Përkthimi i Fjalive të Nënrenditura të Kadarese në Greqisht = Translation of the Subordinate Clauses of Kadare into Greek

Transcript

1 Article 19 in LCPJ Përkthimi i Fjalive të Nënrenditura të Kadarese në Greqisht = Translation of the Abstrakt This article in Greek and Albanian aims at highlighting the commonalities and particularities that exist in the subordinate conjunctions of these two languages, through their widespread use in subordinate clauses. The paper also deals with the cases when these conjunctions are replaced with other connectors such as pronouns, adverbs, interrogative particles, etc., while their counterpart in the other language is missing. Clear evidence is brought through the analysis of Kadare s novel Cold Flowers of March. Hyrje Punimi trajton një temë të rëndësishme siç është përdorimi i lidhëzave nënrenditëse në gjuhën greke dhe atë shqipe. Ai ka një këndvështrim teorik ku flitet mbi rëndësinë e përdorimit të këtyre lidhëzave. Çdo pike i korrespondojnë shembuj të ndryshëm, të nxjerrë nga origjinali dhe përkthimi i veprës së Ismail Kadaresë Lulet e Ftohta të Marsit. Këndvështrim teorik Periudhat me nënrenditje bashkohen me lidhëzat e lokucionet lidhëzore nënrenditëse dhe me fjalë lidhëse: përemra e ndajfolje lidhore, përemra lidhorë të pacaktuar, përemra, ndajfolje e pjesëza pyetëse, përemra e ndajfolje dëftore. Sipas S. Priftit (1972) mjetet gramatikore që lidhin fjalitë e varura me fjalitë që ato plotësojnë janë lidhëzat e ndryshme nënrenditëse, disa fjalë të tjera lidhëse, që hyjnë në grupin e ndajfoljeve dhe të përemrave, si dhe intonacioni. Shprehja e raporteve sintaksore ne gjuhen Greke dhe Shqipe Në gjuhën Shqipe dhe Greke, për shprehjen e raporteve sintaksore nevojiten disa mjete të ndryshme. Lidhur me marrëdhëniet sintaksore midis fjalëve përdoren disa fjalë ndihmëse (lidhëzat) dhe disa fjalë lidhëse 1 (përemrat dhe ndajfoljet) LCPJ Publishing

2 Gjuhës Shqipe dhe Greke i përkasin këto lidhëza nënrenditëse: Gjuha shqipe Gjuha greke Lidhëza ftilluese + Lidhëza vendore - Lidhëza kohore Lidhëza qëllimore Lidhëza shkakore + Lidhëza lejore - Lidhëza kushtore Lidhëza rrjedhimore + Lidhëza kundërvënëse - Lidhëza krahasore-mënyrore + + Lidhëzat shpjeguese + + Vështirësitë që hasen gjatë përkthimit Lidhja semantike midis fjalisë së varur dhe fjalisë kryesore, sipas mendimit të S.Floqit 2 jepet nëpërmjet lidhëzave nënrenditëse, nga të cilat dallojmë: Ftilluese (Ειδικοί Σύνδεσμοι) Në gjuhën Shqipe lidhëzat ftilluese, siç pohon edhe M.Gero 3 janë : që, se, në, nëse. Ato shërbejnë për lidhjen e periudhave me fjali të nënrenditura përcaktore. Edhe në gjuhën Greke lidhëzat ftilluese tregojnë lidhje sintaksore varësie midis dy fjalish. Ato janë: ότι, πως, που. Këto lidhëza në libër janë përkthyer në mënyra të ndryshme. Vëmë re se disa herë ato nuk ndryshojnë dhe përkthehen fjalë për fjalë ashtu siç autori i ka shkruar, p.sh.: Qysh në shikimin e parë Marku e kuptoi se gjarpri s ishte as i gjallë, e as i ngordhur. Με την πρώτη ματιά ο Μαρκ κατάλαβε ότι το φίδι δεν ήταν ούτε ζωντανό, ούτε ψόφιο. Por ka edhe raste që përkthyesi nuk i është përmbajtur origjinalit, si p.sh: S kishte treguar ndonjë zell për të pyetur se ç mund t i kishte ndodhur. Δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μάθει τι συνέβαινε.(nuk tregoi interes të mësojë ç po ndodhte) Pra siç e vëmë re lidhëza ftilluese se është shmangur në përkthim. Vendore (Τόπος) Lidhëzat vendore janë: ku, tek, nga, kudo, ngado, nga ku, tekdoqë, deri ku, gjer ku etj. Ato shërbejnë për të ndërtuar fjali që shprehin lloje të ndryshme marrdhëniesh vendore. 2 3 Metaj, Isida 2009: Përkthimi i Fjalive të Nënrenditura të Kadaresë në Greqisht = Translation of the LCPJ Publishing 70

