε κηα θνηλσλία ζε ζρέζε κε θάπνηα άιιε γηαηί ην ππφβαζξν πάλσ ζην

20 νπνίν εθαξκφδνληαη είλαη δηαθνξεηηθφ. 27 Πξάγκαηη, φπσο ζα αλαιπζεί θαη ζην επφκελν θεθάιαην, ηα επξσπατθά θξάηε ζπληζηνχλ ηζρπξά έζλε θξάηε, κε παξαδνζηαθή πνιηηηθή, ηα πεξηζζφηεξα, ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ. πσο ππνγξακκίζηεθε θαη παξαπάλσ, νη πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο ππήξμαλ ζε πξψηε θάζε ρψξεο απνζηνιήο κεηαλαζηψλ. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν κηα ρψξα αληηκεησπίδεη ηνλ εαπηφ ηεο σο ρψξα απνζηνιήο είλαη πξνζδηνξηζηηθφο ηεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο ηεο, ζε φιεο ηηο φςεηο ηεο πνιηηηθήο απηήο. Έηζη, ε ζεηηθή ή αξλεηηθή ζηάζε σο πξνο ηελ κεηαλάζηεπζε θαη ε ζπλαθφινπζε πνιηηηθή, πνπ δηεπθνιχλεη ή δελ δηεπθνιχλεη ηε κεηαλάζηεπζε απηή, είλαη θπζηθφ λα ζπλδένληαη κε ηε ζηάζε θαη ηελ πνιηηηθή σο πξνο ηνλ κεηαλάζηε θαη ηελ παιηλλφζηεζε ηνπ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ην γεγνλφο φηη νη δηάθνξεο φςεηο ηεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο είλαη αιιειέλδεηεο δελ απνθιείεη νχηε ηελ αληηθαηηθφηεηα ηνπο, αιιά νχηε θαη ηελ δηαθνξεηηθή έκθαζε πνπ κπνξεί λα δίλεηαη ζε θάζε κηα ηνπο. 28 Με ηελ κεηαβνιή ησλ δηεζλψλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ θαη ηε ζπλαθφινπζε κεηαζηξνθή ηεο θαηεχζπλζεο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ, φιεο νη ρψξεο ηεο Δπξψπεο κεηεμειίρζεθαλ ζηαδηαθά ζε ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Γεγνλφο είλαη πσο νη ρψξεο ηνπ επξσπατθνχ βνξξά γλψξηζαλ πξψηεο ηηο ζεηηθέο αιιά θαη αξλεηηθέο επηδξάζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο, κε απνηέιεζκα λα αλαπηχμνπλ παξαδνζηαθέο εζληθέο πνιηηηθέο, ελαξκνληζκέλεο κε ηα επηκέξνπο ζπκθέξνληα ηνπο. Απφ ηελ άιιε κεξηά, νη ρψξεο ηνπ λφηνπ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο Διιάδαο, γλψξηζαλ κε ρξνληθή θαζπζηέξεζε ηηο επηδξάζεηο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ θπκάησλ θαη δελ αληειήθζεζαλ εμαξρήο ηηο βαζηθέο δηαθνξέο ηεο ππεξπφληηαο κε ηελ ελδνεπξσπατθή κεηαλάζηεπζε, φπσο ε αλαδήηεζε θζελψλ εξγαηηθψλ ρεξηψλ θαη φρη ελ δπλάκεη πνιηηψλ ή ην γεγνλφο πσο νη κεηαλάζηεο δελ εγθαζίζηαληαη ζε πεξηνρέο κε νξγαλσκέλεο θαη αλαγλσξηζκέλεο απφ ην θξάηνο θνηλφηεηεο ηεο εζληθφηεηαο ηνπο, κε απνηέιεζκα ηηο επηκέξνπο κνξθέο θνηλσληθήο πεξηζσξηνπνίεζεο. Γεδνκέλσλ ησλ παξαπάλσ, ελδεηθηηθή είλαη ε ηαμηλφκεζε ησλ επηκέξνπο κεηαλαζηεπηηθψλ πνιηηηθψλ, πνπ πξνηείλεηαη απφ ηε ζεσξία. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαθξίλνπκε πξψηνλ ζε ρψξεο κε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή αθνκνίσζεο, έζησ θαη 27 Υ. Μπαγθαβφο Γ. Παπαδνπνχινπ, «Μεηαλαζηεπηηθέο ηάζεηο θαη επξσπατθή κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή», Μειέηεο Ηλζηηηνχηνπ Δξγαζίαο ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ, Νν 15, Αζήλα, 2003, ζει Δίλαη δπλαηφλ, γηα παξάδεηγκα, ε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή λα εκθαλίδεηαη αζθαήο θαη επκεηάβιεηε σο πξνο ηελ αληηκεηψπηζε ηεο κεηαλάζηεπζεο, αιιά ζαθήο θαη ζηαζεξή σο πξνο ηελ αληηκεηψπηζε ηεο παιηλλφζηεζεο ή ησλ ζρέζεσλ κε ην κεηαλάζηε, γηα πεξηζζφηεξα βιέπε Λ. Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει. 174

21 επηιεθηηθήο ησλ αιινδαπψλ. Δίλαη κηα πνιηηηθή πνπ απνβιέπεη ζηε κεηαηξνπή ησλ κεηαλαζηψλ ζε κέιε ηεο θνηλσλίαο ππνδνρήο, αλεμαξηήησο θπιεηηθψλ, ζξεζθεπηηθψλ ή πνιηηηζκηθψλ δηαθνξψλ κε απψηεξν ζηφρν ηελ επηθξάηεζε ηνπ θπξίαξρνπ ππνδείγκαηνο ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη παξαδνζηαθά νη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο κε ηηο επηκέξνπο κνξθέο ηνπ «ρσλεπηεξίνπ», ην επνλνκαδφκελν «melting pot». Αξθεηέο νκνηφηεηεο κε ην κνληέιν απηφ παξνπζηάδεη ε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή πνπ έρνπλ πηνζεηήζεη νη ρψξεο εθείλεο ηεο Δπξψπεο κε πινχζην απνηθηνθξαηηθφ παξειζφλ, φπσο ε Γαιιία, ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, αιιά θαη ε Οιιαλδία. Ζ ππαγσγή ησλ ρσξψλ απηψλ ζε κία θαηεγνξία δελ ζπλεπάγεηαη φηη ην κεηαλαζηεπηηθφ θαηλφκελν θαη ε εμέιημε ηνπ ήηαλ ζ απηέο παλνκνηφηππα. Γηαηεξνχλ, φκσο, έλα κνληέιν κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο δηαθνξεηηθφ απφ ηηο ππφινηπεο ρψξεο, αθνχ ε κεηαπνιεκηθή κεηαλάζηεπζε πξνο απηέο έγηλε κέζα απφ δηαθνξεηηθέο δηαδηθαζίεο θαη δελ ήηαλ θαηά θχξην ιφγν ελδνεπξσπατθή, αιιά δηεπεηξσηηθή. Ζ πνιηηηθή ηνπο δηακνξθψλεηαη θάησ απφ ηε δηπιή επίδξαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ θαη ησλ νηθνλνκηθψλ ηνπο αλαγθψλ, ζηελ νπζία νη αξρέο κεηαηξέπνπλ ζε πιεζπζκφ ηεο ρψξαο ηελ κεηαλάζηεπζε εξγαηηθψλ ρεξηψλ, πνπ πξνέξρνληαη σο επί ην πιείζηνλ απφ ηα εδάθε ησλ πξψελ απνηθηψλ ηνπο. 29 Σξίην κνληέιν κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο, απηφ ησλ ρσξψλ κε πνιηηηθή πνπ απνβιέπεη ζηε κεηαηξνπή ηεο θνηλσλίαο ππνδνρήο ζε πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία. Πξφθεηηαη, γηα ρψξεο κε πινχζην έξγν ζην πεδίν ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο, φπσο ε νπεδία θαη απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε Απζηξαιία., πνπ ζηελ νπζία δέρνληαη ην γεγνλφο φηη νη κεηαλάζηεο ζπκβάινπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο νηθνλνκηθήο, ηεο θνηλσληθήο θαη ηεο πνιηηηθήο δσήο ζηελ επηθξάηεηα ηνπο, επνκέλσο δελ κπνξεί παξά λα ζπκβάινπλ θαη ζηελ πνιηηηζηηθή ηνπο ηαπηφηεηα. Σέηαξην κνληέιν κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο, ζην πιαίζην ηεο ζεσξεηηθήο απηήο ηαμηλφκεζεο είλαη εθείλν ησλ ρσξψλ κε πνιηηηθή κε αθνκνίσζεο, δειαδή κε πνιηηηθή αληηκεηψπηζεο ησλ κεηαλαζηψλ σο ελαιιαζζφκελεο εξγαηηθήο δχλακεο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε Οκνζπνλδηαθή Γεξκαλία, πνπ ζηελ νπζία απνβιέπεη λα θαιχςεη ηηο «θνηλσληθά αλεπηζχκεηεο» ζέζεηο εξγαζίαο, θαηά ηξφπν ηέηνην ψζηε λα ειαρηζηνπνηήζεη ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα, πνπ ζα κπνξνχζε λα δεκηνπξγήζεη ε καδηθή ππνδνρή μέλσλ πιεζπζκψλ ζηε ρψξα. Βαζηθφο άμνλαο ηνπ ελ ιφγσ κνληέινπ πνιηηηθήο ε πξνζσξηλφηεηα ηεο παξακνλήο ησλ αιινδαπψλ 29 Δίλαη γλσζηή, άιισζηε, ε «γαιινπνίεζε» ησλ κεηαλαζηψλ εξγαδνκέλσλ, γηα πεξηζζφηεξα βιεπε Λ.Μ. Μνπζνχξνπ, 2003, νπ. π., ζει. 127 επ.

22 εξγαδνκέλσλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο. Σέινο, ε πην πξφζθαηα δηακνξθνχκελε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή, είλαη εθείλε ησλ ρσξψλ, πνπ ππήξμαλ παξαδνζηαθά ρψξεο απνζηνιήο κεηαλαζηψλ θαη έρνπλ θαηαζηεί πιένλ θπξίσο ρψξεο ππνδνρήο. Πξφθεηηαη γηα ηηο ιεγφκελεο «λέεο ρψξεο ππνδνρήο» κεηαλαζηψλ ηεο Νφηηαο Δπξψπεο, φπνπ θαηαηάζζεηαη θαη ε ρψξα καο. Υαξαθηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηνπ ελ ιφγσ κνληέινπ πνιηηηθήο είλαη ε πξνζπάζεηα δηαρείξηζεο ηνπ «λένπ» ηχπνπ κεηαλάζηεπζεο, ηεο παξάλνκεο κεηαλάζηεπζεο. Παξάγνληεο φπσο ε θαηάξξεπζε ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ θαη ε δξακαηηθή πηψζε ηνπ επηπέδνπ δσήο ζηηο ρψξεο απηέο, ε δεκνγξαθηθή θαη νηθνλνκηθή πίεζε ζηηο ρψξεο ηνπ ηξίηνπ θφζκνπ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε γεσγξαθηθή γεηηλίαζε κε πνιιέο απφ ηηο ελ ιφγσ ρψξεο θαη ηελ χπαξμε ηδηαίηεξα ζεκαληηθψλ ηνκέσλ παξανηθνλνκίαο έηνηκσλ λα απνξξνθήζνπλ παξάλνκνπο αιινδαπνχο, θαηέζηεζαλ ηνλ Δπξσπατθφ Νφην πξνλνκηαθφ ρψξν ππνδνρήο ηνπ λένπ απηνχ ηχπνπ κεηαλάζηεπζεο. 