ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέμα: Η επίδραση της οικονομικής κρίσης στους δείκτες υγείας και δημογραφίας στην Ελλάδα. Επιβλέπων/ουσα: Πιερράκος Γεώργιος Σπουδαστής/στρια: Μπούκης Ιωάννης ΑΘΗΝΑ

2 2 Περίληψη Η οικονομική κρίση φαίνεται να επηρεάζει τόσο τους δημογραφικούς δείκτες όσο και τους δείκτες υγείας. Oι δείκτες γήρανσης, εξάρτησης, αντικατάστασης και γονιμότητας, το προσδόκιμο ζωής, το ποσοστό ανεργίας και σχετικής φτώχειας, η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, το προσδόκιμο υγιούς ζωής, η αυτοαντίληψη υγείας, ο δείκτης αυτοκτονιών, η ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης είναι μόνο μερικοί από τους παράγοντες που ενδεχομένως επηρεάζονται άμεσα και καίρια από την επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών. Η δημογραφία και η οικονομία τελούν σε σχέση έντονης αλληλεξάρτησης, καθώς η μία προϋποθέτει την άλλη. Ομοίως ισχύει για τη σχέση υγείας και οικονομίας. Προκειμένου να αποδειχθεί η εν λόγω επίδραση, χρησιμοποιήθηκαν στατιστικά δεδομένα από την ΕΛΣΤΑΤ, τη Eurostat, τον ΟΟΣΑ και τον ΠΟΥ, καθώς και εκτενής διεθνής βιβλιογραφία, άρθρα, εκθέσεις. Καταρτίστηκε σειρά γραφημάτων, ενώ πραγματοποιήθηκε και στατιστικός έλεγχος συσχετίσεων μεταξύ επιλεγμένων μεγεθών με χρήση του στατιστικού προγράμματος SPSS (έκδοση 21). Συμπερασματικά, η επίδραση της οικονομικής κρίσης αποδεικνύεται πολύ σημαντική και στα δύο πεδία. Ακολουθούν προτάσεις πολιτικής. Λέξεις-κλειδιά: οικονομική κρίση, υγεία, δημογραφία, δείκτες υγείας, δείκτες δημογραφίας, γραφήματα, στατιστικός έλεγχος συσχετίσεων

3 3 Abstract The economic crisis seems to affect both the demographic and health indicators. Aging, dependency, replacement and fertility indicators, life expectancy, unemployment and relative poverty rate, access to health services, health life expectancy, self-perceived health, suicide rate and unmet need for health care are only some of the factors which are probably directly and significantly affected by the deteriorating financial conditions. Demography and the economy are highly interrelated as they are necessary to each other. The same applies to the relation between health and the economy. In order to prove that the economic crisis has an effect on both fields statistical data from ELSTAT, Eurostat, OECD and the WHO has been used, as well as an extended international literature, articles, reports. A series of graphs has been created, while a statistical check of correlations between chosen values has been performed, using the statistics software SPSS (version 21). In conclusion, the effect of the economic crisis proves to be very important in both fields. Policy proposals follow. Keywords: economic crisis, health, demography, health indicators, demographic indicators, graphs, statistical check of correlations

4 4 Πίνακας περιεχομένων Πίνακας εικονογράφησης...σ.5 Πίνακας όρων και δεικτών...σ.7 Εισαγωγή...σ.9 Κεφάλαιο 1 - Υφιστάμενο πλαίσιο 1.1 Δημογραφική γήρανση στην Ελλάδα...σ Δημογραφικές επιπτώσεις της κρίσης στην Ελλάδα...σ Κρίση και ελληνικοί δημογραφικοί δείκτες...σ Κρίση, δημογραφία και δαπάνες κοινωνικής ασφάλισης...σ Κρίση, ανεργία, απασχόληση...σ Κρίση, φτώχεια, κοινωνικές δαπάνες...σ Κρίση και δείκτες υγείας...σ Κρίση και δαπάνες υγείας...σ.56 Κεφάλαιο 2 Δευτερογενής επεξεργασία δεδομένων 2.1 Στατιστικός έλεγχος συσχέτισης επιλεγμένων μεγεθών...σ Πίνακας αποτελεσμάτων ελέγχου υπόθεσης...σ.69 Συζήτηση...σ.71 Συμπεράσματα Προτάσεις...σ.74 Βιβλιογραφία...σ.77 Παράρτημα πλήρεις πίνακες αποτελεσμάτων στατιστικών συσχετίσεων...σ.83

5 5 Πίνακας εικονογράφησης Πληθυσμιακές πυραμίδες της Ελλάδας (1928, 1951, 1997) (Διάγραμμα 1)...σ.13 Πληθυσμιακή πυραμίδα της Ελλάδας (2011) (Διάγραμμα 1Α)...σ.14 Γεννήσεις, θάνατοι, φυσική μεταβολή του πληθυσμού, απόλυτοι αριθμοί, έτη (Διάγραμμα2)...σ. 16 Φυσικός πληθυσμός της Ελλάδας, έτη (Διάγραμμα 3)...σ. 17 Δείκτης Γήρανσης (Διάγραμμα 4)...σ.22 Δείκτης Ολικής Γονιμότητας (Διάγραμμα 5)...σ.25 Δείκτης εξάρτησης κατά τα έτη (Διάγραμμα 6Α)...σ.26 Αναλογία απασχολούμενων-δικαιούχων κύριας σύνταξης, έτη (Διάγραμμα 6Β)...σ.27 Μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση, έτη (Διάγραμμα 7)...σ. 28 Δείκτης βρεφικής θνησιμότητας έτη (Διάγραμμα 8)...σ. 29 Προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση, έτη (Διάγραμμα 9)...σ.30 Ανεργία, εργαζόμενοι σε κίνδυνο φτώχειας, συνολικός πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας (ποσοστά), έτη (Διάγραμμα 10)...σ. 38 Εξέλιξη και διάρθρωση των δαπανών κοινωνικής προστασίας ως ποσοστό του ΑΕΠ. Έτη (Διάγραμμα 11)...σ.44 Προσδόκιμο Ζωής και Υγείας, έτη (Διάγραμμα 12)...σ.46 Αυτοαντίληψη υγείας σε ποσοστά, περίοδος (Διάγραμμα 13)...σ.50 Αριθμός αυτοκτονιών και ποσοστιαία μεταβολή τους από το 2000 και το Έτη (Διάγραμμα 14)...σ.54 Δαπάνες υγείας κατ άτομο (ισοτιμία αγοραστικής δύναμης, σε δολάρια) (Διάγραμμα 15)...σ.59

6 6 Διάρθρωση των ιδιωτικών δαπανών υγείας, έτη (Διάγραμμα 16)...σ.59 Εξέλιξη των δαπανών για την υγεία ως ποσοστό του ΑΕΠ, περίοδος (Διάγραμμα 17)...σ.60 Εξέλιξη των δαπανών για την υγεία (μ.ο. ευρώ ανά άτομο), περίοδος (Διάγραμμα 18)...σ.61 Ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης λόγω αδυναμίας πληρωμής σε ποσοστά επί του πληθυσμού, έτη (Διάγραμμα 19)...σ.63 Πίνακας αποτελεσμάτων ελέγχου υπόθεσης συσχέτισης επιλεγμένων μεγεθών και δεικτών με απλή γραμμική παλινδρόμηση...σ.69

7 7 Πίνακας όρων και δεικτών -φυσικός πληθυσμός: διαφορά γεννήσεων και θανάτων -ακαθάριστος δείκτης μεταβολής πληθυσμού: περιλαμβάνει μόνο τις μεταναστευτικές ροές ανά χιλίους κατοίκους και όχι τη φυσική μεταβολή -συνολικός πληθυσμός: φυσικός πληθυσμός συν μεταναστευτικές ροές -δείκτης ολικής γονιμότητας: μέσος όρος παιδιών που θα γεννήσει μια γυναίκα κατά τη διάρκεια της ζωής της, υπό την προϋπόθεση πως επικρατούν οι ίδιες συνθήκες γονιμότητας όπως στο έτος αναφοράς -δείκτης αντικατάστασης: αριθμός αναλογούντων ατόμων ετών για κάθε ένα ετών -δείκτης εξάρτησης: πληθυσμός ηλικιών 0-14 συν άνω των 65 διά τις ηλικίες Άλλως, η αναλογία του μη οικονομικά ενεργού προς τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. -δεύτερος δείκτης εξάρτησης: λόγος των ατόμων άνω των 65 ετών προς τα άτομα ετών -δείκτης γαμηλιότητας: ο λόγος των γάμων ενός έτους προς τον μέσο πληθυσμό του ίδιου έτους. -δείκτης διαζυγίων: αριθμός διαζυγίων ανά 1000 γάμους -δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (Human Development Index): σύνθετος δείκτης που περιλαβάνει το προσδόκιμο ζωής, την εκπαίδευση και δείκτες κατά κεφαλήν εισοδήματος -δείκτης βρεφικής θνησιμότητας: αναλογία θανάτων βρεφών κάτω του 1 έτους ανά 1000 γεννήσεις -ακαθάριστος δείκτης θνησιμότητας: αριθμός θανάτων ανά πληθυσμό 1000 κατοίκων -μέσο προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση: αριθμός ετών που αναμένεται να ζήσει ένας μέσος αριθμός ατόμων που γεννήθηκαν το ίδιο έτος, αν η θνησιμότητα σε κάθε ηλικία παραμείνει η ίδια στο μέλλον

8 8 -δείκτης αναλογίας αριθμού ατόμων σε παραγωγικές ηλικίες (20-64 ετών) για κάθε άτομο άνω των 65 ετών -μέσο προσδόκιμο υγείας: αριθμός ετών υγιούς ζωής ατόμων των 65 ετών -δείκτης απασχόλησης: ποσοστό απασχολούμενων ατόμων επί του πληθυσμού -δείκτης σχετικής φτώχειας: το ποσοστό των νοικοκυριών που διαβιούν με λιγότερο από το 50% του μέσου εισοδήματος -δείκτης Gini: ο βαθμός ομοιομορφίας της κατανομής του εισοδήματος του πληθυσμού. Κλίμακα 0-1, όπου 0 η αυστηρή ισοκατανομή του εισοδήματος μεταξύ όλων και 1 η συγκέντρωση του εισοδήματος σε ένα άτομο. -δείκτης καθαρού ποσοστού αναπλήρωσης: το ποσοστό του εισοδήματος που λαμβάνει ο άνεργος από επιδόματα, ως προς το ύψος του εισοδήματος που είχε όταν εργαζόταν -δείκτης αυτοκτονιών: αυτοκτονίες ανά κατοίκους - γενικός δείκτης μειωμένης ικανοποίησης από τη ζωή: αυτοαναφερόμενη αποτύπωση της ικανοποίησης από τη ζωή (κλίμακα 1-10) -δείκτης γήρανσης: αναλογία πληθυσμού 65 ετών και άνω προς πληθυσμό 0-14 ετών -δείκτης σχετικής ανεργίας: ανεργία μέρους της αγοράς εργασίας προς το όλον - δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης: η αυτοαναφερόμενη ανεκπλήρωτη ανάγκη για ιατρική εξέταση.

9 9 Εισαγωγή Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της Eurostat, μόνο την περίοδο το ΑΕΠ της Ελλάδας συρρικνώθηκε κατά 25%, ενώ η ανεργία σχεδόν διπλασιάστηκε. Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης η οποία συνεχίζεται, επιδεινώνουν το ήδη υφιστάμενο σοβαρό δημογραφικό πρόβλημα, επηρεάζοντας μια σειρά δημογραφικών δεικτών. Οι συνέπειες της κρίσης ως προς τις δαπάνες ασφάλισης, την ανεργία και την απασχόληση, τη φτώχεια και τις κοινωνικές δαπάνες, επιβαρύνουν περαιτέρω δημογραφικά τη χώρα. Ειδικότερα η φτώχεια (ως υλική αποστέρηση πέραν των τριών ουσιωδών υλικών παραγόντων ανά νοικοκυριό), εμφανίζει υψηλό βαθμό συσχέτισης με αυξημένους δείκτες θνησιμότητας παιδιών κάτω των 5 ετών (Marmot et al., 2012, σ.1015). Πέραν όμως του δημογραφικού σκέλους, η κρίση επηρεάζει άμεσα και έντονα και τον τομέα της υγείας-τόσο τους σχετικούς δείκτες όσο και τη διάρθρωση των δαπανών υγείας. Η σχέση μεταξύ οικονομίας και υγείας δεν είναι γραμμική ούτε μονοσήμαντη και συνεπώς η συσχέτισή της μόνο με το ΑΕΠ ενδέχεται να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα. Ο βαθμός ανισοκατανομής του πλούτου, η ανεργία, η εκπαίδευση και το επάγγελμα παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο. Ωστόσο, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης (μείωση εισοδήματος, ανεργία, υποαπασχόληση, επισφαλής εργασία, φτώχεια) επιδρούν άμεσα στο εισόδημα-συνεπώς κυρίαρχα και στην υγεία των πολιτών. Η βιβλιογραφία διαπιστώνει σημαντική συσχέτιση ανάμεσα στο οικονομικό επίπεδο και στο επίπεδο υγείας του ατόμου (Μαλλιαρού και Σαράφης, 2012, σ.4). Μάλιστα, τα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα είναι αυτά που κατά κανόνα υφίστανται τις περισσότερες πιέσεις. Προς τούτο και η σχετική παρότρυνση του Πορίσματος του ΠΟΥ (2009), που επιχειρηματολογεί υπερ της διατήρησης των δημοσίων δαπανών στην υγεία υπό την προϋπόθεση όμως του εξορθολογισμού, ο οποίος είναι απαραίτητος τόσο σε οικονομίες άνθισης όσο και κρίσης. Εντέλει, η δημογραφία και η υγεία τελούν σε καθεστώς ισχυρής αλληλεπίδρασης ούσες η μία αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη της άλλης. Η παρούσα εργασία αποτελείται από δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, υπόθεση εργασίας είναι πως η οικονομική κρίση επηρεάζει τους δείκτες υγείας και δημογραφίας. Συνεπώς, ερευνάται το υφιστάμενο θεωρητικό πλαίσιο συσχέτισης

10 10 οικονομικής κρίσης και δεικτών υγείας και δημογραφίας-τόσο στην Ελλάδα όσο και σε επιλεγμένες χώρες του εξωτερικού. Η αναμόχλευση της βιβλιογραφίας συμπληρώνεται από σειρά στατιστικών στοιχείων. Στο πρώτο σκέλος αναλύονται ζητήματα που άπτονται της δημογραφίας όπως η δημογραφική γήρανση στην Ελλάδα, οι δημογραφικές επιπτώσεις της κρίσης, η επίδρασή της στους ελληνικούς δημογραφικούς δείκτες, στις δαπάνες ασφάλισης, στην ανεργία και την απασχόληση, τη φτώχεια και τις κοινωνικές δαπάνες. Στο δεύτερο σκέλος προσεγγίζονται θέματα σχετικά με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στους δείκτες υγείας αλλά και στις δαπάνες υγείας. Η επιλογή των δεικτών που χρησιμοποιούνται στην πρώτη ενότητα εδράζεται σε δύο πυλώνες: αφενός στη συχνή αναφορά τους στη βιβλιογραφία ως ενδεικτικών και αφετέρου στη σχετική διαθεσιμότητα των στατιστικών στοιχείων. Στη δεύτερη ενότητα, επιχειρείται μια δευτερογενής επεξεργασία των στατιστικών δεδομένων. Πιο συγκεκριμένα, διενεργείται στατιστικός έλεγχος συσχέτισης επιλεγμένων μεταβλητών με τη μέθοδο της απλής γραμμικής παλινδρόμησης, μέσω του προγράμματος SPSS (έκδοση 21). Η επιλογή των μεταβλητών γίνεται βάσει υποθέσεων εργασίας και για την περίοδο , όπου και διερευνάται η πιθανή συσχέτιση του δείκτη αυτοκτονιών, του δείκτη ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης, του αριθμού των γεννήσεων και του ποσοστύ ανεργίας, με μεγέθη όπως η διακύμανση του πραγματικού ΑΕΠ, η διακύμανση του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές), το ύψος του δημοσιονομικού ελλείμματος, ο δείκτης Gini, το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας πριν και μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, το ποσοστό της αυτοαντίληψης για την υγεία, το ποσοστό των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο της φτώχειας, ο δείκτης εξάρτησης, ο δείκτης γήρανσης και ο δείκτης μισθών. Η άντληση και επεξεργασία στατιστικών στοιχείων επιδιώκει να επενεργήσει θετικά στην όλη συζήτηση, θεμελιώνοντας ποσοτικά και με συγκεκριμένα δεδομένα ικανό αριθμό επιχειρημάτων - τόσο για τη βελτίωση των δεικτών δημογραφίας και υγείας, όσο και για την ορθή ανάλυση και χάραξη μέτρων πολιτικής. Η εργασία ολοκληρώνεται με μια συζήτηση-σύγκριση των ευρημάτων της υφιστάμενης βιβλιογραφίας και των αποτελεσμάτων της στατιστικής επεξεργασίας. Τέλος, ακολουθούν συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής.

11 11 Κεφάλαιο 1 Υφιστάμενο πλαίσιο 1.1 Δημογραφική γήρανση στην Ελλάδα Το δημογραφικό πρόβλημα δεν εμφανίζεται με την οικονομική κρίση, ούτε προκύπτει αποκλειστικά ως επιφαινόμενο αυτής-εντείνεται όμως από την παρουσία της. Πρόκειται για ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο με ποικίλες αιτίες και επιπτώσεις, το οποίο χαρακτηρίζει το σύνολο σχεδόν των ανεπτυγμένων βιομηχανικών χωρών μεταπολεμικά. Η γήρανση του πληθυσμού στην Ελλάδα είναι ήπιου χαρακτήρα σε σχέση προς τις λοιπές χώρες αν και με σαφείς τάσεις επιδείνωσης. Αποτελεί γενική παραδοχή πως η ταχύτητα γήρανσης τείνει να επιδεινώνεται πιο γρήγορα απ ότι προκύπτει από τις δημογραφικές προβολές του παρόντος χρόνου. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ληφθεί υπόψη η χρονική υστέρηση που ανακύπτει ανάμεσα στην ανάδυση των γεγονότων και την αποτύπωσή τους σε δείκτες. Κατά συνέπεια, προκύπτει αναγκαστικά η παραδοχή πως ο μελετητής βρίσκεται πάντοτε ένα βήμα πίσω σε σχέση με το υπό μελέτη φαινόμενο, όπως αυτό εξελίσσεται δυναμικά. Η δημογραφική γήρανση είναι ένα συλλογικό φαινόμενο που αφορά στη δομή του πληθυσμού και αντιδιαστέλλεται στην ατομική, βιολογική γήρανση. Ως δημογραφική γήρανση ορίζεται η αύξηση της αναλογίας των ηλικιωμένων ατόμων στο συνολικό πληθυσμό και η συνακόλουθη μείωση του ειδικού βάρους των μη ηλικιωμένων ατόμων (Κοτζαμάνης, χ.χ., σ. 2). Συνεπώς αυτή συνιστά σχετικό και όχι απόλυτο μέγεθος, το οποίο καταδεικνύει τη σχέση οικονομικώς ενεργών και μη οικονομικώς ενεργών πολιτών. Η δημογραφική γήρανση συνδέεται με την πλήρη αντιστροφή των όρων θνησιμότητας και γονιμότητας. Η υψηλή θνησιμότητα και γονιμότητα του παρελθόντος (χαμηλό προσδόκιμο ζωής, μεγάλος αριθμός πολύτεκνων οικογενειών), αντικαθίστανται πλέον από χαμηλή θνησιμότητα και γονιμότητα (υψηλό προσδόκιμο ζωής και γονιμότητα κάτω των 2,1 παιδιών ανά οικογένεια, όπου και τοποθετείται το όριο της αναπαραγωγής του πληθυσμού). Όσοι συγχέουν την ατομική με τη δημογραφική γήρανση, θεωρούν λανθασμένα ότι η δημογραφική γήρανση προκαλείται από τον αυξημένο μέσο όρο ζωής και παραβλέπουν το πραγματικό αίτιο της μειωμένης γεννητικότητας: η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων καθαυτή δεν οδηγεί σε δημογραφική γήρανση, παρά μόνο υπό την προϋπόθεση οτι παράλληλα ο αριθμός των

12 12 γεννήσεων μειώνεται δραματικά. Επιπλέον, επειδή τα δημογραφικά φαινόμενα δεν είναι στατικής αλλά δυναμικής φύσεως, σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η δυνατότητα ολοένα και μεγαλύτερου προσδόκιμου ζωής στο μέλλον-γεγονός το οποίο μεταφέρει το βάρος διατήρησης της δημογραφικής πυραμίδας στον παράγοντα «γονιμότητα». Σε μια πρώτη φάση, η συρρίκνωση της παιδικής θνησιμότητας μεταπολεμικά εξισορρόπησε στην Ελλάδα τον μειωμένο αριθμό γεννήσεων. Η παγίωσή της όμως ή η οριακή της μόνο βελτίωση στις ανεπτυγμένες χώρες, αίρει πρακτικά το δημογραφικό πλεονέκτημα που προσφέρει, καθώς η μειωμένη γεννητικότητα των πιο πρόσφατων δεκαετιών παραμένει. Κατά συνέπεια με δεδομένο πως η υπογεννητικότητα εδραιώνεται, φαίνεται πως η επίδραση της ιατρικής προόδου ωφελεί πλέον περισσότερο τα ηλικιωμένα άτομα, ενώ στα βρέφη εμφανίζεται να έχει σχεδόν εξαντληθεί (σταθεροποίηση της βρεφικής θνησιμότητας σε πολύ χαμηλά επίπεδα). Εξού και η εύστοχη αποστροφή πως η θνησιμότητα από επιβραδυντικός παράγοντας της γήρανσης πλέον έχει αρχίσει να γίνεται προοδευτικά παράγοντας επιτάχυνσής της (Κοτζαμάνης, χ.χ., σ. 12). Γενικά, οι πληθυσμιακές πυραμίδες των ανεπτυγμένων χωρών έχουν αρχικά το σχήμα ισοσκελούς τριγώνου το οποίο σταδιακά και με την πάροδο του χρόνου τείνει να αποκτήσει στενή βάση και διογκωμένη μέση και κορυφή, καθώς αυξάνεται η αναλογία των ηλικιωμένων ατόμων στον πληθυσμό (βλ. Διάγραμμα 1, παλαιότερες πληθυσμιακές πυραμίδες της Ελλάδας). Η γήρανση εκ των κάτω προέρχεται από τη μείωση της γεννητικότητας ενώ η μείωση εκ των άνω αναφέρεται στην αλματώδη αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Για λόγους συγκρισιμότητας, παρατίθεται και η σημερινή πληθυσμιακή πυραμίδα της Ελλάδας (βλ. Διάγραμμα 1Α για σχετικό γράφημα-επικαιροποιημένα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, 2015).