3 Edhe në gjuhën Greke në fjalinë e varur mund të shprehen marrëdhënie vendore, por jo nëpërmjet lidhëzave vendore, por me anë të ndajfoljeve lidhore të vendit: όπου, εκεί που, που etj. Në shembullin e mëposhtëm fjalia vendore është përkthyer njëlloj nga origjinali. Preku me dorë pëlhurën te fundi i barkut të nudos, aty ku sapo kishte nisur t i pikturonte errësimin e pubisit. Ψηλάφισε τον καμβά στο κάτω μέρος της κοιλιάς του γυναικείου γυμνού, εκεί που μόλις είχε αρχίσει να ζωγραφίσει το μαύρισμα της περιοχής. Por ka edhe raste kur përkthimi ndryshon, p.sh Vajza e dëgjonte me ca sy të mëdhenj, ku në çdo çast dukej se do të shfaqeshin lotët. Το κορίτσι άκουγε με ορθάνοιχτα μάτια, που ήταν έτοιμα κάθε στιγμή να εκραγούν σε δάκρυα.( Vajza e dëgjonte me ca sy të mëdhenj, që ishin gati në çdo çast të shpërthenin në lot) Pra siç shihet lidhëza vendore ku është zëvendësuar me përemrin lidhor që. Në gjuhën Greke lidhëzat nënrenditëse vendore nuk i grupojmë te lidhëzat; ato janë mjete sintaksore lidhëse, por trajtohen si ndajfolje lidhore. Këto të fundit shërbejnë për të lidhur fjalitë lidhore me funksion rrethanori të cilat tregojnë: vend, kohë, mënyrë, sasi, etj. Kohore (Χρόνος) Në gjuhën shqipe lidhëza kohore janë: kur, pasi, që atëherë, derisa, ndërsa, tani që, atëherë që, kurdo që, si, sapo, para se, etj. Lidhëzat kohore shërbejnë për të ndërtuar fjali që shprehin lloje të ndryshme marrëdhëniesh kohore. Po kështu, edhe në gjuhën Greke për shprehjen e raporteve kohore të ndryshme folësi ka në dispozicionin e tij një numër të konsiderueshëm lidhëzash kohore si : άμα, ενώ, ενόσω, όποτε, όσο, σαν, πριν, προτού, αφού, όταν, etj. Në shembullin e mëposhtëm fjalia kohore është përkthyer njësoj nga origjinali. Ndërsa ai vuri krahët rreth qafës së tij, me bisht të syrit, ai vuri re pushin që kishte nisur t i rritej nën sqetulla. Καθώς πέρναγε τα χέρια της γύρω από το λαιμό του, εκείνος, με την άκρη των ματιών, παρατήρησε ότι το χνούδι στις μασχάλες της είχε αρχίσει να πυκνώνει. Por ka edhe raste kur përkthimi ndryshon, p.sh Në qoftë se gjendet vërtet Libri i Gjakut, siç flitet andej-këndej, atëherë, po, ndryshon puna. Άλλο πράγμα αν βρεθεί στ αλήθεια το Βιβλίο του Αίματος, καθώς λένε δεξιά κι αριστερά. (Ndryshon puna nëse gjendet vërtet Libri i Gjakut, siç flitet andejkëndej.) 71 LCPJ Publishing