30 Ζ πνιηηηθή πνπ αθνινπζείηαη ζπληζηά σο επί ην πιείζηνλ έλα ζπλδπαζκφ ξπζκηζηηθψλ παξεκβάζεσλ πεξηζζφηεξν αζηπλνκηθνχ ραξαθηήξα, κε ζρεηηθέο πξνβιέςεηο θαηαπνιέκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ πνπ πθίζηαληαη νη κεηαλάζηεο θαη ελίζρπζεο ησλ πξνζπαζεηψλ θνηλσληθήο ελζσκάησζεο ηνπο, πνπ κάιινλ πξνζηδηάδνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπο σο ελαιιαζζφκελε πεγή εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Γεγνλφο είλαη, πσο γηα ηνπο κεηαλάζηεο ππεθφνπο ηξίησλ ρσξψλ, ε πξφλνηα γηα ηελ θαηνρχξσζε θαη πξναγσγή ησλ δηθαησκάησλ ηνπο είλαη ην ιηγφηεξν ειιηπήο. 31 Παξά ηηο ζεκαληηθέο δηαθνξέο ησλ θαζεζηψησλ ελζσκάησζεο ζηελ Δπξψπε, θνηλφο παξαλνκαζηήο ησλ πεξηζζφηεξσλ είλαη φηη νη κεηαλάζηεο δελ αλήθνπλ ζηνλ εζληθφ ηζηφ. Οη Δπξσπαίνη, ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπο δελ έρνπλ ελζηεξληζζεί ηελ έλλνηα ηνπ melting pot, κε άιια ιφγηα ηεο αλάκημεο δηαθφξσλ εζλνηήησλ ζε κηα θνηλή κήηξα ελφο πνιχκνξθνπ έζλνπο. Ζ έλλνηα ηεο εζληθφηεηαο ζηελ Δπξψπε είλαη εμαηξεηηθά ηζρπξή θαη ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά κε βηνινγηθέο απνρξψζεηο, κε απνηέιεζκα ην αίζζεκα ηνπ «κε αλήθεηλ» λα είλαη εληνλφηαην ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θαη ζηηο επφκελεο γεληέο κεηαλαζηψλ, εληείλνληαο ηα θαηλφκελα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Σειηθά, νη ρψξεο ππνδνρήο απνδείρζεθαλ αλίθαλεο λα εμαζθαιίζνπλ ηνλ έιεγρν ηεο κεηαλαζηεπηηθήο εηζξνήο, παξά ην γεγνλφο φηη απηφο ν έιεγρνο 30 Γ. Καηξνχγθαινο, «Σα θνηλσληθά δηθαηψκαηα ησλ παξάλνκσλ κεηαλαζηψλ», ζην Γ. Ακίηζεο Γ. Λαδαξίδε (επ.), νπ. π., ζει γηα πεξηζζφηεξα ζρεηηθά κε ηηο επηκέξνπο εζληθέο πνιηηηθέο κεηαλάζηεπζεο ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ βιεπε Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο, «Πνιηηηθέο Έληαμεο ησλ Μεηαλαζηψλ: ε επξσπατθή εκπεηξία», Αζήλα, επηέκβξηνο 2006

23 απνηέιεζε ηνλ θχξην θαη θεληξηθφ ζηφρν ησλ εθάζηνηε κεηαλαζηεπηηθψλ πνιηηηθψλ ηνπο. Λέγεηαη, κάιηζηα, πσο αθξηβψο απηή ε νπζηαζηηθή απνπζία ζπγθεθξηκέλεο θαη ξεαιηζηηθήο κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθήο απνηέιεζε ραξαθηεξηζηηθφ ησλ ρσξψλ ππνδνρήο θαη θχξην αίηην ησλ πεξηζζφηεξσλ απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ νη κεηαλάζηεο θαη νη ίδηεο νη θνηλσλίεο ππνδνρήο αληηκεηψπηζαλ θαη αληηκεησπίδνπλ Μεηανάζηεςζη και Κοινωνικόρ Αποκλειζμόρ ε κηα θνηλσλία θαη πφζν κάιινλ κηα θνηλσλία ππνδνρήο κεηαλαζηψλ αλαπηχζζνληαη, πνιχ ζπρλά, κεραληζκνί