13 13 Διάγραμμα 1: Πληθυσμιακές πυραμίδες της Ελλάδας (1928, 1951, 1997). Πηγή: Κοτζαμάνης, χ.χ.

14 14 Διάγραμμα 1Α: Πληθυσμιακή πυραμίδα της Ελλάδας (2011) Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2015.

15 Δημογραφικές επιπτώσεις της κρίσης στην Ελλάδα Σύμφωνα με τη Δημογραφική Έκθεση 2010 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η φυσική αύξηση του πληθυσμού 1 στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα και από τα άτομα μεταβαίνει στα Οι προβλέψεις για το μέλλον (βλ. ΕΛΣΤΑΤ σενάρια συνολικού πληθυσμού 2030,2050) περιλαμβάνουν οριακή μόνο αύξηση του πληθυσμού, περαιτέρω πτώση του δείκτη ολικής γονιμότητας 2 και εκτόξευση-υπερδιπλασιασμό του δείκτη εξάρτησης 3, με συνακόλουθη επιβάρυνση της ηλικιακής πυραμίδας. Οι αντίστοιχες μακροπρόθεσμες προβλέψεις της Eurostat (2015) για τον πληθυσμό προβλέπουν κάθετη μείωση έως τα 9 εκατομμύρια κατοίκους το έτος Κατά το διάστημα , ο αριθμός των γεννήσεων στη χώρα αυξανόταν με ήπιο ρυθμό. Το 2009 και με την εμφάνιση της οικονομικής κρίσης ξεκινά μια ραγδαία πτώση η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Παράλληλα, ο αριθμός των θανάτων ακολουθεί μια ελαφρώς ανοδική πορεία μετά το 2006, κορυφώνεται το 2012 και σημειώνει μια μικρή μείωση το Μόνο το 2012 ο αριθμός των γεννήσεων μειώθηκε κατά 5,69% σε σχέση με το 2011, ενώ ο αριθμός των θανάτων αυξήθηκε κατά 5%, διατηρώντας το αρνητικό φυσικό ισοζύγιο. Η φυσική μεταβολή του πληθυσμού (η διαφορά γεννήσεων-θανάτων χωρίς να συμπεριλαμβάνεται η μετανάστευση) αυξάνεται με ήπιο ρυθμό από το 2000 μέχρι το Από το 2009 και μετά μειώνεται έντονα, ακολουθώντας σχεδόν παράλληλη πορεία με τις γεννήσεις, ενώ η πτώση αναχαιτίζεται προσωρινά το λόγω των μειωμένων θανάτων της συγκεκριμένης περιόδου (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 2 για σχετικό γράφημα). 1 Φυσικός πληθυσμός: διαφορά γεννήσεων και θανάτων. 2 Δείκτης ολικής γονιμότητας: μέσος όρος παιδιών που θα γεννήσει μια γυναίκα κατά τη διάρκεια της ζωής της, υπό την προϋπόθεση πως επικρατούν οι ίδιες συνθήκες γονιμότητας όπως στο έτος αναφοράς. 3 Δείκτης εξάρτησης: πληθυσμός ηλικιών 0-14 συν άνω των 65 διά τις ηλικίες Αλλως, η αναλογία του μη οικονομικά ενεργού προς τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό.

16 16 Διάγραμμα 2: Γεννήσεις, θάνατοι, φυσική μεταβολή του πληθυσμού. Απόλυτοι αριθμοί, έτη Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ιδία επεξεργασία. Καθ όλη την περίοδο , ο φυσικός πληθυσμός της Ελλάδας παρουσιάζει συνεχή μείωση. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (Ιούλιος 2015), τη διετία ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε συνολικά 4 περαιτέρω στα 10,8 εκ.-κατά άτομα ή το 0,84% του συνόλου του πληθυσμού. Η διαφορά μόνο στον φυσικό πληθυσμό ήταν αρνητική για έκτη συνεχόμενη χρονιά από το 2009 και μόνο από το 2014 έως το 2015 μειώθηκε σε απόλυτους αριθμούς κατά άτομα - (πηγή Eurostat 2015-βλ. Διάγραμμα 3 για σχετικό γράφημα). 4 Συνολικός πληθυσμός: φυσικός πληθυσμός συν μεταναστευτικές ροές.

17 17 Διάγραμμα 3: Φυσικός πληθυσμός της Ελλάδας, έτη Πηγή: Eurostat, Ιδία επεξεργασία. Η εισροή αλλοδαπών μεταναστών στη χώρα από το 2000 μέχρι το 2011 βάσει επίσημων στοιχείων (Απογραφή πληθυσμού-μετανάστευση ΕΛΣΤΑΤ, 2011), εμφανίζει μεικτή εικόνα η οποία μέχρι το 2008 δείχνει να σταθεροποιείται χωρίς ιδιαίτερες αυξομειώσεις. Καταρχήν δεν παρατηρείται σημαντική διαφοροποίηση των μέσων ετήσιων μεταναστευτικών εισροών στη χώρα κατά την περίοδο Μετά το 2009 ωστόσο, φαίνεται να υπάρχει αντιστροφή του μεταναστευτικού ρεύματος των αλλοδαπών διαμενόντων στην Ελλάδα: ο ακαθάριστος δείκτης μεταβολής πληθυσμού 5 λαμβάνει αρνητικές τιμές και κυμαίνεται μεσοσταθμικά στο - 4,3 κατ έτος, αυξανόμενος αδιαλείπτως μέχρι το 2014 (Eurostat, 2015). Σε απόλυτους αριθμούς οι μεταναστευτικές ροές έχουν μειωθεί στο μισό μετά το 2010, και μέχρι το 2013 που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία βαίνουν ταχέως μειούμενες. Μόνο την περίοδο , η συμβολή των μεταναστευτικών εκροών στη μεταβολή του συνολικού 5 Ακαθάριστος δείκτης μεταβολής πληθυσμού: περιλαμβάνει μόνο τις μεταναστευτικές ροές ανά χιλίους κατοίκους και όχι τη φυσική μεταβολή.

18 18 πληθυσμού ήταν αρνητική και τριπλάσιου μεγέθους ( άτομα) από τη συμβολή της διαφοράς γεννήσεων-θανάτων. Μπορεί να υποστηριχθεί γενικά οτι οι χώρες υποδοχής μεταναστών που εμφανίζουν μείωση του φυσικού τους πληθυσμού, ευνοούνται δημογραφικά από την εισροή μεταναστών, τόσο γιατί βελτιώνεται ο πληθυσμός τους σε απόλυτο μέγεθος, όσο και γιατί οι ίδιες, που κατά κανόνα έχουν γερασμένες ηλικιακές πυραμίδες, ανανεώνονται δημογραφικά αλλά και εργασιακά. Ενδεικτική προς τούτο είναι η σύγκριση των μέσων ηλικιακών πυραμίδων των ημεδαπών και των μεταναστών αλλοδαπών κατοίκων της Ε.Ε.: η μεν πυραμίδα των ημεδαπών έχει σχήμα κωδωνόσχημο, η δε των μεταναστών εμφανίζει σχεδόν διπλάσιες τιμές στις ηλικίες ετών (Eur. Com., 2013, EU employment σ.21). Ομοίως η Ελλάδα κατά κανόνα δέχεται μετανάστες σε αναζήτηση εργασίας-σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (Δελτίο Απογραφής Πληθυσμού 2011), το 39,9% των μεταναστών ξένης υπηκοότητας της χώρας έχουν προσέλθει στην Ελλάδα για εργασία. Επιπλέον, η πλειονότητα των μεταναστών ανήκει σε μικρότερα τμήματα της ηλικιακής πυραμίδας (άνω του 85% των μεταναστών ξένης υπηκοότητας στην Ελλάδα ανήκουν στις ηλικίες 0-49 ετών, ο.π.). Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ (2014), το ποσοστό των αλλοδαπών που γεννήθηκαν στην Ελλάδα από το 2001 έως το 2011 δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά, κυμαινόμενο στο 10% του πληθυσμού. Κατά το 2013, το 14,02% των γεννήσεων στην Ελλάδα προερχόταν από αλλοδαπές μητέρες, πσοσοστό δυσανάλογα μεγάλο ως προς τον αριθμό των μεταναστών στη χώρα. Επομένως ο δείκτης γονιμότητας των μεταναστών εμφανίζεται κατά μέσο όσο υψηλότερος από τον αντίστοιχο των ημεδαπών, (βλ. και στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ, Φυσική κίνηση πληθυσμού 2013). Κατά κανόνα οι οικονομικές κρίσεις επηρεάζουν εργασιακά περισσότερο τους αλλοδαπούς παρά τους ημεδαπούς. Ειδικότερα στις χώρες που η κρίση εμφανίζεται περισσότερο οξεία, η επίδραση στην απασχόληση των μεταναστών είναι δυσανάλογα μεγάλη. Ο σχετικός δείκτης για την περίοδο , καταδεικνύει πως η απασχόληση των μεταναστών μειώθηκε κατά 16% λόγω της κρίσης, σε σχεση με τη μεσοσταθμική μείωση κατά 9% των ημεδαπών. Τόσο το εν λόγω ποσοστό των μεταναστών όσο και η διαφορά του από το ποσοστό των ημεδαπών, συνιστούν τις δεύτερες χειρότερες επιδόσεις στον ΟΟΣΑ μετά την Ισπανία (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.101).

19 19 Παράλληλα με τις κινήσεις των αλλοδαπών όμως, αυξάνεται κατακόρυφα η μετανάστευση ημεδαπών προς το εξωτερικό, γεγονός που εντείνει τις δημογραφικές πιέσεις έτι περαιτέρω και διατηρεί το αρνητικό μεταναστευτικό ισοζύγιο των ημεδαπών κατοίκων. Μάλιστα οι συγκεκριμένες ομάδες συνήθως είναι μικρής ηλικίας και υψηλής εξειδίκευσης, γεγονός που πλήττει τη χώρα όχι μόνο οικονομικά αλλά και δημογραφικά τόσο σε ποσοτικό όσο και σε ποιοτικό επίπεδο, συμβάλλοντας στη γήρανση του πληθυσμού. Μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ, η Ελλάδα και η Ισπανία εμφανίζουν τις μεγαλύτερες μεταναστευτικές εκροές ημεδαπών λόγω της οικονομικής κρίσης. Ειδικότερα μετά το 2011 ο αριθμός των μεταναστεύοντων ημεδαπών αυξάνεται αρκετά και συγκριτικά με άλλες χώρες βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα. Πιο συγκεκριμένα, με έτος βάσης το 2007 (=100), ο δείκτης εκροών ημεδαπών από τη χώρα ήταν 240 το 2011 (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.93). Η αντίληψη των ημεδαπών κατοίκων για τη χώρα τους ως πρόσφορου τόπου διαβίωσης των μεταναστών, εμφανίζει στην Ελλάδα μεγάλη διακύμανση. Ανάμεσα στο 2007 και το 2012, το ποσοστό των Ελλήνων που θεωρούν πως η χώρα προσφέρεται για φιλοξενία μεταναστών μειώθηκε κατά 28% ποσοστό που εμφανίζει και τη μεγαλύτερη μείωση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Συγκεκριμένα το 2012, το ποσοστό αφορούσε μόνο το 41% των κατοίκων της χώρας, σημειώνοντας την τέταρτη χειρότερη επίδοση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ-μ.ο. ΟΟΣΑ 73% (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.139). Κατά την περίοδο , η αυτοαντίληψη ανεκτικότητας του ημεδαπού πληθυσμού έναντι των φυλετικών και εθνικών μειονοτήτων μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ παρουσίασε τη μεγαλύτερη μείωση στην Ελλάδα, κατά 26%. Ο μέσος όρος του ΟΟΣΑ για την ίδια περίοδο σημείωσε πτώση της τάξεως του 1%.

20 Κρίση και ελληνικοί δημογραφικοί δείκτες Υπάρχει πληθώρα δεικτών δημογραφικής μεταβολής και γήρανσης αλλά η χρήση τους δεν είναι αυτοσκοπός παρά μόνο μέσο κατανόησης και ανάδειξης σχέσεων μεταξύ μεγεθών. Η ίδια η επιλογή των δεικτών και των εννοιών που προσμετρουν το φαινόμενο άλλωστε, δεν είναι ούτε μπορεί να είναι απολύτως αντικειμενική. Κατά συνέπεια, υποκρύπτει μια σειρά συμβατικών παραδοχών όπως: οτι τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών βρίσκονται εξ ορισμού εκτός παραγωγικής διαδικασίας (τη στιγμή που το μέσο προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση 6 βαίνει αυξανόμενο και ο χρόνος παραμονής στην εργασία παρατείνεται), οτι παραμένει γεγονός αδιαμφισβήτητο πως η υγεία των ηλικιωμένων ατόμων διαρκώς επιδεινώνεται (ενώ οι δείκτες προσδόκιμου υγείας 7 κατά κανόνα βελτιώνονται), ή οτι οι ηλικίες ετών είναι εκτός από φύσει και θέσει παραγωγικές (όταν η συνολική ανεργία αγγίζει το 28% και η ανεργία των νέων διπλάσια ποσοστά). Τέλος, η δυναμική μελέτη φαινομένων όπως τα κοινωνικά συχνά ενέχει δυσκολίες και ποικίλους βαθμούς απροσδιοριστίας, ενώ ενίοτε οι μελετητές αρκούνται στα στατικής φύσεως δεδομένα (Κοτζαμάνης, χ.χ., σ.24). Άλλωστε, η στενή οικονομικίστικη αντίληψη περί γήρανσης του πληθυσμού, αποτυπώνει το ζήτημα με όρους συμμετοχής στο ΑΕΠ ή/και και επιβάρυνσης των προϋπολογισμών υγείας, παραβλέποντας κοινωνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις, οι οποίες πάντως δεν είναι τμήμα της παρούσης εργασίας. Μεταπολεμικά στην Ελλάδα η αναλογία των ηλικιωμένων διπλασιάζεται, ο δείκτης γήρανσης 8 υπερτετραπλασιάζεται και ο δείκτης εξάρτησης συρρικνώνεται, με τις ηλικίες 0-14 ετών να μειώνονται με ταχύτερο ρυθμό απ ότι αυξάνονται οι ηλικίες άνω των 65. Παράλληλα, ο δείκτης αντικατάστασης 9 υποτριπλασιάζεται από τις μεταπολεμικές δεκαετίες μέχρι το Οι τάσεις αυτές συνεχίζονται ακάθεκτες μέχρι σήμερα (Κοτζαμάνης, χ.χ., σ. 13). Εαν οι απαρχές της οικονομικής κρίσης τοποθετηθούν περί το έτος 2009 και ληφθεί υπόψη ο σταθερός παράγοντας της χρονικής υστέρησης που μεσολαβεί ανάμεσα στην εκδήλωση των φαινομένων και τη στατιστική καταγραφή τους, αφενός είναι δύσκολο να εντοπιστούν σαφείς τάσεις 6 Μέσο προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση: αριθμός ετών που αναμένεται να ζήσει ένας μέσος αριθμός ατόμων που γεννήθηκαν το ίδιο έτος, αν η θνησιμότητα σε κάθε ηλικία παραμείνει η ίδια στο μέλλον. 7 Μέσο προσδόκιμο υγείας: αριθμός ετών υγιούς ζωής ατόμων των 65 ετών. 8 Δείκτης γήρανσης: αναλογία πληθυσμού 65 ετών και άνω προς πληθυσμό 0-14 ετών. 9 Δείκτης αντικατάστασης: αριθμός αναλογούντων ατόμων ετών για κάθε ένα ετών.

21 21 επειδή αυτές εμφανίζονται το , αφετέρου επειδή απαιτούνται περαιτέρω στατιστικά στοιχεία για τα έτη και μετά το Η Ελλάδα διαθέτει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ηλικιωμένων ατόμων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο άνω των 65 ετών (17,2% του πληθυσμού), όσο και άνω των 80 ετών (3,54% του πληθυσμού-στοιχεία της Eurostat και του Συμβουλίου της Ευρώπης, 2000). Οι τάσεις σε σχέση με τις δεκαετίες του 80 και του 90 είναι σαφώς αυξητικές και μάλιστα με την πάροδο του χρόνου καθίστανται εντονότερες. Το έτος 2000 ο δείκτης εξάρτησης των μη παραγωγικών ηλικιών ως προς τις παραγωγικές ηλικίες ήταν 0,48- κοντά στο μέσο όρο της Ε.Ε. Επιπλέον, βάσει ενός δεύτερου δείκτη εξάρτησης 10 και σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (2015), ο λόγος των ατόμων άνω των 65 προς τα άτομα αυξάνεται κάθε χρόνο μετά το 2000, για να φτάσει το 2014 σε κάθε 100 ανθρώπους σε παραγωγική ηλικία να αντιστοιχούν 31,6 ηλικιωμένα άτομα. Οι μακροπρόθεσμες προβλέψεις της Eurostat για τον δείκτη εξάρτησης αναφέρουν υπέρβαση της τιμής 60 το Bάσει των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ, ο δείκτης γήρανσης του πληθυσμού στην Ελλάδα βαίνει σταδιακά αυξανόμενος από το 2000 (108,6) έως το 2012 (135,8), οπότε και υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Ενδεικτικά το 2009 ο δείκτης ήταν ο τρίτος πανευρωπαϊκά (τιμή 113,6 στοιχεία Συμβουλίου της Ευρώπης, 2000), γεγονός που σημαίνει πως σε κάθε 100 άτομα 0-14 ετών, αντιστοιχούσαν 113,6 άτομα άνω των 65 ετών. Η αύξησή του δείκτη εμφανίζεται ελάχιστη ή οριακή κατά τα έτη , ενώ μετά το 2010 επανέρχεται στους πρότερους αυξητικούς ρυθμούς των 3 και 4 ποσοστιαίων μονάδων ανά έτος (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 4 για σχετικό γράφημα). Οι αντίστοιχες προβολές του δείκτη για το μέλλον (2020) αναφέρουν ποσοστό ατόμων άνω των 65 ετών πλέον του 20% του πληθυσμού- κατά προσέγγιση του ενωσιακού μέσου όρου- ενώ περί το 2050 αναμένεται σταθεροποίηση για την Ελλάδα. 10 Δεύτερος δείκτης εξάρτησης: λόγος των ατόμων άνω των 65 ετών προς τα άτομα ετών.

22 22 Διάγραμμα 4: Δείκτης Γήρανσης (αναλογία πληθυσμού 65 ετών και άνω προς πληθυσμό 0-14 ετών), κατά τα έτη Δείκτης γήρανσης - αναλογία πληθυσμού 65 ετών και άνω προς πληθυσμό 0-14 ετών Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Αναθεώρηση στοιχείων με βάση την Απογραφή του Ιδία επεξεργασία. Τα στοιχεία της Eurostat (2015) δείχνουν μια διαρκή αύξηση της μέσης ηλικίας στη χώρα από το 2000, η οποία και φθάνει τα 43 έτη το Ήδη το 2009 η μέση ηλικία του ελληνικού πληθυσμού ήταν 42,6-από τους υψηλότερους στην Ε.Ε. και σαφώς άνω του σχετικού μέσου όρου. Οι σχετικές προβολές πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ αναφέρουν ως μέση ηλικία τα 46 έτη το 2030 και τα 48,6 έτη το Ως προς τη χωρική διάσταση της γήρανσης του πληθυσμού, οι αγροτικές περιοχές της χώρας κατέχουν μεταπολεμικά τα πρωτεία ως προς την παρατηρούμενη ένταση των ανωτέρω δημογραφικών φαινομένων, ενώ οι αστικές και οι ημιαστικές ακολουθούν με σαφή αλλά λιγότερη ένταση. Ως αποτέλεσμα προκύπτει μια ολοένα και διευρυνόμενη δημογραφική ψαλίδα κέντρων-περιφέρειας. Η διαφορά γίνεται ακόμα πιο έντονη μεταξύ των αγροτικών περιοχών, όπου οι μικρότερες και μικρότερου αριθμού κατοίκων εμφανίζουν περαιτέρω δυσμενέστερες δημογραφικά συνθήκες, με

23 23 χαμηλότερους δείκτες αντικατάστασης, μεγαλύτερους δείκτες εξάρτησης και μεγαλύτερους δείκτες γήρανσης. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η σύγκριση της Ελλάδας με τις λοιπές χώρες της βαλκανικής, όπου με εξαίρεση την πανομοιότυπη δημογραφικά Βουλγαρία, οι λοιπές χώρες εμφανίζουν κατά πολύ μικρότερους δείκτες γήρανσης, επομένως και μεγαλύτερους δείκτες εξάρτησης. Το 1970 ο δείκτης γαμηλιότητας 11 στην Ελλάδα κυμαινόταν στο 7,8 και μέχρι το έτος 2000 ακολούθησε πτωτική πορεία. Σύμφωνα με τη Δημογραφική Έκθεση 2010 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο δείκτης αυξήθηκε εκ νέου από το 4,5 (2000) στο 5,2 (2009). Μετά το 2009, μειώθηκε κατά 9,8% το 2012 και υποχώρησε στο 4,63 το Επίσης στην Ελλάδα συνεχώς αυξάνεται η μέση ηλικία πρώτου γάμου τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες (ΕΛΣΤΑΤ 2013, Σοφιανοπούλου 2009). Παρόλα αυτά, τα νοικοκυριά που περιλαμβάνουν παντρεμένα ζευγάρια αντιστοιχούν στο 60,7% του συνόλου των νοικοκυριών-ένα από τα υψηλότερα ποσοστά του ΟΟΣΑ (μ.ο. 52,4%, ΟΟΣΑ, 2014, σ.95). Ταυτόχρονα όμως, ο δείκτης διαζυγίων 12 αυξάνεται ομοίως από το 1,0 (2000) στο 1,2 (2009), για να αυξηθεί περαιτέρω στο 1,3 (2012)-υπολειπόμενος ωστόσο του μέσου του ΟΟΣΑ (2,1). Τόσο η εργασιακή και οικονομική ανασφάλεια όσο και οι ενδοοικογενειακές προστριβές που προκαλεί η ύφεση διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αύξηση του αριθμού των διαζυγίων. Βάσει στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ, ο δείκτης ολικής γονιμότητας παρουσιάζει μια επίμονα πτωτική πορεία μετά το έτος 1978, μέχρι και το έτος Το γεγονός επιβεβαιώνει την άποψη πως το ΑΕΠ (ή/και ο Δείκτης Ανθρώπινης Ανάπτυξης [HDI] 13 ) και ο δείκτης γονιμότητας είναι καταρχήν μεγέθη αντιστρόφως ανάλογα. Η σχέση που τα συνδέει όμως δεν είναι συνολικά γραμμική: από το 2001 ο δείκτης διαγράφει μια ελαφρώς ανοδική πορεία η οποία κορυφώνεται το 2009, γεγονός που επιβεβαιώνει την αντίληψη οτι πέραν ενός ορίου οικονομικής ανάπτυξης, ο δείκτης γονιμότητας επανέρχεται σε ανοδική τροχιά (Δημογραφική Έκθεση 2010 της Ευρωπαϊκης Επιτροπής, σ.71). Αντίθετα και σύμφωνα με μια εξίσου βάσιμη προσέγγιση (Κοτζαμάνης, 2012), η παρενθετική αύξηση των γεννήσεων κατά τη συγκεκριμένη περίοδο είναι μόνο προσωρινή και οφείλεται στη μαζική μεταβολή του 11 Δείκτης γαμηλιότητας: ο λόγος των γάμων ενός έτους προς τον μέσο πληθυσμό του ίδιου έτους. 12 Δείκτης διαζυγίων: αριθμός διαζυγίων ανά 1000 γάμους. 13 Δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης (Human Development Index): σύνθετος δείκτης που περιλαβάνει το προσδόκιμο ζωής, την εκπαίδευση και δείκτες κατά κεφαλήν εισοδήματος.