4 Pra siç shihet nga përkthimi lidhëza kohore atëherë mungon. Qëllimore (Σκοπός) Në gjuhën Shqipe lidhëza më e përdorshme qëllimore është: për të, që, me qëllim që, në mënyrë që. Këto lidhëza shërbejnë për të ndërtuar fjali që shprehin lloje të ndryshme marrëdhëniesh qëllimore. Edhe në gjuhën Greke qëllimi mund të shprehet me anë të lidhësave: για να, μη(ν), ώστε, etj.. Në shembullin e mëposhtëm fjalia qëllimore është përkthyer njësoj nga origjinali. Ktheu kryet pas për të parë nëse dritat e ndonjë makine kishin rënë që larg mbi qelqet e dritareve. Γύρισε το κεφάλι για να δει μήπως ήταν τα φώτα κάποιου όχήματος που είχαν πέσει από μακριά πάνω στα τζάμια των παραθύρων. Shkakore (Αιτία) Lidhëzat: se, sepse, deri sa, duke qenë se, nga shkaku se, për shkak të, pasi, përderisa, meqë, ngaqë, nga frika se, etj shërbejnë për të ndërtuar fjali që shprehin lloje të ndryshme marrëdhëniesh shkakore. Në gjuhën Greke marrëdhëniet e ndryshme shkakore shprehen me anë të lidhëzave: αφού, γιατί, διότι, επειδή, έτσι που, καθότι, καθώς, μια και, μια που, etj. Në disa raste përkthimi ndryshon, p.sh Mos kini frikë, se gjarpri i ngrirë nuk kafshon dot. Μη φοβάστε! Τα παγωμένα φίδια δε δαγκώνουν.(mos kini frikë! Gjarpërinjtë e ngrirë nuk kafshojnë.) Nëse në gjuhën Shqipe kemi një fjali kryesore dhe një të nënrenditur shkakore, në gjuhën Greke kemi dy fjali të thjeshta. Lejore (Παραχώρηση) Lidhëzat lejore në gjuhën shqipe lidhin periudha me fjali të nënrenditura lejore, ku përmendim: edhe pse, përveçse, dhe le të, megjithëse, etj.. Në gjuhën Greke lidhëzat nënrenditëse lejore nuk përbëjnë grup më vete; ato janë pjesë e lidhëzave bashkërenditëse kundërshtore. Ndonëse s është e lehtë, do të përpiqem të ta shpjegoj. Αν και δεν είναι εύκολο, θα προσπαθήσω να σου το εξηγήσω.(edhe pse nuk është e lehtë, do të përpiqem të ta shpjegoj.) LCPJ Publishing 72

5 Kushtore (Υπόθεση) Si në gjuhën Shqipe dhe në atë Greke marrëdhëniet kushtore shprehen nëpërmjet lidhëzave kushtore, që janë: në qoftë se, në, po, nëse, me kusht që, etj dhe άμα, εάν, έτσι και, εφόσον, etj. Në shembullin e mëposhtëm fjalia kushtore është zëvendësuar në gjuhën greke me një fjali pyetëse të zhdrejtë. Kurrsesi nuk e gjente dot nëse ecja femërore ndryshonte, ose jo, sado pak pas dashurisë. Δεν είχε κατορθώσει να ανακαλύψει αν το γυναικείο περπάτημα άλλαζε μετά τον έρωτα. Rrjedhimore (Αποτέλεσμα) Në gjuhën Shqipe lidhëzat rrjedhimore janë: që, kështu që, sa, saqë, aq sa. Sipas S.Floqit 5 këto lidhëza shprehin lloje të ndryshme marrëdhëniesh rrjedhimore. Po kështu, edhe në gjuhën Greke lidhëza të caktuara përdoren për të shprehur nëpërmjet fjalisë së varur rrjedhim: για να, που, έτσι ώστε, ώστε, etj. Në rastet e mëposhtëme përkthimi nuk ka ndryshuar: E përmendi aq herë fjalën ftohtë, sa që Markut iu duk se po ngjethej. Ανέφερε τόσες φορές τη λέξη «κρύο», ώστε ο Μαρκ ένιωσε να ανατριχιάζει. Ato ishin aq të ftohta saqë një çast iu duk se ishte mbuluar me copëza akulli. Ήταν τόσο ψυχρές, που, για μια στιγμή, του φάνηκε πως είχε σκεπαστεί με κομματάκια πάγου.( Ato ishin aq të ftohta që një çast iu duk se ishte mbuluar me copëza akulli.) Kundërvënëse (Παραχώρηση & εναντίωση) Në gjuhën Shqipe lidhëzat kundërvënëse janë: nëse, në qoftë se, ndërsa, në, në vend që, etj. Sipas S.Mansakut 6, e vetmja lidhëz kundërshtore e mirëfilltë që nuk përdoret me tjetër funksion është lidhëza në vend që. Në gjuhën Greke lidhëzat kundërvënëse janë shumë të afërta më lidhëzat kundërshtore dhe nuk formojnë grup më vete. Ishte krejt e vërtetë se gjithë kjo histori, në vend ta ftohte, ia kishte shtuar ndjeshmërinë. Όλως περιέργως, η τραγική αυτή κατάσταση, αντί να την ψυχράνει, είχε οψύνει τις αισθήσεις της. Perkthimi i fjalisë së nënrenditur kundërvënëse është bërë njësoj si origjinali. 73 LCPJ Publishing