απνθιεηζκνχ θαη απνκφλσζεο, πνπ πξνθχπηνπλ απφ ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο κηα θνηλσληθή νκάδα εληάζζεηαη ζηε ζέζε ηνπ πεξηζσξίνπ. Δίλαη γεγνλφο πσο ε κεηαλάζηεπζε εθηφο απφ ηελ αξηζκεηηθή ηεο δηάζηαζε έρεη θαη έλαλ έληνλν θνηλσληθφ ραξαθηήξα, εθφζνλ απνηειεί έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν, ην νπνίν πξνθαιεί αιπζηδσηέο αληηδξάζεηο θαη επηπηψζεηο ζηε δσή θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηφζν ησλ κεηαλαζηψλ, φζν θαη ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο ζηελ νπνία εληάζζνληαη. 32 Οη ζπλερείο κεηαβνιέο ησλ νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ δηεζλψλ ζπλζεθψλ, θαζψο θαη ε επηηαθηηθή αλάγθε ελίζρπζε ηεο εγρψξηαο νηθνλνκίαο νδεγνχλ ζε ζεκαληηθή αλαδηάξζξσζε ηεο θνηλσλίαο ππνδνρήο θαη θπξίσο ηεο αγνξάο εξγαζίαο ηεο. Δίλαη, άιισζηε, επξχηεξα γλσζηή ε δηαπίζησζε ηεο ζεσξίαο, φηη νη ίδηεο νη ηδενινγίεο θαη νη ζεζκνί, πνπ έρνπλ ζηφρν ηελ επεκεξία ησλ πνιηηψλ, παξάγνπλ αληζφηεηεο θαη απνθιεηζκνχο. 33 Πφζν κάιινλ ζην πιαίζην ππνδνρήο καδηθψλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξεπκάησλ, ηφηε εχινγα ηα θαηλφκελα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ είλαη κάιινλ αλαπφθεπθηα. Χο έλλνηα ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ρξεζηκνπνηείηαη εδψ θαη ζρεδφλ κηα δεθαπεληαεηία, παξά ηηο ελζηάζεηο πνπ ππήξραλ θαηά ηελ επηινγή ηνπ γηα ην ππέξκεηξα επξχ, ζνιφ θαη απξνζδηφξηζην πεξηερφκελν ηνπ, πνπ ζα ήηαλ ηειηθά αλαπνηειεζκαηηθφ γηα ηελ πεξηγξαθή θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ. 34 Έρνπλ γίλεη αλαξίζκεηεο πξνζπάζεηεο γηα ηελ πηνζέηεζε ελφο θνηλά απνδεθηνχ νξηζκνχ, ρσξίο φκσο επηηπρία, γηα ην ιφγν απηφ θαη εκείο επηιέγνπκε εθείλνλ πνπ μεθάζαξα ηνλ δηαθξίλεη απφ άιια εμίζνπ ζεκαληηθά θνηλσληθά θαηλφκελα, φπσο ε θηψρεηα θαη ε 32 Γ. Αιεμηάο, «Ζ θνηλσληθή πξφζιεςε θαη κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κεηαλάζηεπζεο: κηα εκπεηξηθή κειέηε ησλ δηαδηθαζηψλ ειέγρνπ», ζην Γ. Ακίηζεο Γ. Λαδαξίδε (επ.), νπ. π., ζει Β.Π. Αξάπνγινπ, «Καζεζηψηα Απνθιεηζκνχ, νη Αιήζεηεο θαη νη Παξαιιαγέο ηνπο», Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, Δζληθφ Κέληξν Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 118 Γ 2005, ζει Απ. Καςάιεο, «Μεηαλάζηεο Τγεία θαη Κνηλσληθφο Απνθιεηζκφο», Δλεκέξσζε, Μεληαία Έθδνζε ηνπ Ηλζηηηνχηνπ ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ, Σεχρνο 112, Γεθέκβξηνο 2004, ζει. 18