24 24 ημερολογίου τεκνογονίας των γυναικών-με άλλα λόγια στην αύξηση και μετατόπιση της μέσης ηλικίας τεκνοποίησης. Σε κάθε περίπτωση μετά το έτος 2009 ξεκινά μια εκ νέου πτωτική πορεία του δείκτη γονιμότητας μέχρι το 2012, οπότε και υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Η πτώση του δείκτη γονιμότητας μπορεί με σχετική ασφάλεια να αποδοθεί στην οικονομική ανασφάλεια και την ανεργία, παράγοντες που ωθούν τις οικογένειες στη μετάθεση της τεκνοποιίας στο μέλλον ή στην απόκτηση λιγότερων παιδιών. Ενδεικτικά και σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (Απογραφή Πληθυσμού 2011), περίπου 1 στα 3 ζευγάρια δεν έχει παιδί, ενώ το 34% των γυναικών της χώρας δεν έχει γεννήσει παιδί-ποσοστό σχεδόν ίδιο με όσες έχουν αποκτήσει 2 παιδιά. Στο ηλικιακό φάσμα 20-29, το 80% των γυναικών δεν έχει παιδί. Επιπλέον, η συσχέτιση της γονιμότητας με την ανεργία λόγω ύφεσης είναι εμφανής: πέραν της μειωμένης ικανότητας οικονομικής αυτοσυντήρησης, οι νεότερες ηλικιακές ομάδες που πλήττονται από την ανεργία είτε αδυνατούν να μετακομίσουν σε δικό τους χώρο είτε επιστρέφουν στο πατρικό τους σπίτι, γεγονός που υπονομεύει περαιτέρω τις τάσεις υπογεννητικότητας. Σύμφωνα με τα στοιχεία (ΟΟΣΑ, Eurostat, 2014), η σημερινή τιμή του δείκτη γονιμότητας (2012) είναι 1,40 παιδιά ανά γυναίκα, έχοντας μειωθεί κατά 0,09 από το 2007 και απέχοντας πολύ από τον αντίστοιχο μέσο όρο του ΟΟΣΑ (τρέχουσα τιμή 1,70, πτώση από το ,05). Σε κάθε περίπτωση, η απώλεια της ελάχιστης τιμής γονιμότητας που απαιτείται για την αντικατάσταση των γενεών (2,1), έχει συντελεστεί ήδη από το 1982 (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 5 για σχετικό γράφημα). Συγκεκριμένα για την περίοδο και σύμφωνα με τα στοιχεία μέσης τάσης του ΟΟΣΑ που συμπεριλαμβάνουν την Ελλάδα (ΟΟΣΑ 2014, σ.36), ο μέσος δείκτης γονιμότητας επηρεάστηκε αρνητικά καταρχήν από τη μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών και σε δεύτερο βαθμό από τη μικρή αύξηση των κοινωνικών δαπανών και τις έντονες προσπάθειες δημοσιονομικής προσαρμογής που έγιναν και που αναμένονται να πραγματοποιηθούν. Τα ανωτέρω στοιχεία δε συνιστούν κατ ανάγκη αιτιακή σχέση αλλά μια τάση συσχέτισης των δεδομένων που ίσως χρήζει ενδελεχέστερης έρευνας.

25 25 Διάγραμμα 5: Δείκτης Ολικής Γονιμότητας (μέσος όρος παιδιών που θα γεννήσει μια γυναίκα κατά τη διάρκεια της ζωής της, υπό την προϋπόθεση πως επικρατούν οι ίδιες συνθήκες γονιμότητας όπως στο έτος αναφοράς), κατά τα έτη Το ελάχιστο επίπεδο αντικατάστασης γενεών αντιστοιχεί σε δείκτη γονιμότητας 2,1. Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Αναθεώρηση στοιχείων με βάση την Απογραφή του Ιδία επεξεργασία. Χαρακτηριστικό της αντίστροφης σχέσης της φτώχειας με τον δείκτη γονιμότητας, είναι το οτι κατά τα έτη το ποσοστό φτώχειας στην Ελλάδα παρέμενε σχεδόν στάσιμο (20%-παρά την αλματώδη αύξηση του ΑΕΠ) και ο κίνδυνος φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού σταθερά έβαινε μειούμενος. Παράλληλα όμως και εν μέσω οικονομικής άνθισης η φτώχεια των παιδιών είχε αυξηθεί από το 2005 (19,3%) έως το 2009 (23,4%). Ομοίως είχε επιδεινωθεί η οικονομική κατάσταση των οικογενειών με παιδιά. Ο κίνδυνος φτώχειας για νοικοκυριά με περισσότερα από δύο παιδιά, παραμένει σταθερά υψηλότερος σε κάθε περίπτωση τόσο προ κρίσεως όσο και κατά τη διάρκειά της (Μπαλούρδος, 2011, σσ ). Καθίσταται συνεπώς προφανές πως αν σε καιρό οικονομικής ανάπτυξης προκύπτουν τόσο αποτρετικά για τη δημιουργία οικογένειας στοιχεία, θεωρείται αναμενόμενο να μειώνονται κατακόρυφα οι γεννήσεις σε καθεστώς βαθιάς και παρατεταμένης οικονομικής ύφεσης.

26 26 Από το 2000 και μετά ο δείκτης εξάρτησης εμφανίζεται σταθερά αυξανόμενος κατά μισή ή μια ποσοστιαία μονάδα άνα έτος, για να σταθεροποιηθεί τα έτη και να επανέλθει κατά τα έτη στον προηγούμενο αυξητικό ρυθμό του (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 6Α για σχετικό γράφημα). Για λόγους συγκρισιμότητας παρατίθεται επιπλέον ένας ενδιαφέρων παρεμφερής δείκτης-ο αριθμός των ατόμων σε παραγωγικές ηλικίες (20-64 ετών) για κάθε άτομο άνω των 65 ετών: στην Ελλάδα η σχέση είναι 3,2:1, όταν στον ΟΟΣΑ είναι 4,2:1. Σημειώνεται πως σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, βιώσιμος δείκτης για τα συστήματα ασφάλισης και περίθαλψης θεωρείται το 4:1. Η περαιτέρω άνοδος της ανεργίας, η μείωση της απασχόλησης και ο αυξανόμενος αριθμός των συνταξιοδοτούμενων θέτουν σε κίνδυνο το συνταξιοδοτικό σύστημα και επιβαρύνουν τον κρατικό προϋπολογισμό που καλύπτει τα ελλείμματα, δημιουργώντας συνεπώς βάσιμες προϋποθέσεις για αύξηση φορολογικών συντελεστών ή προσφυγή σε δανεισμό (βλ. Διάγραμμα 6Β για σχετικό γράφημα). Οι προβλέψεις του ΟΟΣΑ αναφέρονται σε περαιτέρω επιδείνωση του δείκτη και συγκεκριμένα υποδιπλασιασμό του (1,6:1), μέχρι το Διάγραμμα 6Α: Δείκτης Εξάρτησης (αναλογία μη οικονομικά ενεργού πληθυσμού 0-14 ετών και 65 ετών και άνω, προς οικονομικά ενεργό πληθυσμό ετών) Δείκτης εξάρτησης - αναλογία μη οικονομικά ενεργού προς οικονομικά ενεργό πληθυσμό Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Αναθεώρηση στοιχείων με βάση την Απογραφή του Ιδία επεξεργασία.

27 27 Διάγραμμα 6B: Αναλογία απασχολούμενων-δικαιούχων κύριας σύνταξης, έτη Βιώσιμη αναλογία θεωρείται η σχέση 4:1. Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ, Eurostat, ESSPROS. Ιδία επεξεργασία. Σημείωση: Τα στοιχεία για τον συνολικό αριθμό δικαιούχων κύριας σύνταξης εκτείνονται μέχρι το 2011, σε αντίθεση με τον αριθμό των απασχολούμενων που είναι ενημερωμένος μέχρι το Για λόγους συγκρισιμότητας παρουσιάζονται τα συνολικά στοιχεία μέχρι το Η μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση αυξάνεται αδιαλείπτως από το έτος 1980 μέχρι το Ο σχετικός μέσος όρος κατά τη δεκαετία του 1990 ήταν 27,9 έτη, ενώ κατά τη δεκαετία του 2000 εκτοξεύεται στα 30,5 έτη, με τις μητέρες κάτω των 30 ετών να αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 50% του συνόλου. Μόνο κατά την περίοδο η μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση είχε αυξηθεί κατά 1,4 έτη (Eur.Com., 2013, EU employment σ.13). Ωστόσο κατά την τετραετία , ο ρυθμός αύξησης της μέσης ηλικίας κατά τη γέννηση μειώνεται σε σχέση με τον ρυθμό αύξησης των δύο προηγούμενων τετραετιών και (πηγή

28 28 ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 7 για σχετικό γράφημα). Η σημερινή μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση στην Ελλάδα είναι 30,9 έτη. Διάγραμμα 7: Μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση, έτη Μέση ηλικία της μητέρας κατά τη γέννηση Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ιδία επεξεργασία. Ως προς τους δείκτες θνησιμότητας, η βρεφική θνησιμότητα 14 εμφανίζει σταθερά καθοδική πορεία από το 1990 (9,71) μέχρι και το 2008 (2,65). Κατά τα έτη παρουσιάζεται αυξητική, για να εμφανίσει διόρθωση τα έτη παραμένοντας ωστόσο σε υψηλά επίπεδα, άνω αυτών του 2008 (2,9). Το 2013 ο δείκτης εκτινάσσεται στο 3,7 (Eurostat, 2015). Παράλληλα, ο ακαθάριστος δείκτης θνησιμότητας 15, τα έτη εμφανίζει μικρές αποκλίσεις μέγιστης τάξης του 0,2 πέριξ ενός μέσου όρου 9,62. Το 2012 ωστόσο, αγγίζει το 10,52 αποκλίνοντας από την τιμή του 2011 κατά 0,53-ένας αξιοσημείωτος διπλασιασμός της αύξησης (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 8 για σχετικό γράφημα). 14 Δείκτης βρεφικής θνησιμότητας: αναλογία θανάτων βρεφών κάτω του 1 έτους ανά 1000 γεννήσεις. 15 Ακαθάριστος δείκτης θνησιμότητας: αριθμός θανάτων ανά πληθυσμό 1000 κατοίκων.

29 29 Διάγραμμα 8: Δείκτης βρεφικής θνησιμότητας (θάνατοι βρεφών κάτω του 1 έτους ανά 1000 γεννήσεις) και ακαθάριστος δείκτης θνησιμότητας (αριθμός θανάτων ανά πληθυσμό 1000 κατοίκων), έτη Δείκτης βρεφικής θνησιμότητας και ακαθάριστος δείκτης θνησιμότητας ΒΡΕΦΙΚΗ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΑΚΑΘΑΡΙΣΤΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ιδία επεξεργασία. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ το μέσο προσδόκιμο ζωής στην Ελλάδα κατά το έτος 2011 ήταν 80,8 έτη (μ.ο. ΟΟΣΑ 80,1), ενώ η ποσοστιαία αύξησή του από το 1970 ήταν 7% (μ.ο. ΟΟΣΑ 10,1%). Το γενικό προσδόκιμο ζωής το 2012 ήταν 81,4 έτη. Το προσδόκιμο ζωής των αρρένων κατά τη γέννηση αυξάνεται διαδοχικά κατ έτος από το 2000 μέχρι το 2011, ενώ το 2012 εμφανίζεται για πρώτη φορά οριακά μειούμενο-παραμένει ωστόσο στα ίδια επίπεδα με τον ευρωπαικό μέσο όρο (78,7 έτη). Ως προς τις γυναίκες το προσδόκιμο είναι 84 έτη- η τάση είναι ομοίως ανοδική κατά τα πρώτα έτη μετά το 2000 και μετά το 2009 σταθεροποιείται, ενώ σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο είναι μεγαλύτερη κατά 0,4 έτη. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις και για την περίοδο παρατηρείται ισόποση αύξηση του προσδόκιμου κατά 1,2 έτη (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 9 για σχετικό γράφημα). Με δεδομένη την πάγια διαφορική θνησιμότητα ανάμεσα στα δύο φύλα (αν και αυτή εντοπίζεται σε διαφορά μικρότερη των πέντε ετών-σε αντίθεση με την πλειοψηφία της ΕΕ) αυξάνεται

30 30 η πιθανότητα ύπαρξης μονομελών νοικοκυριών με ένα ηλικιωμένο άτομο, γεγονός που δημιουργεί πρόσθετες ανάγκες σχετικών κοινωνικών δαπανών. Διάγραμμα 9: Προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση, έτη Προσδοκώμενη ζωή κατά τη γέννηση - άρρενες και θήλεις ΑΡΡΕΝΕΣ ΘΗΛΕΙΣ Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ιδία επεξεργασία. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι η προστιθέμενη αξία της εκπαίδευσης στο προσδόκιμο ζωής: στην ηλικία των 30 ετών, η διαφορά προσδόκιμου ζωής όσων έχουν τελειώσει ανώτατη εκπαίδευση και όσων έχουν τελειώσει την υποχρεωτική, είναι 8 έτη στους άνδρες και 4 στις γυναίκες (ευρωπαϊκός μ.ο., στοιχεία Ευρωβαρόμετρου). Τέλος, οι υψηλές δαπάνες υγείας κατ άτομο (βάσει ισοτιμίας αγοραστικής δύναμης) σχετίζονται με υψηλότερο προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση (ΟΟΣΑ, 2014, σελ. 125).

31 Κρίση, δημογραφία και δαπάνες κοινωνικής ασφάλισης Η σχέση αλληλεπίδρασης οικονομικής κρίσης και δημογραφικών δεικτών δεν είναι μονοσήμαντη αλλά αμφίδρομη. Τα οικονομικά φαινόμενα συνδιαμορφώνουν τον δημογραφικό χάρτη αλλά και τα δημογραφικά δεδομένα με τη σειρά τους επιδεινώνουν μια σειρά από οικονομικούς δείκτες σε μια κυκλική, αλληλοτροφοδοτούμενη σχέση. Οι επιπτώσεις της επιδείνωσης των δημογραφικών δεικτών τόσο στη χρηματοδότηση των δαπανών κοινωνικής ασφάλισης όσο και στις δαπάνες υγείας είναι σημαντικές. Πιο συγκεκριμένα, εξαιτίας των υψηλών δεικτών εξάρτησης και των χαμηλών δεικτών αντικατάστασης, ο μεγάλος σχετικά αριθμός συνταξιούχων ως προς τον αριθμό εργαζομένων δημιουργεί προβλήματα χρηματοδότησης και εν τέλει βιωσιμότητας του συνταξιοδοτικού συστήματος. Επιπλέον, η μειούμενη συμμετοχή των παραγωγικών ηλικιών (εργατικό δυναμικό) στη σύνθεση του πληθυσμού αλλά και η υψηλή ανεργία επηρεάζουν αρνητικά το ΑΕΠ, τα φορολογικά έσοδα και το ποσοστό του χρέους ως προς το ΑΕΠ. Ειδικότερα σε υφεσιακές συνθήκες επιδρούν αρνητικά στην απασχόληση, αφού η αδυναμία αποτελεσματικής παροχής ιατρικών και κοινωνικών υπηρεσιών από το κράτος οδηγεί στη δέσμευση οικογενειακών πόρων από τα νοικοκυριά, προκειμένου για την κάλυψη των αυξημένων αναγκών φροντίδας που προκύπτουν. Παράλληλα, στερεί τη δυνατότητα οικονομικής στήριξης νέων οικογενειών. Τα προσδοκώμενα έτη συνταξιοδότησης στην Ελλάδα κατά μέσο όρο κυμαίνονται πέριξ της 20ετίας, με τις γυναίκες να προηγούνται σταθερά των ανδρών (24,6 και 20,4 έτη αντίστοιχα). Τα στοιχεία σε βάθος χρόνου δείχνουν μια αύξηση της μέσης ηλικίας συνταξιοδότησης των γυναικών την περίοδο , ενώ οι άνδρες φαίνεται να κυμαίνονται περίπου στα ίδια επίπεδα. Ομοίως η ελάχιστη ηλικία συνταξιοδότησης των γυναικών βαίνει σαφώς αυξανόμενη από το 2000 και μετά, ενώ των ανδρών και πάλι σταθεροποιείται (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.107). Σύμφωνα με τις προβλέψεις της Δημογραφικής Έκθεσης 2010 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, οι δημόσιες δαπάνες για συντάξεις ως ποσοστό του ΑΕΠ είχαν αυξηθεί από το 12,4% (2000) στο 13,9% (2009) και προβλέπεται να εκτοξευθούν στο 24,1% το Στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων που δρομολογήθηκαν ήδη από το 2010 στο συνταξιοδοτικό σύστημα, άλλαξε ο τρόπος υπολογισμού των συντάξεων, θεσπίστηκε αυξημένο ενιαίο όριο συνταξιοδότησης, ενσωματώθηκε η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, μειώθηκαν οι

32 32 πρόωρες συνταξιοδοτήσεις και αυξήθηκαν τα ελάχιστα απαιτούμενα έτη εργασίας για την απονομή σύνταξης. Οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης και της ακόλουθης οικονομικής κρίσης τόσο στο επίπεδο του προσδόκιμου ζωής όσο και στον δείκτη γονιμότητας δεν είναι δυνατόν να καταμετρηθούν και να αξιολογηθούν επαρκώς, τη στιμή μάλιστα που δε διατίθενται στατιστικά στοιχεία των πιο πρόσφατων ετών. Ωστόσο, σε ανάλογες περιπτώσεις χωρών στο παρελθόν οι σχετικοί δείκτες τείνουν να εμφανίζουν προσωρινή μείωση, για να επιστρέψουν στα προ-υφεσιακά επίπεδα μετά την πάροδο της κρίσης. Σε κάθε περίπτωση, οι νεότερες ηλικίες και οι μετανάστες είναι παγίως οι πληθυσμιακές ομάδες που επηρεάζονται πρώτες από την οικονομική ανεργία και ιδίως από την αυξημένη ανεργία που αυτή επιφέρει.