6 Mënyrore (Τρόπος) Në gjuhën Shqipe lidhëzat krahasore-mënyrore janë: sa, se, si, sesa, posi, ashtu si, etj, të cilat përdoren për të shprehur lloje të ndryshme marrëdhëniesh krahasore ose mënyrore. Në gjuhën greke lidhëzat tregojnë vetëm krahasim dhe janë: καθώς, έτσι που, σαν, όπως, κ.ά. Përkthimi mund të jetë njësoj si në rastin: Me njërën nga furçat përzjeu ngjyrat në pëlhurën e zbrazët, siç bënte shpesh për të shkrifur dorën. Πιάνοντας ένα πινέλο, ανακάτεψε πάνω σ έναν κενό καμβά κάποια από τα χρώματα, όπως έκανε κάθε φορά που ήθελε να ξεμουδιάσει το χέρι του. Ajsbergu ishte larguar, ashtu siç qe shfaqur. Το παγόβουνο είχε χαθεί, όπως είχε ακριβώς εμφανιστεί.( Ajsbergu ishte larguar, siç qe shfaqur) Në shembullin e mësipërm fjalia mënyrore është përkthyer duke përdorur një lidhëz tjetër mënyrore. Pra, në vend të lidhëzës ashtu siç të shqipes, në greqisht është përdorur lidhëza siç. Shpjeguese Lidhëzat shpjeguese shërbejnë për të lidhur fjali që sqarojnë apo zbërthejnë kuptimin e një fjalie tjetër. Këtu mund të përmendim: për shembull, bie fjala, domethënë, me fjalë të tjera, apo, ose, si, siç, etj.. Edhe në gjuhën Greke lidhëzat shpjeguese shërbejnë për të saktësuar atë çka është thënë më parë: δηλαδή, με άλλα λόγια, αλλιώς, etj.. Në fjalinë e mëposhtme përkthyesi i ka qëndruar besnik origjinalit. Thuhej se do të ndahej shteti, domethënë gjithë pasuria shtetërore, me fjalë të tjera, gjithë fitimet e dyzetë viteve të socializmit. Φημηλογούνταν ότι θα διαμοιραζόταν το κράτος... δηλαδή ολόκληρη η κρατική περιουσία, μ άλλα λόγια, όλα τα κέρδη των σαράντα χρονών σοσιαλισμού. Përfundime Në përfundim mund të themi se përkthimi i fjalive të nënrenditura në këtë libër disa herë është bërë duke i qëndruar besnik origjinalit e disa herë jo. Kemi raste kur lidhëzat hiqen, por kemi raste edhe kur ajo që në shqip është lidhëz në greqisht është ndajfolje lidhore. Gjatë punimit është hasur edhe një rast ku një fjali e përbërë në shqip, në greqisht është dhënë me dy fjali të thjeshta. Pra gjatë përkthimit të një vepre letrare përkthyesi duhet të jetë një mjeshtër i fjalës. Ai duhet të jetë i aftë të zgjedhë fjalët dhe shprehjet e duhura në mënyrë që kuptimi i kontekstit të origjinalit të përcillet sa më mire tek lexuesi. LCPJ Publishing 74

7 Endnotes 1 Σετάτος,Μ «Οι σύνδετες λέξεις στο σύστημα της Κοινής Νεοελληνικής» 2 Floqi S., Mbi disa çështje të fjalisë së përbërë në gjuhën shqipe, BSHSH, 1955/3 3 Gero M., Ndërtime me lidhëzën se te periudha me fjali të varur kundrinore në prozën popullore, Buletin Shkencor, Shkodër (BSHSH), 1983/2 Bibliografi Akademia e Shkencave e Shqiperise, Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise, 1995: Gramatika e gjuhës shqipe, vëllimi I. Σετάτος, Μ. 1994:«Οι σύνδετες λέξεις στο σύστημα της Κοινής Νεοελληνικής» Floqi, S. 1955: Mbi disa çështje të fjalisë së përbërë në gjuhën shqipe, BSHSH. Gero, M. 1983: Ndërtime me lidhëzën se te periudha me fjali të varur kundrinore në prozën popullore, Buletin Shkencor, Shkodër (BSHSH). Γιαννακοπούλου Π.Ε., Συντακτικό της νεοελληνικής γλώσσας, 1996 Prifti, S. 1972: Klasifikimi i fjalive të varura, Studime Filologjike, nr.2. The total number of words is 2061 LCPJ Publishing 2009 by Isida Metaj Isida Metaj (MA, Linguistics) graduated from the Faculty of Foreign Languages, University of Tirana, Albania, in She teaches Greek Syntax, History of Greek Language, Text Typology at the Faculty of Foreign Languages, Greek Language Department, at Tirana University. 75 LCPJ Publishing