33 Κρίση, ανεργία, απασχόληση Η ανεργία είναι ο ιμάντας μετουσίωσης της οικονομικής κρίσης σε κοινωνική και δημογραφική. Η οικονομική κρίση επηρεάζει άμεσα τα ποσοστά ανεργίας αλλά και απασχόλησης, δημιουργώντας συνθήκες ευπρόσβλητης εργασίας και εργασιακής ανασφάλειας και μείωση ή μηδενισμό του εισοδήματος, ακυρώνοντας εκ των πραγμάτων οποιοδήποτε μακροχρόνιο σχεδιασμό όπως η τεκνοποίηση. Η κατανομή του βάρους της κρίσης εντός της Ε.Ε. είναι άνιση όχι μόνο μεταξύ χωρών αλλά και μεταξύ γενεών. Το 2008 το γενικό ποσοστό ανεργίας στην ευρωζώνη κυμαινόταν στο 7,6% ενώ σε καμία χώρα δεν ξεπερνούσε το 9%. Το 2013, η μέση ανεργία στη ευρωζώνη αυξήθηκε στο 12,1%, ενώ σε χώρες όπως η Ελλάδα εκτοξεύθηκε στο 27,3% (μ.ο. ΟΟΣΑ 9,1%), σημειώνοντας άλμα 19,5% από το 2007, όταν στις χώρες του ΟΟΣΑ την ίδια περίοδο αυξήθηκε μόνο κατά 3,2% (στοιχεία ΟΟΣΑ, 2014). Επιπλέον, η κατανομή του ποσοστού της ανεργίας επιμερίζεται με διαφορετικό τρόπο στα δύο φύλα. Οι γυναίκες στην Ελλάδα επιβαρύνονται με 10% περισσότερη ανεργία απ ότι οι άνδρες, σημειώνοντας αρνητικό ρεκόρ σχετικής ανεργίας όταν η μέση διαφορά ανεργίας μεταξύ των δύο φύλων στον ΟΟΣΑ είναι σχεδόν μηδενική. Τέλος, για το 2015 οι προβλέψεις για τις χώρες της ευρωζώνης αναφέρουν μέσο όρο ανεργίας 11,8%, ένα ποσοστό υποδιπλάσιο του αντίστοιχου ελληνικού (Deutsche Bank Research, 2014, σ.2). Ο όρος «χαμένη γενιά» αφορά σε χώρες όπως η Ελλάδα, όπου η ανεργία των νέων αγγίζει το 60% ούσα η υψηλότερη στην Ευρώπη. Στη χώρα η ανεργία των νέων ετών αυξήθηκε περισσότερο από 20% για την περίοδο Μάλιστα, η ανεργία αυτή δεν αφορά αποκλειστικά στους νέους έως 25 ετών αλλά εκτείνεται και στις ηλικίες 25-34, όπου η δυνατότητα απόκτησης περαιτέρω δεξιοτήτων και η πραγματοποίηση σπουδών μειώνεται. Ειδικά το 2013 η μακροχρόνια ανεργία άνω των 12 μηνών -άλλοτε χαρακτηριστικό των μέσων ηλικιών- άγγιζε στην Ελλάδα το 60% των ηλικιών ετών. Την ίδια περίοδο ( ) στις χώρες του ΟΟΣΑ διπλασιάστηκε κατά μέσο όρο ο αριθμός των μακροχρόνια ανέργων, οι οποίοι πλέον αποτελούν το 1/3 του συνόλου των ανέργων. Η υψηλή ανεργία ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα και την αύξηση της επισφαλούς απασχόλησης. Ενδεικτικά, η μη εθελοντική ημιαπασχόληση στη χώρα αυξήθηκε μεταξύ 2007 και 2012 κατά 2%, πετυχαίνοντας την 6 η χειρότερη επίδοση στις χώρες του ΟΟΣΑ, κυμαινόμενη στο διπλάσιο από τον αντίστοιχο μέσο όρο.

34 34 Η σύγκριση της Ελλάδας με την Ισπανία στο πεδίο της ανεργίας έχει ενδιαφέρον, καθώς και οι δύο χώρες εκκινούν προ κρίσης με το ίδιο γενικό ποσοστό ανεργίας (8,3% το 2007). Η διαφορετική ηλικιακή διάρθρωση της ανεργίας όμως αναδεικνύει τις παθογένειες της ελληνικής περίπτωσης. Η υψηλή ανεργία των νέων υπήρξε δομικό προ κρίσης- πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας, και τα σχετικά γραφήματα μέχρι το 2013 δείχνουν μια εντυπωσιακή διατήρηση της ίδιας δομής ως προς την ανεργία των ηλικιακών ομάδων, αφού οι μεγαλύτερες ηλικίες φαίνεται να επηρεάζονται πολύ λιγότερο από την κρίση σε σχέση με τις νεότερες (Deutsche Bank Research, 2014, σ.6). Οι δείκτες σχετικής ανεργίας 16 επιβεβαιώνουν την άποψη πως η οικονομική κρίση όχι μόνο διαιωνίζει αλλά και επιδεινώνει ήδη υπάρχουσες στρεβλώσεις. Στην Ελλάδα, ο λόγος της ανεργίας των νέων και ετών προς τη συνολική ανεργία παρέμεινε σταθερός τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια της κρίσης, παρόλο που η συνολική ανεργία τριπλασιάστηκε. Στην ελληνική αγορά εργασίας, η πιθανότητα ανεργίας των νεότερων εργαζομένων είναι 2,5 φορές υψηλότερη από την αντίστοιχη των υπολοίπων. Στην ελληνική οικονομία της κρίσης, η ανεργία εμφανίζει μεγάλες ποσοστιαίες διαφορές στις ηλικιακές ομάδες 20-24, και ετών, με τα ποσοστά να μειώνονται όσο η ηλικία αυξάνεται. Αντίθετα, σε χώρες όπως η Γερμανία και η Ολλανδία η διαφορά αυτή είναι κατά πολύ μικρότερη, γεγονός που αποδίδεται στην αυξημένη ζήτηση εργατικού δυναμικού αλλά και στην ύπαρξη συστήματος τεχνικής εκπαίδευσης (Deutsche Bank Research, 2014, σ. 4). Μια ακόμα επίπτωση της εκτεταμένης ανεργίας των νέων στην ευρωζώνη είναι πως κατά τα έτη και με δεδομένη την αύξηση των ηλικιών συνταξιοδότησης, αυξήθηκε η συμμετοχή των μεγαλύτερων σε ηλικία εργαζομένων στο εργατικό δυναμικό, ενώ η συμμετοχή των νεότερων μειώθηκε ή παρέμεινε σταθερή. Όσο διαρκεί η οικονομική κρίση, τόσο αυξάνεται η μακροχρόνια ανεργία και όσο περισσότερο καιρό βρίσκεται κάποιος εκτός αγοράς εργασίας τόσο δυσκολότερο είναι να επανέλθει σε αυτήν. Με την πάροδο του χρόνου αυξάνεται ο αριθμός των ατόμων χωρίς πρόσφατη εργασιακή εμπειρία, παρατηρείται αποειδίκευση και δυσχεραίνει η πιθανότητα πρόσληψης. Επιπλέον και πέραν της οικονομικής ευχέρειας, 16 Δείκτης σχετικής ανεργίας: ανεργία μέρους της αγοράς εργασίας προς το όλον.

35 35 η εργασία προσφέρει και λανθάνοντα οφέλη στο άτομο όπως διεύρυνση των κοινωνικών σχέσεων, δικτύωση του ατόμου, δυνατότητα δραστηριοποίησης και οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου του, αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας. Συνεπώς η ανεργία πέραν των οικονομικών επιπτώσεων εμφανίζει και επιπτώσεις στον τομέα της υγείας, όπως θα αναλυθεί σε επόμενο κεφάλαιο. Στις περιπτώσεις μακροχρόνιας ανεργίας τα ανωτέρω στοιχεία ατονούν σημαντικά και παρατηρείται το φαινόμενο της παραίτησης, όπου και παύει η ενεργός αναζήτηση εργασίας. Το ποσοστό των νέων ετών στην Ελλάδα χωρίς εργασία, εκπαίδευση ή κατάρτιση (NEETS) άγγιζε το 27,4% του πληθυσμού το 2012, καταγράφοντας τη χειρότερη επίδοση στις χώρες του ΟΟΣΑ-μ.ο. 12,6% (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.22). Κατά την περίοδο το ποσοστό αυξήθηκε στην Ελλάδα κατά 9,7% (η χειρότερη επίδοση) όταν η αντίστοιχη αύξηση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ ήταν 1,1%. Παράλληλα και σε αυτόν τον δείκτη οι αλλοδαποί επηρεάστηκαν περισσότερο από τους ημεδαπούς: το ποσοστό αλλοδαπών που εντασσόταν στην ομάδα ΝΕΕΤ το 2008 (27%) αυξήθηκε σττο 40% (2012), ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά των ημεδαπών ήταν 21% και 28% (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.105). Πέραν των αλλοδαπών και των μεταναστών η δυσανάλογα μεγάλη επιβάρυνση τόσο των νέων όσο και των ατόμων λιγότερων δεξιοτήτων και γνώσεων ασχέτως ηλικίας, αποτυπώνεται στα σχετικά συγκεντρωτικά στοιχεία του ΟΟΣΑ, στα οποία περιλαμβάνεται και η Ελλάδα (2014, σελ. 22). Για την περίοδο , αυξάνεται η συμμετοχή των νεότερων και χαμηλών ποσόντων ηλικιακών ομάδων στους δείκτες ανεργίας, αδράνειας σε σχέση με τον πληθυσμό και ανεργίας σε σχέση με τον πληθυσμό. Αντίθετα, μειώνεται η έκθεση όσων ανήκουν στο ηλικιακό φάσμα άνω των 55 ετών και παράλληλα είναι υψηλής μόρφωσης. Συνεπώς, ένα χαμηλότερο επίπεδο μόρφωσης συνδέεται γενικά με μεγαλύτερη πιθανότητα ένταξης στην ομάδα ΝΕΕΤ. Όμως στην Ελλάδα αρκετοί νέοι συνεχίζουν κατ ανάγκη τις σπουδές τους μετά το 25 ο έτος της ηλικίας τους ώστε να αποφύγουν την ένταξη σε καθεστώς ανεργίας, χωρίς αυτό να αποτελεί συχνά πρώτη τους επιλογή. Κατ αυτό τον τρόπο το γενικό ποσοστό ανεργίας εμφανίζεται τεχνητά μικρότερο απ όσο είναι στην πραγματικότητα. Ως αποτέλεσμα αποκτούν γνώσεις και δεξιότητες, τις οποίες όμως δύσκολα μπορούν να αξιοποιήσουν τόσο εργασιακά όσο και οικονομικά. Επιπλέον, αυξάνονται οι πιθανότητες να προσληφθούν για εργασία η

36 36 οποία απαιτεί λιγότερα προσόντα απ όσα διαθέτουν, εκτοπίζοντας τους εργαζόμενους χαμηλότερων προσόντων. Τέλος, η ύπαρξη συνθηκών μακροχρόνιας ανεργίας τέτοιας έκτασης έχει οικονομικά αρνητικές επιπτώσεις και στις απολαβές όσων έχουν ήδη εργασία, αφού τα υψηλά ποσοστά ανεργίας τείνουν να συμπιέζουν συνολικά το επίπεδο των μισθών. Ενώ η μακροχρόνια ανεργία ταυτίζεται γενικά περισσότερο με τις μεγαλύτερες ηλικίες, στην Ελλάδα το 60% των ανέργων ετών είναι μακροχρόνια άνεργοι. Η μακροχρόνια ανεργία των νέων έχει και δημογραφικές επιπτώσεις, καθώς οι ήδη χαμηλοί δείκτες γονιμότητας στις χώρες της περιφέρειας της ΕΕ μειώθηκαν περαιτέρω κατά τη διάρκεια της κρίσης, ενώ στις λοιπές χώρες δείχνουν ήδη τάσεις σταθεροποίησης. Η μακροχρόνια ανεργία των νέων έχει ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό εξειδικευμένων εργαζομένων από την αγορά εργασίας και τη γήρανση του εργατικού δυναμικού. Ως συνέπεια, μειώνεται η συνολική παραγωγικότητα και το ΑΕΠ της χώρας, δυναμιτίζεται η κοινωνική συνοχή και οξύνεται το δημογραφικό πρόβλημα: η βιαστική και χωρίς ορθολογικό σχεδιασμό απορρύθμιση της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα προκειμένου να αντιμετωπιστεί η ανεργία, μείωσε τόσο την αποζημίωση κατά την απόλυση όσο και το χρόνο που υποχρεώνεται ο εργοδότης να ειδοποιήσει τον εργαζόμενο σχετικά με την απόλυσή του, αυξάνοντας τις συνθήκες εργασιακής ανασφάλειας και δημιουργώντας αποτρεπτικές συνθήκες για τεκνοποίηση. Πέραν της ανεργίας όμως, η οικονομική κρίση επηρέασε άμεσα και την απασχόληση. Στο Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρυθμίσεων , αναφέρεται για το 2010 δείκτης απασχόλησης 17 64%, ενώ τίθεται για τό 2020 στόχος στο 70% (Εθν.Πρ.Μεταρ., 2011, σ.36). Όμως, μόνο ένας στους δύο κατοίκους της Ελλάδας εργάζονται, όταν η αντίστοιχη αναλογία στις χώρες του ΟΟΣΑ είναι δύο στους τρείς. Το συνολικό επίπεδο απασχόλησης στη χώρα το 2013 ήταν 49,2% -από τα χαμηλότερα του ΟΟΣΑ- ενώ ο μ.ο. του ΟΟΣΑ ήταν 66,2%. Η απασχόληση των ανδρών στην Ελλάδα τοποθετείται σταθερά 10 ποσοστιαίες μονάδες υπερ, και των γυναικών 10% υπό του συνολικού ποσοστού. Αξίζει να σημειωθεί πως οι όροι αντιστρέφονται σε ό,τι αφορά τη μείωση της απασχόλησης-κατά τα έτη η απασχόληση μειώθηκε μεν συνολικά 13% αλλά επιβάρυνε διαφορετικά τα δύο φύλα: η ανεργία των ανδρών μειώθηκε κατά 17% ενώ των γυναικών κατά 8,5%. Ο μέσος όρος μείωσης της 17 Δείκτης απασχόλησης: ποσοστό απασχολούμενων ατόμων επί του πληθυσμού.

37 37 απασχόλησης στις χώρες του ΟΟΣΑ κατά την ίδια περίοδο ήταν μόλις 1% (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.101). Συνεπώς στην Ελλάδα από το 2008 έως το 2014 η ανεργία αυξήθηκε, αλλά παράλληλα και η απασχόληση μειώθηκε άνω του 10%. Ως προς την ηλικιακή διάσταση του φαινομένου, αυτό εντοπίζεται περισσότερο στις ηλικίες όπου η απασχόληση κυμαίνεται κάτω του 40%. Η απασχόληση στις ηλικίες είναι χαμηλότερη στη χώρα απ οτι στις ηλικίες αντίθετα η ηλικιακή ομάδα πλησιάζει περισσότερο τον μέσο όρο της περιφέρειας της ευρωζώνης. Η μεγαλύτερη μείωση της απασχόλησης στην Ελλάδα εντοπίζεται στις ηλικίες (25%), διαμορφώνοντας έτσι το ποσοστό απασχόλησης σε σχεδόν 50% για αυτή την ηλικιακή ομάδα. Η μείωση της απασχόλησης για τις λοιπές ηλικιακές ομάδες κυμαίνεται περί το 10%. Η επίπτωση του χαμηλού ποσοστού απασχόλησης στο διαθέσιμο εισόδημα, επηρεάζει άμεσα τις διαμορφούμενες συνθήκες σχετικής και απόλυτης φτώχειας. Μάλιστα, η ανεργία και ο κίνδυνος φτώχειας συνυπάρχουν στο φαινόμενο που εντείνεται μετά την εξάπλωση της οικονομικής κρίσης στις ευρωπαϊκές χώρες υπό τον όρο «εργασιακή φτώχεια». Η άλλοτε αυτονόητη συνάρτηση εργασιακής σχέσης και απόκτησης στοιχειώδους οικονομικής ευχέρειας φαίνεται να διαρρηγνύεται καθώς οι εργαζόμενοι ευρισκόμενοι σε κίνδυνο φτώχειας συνιστούν σταθερά το ήμισυ του συνολικού ποσοστού των ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας, και το 1/3 περίπου των συνολικά απασχολούμενων (στοιχεία Eurostat 2015, βλ.διάγραμμα 10).

38 38 Διάγραμμα 10: Ανεργία, εργαζόμενοι σε κίνδυνο φτώχειας, συνολικός πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας (ποσοστά), έτη Πηγή: Eurostat, Ιδία επεξεργασία.

39 Κρίση, φτώχεια, κοινωνικές δαπάνες Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ (2014, σελ.11) από το 2007 έως το 2012 ο αριθμός των νοικοκυριών στην Ελλάδα χωρίς κανένα εισόδημα από εργασία διπλασιάστηκε υπερβαίνοντας το 20% του πληθυσμού, με συνέπεια να αυξηθεί η εξάρτηση από τις κρατικές δομές. Συγκεκριμένα το 2012, το ποσοστό των ενηλίκων στην Ελλάδα που ανήκε σε νοικοκυριά χωρίς κανένα εισόδημα από εργασία είχε φτάσει το 23%-ποσοστό υπερδιπλάσιο από το αντίστοιχο του 2007 (11%). Ταυτόχρονα ήδη από το 2012 τρία στα τέσσερα νοικοκυριά δήλωναν οικονομικές δυσκολίες. Το 2012 το συνολικό διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών υποτριπλασιάστηκε σε σχέση με το 2007, μειούμενο μεσοσταθμικά περισσότερο από 5% κατ έτος και σημειώνοντας τις μεγαλύτερες απώλειες μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ- τέσσερις φορές περισσότερες από τον αντίστοιχο μέσο όρο της ευρωζώνης. Η καθαρή διαφορά κατά μέσο όρο ανά νοικοκυριό και σε απόλυτους αριθμούς είναι της τάξεως των 2300 δολαρίων-η τρίτη χειρότερη επίδοση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Ειδικότερα κατά την περίοδο τόσο το ποσοστό της φτώχειας όσο και ο κίνδυνος φτώχειας αυξήθηκαν σημαντικά σε χώρες όπως η Ελλάδα. Η οικονομική κρίση και η συνακόλουθη αύξηση της εισοδηματικής φτώχειας (ο σχετικός ορισμός της Eurostat ουσιαστικά ταυτίζει τη φτώχεια με την εισοδηματική φτώχεια), συναποτελούν τη σημαντικότερη συνιστώσα του κοινωνικού αποκλεισμού, ο οποίος επιδρά ιδιαίτερα στις ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες όπως μεταξύ άλλων οι άνεργοι και τα άτομα χαμηλών εισοδημάτων. Ο αποκλεισμός από την αγορά εργασίας, η εργασιακή ανασφάλεια και το φαινόμενο των εργαζόμενων φτωχών αμβλύνονται από την ύπαρξη άτυπων κοινωνικών δικτύων στήριξης και εκτεταμένων μορφών οριζόντιας αλληλεγγύης στη χώρα. Παράλληλα όμως πληθαίνουν και επιβαρύνονται τύποι κοινωνικών ομάδων οι οποίοι μέχρι πρότινος αποτελούσαν ισχνή μειοψηφία στη βιβλιογραφία περί φτώχειας, καθώς η οικονομική κρίση επηρεάζει πλέον και τις μεσαίες εισοδηματικά τάξεις (Μπαλούρδος, 2011, σσ ). Το 2012 το ποσοστό της σχετικής φτώχειας στη χώρα αυξήθηκε κατά 0,4% αγγίζοντας συνολικά το 14,3%, εν μέσω μάλιστα πολυετούς καθίζησης του ΑΕΠ. Η τροφική ανασφάλεια ως αυτοαξιολόγηση του ερωτώμενου για την οικονομική του δυνατότητα να προβεί σε επαρκείς αγορές τροφίμων, έχει διπλασιαστεί από το 2007: αφορά ήδη το 17,9% των κατοίκων στην Ελλάδα με στοιχεία του 2013 (μ.ο. ΟΟΣΑ

40 40 13,2%) φέρνοντας τη χώρα σε επίπεδα αντίστοιχα της Βραζιλίας και της Ινδίας (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.30). Η αύξηση του ποσοστού σε σχέση με το 2007 είναι της τάξης του 8,9%, όταν η αντίστοιχη μέση αύξηση στις χώρες του ΟΟΣΑ περιορίζεται στο 2%. Στην Ελλάδα ο δείκτης σχετικής φτώχειας 18 από το 13,9% το 2009, άγγιζε το 14,3% του πληθυσμού το 2013 (μ.ο. ΟΟΣΑ 11,3%). Για την περίοδο , οι επιμέρους δείκτες σχετικής φτώχειας στη χώρα αυξήθηκαν ομοιόποσα για τις ηλικίες 0-17 και τους άνω των 65 ετών (περί το 1%), αλλά δυσανάλογα για τους νέους ετών (2,4%). Κατά την ίδια περίοδο, οι αντίστοιχοι μέσοι όροι του ΟΟΣΑ αυξήθηκαν λιγότερο για τις ηλικίες και ομοιόποσα για τις ηλικίες 0-17, ενώ για τους άνω των 65 ετών μειώθηκαν κατά 2,8%. Ο δείκτης Gini 19 στην Ελλάδα κυμαίνεται στο 0,337 (ΟΟΣΑ 0,313), με το πλουσιότερο 10% των νοικοκυριών να έχει διαθέσιμο εισόδημα 11 φορές μεγαλύτερο από το φτωχότερο 10%. Από το 2007 έως το 2010 ο δείκτης Gini σε εισοδήματα πρό φόρων αυξήθηκε κατά 2,5% (έκτη χειρότερη επίδοση στον ΟΟΣΑ), ενώ στα εισοδήματα μετά φόρων αυξήθηκε σχεδόν κατά 1%. Το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών στην Ελλάδα κυμαίνεται πλέον στο 10,8% του ΑΕΠ (μ.ο. ΟΟΣΑ 9,5%), ενώ από το 2007 επιδεινώθηκε κατά 1,3% (τέταρτη χειρότερη επίδοση στον ΟΟΣΑ). Μεταξύ των ετών 2007 και 2010, το μέσο εισόδημα ανά νοικοκυριό στην Ελλάδα σημείωσε μέση ετήσια πτώση 4% προ φόρων και μεταβιβάσεων και 7,5% μετά φόρων. Οι αντίστοιχες μέσες τιμές χωρών του ΟΟΣΑ ήταν 0,5% και 2% αντίστοιχα (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.89). Παράλληλα, τα φτωχότερα νοικοκυριά επλήγησαν περισσότερο από την οικονομική κρίση και τις περικοπές: η απώλεια διαθέσιμου εισοδήματός τους μεταξύ 2007 και 2010 ήταν διπλάσια των πλουσιότερων νοικοκυριών, εμφανίζοντας μεγάλη απόκλιση σε σχέση με τις μέσες τιμές του ΟΟΣΑ (όπου οι διαφορές κυμαίνονται περί το 0,5%). Κατά την περίοδο , εξαιτίας των δημοσιονομικών περιορισμών και παρά τις σχετικές υφιστάμενες ανάγκες, οι δαπάνες της Ελλάδας σε κοινωνικές μεταβιβάσεις (επιδόματα ανεργίας, οικογενειακά επιδόματα, επιδόματα αναπηρίας και 18 Δείκτης σχετικής φτώχειας: το ποσοστό των νοικοκυριών που διαβιούν με λιγότερο από το 50% του μέσου εισοδήματος. 19 Δείκτης Gini: ο βαθμός ομοιομορφίας της κατανομής του εισοδήματος του πληθυσμού. Κλίμακα 0-1, όπου 0 η αυστηρή ισοκατανομή του εισοδήματος μεταξύ όλων και 1 η συγκέντρωση του εισοδήματος σε ένα άτομο.

41 41 πολιτικές ελάχιστου εισοδήματος), αυξήθηκαν ποσοστιαία μόλις κατά 6% (μ.ο. ΟΟΣΑ 18%), ενώ ως ποσοστό των συνολικών κοινωνικών δαπανών του κράτους ξεπέρασαν μόλις το 20% (μ.ο. ΟΟΣΑ 15%). Σημειώνεται πως στην Ελλάδα μετά από πέντε χρόνια βαθιάς ύφεσης, το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα δεν έχει ακόμη θεσπιστεί. Στους σχετικούς πίνακες του ΟΟΣΑ η Ελλάδα κατατάσσεται μακράν τελευταία καθώς, στα μεν ατομικά νοικοκυριά δεν προβλεπόταν μέχρι πρότινος ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα ή επιδότηση ενοικίου, ενώ στα παντρεμένα ζευγάρια με δύο παιδιά η μέση καθαρή ποσοστιαία προσθήκη στο εισόδημα του νοικοκυριού ήταν αμελητέα και μακράν η μικρότερη, της τάξης μόλις του 1% (ΟΟΣΑ, 2014, σ.117). Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ (2015), οι κοινωνικές δαπάνες των κρατώνμελών ως ποσοστό του ΑΕΠ αυξήθηκαν κατά μέσο όρο από 19 σε 22% κατά την περίοδο Στις εξαιρέσεις ανήκει η Ελλάδα, όπου από το 2009 έως το 2013 το αντίστοιχο ποσοστό μειώθηκε από το 23,9 στο 22% του ΑΕΠ, συναρτήσει των πολιτικών λιτότητας. Όμως κατά την ίδια περίοδο το ΑΕΠ της χώρας μειώθηκε κατακόρυφα, οπότε σε πραγματικούς αριθμούς οι κοινωνικές δαπάνες της Ελλάδας μειώθηκαν κατά 27%, ακολουθώντας σχεδόν παράλληλα την ποσοστιαία μείωση του ΑΕΠ κατά την ίδια περίοδο. Γενικά, χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή κατά τη σύγκριση των ποσοστιαίων στοιχείων καθώς αυτά συνιστούν λόγους, οι οποίοι μεταβάλλονται αναλόγως του ΑΕΠ. Ομοιοτρόπως εξηγούνται τα εξής στατιστικά φαινόμενα: η σχεδόν ομοιόποσοστιαία κοινωνική δαπάνη Ελλάδας και μ.ο. ΟΟΣΑ (23,1% και 21,9% αντίστοιχα, στοιχεία του 2013), η φαινομενικά μικρή διαφορά των κοινωνικών δαπανών από το 2007 έως το 2013 (1,2%, 2,3% αντίστοιχα), καθώς και η κατακόρυφη πτώση σε απόλυτους αριθμούς των δαπανών για την υγεία κατά την περίοδο (-600 δολάρια η Ελλάδα όταν ο μ.ο ΟΟΣΑ εμφανίζει +200). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο δείκτης καθαρού ποσοστού αναπλήρωσης 20. Η γενική τάση που προκύπτει από τα στοιχεία του ΟΟΣΑ είναι πως όσο αυξάνει ο χρόνος παραμονής εκτός εργασίας, τόσο μειώνονται τα επιδόματα ανεργίας και ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος. Ωστόσο η Ελλάδα παρουσιάζει τη χειρότερη εικόνα σχετικά, καθώς το ποσοστό αναπλήρωσης από ποικίλες πηγές επιδομάτων, αγγίζει στην πρώτη χρονικά φάση της ανεργίας το 45%, ενώ στους μακροχρόνια άνεργους τείνει μόλις στο 5%. Η κακή εικόνα συμπληρώνεται από τη μεγάλη διαφορά των ποσοστών 20 Δείκτης καθαρού ποσοστού αναπλήρωσης: το ποσοστό του εισοδήματος που λαμβάνει ο άνεργος από επιδόματα, ως προς το ύψος του εισοδήματος που είχε όταν εργαζόταν.

42 42 αναπλήρωσης των δύο κατηγοριών: οι αντίστοιχοι μ.ο. του ΟΟΣΑ είναι 70% και 50% (ΟΟΣΑ, 2014, σ. 117). Σε περιόδους οικονομικής κρίσης αυξάνεται η ζήτηση για κοινωνικές δαπάνες, καθώς η απώλεια εργασίας, εισοδημάτων και πλούτου είναι κατά μέσο όρο μεγαλύτερη για τα νοικοκυριά. Όμως η δημοσιονομική εξυγίανση στην περίπτωση της Ελλάδας όχι μόνο δεν επέτρεψε μεγάλα περιθώρια παρεμβάσεων, αλλά συνέπεσε και με μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος και αύξηση της ανεργίας, περιορίζοντας τη δυνατότητα άμβλυνσης των οικονομικών δυσχερειών. Το ποσοστό της δημοσιονομικής προσαρμογής στη Ελλάδα μετά το 2009 υπήρξε διπλάσιο από το ποσοστό αύξησης των κοινωνικών δαπανών και σχετίστηκε με διπλάσια ποσοστιαία αύξηση της ανεργίας. Κατ αποτέλεσμα αυτού, παρατηρείται το φαινόμενο χώρες με μεγαλύτερες οικονομικές ανάγκες όπως η Ελλάδα να προβαίνουν σε μικρότερη αύξηση των κοινωνικών δαπανών, σε σχέση με χώρες με μεγαλύτερα δημοσιονομικά περιθώρια. Την περίοδο , οι κοινωνικές δαπάνες των χωρών του ΟΟΣΑ κυμαίνονταν κατά μέσο όρο στο 21,9%, ενώ στην Ελλάδα στο 23,1% του ΑΕΠ. Ενώ όμως για την περίοδο αυξήθηκαν κατά 2%, κατά την περίοδο μειώθηκαν κατά 0,8% (τα αντίστοιχα ποσοστά του ΟΟΣΑ ήταν 2,5 και -0,2%). Βέβαια παρά τη μείωση, ήδη από το 2009 η Ελλάδα διέθετε για κοινωνικές δαπάνες το 24% του ΑΕΠ της ευρισκόμενη κοντά στο μέσο όρο του ΟΟΣΑ (23%). Η διάρθρωση όμως των κοινωνικών της δαπανών ήταν αρκετά διαφορετική: ως ποσοστό των συνολικών κοινωνικών δαπανών, η Ελλάδα διέθετε για συντάξεις το 13% (ΟΟΣΑ 9%), το 2% για επιδόματα (ΟΟΣΑ 4%), το 8% για περίθαλψη (ΟΟΣΑ 6%), και το 1% για λοιπές κοινωνικές υπηρεσίες εκτός υγείας (ΟΟΣΑ 4%). Παρατηρείται λοιπόν σαφής εστίαση των κοινωνικών δαπανών στις συντάξεις και την υγεία εις βάρος των επιδομάτων και των λοιπών κοινωνικών υπηρεσιών (ΟΟΣΑ, 2014, σ.119). Γενικά ο μεγάλος αριθμός συνταξιούχων αυξάνει τις δαπάνες για την υγεία αφού η τρίτη ηλικία εμφανίζει αυξημένη ροπή για κατανάλωση φαρμακευτικών προϊόντων, ιατρικών και κοινωνικών υπηρεσιών. Βάσει των στοιχείων της ΕΛΣΤΑΤ (2015) ως προς τις δαπάνες κοινωνικής προστασίας, η ποσοστιαία εξέλιξη και διάρθρωσή τους για την περίοδο , έχει ως εξής: μακράν υψηλότερη δαπάνη παραμένει διαχρονικά αυτή των συντάξεων και των κοινωνικών παροχών γήρατοςμάλιστα είναι η μόνη δαπάνη που αυξάνεται διαρκώς και με έντονο ρυθμό μετά το

43 Ήδη το 2009, το ποσοστό δημοσίων δαπανών για υπηρεσίες κοινωνικής προστασίας και περίθαλψη είχε ανέλθει στο 25,1% ως ποσοστό επί του συνόλου. Η δεύτερη δαπάνη ως ποσοστό αφορά τις ασθένειες, που κυμαίνονται σταθερά στο ήμισυ σχεδόν των δαπανών γήρατος-μετά δε το 2009 παρουσιάζουν απότομη μείωση σε κάθε έτος. Στο σημείο αυτό εντοπίζεται μια διάρθρωση όπου προέχουν οι κοινωνικές μεταβιβάσεις (εδώ συντάξεις), έναντι των δαπανών για παροχή υπηρεσιών υγείας (εδώ ασθένεια) αλλά και έναντι όλων των υπόλοιπων μεταβιβάσεων. Οι δαπάνες αναπηρίας παρουσιάζουν στατικά και χαμηλά ποσοστά, ενώ οι χηρείας εμφανίζουν υπερδιπλασιασμό μετά το 2005 και παραμένουν στα ίδια επίπεδα έκτοτε. Οι δαπάνες για την οικογένεια, την ανεργία και τη στέγαση κυμαίνονται εκάστη κάτω από το επίπεδο των δαπανών χηρείας. Οι δαπάνες περί οικογένειας έχουν σαφή πτωτική τάση-ομοίως προς της στέγασης οι οποίες μάλιστα τείνουν να μηδενιστούν. Η σαφής διαφορά, αποτυπώνει τις προτεραιότητες που τίθενται στο σύστημα κοινωνικής προστασίας αλλά και τις δύσκολες συνθήκες που αυτή η εικόνα εγκυμονεί για το δημογραφικό μέλλον της χώρας. Ειδικότερα μάλιστα για τα έτη , παρατηρείται πτώση των οικογενειακών παροχών ως ποσοστό των επιδομάτων κοινωνικής προστασίας από το 37,4 στο 31,4%, προσεγγίζοντας τον μέσο ευρωπαϊκό όρο το Μόνο οι δαπάνες για την ανεργία βαίνουν αυξανόμενες μέχρι το 2011 αν και το 2012 εμφανίζονται εκ νέου πτωτικές (βλ. Διάγραμμα 11 για σχετικό γράφημα).

44 44 Διάγραμμα 11: Εξέλιξη και διάρθρωση των δαπανών κοινωνικής προστασίας ως ποσοστό. Έτη Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, ESSPROS (Ευρωπαϊκό Σύστημα Ολοκληρωμένων Στατιστικών Κοινωνικής Προστασίας), Ιδία επεξεργασία. Στην Ελλάδα ο βαθμός ικανοποίησης τόσο από την παροχή υγειονομικής περίθαλψης όσο και από τις συνταξιοδοτικές παροχές είναι ο χαμηλότερος στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία του 2012 από το Ευρωβαρόμετρο (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2012), βάσει μιας κλίμακας όπου το 0 εκφράζει την ουδέτερη στάση το 10 την άριστη αξιολόγηση και το -10 τη χείριστη, η Ελλάδα σημείωνε τα εξής: επιδόματα ανεργίας -7,5, συνταξιοδοτικές παροχές -7, αξιολόγηση αντιμετώπισης ζητημάτων ανισότητας και φτώχειας -6, παροχή υγεινομικής περίθαλψης -6. Ο αντίστοιχος μέσος ευρωπαϊκός όρος κυμαινόταν σε ένα εύρος από - 2 έως +2. Οι συνολικές προσπάθειες για δημοσιονομική εξυγίανση στην Ελλάδα κατά την περίοδο ξεπέρασαν συνολικά το 11% του ΑΕΠ κατέχοντας τα πρωτεία στις χώρες του ΟΟΣΑ. Κατά το 2012 η Ελλάδα προέβη σε περικοπές κοινωνικών δαπανών

45 45 της τάξης του 1,9% του ΑΕΠ (το υψηλότερο ποσοστό στον ΟΟΣΑ), μέσω μείωσης της συνταξιοδοτικής δαπάνης και των κοινωνικών μεταβιβάσεων, επιβεβαιώνοντας την τάση οι κοινωνικές δαπάνες να είναι οι πρώτες δημόσιες δαπάνες που περιορίζονται σε περιόδους δημοσιονομικής προσαρμογής. Συγκριτικά, το 70% των χωρών του ΟΟΣΑ προέβησαν σε περικοπές κοινωνικών δαπανών το Κάποια από τα μέτρα που ελήφθησαν στην Ελλάδα ήταν: μείωση του επιδόματος ανεργίας κατά 22% και ο διπλασιασμός των εισοδηματικών κριτηρίων για την απόδοσή του, μικρή κάλυψη των μακροχρόνια ανέργων, χαμηλό ποσό επιδόματος, αυστηρότερα μέτρα επιλεξιμότητας για ένταξη σε επιδοματικές πολιτικές, απάλειψη επιδομάτων πολυτέκνων, αυστηροποίηση προϋποθέσεων για απονομή σύνταξης, αύξηση των συνταξιοδοτικών εισφορών, οριζόντια μέτρα περικοπής 13 ης και 14 ης σύνταξης, συγκράτηση του ύψους των συντάξεων. Για την περίοδο προβλέπεται μεσοπρόθεσμα 3% περαιτέρω δημοσιονομική διόρθωση, με τις δημόσιες δαπάνες για συντάξεις και υγεία να αναμένεται να υπερβούν το 5% του ΑΕΠ (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.44). Η οριζόντια και ομοιόποση περικοπή κοινωνικών δαπανών (ειδικά των μεταβιβάσεων) διατηρεί αλλά και εντείνει τις ανισότητες, σε αντίθεση με την προοδευτική φορολογία (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.53). Σε χώρες όπως η Ελλάδα, οι αυτόματοι σταθεροποιητές εισοδήματος δεν είναι πλήρως αποτελεσματικοί και ως αποτέλεσμα οι μειώσεις φορολογικών συντελεστών παράλληλα με τις μειωμένες κοινωνικές δαπάνες, ελάχιστα ενισχύουν τους ανέργους και όσους αντιμετωπίζουν απώλεια εισοδήματος. Ενδεικτικά είναι τα στοιχεία του 2010 που αποδεικνύουν οτι στην Ελλάδα η περικοπή των κοινωνικών μεταβιβάσεων έπληξε δυσανάλογα τους φτωχούς σε σχέση με τους πλούσιους. Πιο συγκεκριμένα, μετά τις περικοπές οι μέσες συνολικές μεταβιβάσεις απέδιδαν στο φτωχότερο 30% του πληθυσμού 65% λιγότερες μεταβιβάσεις από τον μέσο όρο, ενώ στο πλουσιότερο 30% του πληθυσμού 140% περισσότερες μεταβιβάσεις από το μέσο όρο (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.55).

46 Κρίση και δείκτες υγείας Πέραν των δημογραφικών δεικτών, η οικονομική κρίση επηρέασε τους δείκτες υγείας της χώρας. Συγκρίνοντας μεμονωμένα τα έτη 2004 και 2012, το προσδόκιμο υγείας στην Ελλάδα εμφανίζει για τους άνδρες μείωση 1 έτος ενώ για τις γυναίκες 2,5 έτη, σημειώνοντας το 2012 τις χαμηλότερες τιμές για όλη την υπό μελέτη περίοδο. Ειδικότερα από το 2009 το προσδόκιμο υγείας εμφανίζει αύξηση και για τα δύο φύλα. Το 2010 εξακολουθεί να αυξάνεται ελαφρά για τους άνδρες, ενώ για τις γυναίκες εμφανίζεται πτωτικό. Τέλος, το 2011 και 2012 είναι πτωτικά και για τα δύο φύλα (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015, σελ.2-βλ. Διάγραμμα 12 για σχετικό γράφημα). Τα έτη υγιούς ζωής των αρρένων αντιστοιχούν στον ευρωπαϊκό μέσο όρο, ενώ των θηλέων υπολείπονται κατά 1,2 έτη. Σε κάθε περίπτωση, τα προσδοκώμενα έτη υγιούς ζωής ποικίλουν ποιοτικά: στατιστικά, τα πρώτα έτη του λοιπού προσδόκιμου ζωής μετά τα 65 υφίστανται χωρίς περιορισμό της δραστηριότητας, χωρίς χρόνιες παθήσεις και με πολύ καλή υγεία. Με την πάροδο των ετών, τα προσδοκώμενα έτη συμβαδίζουν με σοβαρό περιορισμό της δραστηριότητας, χρόνιες παθήσεις και χειροτέρευση της υγείας. Διάγραμμα 12: Προσδόκιμο Ζωής και Υγείας, έτη Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2015.

47 47 Ως προς τον γενικό αριθμό των θανάτων στη χώρα, καθίσταται δυσχερές να εξακριβωθεί κατά πόσο αυτοί σχετίζονται με την οικονομική κρίση, καθώς τα σχετικά πιστοποιητικά θανάτου αναφέρονται σε συγκεκριμένα αίτια και η υποστήριξη αιτιακής σχέσης καθίσταται δυσχερής. Ως προς τα αίτια θανάτου, τα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος και οι νεοπλασματικές νόσοι εξακολουθούν να κατέχουν τα πρωτεία αλλά και να παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση σε σχέση με παρελθόντα έτη. Η μελέτη παραγόντων επιβαρυντικών τόσο για τη δημόσια υγεία όσο και για την οικονομική επιβάρυνση του συστήματος υγείας και περίθαλψης, όπως το κάπνισμα ή η κατανάλωση αλκοόλ, καθίσταται από δυσχερής έως αδύνατη ελλείψει πρόσφατων στατιστικών στοιχείων για την Ελλάδα. Επί παραδείγματι, το ποσοστό των καπνιστών από το 2000 μέχρι το 2006 εμφανίζει μια σταθερή άνοδο από το 35% στο 40% του συνολικού πληθυσμού. Για την περίοδο εμφανίζει μια ελαφρά πτώση η οποία όμως, ελλείψει στοιχείων, δε μπορεί να αξιολογηθεί επαρκώς-ενδέχεται ωστόσο να ακολουθήσει τη διεθνή τάση και εν μέσω οικονομικής κρίσης να υποχωρήσει σημαντικά. Ομοίως σε ό,τι αφορά την κατανάλωση αλκοόλ: η υψηλή ανεργία σχετίζεται στη βιβλιογραφία με αυξημένη κατανάλωση αλκοόλ, αλλά στην ελληνική περίπτωση δε μπορεί να στοιχειοθετηθεί με ασφάλεια ένα τέτοιο συμπέρασμα. Η σημαντική απώλεια εισοδήματος που συνοδεύει την οικονομική κρίση αποτυπώνει την επιδείνωση της αγοράς εργασίας, τη συρρίκνωση των πραγματικών μισθών (η μεγαλύτερη μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ) και την αύξηση της ανεργίας. Οι παράγοντες αυτοί δυσχεραίνουν την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, γεγονός που με τη σειρά του αυξάνει τον κίνδυνο υψηλής νοσηρότητας και θνησιμότητας. Παρά την ισχυρή επικρατούσα αντίληψη, ο βασικός προσδιοριστικός παράγοντας επιβάρυνσης της υγείας και αύξησης της νοσηρότητας δεν είναι το ΑΕΠ, αλλά η αύξηση της ανεργίας. Η υψηλή ανεργία ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, έχει ως συνέπεια τον περιορισμό της ιατροφαρμακευτικής και ασφαλιστικής κάλυψης μερίδων του πληθυσμού, ιδίως των ανέργων και των ατόμων χαμηλών εισοδημάτων, καθώς η δυνατότητα περίθαλψης προϋποθέτει την ύπαρξη εργασιακής σχέσης. Συνεπώς, μπορεί να υποστηριχθεί οτι η οικονομική κρίση τείνει να αυξάνει τις υφιστάμενες ανισότητες στον τομέα της υγείας. Σε χώρες με μεγαλύτερο βαθμό οικονομικής ανισότητας, οι επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων τείνουν να

48 48 αυξάνονται. Άλλωστε, τα άτομα που ήδη ζούν σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού εμφανίζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης σοβαρών ασθενειών ή προώρου θανάτου. Σειρά μελετών έχουν καταδείξει το αυξημένο ποσοστό νοσηρότητας των ανέργων ή/και των φτωχών σε σχέση προς τους εργαζόμενους-σχέση που ισχύει κυρίως για τα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, το μειωμένο εισόδημα και το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Επιπλέον, η αύξηση της ανεργίας έχει συνδεθεί με παράλληλη αύξηση του δείκτη θνησιμότητας γενικότερα. Ακόμα και για τους εργαζόμενους όμως, η επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών και η συνακόλουθη αύξηση της εργασιακής ανασφάλειας επιδρούν αρνητικά όχι μόνο στην ψυχική υγεία αλλά και στην παραγωγικότητα. Η ψυχική υγεία σχετίζεται με τις εργασιακές συνθήκες και τις γενικότερες προσδοκίες του ατόμου από τον εργασιακό χώρο στο προσεχές μέλλον. Συγκεκριμένα, εντοπίζεται αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στον δείκτη ανασφάλειας στην εργασία και στον δείκτη ευχαρίστησης από αυτήν, ενώ η εργασιακή ανασφάλεια επηρεάζει αρνητικά και την οργανωσιακή δέσμευση του εργαζόμενου, με εμφανείς επιπτώσεις στην ψυχική του υγεία (Sora et al., 2009, σσ ). Η ετεροβαρής ως προς τη νοσηρότητα σχέση εργαζόμενου-ανέργου, αποτυπώνεται και στο ζεύγος εύπορος-λιγότερο εύπορος: σύμφωνα με έρευνα για τις οικονομικές ανισότητες και την επίπτωσή τους στη σοβαρότητα μιας σειράς ασθενειών στην Αγγλία, οι λιγότερο εύποροι ασθενείς εμφανίζουν κατά μέσο όρο σοβαρότερες μορφές ασθενειών, οι οποίες μάλιστα δεν αντιμετωπίζονται με αντίστοιχα περισσότερες και καλύτερες μεθόδους διάγνωσης και θεραπείας (Steel et al., 2014). Μάλιστα, τείνει να εδραιωθεί γενικότερα η άποψη πως ειδικότερα η ανεργία και η ψυχική υγεία δεν σχετίζονται απλώς, αλλά τελούν σε αιτιακή σχέση (Ευθυμίου κ.α., 2013). Κατά συνέπεια, η οικονομική αδυναμία των ανέργων συνεπάγεται τη μη έγκαιρη διάγνωση ασθενειών οι οποίες θα μπορούσαν να εντοπισθούν και να αντιμετωπιστούν με ευχέρεια. Αντίθετα, οι καθυστερημένες διαγνώσεις τείνουν να επιβαρύνουν περισσότερο τα συστήματα περίθαλψης και να καθιστούν δυσχερέστερη την ίαση των ασθενών. Συμπερασματικά η ανεργία, η φτώχεια και ο αυξημένος κίνδυνος κοινωνικού αποκλεισμού ως προϊόντα της οικονομικής κρίσης σχετίζονται με την αυξημένη πιθανότητα εμφάνισης ασθενειών, εφόσον ως αποτέλεσμα έχουν

49 49 αυξημένο αντικειμενικό και υποκειμενικό στρες. Ενδιαφέροντα είναι τα σχετικά ευρήματα έρευνας που δε σχετίζει την επιδείνωση της ψυχικής υγείας με τα επίπεδα του χρέους αλλά με υποκειμενικούς παράγοντες άντλησης ψυχοκοινωνικών ωφελειών από την εργασιακή δραστηριότητα (Ευθυμίου κ.α., 2013, σσ.24-25). Παρόλα αυτά, η υποκειμενική αντίληψη της ανεργίας και η αίσθηση κοινωνικού αποκλεισμού αμβλύνονται σε ένα περιβάλλον καλπάζουσας ανεργίας, μέσω του μηχανισμού της σύγκρισης. Των επιπτώσεων της κρίσης δεν εξαιρείται η προληπτική ιατρική, γεγονός το οποίο έχει γενικά ως συνέπεια περαιτέρω κινδύνους για την υγεία, μεγαλύτερη ανάγκη περίθαλψης και υψηλότερες δαπάνες οι οποίες θα μπορούσαν να αποφευχθούν. Λόγω οικονομικής στενότητας ή και ανεργίας, τα οικονομικώς ασθενέστερα άτομα τείνουν να αναβάλλουν έκτακτες ή και τακτικές εξετάσεις. Η οικονομική κρίση περιορίζει τη δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες προληπτικής ιατρικής, με προφανείς επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. Κατά συνέπεια η κρίση, τείνοντας να εντείνει τις οικονομικές ανισότητες τείνει να διευρύνει και τις ανισότητες στην υγεία. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η τάση που έχει εντοπιστεί κατά την περίοδο οικονομικών κρίσεων, να αυξάνονται οι διαγνώσεις ασθενειών σε προχωρημένο πλέον στάδιο. Πέραν όμως από την ιατρική διάγνωση, υφίσταται και η υποκειμενική αντίληψη περί υγείας. Κατά την περίοδο , η αυτοαντίληψη υγείας στην Ελλάδα εμφανίζει γενικά πτωτική τάση. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat (2015), η αντίληψη περί «πολύ καλής υγείας» βαίνει μειούμενη πιο έντονα μετά το 2009, φτάνοντας το 2013 σε διαφορά 10 ποσοστιαίων μονάδων σε σχέση με το Η παράμετρος «καλή υγεία» εμφανίζει τη μόνη σαφή αυξητική τάση-ιδίως μετά το 2009, ενώ η «μέτρια υγεία» παραμένει ελαφρά ανοδική καθόλη τη διάρκεια της περιόδου. Η «κακή υγεία» εμφανίζεται αυξημένη μετά το 2008 και το 2013 αυξάνεται ακόμα πιο έντονα (στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 13 για σχετικό γράφημα).

50 50 Διάγραμμα 13: Αυτοαντίληψη υγείας σε ποσοστά, περίοδος Πηγή: Eurostat, Ιδία επεξεργασία. Γενικά οι επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων και της επακόλουθης ανεργίας έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία του πληθυσμού, τόσο σωματικές όσο και ψυχολογικές. Για παράδειγμα, έχει παρατηρηθεί θετικός συσχετισμός μεταξύ οικονομικών κρίσεων-ανεργίας και συνταγογράφησης φαρμάκων και ψυχοφαρμάκων. Επίσης, έχει δειχθεί μεγάλος βαθμός συσχέτισης οικονομικής κρίσης και αύξησης του επιπολασμού των ψυχικών διαταραχών (Gili et al., 2012). Ο διαρκώς αυξανόμενος κίνδυνος φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού για όλο και περισσότερο διευρυνόμενα τμήματα του πληθυσμού, επιβαρύνει με άγχος, κατάθλιψη και παρεμφερή συμπτώματα περισσότερα άτομα εν καιρώ κρίσης. Η επιβάρυνση της ψυχικής υγείας από την ύπαρξη οικονομικών κρίσεων ή/και την κακή οικονομική κατάσταση του υποκειμένου, επιβεβαιώνεται περαιτέρω από τη βιβλιογραφία. Συγκεκριμένα, σχετίζεται με την ανεργία και το μέσο εισόδημα. Αφενός έχει διαπιστωθεί οτι άτομα με χαμηλό οικονομικό επίπεδο κατά την παιδική ηλικία εμφανίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο μείζονος κατάθλιψης (1,69 με 2,07 φορές) σε σχέση

51 51 με άτομα υψηλού οικονομικού επιπέδου (Gilman et al., 2002). Αφετέρου, μόνο για την περίοδο η πιθανότητα εκδήλωσης μείζονος κατάθλιψης αυξήθηκε στην Ελλάδα κατά 2,6 φορές (Simou & Koutseogeorgou, σ.4). Με βάση έτερη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ελληνικά νοσοκομεία (Ευθυμίου κ.α., 2013, σ. 26), εντοπίστηκε υψηλή συσχέτιση των δυσμενών οικονομικών δεικτών (ανεργία, μέσο εισόδημα) με αύξηση επισκέψεων σε τακτικά εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων ψυχιατρικών κλινικών, αύξηση θνησιμότητας, ανθρωποκτονίών, διαζυγίων και αυτοκτονιών. Γενικά η αύξηση του ποσοστού των αυτοκτονιών συνδέεται θετικά με τη ραγδαία επιδείνωση οικονομικών και κοινωνικών δεικτών, εξαιτίας της αύξησης της ανεργίας. Στη διεθνή βιβλιογραφία τείνει να επικρατεί ο όρος «οικονομική αυτοκτονία». Συγκεκριμένα και με βάση διεθνή έρευνα (Nordt et al., 2015) που μελέτησε τα δεδομένα ανεργίας και αριθμού αυτοκτονιών σε 63 χώρες για την περίοδο , μελετήθηκε η συσχέτιση των δύο παραγόντων τόσο πριν όσο και κατά τη διάρκεια της κρίσης. Σύμφωνα με τα ευρήματα, σε μια χώρα προέκυπτε υψηλότερη πιθανότητα αυτοκτονικών επεισοδίων εάν είχε προηγηθεί μια αύξηση του ποσοστού ανεργίας. Ο χρόνος εκδήλωσης του φαινομένου κυμαινόταν κατά μέσο όρο στους 6 μήνες. Σε συνθήκες οικονομικής κρίσης μάλιστα, ο σχετικός κίνδυνος αυτοκτονιών που συνδέονται με ανεργία αυξανόταν κατά 20-30%. Συνολικά και για τη μελετούμενη περίοδο ( ), δείχθηκε πως η πιθανότητα αυτοκτονίας λόγω ανεργίας ήταν 9 φορές μεγαλύτερη από την πιθανότητα αυτοκτονίας λόγω της οικονομικής κρίσης. Τα ευρήματα επιβεβαιώνονται και από αγγλική έρευνα που καταγράφει πως ο κίνδυνος αυτοκτονιών κατά την οικονομική κρίση της περιόδου στην Αγγλία, εμφανιζόταν ιδιαίτερα αυξημένος σε περιοχές όπου είχε παρατηρηθεί εκρηκτική αύξηση της ανεργίας (Webb & Kapur, 2015). Σε κάθε περίπτωση, τα υφιστάμενα δεδομένα ως προς τον αριθμό των αυτοκτονιών ενδέχεται να αποτελούν μέρος μόνο του συνολικού αριθμού των περιστατικών, για κοινωνικούς και πολιτισμικούς λόγους (Eurostat 2009, σ.189 και Liaropoulos, 2012). Ως προς το δημογραφικό προφίλ της αυτοκτονίας, η επιβάρυνση φαίνεται να αφορά κατά κανόνα περισσότερο τα χαμηλότερα εισοδήματα και τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες εν γένει-μεταξύ αυτών και τους ήδη πάσχοντες από κάποια ψυχική νόσο. Άλλωστε η φτώχεια μπορεί να επιδρά αρνητικά στην ψυχολογική κατάσταση του υποκειμένου αλλά και αντιστρόφως, άτομα με ιστορικό ψυχικής

52 52 ασθένειας είναι πιθανότερο να περιπέσουν σε κατάσταση ένδειας (Simou & Koutsogeorgou, σ.4). Σχετική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ (Nock et al., 2008, σ.145), εντόπισε αυξημένο κίνδυνο ανάμεσα στις γυναίκες, τα νεότερα άτομα, τα νοικοκυριά του ενός ατόμου, τους ανέργους και όσους έχουν χαμηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης. Με βάση τα συνολικά στοιχεία της περιόδου , (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.129), μέχρι το 2009 δεν παρατηρείται αξιοσημείωτη αύξηση των αυτοκτονιών στην Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση, ο δείκτης αυτοκτονιών στην Ελλάδα παραμένει από τους χαμηλότερους στις χώρες του ΟΟΣΑ, όπου ο μέσος όρος της αντίστοιχης τιμής είναι 12,4 (υπερδιπλάσιος σε σχέση με την Ελλάδα βλ.οοσα, 2014, σελ.32). Σε απόλυτους αριθμούς και για την περίοδο από το 2000 μέχρι το 2009 η αύξηση των αυτοκτονιών στη χώρα ήταν αμελητέα, αλλά για την περίοδο από το 2009 μέχρι το 2013, αυξήθηκε κατά 73%, φθάνοντας τις 533 αυτοκτονίες (πηγή ΕΛΣΤΑΤ 2015-βλ. Διάγραμμα 14 για σχετικό γράφημα). O αριθμός των αυτοκτονιών, παρά τη μεγάλη επιδείνωση των οικονομικών μεγεθών, παρέμεινε σταθερός κατά το 2009 και το 2010 ενώ παρουσίασε μια σημαντική αύξηση το 2011 και μια συνακόλουθη αύξηση μικρότερης έντασης το Ο δείκτης αυτοκτονιών στην Ελλάδα και για τα δύο φύλα 21 για το 2010 ήταν 3,37 και για 2012 του 4,56, σημειώνοντας μια μέση αύξηση 35%. Συνεπώς καταρχήν εντοπίζεται μια έντονη τάση μετά το 2010 αλλά τα ελλιπή στοιχεία δεν επιτρέπουν ισχυρισμούς για σαφή εικόνα. Πρόσφατη στατιστική έρευνα που πραγματοποιήθηκε (Rachiotis et al, 2015), επιχείρησε να συσχετίσει τον αριθμό των αυτοκτονιών με την ανεργία και το ΑΕΠ. Συγκεκριμένα βρέθηκε πως κάθε επιπλέον ποσοστό ανεργίας σχετίζεται με μια αύξηση του δείκτη αυτοκτονιών κατά 0,19 στους άνδρες των παραγωγικών ηλικιών-όχι όμως και στις γυναίκες. Στο σημείο αυτό υπογραμμίζεται η δημογραφική παράμετρος των αυτοκτονιών, καθώς οι άνδρες είναι στατιστικά κατά μέσο όρο 7 φορές πιο επιρρεπείς από τις γυναίκες στην αυτοκτονία. Ετερη σχετική έρευνα σε βάθος τριών δεκαετιών ( , Branas et al., 2015) συσχετίζει θετικά τα μέτρα οικονομικής λιτότητας μετά το 2011 με την αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών, ενώ παράλληλα εισάγει και το ζήτημα της μειωμένης καταγραφής τους, γεγονός που εκτοξεύει τα σχετικά μεγέθη σε σχέση με τις επίσημες 21 Δείκτης αυτοκτονιών: αυτοκτονίες ανά κατοίκους.

53 53 στατιστικές αποτυπώσεις. Επιπλέον, ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίστροφη προσέγγιση: η έρευνα διαπιστώνει συσχέτιση ενός γεγονότος με θετικό αντίκτυπο στην οικονομική ευημερία (υιοθέτηση του ευρώ, 2002) και μιας σύντομης μεν, εκρηκτικής δε μείωσης του αριθμού αυτοκτονιών των ανδρών. Τα ανωτέρω ευρήματα είναι συμβατά τόσο με την εικόνα που παρουσιάζουν μετά την κρίση οι ευρωπαϊκές χώρες, όσο και με τις ΗΠΑ. Επιβεβαιώνουν επίσης παλαιότερες έρευνες υπό αντίστοιχες οικονομικές συνθήκες κρίσης, όπως η αύξηση των αυτοκτονιών στη Ρωσία κατά την περίοδο των οικονομικών θεραπειών-σοκ κατά την περίοδο (Shkolnikov et al., 1998). Φυσικά ο υψηλός βαθμός συσχέτισης δεν υποδηλώνει αναγκαστικά και αιτιότητα-αντίθετα, όπου η αύξηση της ανεργίας αντιμετωπίστηκε εξαρχής επιτυχώς με ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, παροχή ευκαιριών, επανεκπαίδευση και κοινωνική υποστήριξη, τα αποτελέσματα ήταν εκ διαμέτρου αντίθετα. Σε περιπτώσεις όπως η Φινλανδία, ενώ η ανεργία είχε πενταπλασιαστεί κατά την κρίση του , ο αριθμός των αυτοκτονιών εξακολούθησε την πρότερη πτωτική του πορεία. Ομοίως παρατηρήθηκε υπό ανάλογες συνθήκες και στη Σουηδία κατά την περίοδο Το κοινό χαρακτηριστικό και στις δύο περιπτώσεις είναι η εφαρμογή πολιτικών καταπολέμησης της ανεργίας κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης (και όχι μετά), γεγονός που καταδεικνύει τη σημασία των πολιτικών που ακολουθούνται ως προς το μετριασμό ή την επιδείνωση των επιπτώσεων των οικονομικών κρίσεων. Τα ανωτέρω επιβεβαιώνονται από μελέτη για την επιδημιολογία της αυτοκτονίας σε 26 χώρες της Ευρώπης και για το διάστημα (Stuckler et al., 2009). Σύμφωνα με την έρευνα, όντως σε αρκετές χώρες παρατηρήθηκε συσχέτιση ανεργίας και αυτοκτονιών και συγκεκριμένα αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,79% για κάθε αύξηση της ανεργίας κατά 1%. Δεν παρατηρήθηκε όμως το ίδιο και σε χώρες οι οποίες εν μέσω ύφεσης εφάρμοζαν ενεργά προγράμματα στήριξης της εργασίας για διατήρηση θέσεων εργασίας και επανένταξη απολυμένων. Ευρέθη πως από ένα επίπεδο δαπανών και πάνω ανά κεφαλή και έτος, η συσχέτιση ανεργίας-αυτοκτονίας σχεδόν καταλύεται. Συγκεκριμένα, για κάθε αύξηση των επενδύσεων σε κρατικά προγράμματα ενεργούς απασχόλησης κατά 10 δολάρια, η επίδραση της ανεργίας στον δείκτη αυτοκτονιών μειωνόταν κατά 0,038%, όταν για κάθε αύξηση του ποσοστού ανεργίας κατά 1% οι επιπτώσεις στις αυτοκτονίες ήταν πολλαπλάσιες.

54 54 Διάγραμμα 14: Αριθμός αυτοκτονιών και ποσοστιαία μεταβολή τους από το 2000 και το Έτη Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Ιδία επεξεργασία. Σαφέστερη είναι η αποτύπωση της ικανοποίησης από τη ζωή 22 που συνοδεύει την οικονομική κρίση όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά στο σύνολο των χωρών της Νότιας Ευρώπης. Κατά τα έτη , η χώρα σημείωσε τη μεγαλύτερη ποσοστιαία πτώση στον σχετικό δείκτη (-1,5%-μ.ο. ΟΟΣΑ 0,05%), αν και δε διαπιστώνεται κάποια σαφής τάση στο σύνολο των χωρών. Συγκεκριμένα και σε απόλυτους αριθμούς, το 2012 οι επιδόσεις της Ελλάδας στη σχετική 11βάθμια κλίμακα ήταν 5,1 (μ.ο. ΟΟΣΑ 6,6). Σε μια περισσότερο δημογραφική ανάγνωση των δεδομένων, οι γυναίκες παρουσιάζουν ελαφρώς υψηλότερο βαθμό ικανοποίησης σε σχέση με τους άνδρες-μια τάση που επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση της Ελλάδας. Τέλος, ως προς την ηλικιακή παράμετρο μπορεί να υποστηριχθεί πως οι μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες τείνουν να 22 Δείκτης ικανοποίησης από τη ζωή: αυτοαναφερόμενη αποτύπωση της ικανοποίησης από τη ζωή (κλίμακα 1-10).

55 55 είναι σχετικά πιο απαισιόδοξες, όταν τίθεται σύγκριση των επιπέδων ικανοποίησης του 2007 και του 2012 (ΟΟΣΑ, 2014, σελ.137). Η μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή μπορεί να συνδέεται με υψηλότερο κίνδυνο αυτοκτονίας αλλά δεν έχει υποστηριχθεί σαφής συσχέτιση των δύο μεγεθών. Τα γενικά στοιχεία μέσης τάσης του ΟΟΣΑ στα οποία περιλαμβάνεται η Ελλάδα, συνδέουν τη μειωμένη ικανοποίηση από τη ζωή κυρίως με τις αναμενόμενες δημοσιονομικές προσαρμογές, ενώ δευτερευόντως με την πτώση του διαθέσιμου εισοδήματος, τη μικρή αύξηση των κοινωνικών δαπανών και τις μεγάλες πραγματοποιηθείσες δημοσιονομικές προσαρμογές (ΟΟΣΑ, 2014, σ. 36). Επίσης το ποσοστό θετικής προσωπικής αντίληψης του ατόμου για την υγεία του εντοπίζεται στο 76,4% του πληθυσμού το 2011 (μ.ο. ΟΟΣΑ 69%), με τους άνδρες να προπορεύονται των γυναικών κατά 5 ποσοστιαίες μονάδες, κοντά στο μέσο όρο. Το ποσοστό ατόμων χαμηλού εισοδήματος με θετική προσωπική αντίληψη για την υγεία τους κυμαίνεται στο 70% ενώ των ατόμων υψηλού εισοδήματος στο 88%, υψηλότερα από τους μ.ο. του ΟΟΣΑ αλλά διατηρώντας τη διαφορά του μέσου όρου των κρατών. Τέλος, η σχέση αιτιότητας που διέπει το δίπολο οικονομία-υγεία δεν έχει μόνο ευθεία φορά αλλά και αντίστροφη: η επιδείνωση των δεικτών υγείας επηρεάζει αρνητικά τους οικονομικούς δείκτες. Αφενός προκύπτει αυξημένο κόστος περίθαλψης λόγω της αύξησης των ψυχικών και σωματικών νόσων στον πληθυσμό αλλά και λόγω της αδυναμίας εφαρμογής πρόληψης η οποία μεταθέτει το πρόβλημα στο μέλλον, καθιστώντας το δυσχερέστερο και ακριβότερο στην επίλυσή του. Αφετέρου μειώνεται η παραγωγικότητα και η ανταγωνιστικότητα και αυξάνεται η δημοσιονομική επιβάρυνση, καθώς σύμφωνα με φινλανδική επιδημιολογική έρευνα βάθους δεκαετίας (Lallukka et al., 2013), η αύξηση των οικονομικών δυσχερειών των εργαζομένων σχετίζεται με αύξηση των απουσιών λόγω ασθενείας, ακόμα κι αν συνυπολογιστούν οι διαφορές στο εισόδημα και στην αρχική κατάσταση της υγείας των συμμετεχόντων. Ειδικότερα για τις ψυχικές νόσους, στην Ευρωπαϊκή Ένωση χάνονται δεκάδες εκατομμυρίων εργατοωρών κάθε χρόνο εξαιτίας της κατάθλιψης και τα 2/3 του κόστους που προκύπτει οφείλονται σε έμμεσα αίτια: στις αναρρωτικές άδειες και στην απώλεια της παραγωγικότητας.

56 Κρίση και δαπάνες υγείας Μετά τις κοινωνικές δαπάνες, το δεύτερο είδος δημοσίων δαπανών που επηρεάστηκε από τη μακρόχρονη διαδικασία δημοσιονομικής προσαρμογής ήταν η υγεία. Κατά τη δεκαετία οι δαπάνες για την υγεία στην Ελλάδα αυξάνονταν μεσοσταθμικά κατά 5,3% του ΑΕΠ ετησίως, φθάνοντας το 9,8% του ΑΕΠ το 2008 και σημειώνοντας ένα από τα υψηλότερα ποσοστά μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Το έτος 2008 οι δαπάνες δημόσιας υγείας αντλούσαν το 6% του ΑΕΠ-μια δαπάνη της τάξης των 1551 δολαρίων κατά κεφαλή. Όμως η σειρά ελλειμματικών κρατικών προϋπολογισμών και παράλληλα η συνακόλουθη ανάγκη δημοσιονομικής πειθαρχίας, η αυξημένη ανεργία, η διογκούμενη έκταση της αδήλωτης εργασίας και η συνακόλουθη εισφοροδιαφυγή, η μειωμένη εισπραξιμότητα των φόρων, η γήρανση και η φυσική μείωση του πληθυσμού δυναμίτιζαν τους προϋπολογισμούς υγείας και ασφάλισης. Ειδικότερα η φαρμακευτική δαπάνη στην Ελλάδα παρουσιάζει έντονα αυξητική πορεία ήδη από το 2005 όταν και αποτελούσε το 22,43% των συνολικών δαπανών για την υγεία (721 δολάρια κατά κεφαλή ή 2,8% του ΑΕΠ-διπλάσια από το μ.ο. του ΟΟΣΑ). Η αύξησή της συνεχίστηκε και μετά το 2007, για να κορυφωθεί το 2010 (28,71%) και να μειωθεί κοντά στα επίπεδα του 2007 μόλις το 2012 (ΟΟΣΑ,2015). Μόνο η φαρμακευτική δαπάνη την περίοδο υπερδιπλασιάστηκε, επιβαρύνοντας με περίπου 1 δις ευρώ ετησίως τις δαπάνες υγείας (Liaropoulos, 2012). Ήδη το 2010 η χώρα προέβη σε μειώσεις των δημοσίων δαπανών για την υγεία της τάξης του 1% του ΑΕΠ, εμφανίζοντας τη μεγαλύτερη σχετική μείωση στις χώρες του ΟΟΣΑ και ακολουθώντας τη διεθνή τάση, αφού το 50% των κρατών του Οργανισμού προέβησαν σε σχετικές περικοπές μετά το Από το 2009 έως το 2013 η Ελλάδα έκανε περικοπές ύψους 5 δις ευρώ στο σύστημα υγείας, μειώνοντας το κόστος λειτουργίας του περίπου κατά το 1/3. Μόνο οι περικοπές της φαρμακευτικής δαπάνης άγγιξαν τα 1,8 δις ευρώ, μέσω της προώθησης των γενόσημων φαρμάκων. Το 2013 η Ελλάδα δαπανούσε το 9,2% του ΑΕΠ της σε συνολικές υπηρεσίες υγείας-μια ελαφρά αύξηση σε σχέση με το 2012, που εξακολουθεί να εμφανίζει τη χώρα πάνω από το μέσο όρο του ΟΟΣΑ. Σε απόλυτους αριθμούς και βάσει ισοτιμίας αγοραστικών δυνάμεων, η μέση δαπάνη υγείας κατ άτομο στην Ελλάδα το 2013 ήταν δολάρια, όταν στον ΟΟΣΑ ήταν Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάρθρωση

57 57 του μεγέθους αυτού που μειώθηκε από την έναρξη της κρίσης το 2009: το 2013 το 66% των δαπανών υγείας προερχόταν ήταν δημόσιες, όταν το αντίστοιχο ποσοστό δημοσίων δαπανών υγείας του ΟΟΣΑ ήταν 73%. Οι δημόσιες δαπάνες υγείας κατά την τετραετία μειώθηκαν στην Ελλάδα κατά 11,1% κατ έτος (25% συνολικά) σημειώνοντας τη μεγαλύτερη πτώση μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ. Αντίστοιχα στον ΟΟΣΑ και για την ίδια περίοδο οι δημόσιες δαπάνες υγείας μειώθηκαν κατά μέσο όρο 4,1% και 0,2%. Οι απότομες, επείγουσες, οριζόντιες και βαθιές περικοπές στο ελληνικό σύστημα υγείας θέτουν σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Προσεγγίζουν κυρίως με λογιστικού τύπου, οικονομικίστικη λογική ένα ζήτημα εκ φύσεως πολυπαραγοντικό, πολυδιάστατο και με πληθώρα μη γραμμικών επιπτώσεων τόσο στον πληθυσμό όσο και στην ίδια την οικονομία (Ruckert & Labonte, 2012, σ.8). Η μείωση των δαπανών δε συνιστά αυτοσκοπό, αλλά μέσο για την επίτευξη ενός βιώσιμου συστήματος υγείας. Η βίαιη βραχυπρόθεσμη μείωση των δημοσίων δαπανών υγείας με κάθε κόστος, έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, το κόστος των οποίων θα διαχυθεί εκ νέου στην οικονομία και τη δημογραφία. Το πρόβλημα δεν εστιάζεται τόσο στο ύψος των ποσών που διατίθενται όσο στον τρόπο διαχείρισής τους-με άλλα λόγια στην αποδοτικότητα και την αποτελεσματικότητα του συστήματος υγείας να κατανέμει τους υφιστάμενους οικονομικούς πόρους με τον βέλτιστο τρόπο. Αλλωστε, ο ισχυρισμός οτι τα προβλήματα του ελληνικού συστήματος υγείας δεν είναι πρωτίστως οικονομικής τάξεως αλλά διαχειριστικής, προκύπτει σχετικά εύκολα από την παρατήρηση πως παρά τις εφαρμοσμένες περικοπές των τελευταίων ετών, πολλές από τις παθογένειές του δεν έχουν αντιμετωπιστεί (Simou & Koutsogeorgou, σ.5). Παράλληλα όμως, έχουν προκύψει κάποιες απόπειρες αναγκαίου εξορθολογισμού του συστήματος. Για παράδειγμα, η υιοθέτηση του συστήματος λογαριασμών υγείας (SHA) που πραγματοποιήθηκε το 2012, προκειμένου τα εθνικά στοιχεία των κρατών μελών για τις υγειονομικές δαπάνες να είναι συγκρίσιμα σε όλη την ΕΕ, να είναι εμφανής ο τρόπος διάθεσης των πόρων και να καθίσταται δυνατή η παρακολούθηση των αποτελεσμάτων των πολιτικών υγείας. Ομοίως ισχύει για την προώθηση των γενόσημων φαρμάκων, της ηλεκτρονικής συνταγογράφησης και της παρακολούθησής της φαρμακευτικής δαπάνης.

58 58 Έχει παρατηρηθεί πως εν μέσω οικονομικών κρίσεων, αυξάνεται η ζήτηση για δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Οι πολίτες τείνουν να στρέφονται σε υπηρεσίες υγείας όπου διαθέτουν ασφαλιστική κάλυψη επιβαρύνοντας τα συστήματα υγείας, ενώ παράλληλα τείνουν να μειώνονται οι δαπάνες υγείας στον ιδιωτικό τομέα (Μαλλιαρού κ Σαράφης, 2012, σ.6). Στην ελληνική περίπτωση όμως, οι δημοσιονομικοί περιορισμοί δεν επέτρεψαν επαρκή ανταπόκριση στην αυξημένη ζήτηση, ενώ δεν επιτεύχθηκε η θέσπιση μιας νέας αποτελεσματικής πολιτικής για την υγεία. Οι δραστικές περικοπές δαπανών, η υποστελέχωση, η έλλειψη υλικών, δυσχέραναν ακόμα περισσότερο τη δυνατότητα παροχής αξιόπιστων υπηρεσιών υγείας. Ενδεικτικά, μόνο κατά τα έτη οι εισαγωγές σε νοσοκομεία αυξήθηκαν κατά 24%, ενώ παράλληλα μειώθηκε η ζήτηση σε εξωτερικά ιατρεία (9%) και εργαστήρια (11%) (Kentikelenis et al., 2011, σ.2). Την ίδια περίοδο, μειώθηκαν κατά 25-30% οι εισαγωγές σε ιδιωτικά νοσοκομεία, λόγω αδυναμίας των ασθενών να ανταποκριθούν οικονομικά (Simou & Koutsogeorgou, σ.6). Αποτέλεσμα των ανωτέρω ήταν η μεταστροφή όσων είχαν την οικονομική δυνατότητα σε ιδιωτικές πηγές χρηματοδότησης των υγειονομικών τους αναγκών, καθώς και η αύξηση των τιμών για εσωτερικούς ασθενείς, εξωτερικά ιατρεία και φαρμακευτική περίθαλψη. Μόνο για το διάστημα η ιδιωτική δαπάνη ως ποσοστό της συνολικής αυξήθηκε από το 30 στο 34%, σε μια προσπάθεια να καλυφθούν τα κενά που προκύπτουν από τις ανεπάρκειες του συστήματος υγείας. Παράλληλα, την περίοδο η χρήση συγκεκριμένων ιδιωτικών υπηρεσιών υγείας (μαιευτήρια, οδοντιατρεία, χειρουργικές επεμβάσεις) μειώθηκε έως και 25%. Επιπλέον, το σύστημα πρωτοβάθμιας υγείας δεν είναι ακόμη αποτελεσματικό και εμφανίζει έντονο κατακερματισμό, ενώ δεν υφίσταται ένα λειτουργικό σύστημα ελέγχου των νοσοκομειακών κλινών από τους νοσοκομειακούς γιατρούς-συνθήκες πρόσφορες για την ανάπτυξη διαφθοράς και αναποτελεσματικότητας. Ως συνέπεια, παραμένουν εξαιρετικά υψηλές και συνήθεις οι πληρωμές απευθείας απ τον ασθενή (out of pocket και under the counter, όπως αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία) για λόγους που ποικίλουν από την απλή εξυπηρέτηση μέχρι την εξαγορά καλύτερης θέσης στη σειρά αναμονής. Για μια οπτικοποιημένη παρουσίαση των δαπανών υγείας κατ άτομο, αλλά και τη διάρθρωση των ιδιωτικών δαπανών υγείας βάσει των στοιχείων του Παγκόσμιου Παρατηρητηρίου Υγείας (2015), βλ. Διαγράμματα 15,16 για σχετικά γραφήματα.

59 59 Διάγραμμα 15: Δαπάνες υγείας κατ άτομο, ισοτιμία αγοραστικής δύναμης σε δολάρια. Πηγή: Global Health Observatory, Ιδία επεξεργασία. Διάγραμμα 16: Διάρθρωση των ιδιωτικών δαπανών υγείας, έτη Πηγή: Global Health Observatory, 2015.Ιδία επεξεργασία.

60 60 Ώς ποσοστό του ΑΕΠ και βάσει των στοιχείων της Eurostat (2015) για την περίοδο που διατίθενται στοιχεία ( ), παρατηρείται μείωση των δαπανών για την υγεία από το σύνολο των παρόχων υγείας. Ειδικότερα, σημειώνεται πτώση των δαπανών για την υγεία από τους φορείς της γενικής κυβέρνησης και τα ασφαλιστικά ταμεία, ενώ οι δαπάνες του ιδιωτικού τομέα παραμένουν σχεδόν στα ίδια επίπεδα (στοιχεία Eurostat 2015, βλ. Διάγραμμα 17 για σχετικό γράφημα και Διάγραμμα 18 για αποτύπωση σε χρηματικούς όρους). Διάγραμμα 17: Εξέλιξη των δαπανών για την υγεία ως ποσοστό του ΑΕΠ, περίοδος Πηγή: Eurostat, Ιδία επεξεργασία.

61 61 Διάγραμμα 18: Εξέλιξη των δαπανών για την υγεία (μ.ο. ευρώ ανά άτομο), περίοδος Πηγή: Eurostat, Ιδία επεξεργασία. Η Ελλάδα ανήκει στη συντριπτική πλειοψηφία των χωρών του ΟΟΣΑ που έχουν θεσπίσει σύστημα πλήρους ιατροφαρμακευτικής κάλυψης για το σύνολο του πληθυσμού. Ως προς την κάλυψη του πληθυσμού από ιδιωτικά πακέτα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, στις χώρες του ΟΟΣΑ παρατηρούνται μεικτές τάσεις για την περίοδο , ενώ στην Ελλάδα παρατηρείται αύξηση των ιδιωτικών συμβολαίων περίθαλψης (βλ. και ανωτέρω, Διάγραμμα 16). Η αυξημένη ζήτηση δημοσίων υπηρεσιών υγείας ως σύνοδο χαρακτηριστικό των οικονομικών κρίσεων, σημαίνει ταυτόχρονα και αυξημένες πιέσεις για την αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα του συστήματος υγείας. Υπό αυτές τις συνθήκες, αναδύονται ακόμα περισσότερο οι χρόνιες παθογένειες του ελληνικού συστήματος υγείας όπως η κατανομή των πόρων, η έλλειψη σχεδιασμού και συντονισμού (παρότι εμφανίζει υψηλού βαθμού συγκεντρωτική δομή),

62 62 η μειωμένη διαχειριστική και διοικητική απόδοση, η απουσία μελετών βιωσιμότητας, η υποτυπώδης λειτουργία μηχανισμών αξιολόγησης αναγκών και προτεραιοτήτων, η απουσία ενός λειτουργικού και αποτελεσματικού συστήματος παραπομπών, η ύπαρξη πολλών μικρών νοσοκομείων σε μικρές αποστάσεις. Ακόμα, ο έντονα νοσοκομειοκεντρικός χαρακτήρας του συστήματος -που παραμένει παρά τις επί 30 έτη παραινέσεις του ΠΟΥ για δομικές αλλαγές και προώθηση της πρωτοβάθμιας φροντίδας, η ανυπαρξία υψηλού επιπέδου συντονισμού νοσοκομείων και πρωτοβάθμιας φροντίδας, η ανυπαρξία προσωπικού γιατρού και οργανωμένου συστήματος παραπομπής, η ελλιπής πρωτοβάθμια φροντίδα, ο πληθωρισμός ιατρικών ειδικοτήτων και η συγκέντρωσή τους στα μεγάλα αστικά κέντρα σε αντίθεση με τις χρόνιες ελλείψεις σε ειδικούς γενικής ιατρικής και νοσηλευτικό προσωπικό όπου και καταγράφεται μια από τις χαμηλότερες αναλογίες ανά κάτοικο στην Ε.Ε. (Kentikelenis & Papanicolas, 2011). Οι περικοπές σε προσλήψεις προσωπικού δυσχεραίνουν επίσης την παροχή υψηλού επιπέδου υπηρεσιών υγείας στον πληθυσμό. Για παράδειγμα, υπολογίζεται πως τα προσεχή χρόνια και εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, το 1/3 των αποφοίτων Νοσηλευτικής θα μείνουν άνεργοι μέχρι και τέσσερα χρόνια μετά την αποφοίτησή τους, με αποτέλεσμα μια δυσανάλογη επιβάρυνση των ήδη εργαζομένων οι οποίοι αμείβονται λιγότερο εργαζόμενοι περισσότερο υπό εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες (Kalafati, 2010). Οι δυσμενείς επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία, κατανέμονται και διαχέονται κοινωνικά με διαφορετικό τρόπο. Η μειωμένη ιατροφαρμακευτική κάλυψη και η ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης 23 αυξάνονται και επηρεάζουν περισσότερο τα χαμηλότερα παρά τα υψηλότερα εισοδήματα, περιορίζοντας την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, τόσο τις προληπτικές όσο και τις θεραπευτικές. Σύμφωνα με στοιχεία του 2011 και σε σχέση με τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ, η χώρα εμφανίζει το τέταρτο χειρότερο ποσοστό ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης για τα χαμηλότερα εισοδήματα, το τρίτο χειρότερο ποσοστό για τα εισοδήματα που ανήκουν στο μέσο όρο και το τέταρτο χειρότερο ποσοστό για τα υψηλότερα εισοδήματα (ΟΟΣΑ, 2014, σ.133). Στην Ελλάδα η ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης λόγω αδυναμίας πληρωμής είναι μικρότερη από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο το 2005, ενώ βαίνει 23 Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης: η αυτοαναφερόμενη ανεκπλήρωτη ανάγκη για ιατρική εξέταση.

63 63 αυξανόμενη για να καταλήξει διπλάσια το 2009, και σχεδόν τριπλάσια το 2013 (στοιχεία Eurostat 2015, βλ. Διάγραμμα 19 για σχετικό γράφημα). Ειδικότερα η ανεκπλήρωτη ανάγκη ψυχιατρικής εξέτασης επιβαρύνει και την ψυχική υγεία του πληθυσμού, καθώς έχει εντοπιστεί αρνητική συσχέτιση μεταξύ της προσβασιμότητας των υπηρεσιών ψυχικής υγείας και των δεικτών αυτοκτονίας (Γιωτάκος κ.α., 2012, σ.29). Συγκεκριμένα έχει αποδειχθεί πως η καλή πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας αυξάνει την πιθανότητα έγκαιρης διάγνωσης και θεραπείας των ψυχικών διαταραχών, αλλά και μείωσης των αυτοκτονιών. Μάλιστα σύμφωνα με την ανωτέρω έρευνα, εντοπίζεται αρνητική συνάφεια ανάμεσα στους δείκτες αυτοκτονίας και τις υπηρεσίες υγείας-συγκεκριμένα με τον αριθμό ειδικών ψυχικής υγείας, τον αριθμό δομών ψυχικής υγείας και τον αριθμό ειδικών γενικής πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Συμπερασματικά, αφενός η αυξημένη ανεργία και η αδήλωτη εργασία αφήνουν εκτός συστήματος περίθαλψης ολοένα και περισσότερους πολίτες αφού συνδέονται με αυξημένη ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης λόγω αδυναμίας πληρωμής. Αφετέρου ακόμη και για τους ασφαλισμένους παραμένει η υποχρέωση καταβολής σημαντικού μέρους της δαπάνης για έναν αριθμό υγειονομικών υπηρεσιών. Διάγραμμα 19: Ανεκπλήρωτη ανάγκη ιατρικής εξέτασης λόγω αδυναμίας πληρωμής σε ποσοστά επί του πληθυσμού, έτη Πηγή: Eurostat, 2015.Ιδία επεξεργασία.

64 64 Κεφάλαιο 2 Δευτερογενής επεξεργασία δεδομένων 2.1 Στατιστικός έλεγχος συσχέτισης επιλεγμένων μεγεθών Έλεγχος υπόθεσης με απλή γραμμική παλινδρόμηση Αναζητώντας πιθανές συσχετίσεις μεταξύ στατιστικών μεγεθών που αφορούν επιλεγμένους δείκτες της οικονομίας, της δημογραφίας και της υγείας, πραγματοποιήθηκε ελέγχος υπόθεσης με χρήση της μεθόδου της απλής γραμμικής παλινδρόμησης. Η ανάλυση περιλαμβάνει δύο μεγέθη από το χώρο της υγείας (δείκτης αυτοκτονιών, δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης) και δύο από το δημογραφικό χώρο (αριθμός γεννήσεων, ποσοστό ανεργίας). Τα στοιχεία προέρχονται από την ΕΛΣΤΑΤ και τη Eurostat. Συγκεκριμένα, για την περίοδο ερευνήθηκαν και βρέθηκαν: 1. Δείκτης αυτοκτονιών: -η συσχέτιση της ποσοστιαίας μεταβολής του πραγματικού ΑΕΠ και του δείκτη των αυτοκτονιών έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και μέση συσχέτιση αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από τις πραγματικές αυξομειώσεις του ποσοστού του ΑΕΠ κατά 45,6% (R 2 =0.456). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το πραγματικό ΑΕΠ τόσο τείνουν να αυξάνονται οι αυτοκτονίες. -η συσχέτιση του ποσοστού ανεργίας και του δείκτη αυτοκτονιών έχει τιμή.934 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική γραμμική σχέση των δύο μεγεθών και υψηλή συσχέτιση αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από τη διακύμανση του ποσοστού ανεργίας κατά 87,2% (R 2 =0.872). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας, τόσο τείνουν να αυξάνονται οι αυτοκτονίες. -η συσχέτιση του δημοσιονομικού ισοζυγίου και του δείκτη αυτοκτονιών έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική γραμμική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και μέση συσχέτιση αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από τη διακύμανση του δημοσιονομικού ελλείμματος κατά 44,8% (R 2 =0.448). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το δημοσιονομικό ισοζύγιο, τόσο αυξάνονται οι αυτοκτονίες. -η συσχέτιση του δείκτη Gini και του δείκτη αυτοκτονιών έχει τιμή.460 αλλά σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p>0.05. Επομένως υφίσταται μια θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά με χαμηλή συσχέτισή αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από τις τιμές του δείκτη Gini κατά

65 65 21,1% (R 2 =0.211). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή η συσχέτιση του ποσοστού του πληθυσμού ευρισκόμενου σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού και του δείκτη αυτοκτονιών έχει τιμή.872 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτιση αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού κατά 76% (R 2 =0.76). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό του πληθυσμού ευρισκόμενο σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, τόσο αυξάνονται οι αυτοκτονίες. - η συσχέτιση του ποσοστού του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις και του δείκτη αυτοκτονιών έχει τιμή.930 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δείκτης αυτοκτονιών», εξηγείται από το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις κατά 86,5% (R 2 =0.865). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό του πληθυσμού ευρισκόμενο σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, τόσο αυξάνονται οι αυτοκτονίες. Συμπερασματικά και για την περίοδο , ο δείκτης αυτοκτονιών σχετίζεται κυρίως με το ποσοστό της ανεργίας, το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις και το γενικό ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας. Επίσης, σχετίζεται σε μικρότερο βαθμό με τις αυξομειώσεις του ποσοστού του πραγματικού ΑΕΠ και του δημοσιονομικού ελλείμματος. Τέλος, η επίδραση του δείκτη Gini στον δείκτη αυτοκτονιών εμφανίζεται ελάχιστη. 2. Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης (δααιε): -η συσχέτιση του δείκτη Gini και του δααιε έχει τιμή.695 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται θετική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και μέση συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δααιε», εξηγείται από την πορεία του δείκτη Gini κατά 48,2% (R 2 =0.482). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται ο δείκτης Gini, τόσο τείνει να αυξάνεται ο δααιε. -η συσχέτιση του ποσοστού του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις και του δααιε έχει τιμή.877 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης

66 66 μεταβλητής «δααιε», εξηγείται από το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις κατά 77% (R 2 =0.77). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, τόσο αυξάνεται ο δααιε. -η συσχέτιση της ποσοστιαίας μείωσης του πραγματικού ΑΕΠ και του δααιε έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και μέση συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δααιε», εξηγείται από το ποσοστό της αυξομείωσης του ΑΕΠ κατά 40% (R 2 =0.4). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το πραγματικό ΑΕΠ, τόσο αυξάνεται ο δααιε. -η συσχέτιση του ποσοστού ανεργίας και του δααιε έχει τιμή.895 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δααιε», εξηγείται από το την αύξηση του ποσοστού ανεργίας κατά 80,1% (R 2 =0.801). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας, τόσο αυξάνεται ο δααιε. -η συσχέτιση του ποσοστού πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία και του δααιε έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «δααιε», εξηγείται από την αύξηση του ποσοστού πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία κατά 70,1% (R 2 =0.701). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το ποσοστό πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία, τόσο αυξάνεται ο δααιε. Συμπερασματικά και για την περίοδο , ο δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης σχετίζεται κυρίως με το ποσοστό ανεργίας, το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις και το ποσοστό πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία. Επίσης, σχετίζεται σε μικρότερο βαθμό με τις διακυμάνσεις του δείκτη Gini και του πραγματικού ΑΕΠ. 3. Αριθμός γεννήσεων: -η συσχέτιση του ποσοστού ανεργίας και αριθμού των γεννήσεων έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «αριθμός των γεννήσεων», εξηγείται από το ποσοστό ανεργίας κατά 73,6% (R 2 =0.736). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας, τόσο μειώνεται ο αριθμός των γεννήσεων.

67 67 -η συσχέτιση του δημοσιονομικού ισοζυγίου και του αριθμού των γεννήσεων έχει τιμή.394 αλλά σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p>0.05. Επομένως υφίσταται μια θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και μέση συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «αριθμός γεννήσεων», εξηγείται από τα δημοσιονομικά πλεονάσματα/ελλείμματα κατά 15,5% (R 2 =0.155). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή η συσχέτιση του ποσοστού των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο φτώχειας και του αριθμού των γεννήσεων έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτιση αυτών. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «αριθμός των γεννήσεων», εξηγείται από το ποσοστό των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο φτώχειας κατά 49,4% (R 2 =0.494). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται το ποσοστό των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο φτώχειας, τόσο μειώνεται ο αριθμός των γεννήσεων. -η συσχέτιση των αυξομειώσεων του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές) και του αριθμού των γεννήσεων έχει τιμή.935 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «αριθμός γεννήσεων», εξηγείται από τις αυξομειώσεις του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές) κατά 87,5% (R 2 =0.875). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές), τόσο μειώνεται ο αριθμός των γεννήσεων. Συμπερασματικά και για την περίοδο , ο αριθμός των γεννήσεων σχετίζεται κυρίως με τις αυξομειώσεις του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές), με το ποσοστό της ανεργίας και με το ποσοστό των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο φτώχειας. Τέλος, η επίδραση του δημοσιονομικού ισοζυγίου στον αριθμό των γεννήσεων δε μπορεί να επιβεβαιωθεί. 4. Ποσοστό ανεργίας: -η συσχέτιση του δείκτη εξάρτησης και του ποσοστού ανεργίας έχει τιμή.948 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.01. Επομένως υφίσταται θετική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «ποσοστό ανεργίας», εξηγείται από τον δείκτη εξάρτησης κατά 90% (R 2 =0.9). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται ο δείκτης εξάρτησης, τόσο αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας. -η συσχέτιση του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές) και του ποσοστού ανεργίας έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «ποσοστό ανεργίας», εξηγείται από το ΑΕΠ

68 68 σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές) κατά 50,5% (R 2 =0.505). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται το ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές), τόσο αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας. -η συσχέτιση του δείκτη γήρανσης και του ποσοστού ανεργίας έχει τιμή.789 σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται μια θετική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «ποσοστό ανεργίας», εξηγείται από τον δείκτη γήρανσης κατά 62,2% (R 2 =0.622). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο αυξάνεται ο δείκτης γήρανσης, τόσο τείνει να αυξάνεται το ποσοστό ανεργίας. -η συσχέτιση του δείκτη μισθών (ετήσιος μέσος όρος περιόδου , έτος βάσης 2008=100, με εποχική διόρθωση και χωρίς διόρθωση εργάσιμων ημερών) και του ποσοστού ανεργίας έχει τιμή σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας p<0.05. Επομένως υφίσταται αρνητική σχέση μεταξύ των δύο μεγεθών αλλά και υψηλή συσχέτισή τους. Το μέγεθος της εξαρτημένης μεταβλητής «ποσοστό ανεργίας», εξηγείται από τον δείκτη μισθών κατά 49,5% (R 2 =0.495). Το t student έχει τιμή ενώ η στατιστική σημαντικότητα f έχει τιμή Όσο μειώνεται ο δείκτης μισθών, τόσο αυξάνεται το ποσοστό της ανεργίας. Συμπερασματικά και για την περίοδο , το ποσοστό ανεργίας σχετίζεται κυρίως με τον δείκτη εξάρτησης, τον δείκτη γήρανσης και τον δείκτη μισθών. Επίσης, σχετίζεται σε μικρότερο βαθμό με το το ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές).

69 Πίνακας αποτελεσμάτων ελέγχου υπόθεσης Τα αποτελέσματα του ελέγχου υπόθεσης συσχέτισης με απλή γραμμική παλινδρόμηση συνοψίζονται στον παρακάτω πίνακα: Σχετιζόμενα μεγέθη Πραγματικό ΑΕΠ (ποσοστιαία μεταβολή) Δείκτης αυτοκτονιών -2 (-.675,p<0.05) R 2 =0.456 t= f= Ποσοστό ανεργίας 3 (.934,p<0.01) R 2 =0.872 t= f= Δημοσιονομικό ισοζύγιο -2 (-.669,p<0.05) R 2 =0.448 t= f= Δείκτης Gini 1 (.460,p>0.05) R 2 =0.211 t= f= Πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας (%) Πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις (%) Πολύ καλή αυτοαντίληψη για την υγεία (%) Νοικοκυριά με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από 3 (.872,p<0.01) R 2 =0.76 t= f= (.930,p<0.01) R 2 =0.865 t= f= Υπό μελέτη μεγέθη Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης -2 (-.632,p<0.05) R 2 =0.4 t= f= (.895,p<0.01) R 2 =0.801 t= f= (.695,p<0.05) R 2 =0.482 t= f= (.877,p<0.01) R 2 =0.77 t= f= (-.837,p<0.01) R 2 =0.701 t= f= Αριθμός γεννήσεων -3 (-.858, p<0.01) R 2 =0.736 t= f= (.394,p>0.05) R 2 =0.155 t= f= (-.703, p<0.05) R 2 =0.494 t= Ποσοστό ανεργίας

70 70 τον κίνδυνο φτώχειας (%) Διακύμανση ΑΕΠ (απόλυτοι αριθμοίαγοραίες τιμές) f= (.935,p<0.01) R 2 =0.875 t= f= (-.711, p<0.05) R 2 =0.505 t= f= Δείκτης εξάρτησης 3 (.948, p<0.01) R 2 =0.9 t= f= Δείκτης γήρανσης 3 (.789, p<0.05) R 2 =0.622 t= f= Δείκτης μισθών ( ) -3 (-.704, p<0.05) R 2 =0.495 t= f= Υπόμνημα: Αρνητικός/θετικός βαθμός συσχέτισης: 3=Ισχυρός, 2=Μέσος, 1=Χαμηλός (Τιμή βαθμού συσχέτισης [R Pearson], επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας [p]) Ποσοστό συμμετοχής της ανεξάρτητης μεταβλητής στην εξαρτημένη μεταβλητή (R 2 ) Κανονικότητα κατανομής (t) (f) Σημείωση: oι πλήρεις πίνακες αποτελεσμάτων των στατιστικών συσχετίσεων εντοπίζονται στο Παράρτημα.

71 71 Συζήτηση Ως προς τον δείκτη αυτοκτονιών, η ισχυρή συσχέτισή του με το ποσοστό ανεργίας επιβεβαιώνει τα ευρήματα της βιβλιογραφίας σχετικά (Nordt et al., 2015, Webb & Kapur, 2015, Stuckler et al., 2009). Η ισχυρή συσχέτιση με το ποσοστό σε κίνδυνο φτώχειας πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις επιβεβαιώνει την υπόθεση εργασίας, εφόσον η ανεργία συνεπάγεται αύξηση του κινδύνου φτώχειας. Η ισχυρή συσχέτιση και με το αντίστοιχο ποσοστό μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις δείχνει έμμεσα τη μειωμένη αποτελεσματικότητα του συστήματος των κοινωνικών μεταβιβάσεων. Η συσχέτιση με τις ποσοστιαίες μεταβολές τόσο του ΑΕΠ όσο και του δημοσιονομικού ισοζυγίου είναι μέση και συνάδει προς τις σχετικές αναφορές στη βιβλιογραφία (Rachiotis et al, 2015): ο δείκτης αυτοκτονιών επηρεάζεται περισσότερο από την ανεργία, σε σχέση με μεγέθη όπως το ΑΕΠ, το χρέος ή το έλλειμμα. Μικρή τέλος είναι η συνεισφορά του δείκτη Gini-φαίνεται πως οι οικονομικές ανισότητες δε συσχετίζονται παρά ελάχιστα με τον δείκτη αυτοκτονιών στην Ελλάδα. Ωστόσο η σχετική βιβλιογραφία για άλλες χώρες εμφανίζει μεικτά συμπεράσματα (Machado et al., 2015, αλλά και Suzuki et al., 2014). Στο σημείο αυτό θα ήταν ίσως χρήσιμη μια πολυμεταβλητή ανάλυση δεδομένων, όπου θα εξεταζόταν εαν ένας υψηλός δείκτης Gini σε συνδυασμό με υψηλή ανεργία, επηρεάζει τον δείκτη αυτοκτονιών περισσότερο απ ό,τι μόνο η υψηλή ανεργία. Ως προς τον δείκτη ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης (δααιε), εμφανίζεται υψηλή συσχέτιση με το ποσοστό ανεργίας και το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις, επιβεβαιώνοντας τη σχετική βιβλιογραφία (Cylus & Papanicolas, 2015 και Fernandez et al., 2015). Το άνεργο άτομο έχει χαμηλό ή καθόλου διαθέσιμο εισόδημα, συνεπώς αδυνατεί να καλύψει το σύνολο των αναγκών ιατροφαρμακευτικής περίθαλψής του, ή εμφανίζει ψυχογενή συμπτώματα παραίτησης με το ίδιο αποτέλεσμα. Η ισχυρή συσχέτιση του δααιε με τον πληθυσμό σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις δείχνει εκ νέου την αναποτελεσματικότητα του συστήματος παροχής κοινωνικών μεταβιβάσεων αλλά επιβεβαιώνει και τα αρχικά στατιστικά στοιχεία που αφορούσαν σε ΑΑΙΕ λόγω οικονομικής αδυναμίας. Το ποσοστό πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία επίσης εμφανίζει υψηλή αρνητική συσχέτιση με τον δααιε, επιβεβαιώνοντας τη σχετική υπόθεση εργασίας. Η συνειφορά της μεταβολής του ΑΕΠ είναι μικρότερης αλλά σημαντικής κλίμακας και επιβεβαιώνει τα στατιστικά ευρήματα του συνόλου των

72 72 χωρών της Ε.Ε, όπου μετά το 2009 παρατηρείται μείωση του ΑΕΠ και αύξηση του ΔΑΑΙΕ (Reeves et. Al, 2015). Ο δείκτης Gini εμφανίζει επίσης μικρότερη αλλά σημαντική επίδραση στον δααιε, αν και δεν εντοπίστηκε στη βιβλιογραφία κάποια σχετική μελέτη. Συμπερασματικά στους δύο υπό εξέταση δείκτες υγείας, σημαντικότερο από κοινού ρόλο φαίνεται να παίζει το ποσοστό ανεργίας και το ποσοστό του πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις. Ως προς τους δείκτες δημογραφίας, η συσχέτιση του αριθμού των γεννήσεων με τη διακύμανση του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές) εμφανίζει υψηλή τιμή και επιβεβαιώνει τα στατιστικά ευρήματα: για τις περισσότερες χώρες η μεταβολή του εθνικού προϊόντος σχετίζεται θετικά και άμεσα με τον αριθμό των γεννήσεων. Το ποσοστό ανεργίας διαδραματίζει επίσης ένα σημαντικό ρόλο, εφόσον η ύπαρξη εργασίας και εισόδηματος αποτελούν εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την τεκνογονία, ιδιαίτερα σε ένα περιβάλλον που δεν ευνοείται θεσμικά η τεκνοποίηση. Μεγάλη συσχέτιση εμφανίζεται να έχει επίσης το ποσοστό των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο της φτώχειας, επιβεβεβαιώνοντας έτσι τη σχετική υπόθεση εργασίας. Τέλος, το δημοσιονομικό ισοζύγιο εμφανίζει μικρή συσχέτιση με τον αριθμό των γεννήσεων. Συνεπώς επαληθεύεται η αρχική υπόθεση εργασίας πως ποσοστιαία μακροοικονομικά μεγέθη όπως η εξέλιξη του κρατικού προϋπολογισμού και το χρέος επηρεάζουν λιγότερο τους δημογραφικούς δείκτες, σε σχέση με π.χ. την ανεργία. Το ποσοστό ανεργίας εμφανίζει υψηλό βαθμό συσχέτισης με τον δείκτη εξάρτησης, μια σχέση που επιβεβαιώνει τη βιβλιογραφία (Fuchs & Weyh, 2014). Ως αποτέλεσμα αυτού, ένα δυσαναλογα μεγάλο μέρος των κοινωνικών πόρων διατίθεται για κοινωνικές παροχές γήρατος, ενώ η οικονομία στερείται προγραμμάτων ανάπτυξης και απασχόλησης. Ως προς τον δείκτη γήρανσης, ο υψηλός βαθμός συσχέτισής του με την ανεργία δεν ήταν αναμενόμενος καθώς ο δείκτης αποτυπώνει τη στατική σχέση των ατόμων άνω των 65 προς τα άτομα 0-14 ετών, αφορά δηλαδή ηλικίες σε μεγάλο βαθμό εκτός παραγωγικής διαδικασίας. Ενδεχομένως η απάντηση να βρίσκεται στην επιδείνωση της ηλικιακής πυραμίδας ως αποτέλεσμα του δείκτη γήρανσης: αντικατοπτρίζει μια ασθενική ή και στάσιμη οικονομία με μικρό μόνο αριθμό νεότερων ηλικιών, οι οποίες κατά κανόνα καινοτομούν και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Η ολοένα αυξανόμενη αναλογία εις βάρος των μικρότερων ηλικιών, στερεί από την οικονομία την πρώτη ύλη-το ικανό για εργασία ανθρώπινο δυναμικό. Σε συνθήκες

73 73 οικονομικής ανάπτυξης, μια ανάλογη εξέλιξη θα σήμαινε ceteris paribus αύξηση της απασχόλησης και των αμοιβών-σε περιβάλλον όμως οικονομικής κρίσης προκύπτει αύξηση της ανεργίας. Ως προς τον δείκτη μισθών και τη συσχέτισή του με το ποσοστό ανεργίας η αρχική υπόθεση επιβεβαιώνεται, αφού η αύξηση της ανεργίας τείνει να συρρικνώνει τους μισθούς. Τέλος, ως προς τη διακύμανση του ΑΕΠ σε αγοραίες τιμές, φαίνεται πως συμβάλλει σημαντικά στη μεταβολή των ποσοστών ανεργίας, επιβεβαιώνοντας τις αρχές της οικονομικής θεωρίας.

74 74 Συμπεράσματα - προτάσεις Εν μέσω κρίσης, οι συζητήσεις στρέφονται αποκλειστικά και μόνο πέριξ της οικονομίας ενώ παραβλέπεται το γεγονός οτι το ίδιο το άτομο αποτελεί στοιχειώδη μονάδα και συστατικό της οικονομικής δραστηριότητας. Οι επιπτώσεις της κρίσης σε κάθε επίπεδο της οικονομικής δραστηριότητας (ανεργία, απασχόληση, μειωμένο εισόδημα, μείωση κοινωνικών μεταβιβάσεων, ανεπαρκής λειτουργία ή και κλείσιμο υποδομών, ανασφάλεια) έχουν ως συνέπεια τη μείωση του αριθμού των γεννήσεων. Συνεπώς, προκειμένου να δημιουργηθεί ένας ενάρετος κύκλος δημογραφικής και οικονομικής άνθισης απαιτείται μια νέα δημογραφική και οικογενειακή πολιτική, καθώς ακόμα και μικρές διαφοροποιήσεις στους δείκτες γονιμότητας επηρεάζουν τους δημογραφικούς δείκτες, το προφίλ της γήρανσης του πληθυσμού και κατά συνέπεια τη βιωσιμότητα των κοινωνικών παροχών και των παροχών υγείας. Οι προϋποθέσεις για την αντιστροφή του δημογραφικού προβλήματος εστιάζονται στην αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας, μέσω της δημιουργίας ενός θεσμικού και οργανωτικού πλαισίου το οποίο θα εκτρέπεται από τη σημερινή «τιμωρητική» διάθεση απέναντι στον μέλλοντα γονέα και θα επιβραβεύει την τεκνοποίηση, πλέον μάλιστα των 2 παιδιών. Ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη μετάβαση από μια υφιστάμενη (ούτως ή άλλως πενιχρή) επιδοματική πολιτική μεταβιβάσεων σε ένα πλέγμα ενεργητικών πολιτικών όπου η παροχή κοινωνικών υπηρεσιών θα έχει τον πρώτο λόγο. Οι σημερινές ανεπαρκείς υποδομές (φύλαξης, εκπαίδευσης, περίθαλψης) αποτρέπουν το μέσο ζευγάρι από την τεκνοποίηση ή το εξαναγκάζουν να δαπανά σημαντικά ποσά σχετικά, καθιστώντας την απόκτηση παιδιών μεγάλη οικονομική επιβάρυνση. Το κόστος απόκτησης παιδιού όμως δεν αποτιμάται μόνο σε χρηματικούς όρους αλλά και σε όρους ελεύθερου χρόνου του γονέα. Η απουσία υποδομών επιβαρύνει δυσανάλογα το γονέα ο οποίος επιφορτίζεται σημαντικά-με όρους πολιτικής οικονομίας αυξάνει ραγδαία το κόστος ευκαιρίας του. Κατ αυτό τον τρόπο, δυσχεραίνεται η πρόσβασή του στην αγορά εργασίας, μειώνεται η δυνατότητα απασχόλησης και οικονομικής αυτοσυντήρησής του. Οι όροι της δυσβάσταχτης σήμερα γονεϊκής ευθύνης μπορούν να αντιστραφούν, αλλά με όρους κάθετης και όχι οριζόντιας ισότητας. Παραδείγματος χάριν για λόγους οικονομικής αποτελεσματικότητας αλλά και κοινωνικής δικαιοσύνης,

75 75 η δωρεάν πρόσβαση στις νέες αποτελεσματικές υποδομές δε θα πρέπει να έχει καθολικό χαρακτήρα αλλά να αφορά όσους αδυνατούν να τεκνοποιήσουν λόγω οικονομικής δυσχέρειας. Για τους λοιπούς γονείς μπορεί να προβλεφθεί κλιμακούμενη συμμετοχή βάσει εισοδήματος. Εαν οι νέες υπηρεσίες υποδομών λειτουργούν ανταγωνιστικά και το επίπεδο λειτουργίας τους είναι υψηλό, θα μπορούν να προσελκύσουν περισσότερους ενδιαφερόμενους γονείς, αυξάνοντας τα έσοδα και πετυχαίνοντας τη βιωσιμότητά τους. Με βάση αυτό το σχήμα, διευκολύνεται ο εξορθολογισμός της χρηματοδότησης των απαραίτητων υποδομών που δημιουργούν θετικές προϋποθέσεις για την αύξηση της γεννητικότητας, χωρίς σημαντική επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού εν μέσω ύφεσης. Η βελτίωση των δημογραφικών όρων της χώρας, τόσο σε ποσοτικούς (φυσικός πληθυσμός) όσο και σε ποιοτικούς όρους (σταδιακή βελτίωση της δημογραφικής πυραμίδας), συνδέεται άμεσα με την ενίσχυση των οικονομικώς ασθενέστερων, οι οποίοι πλήττονται περισσότερο από την κρίση. Η ύπαρξη ενός ελάχιστου δικτύου κοινωνικής προστασίας είναι σκόπιμο να περιλαμβάνει τη στοχευμένη στήριξη ευάλωτων νοικοκυριών στο όριο της φτώχειας, πολύτεκνων οικογενειών και ανέργων, την ιατροφαρμακευτική τους κάλυψη και τη δυνατότητα επανένταξης στην αγορά εργασίας μέσα από προγράμματα απόκτησης νέων δεξιοτήτων, δίνοντας κίνητρα ενεργού αναζήτησης εργασίας. Προκειμένου να αντιστραφούν οι επιπτώσεις της κρίσης στην απασχόληση επομένως και στα δημογραφικα μεγέθη- θα πρέπει να ληφθούν μια σειρά στρατηγικά, μακροπρόθεσμα μέτρα όπως: προώθηση της εκπαίδευσης και της απόκτησης δεξιοτήτων, κίνητρα μείωσης της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου, διευκόλυνση των προσλήψεων ανέργων χωρίς πρότερη εμπειρία με μείωση του εργοδοτικού κόστους για τον εργοδότη ως κίνητρο πρόσληψης, σύνδεση επιδόματος ανεργίας με όρους ενεργού αναζήτησης εργασίας ή κατάρτιση, υιοθέτηση του θεσμού της μαθητείας για νέους ανέργους, σύμπτωση προσφοράς και ζήτησης εργασίας βάσει προσόντων και δεξιοτήτων, ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης, απελευθέρωση των απολύσεων η οποία υπό όρους και σε συνδυασμό με αυστηρή τήρηση της εργατικής νομοθεσίας ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα αύξηση των προσλήψεων. Σε ένα πιο βραχυπρόθεσμο και άμεσο ορίζοντα, θα μπορούσε να επιδοτείται η εργασία των νέων με το κράτος να αναλαμβάνει την πληρωμή των εργοδοτικών εισφορών για μια περίοδο, να ενισχύεται η εργασιακή κινητικότητα εντός της ΕΕ σε χώρες όπου η

76 76 ανεργία κυμαίνεται σε χαμηλά επίπεδα ή και να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας πλήρως χρηματοδοτούμενες από το κράτος το οποίο θα δράσει ως «εργοδότης έκτακτης ανάγκης» ούτως ώστε να ενισχυθούν εργαζόμενοι που απειλούνται από τη μακροχρόνια ανεργία. Προϋπόθεση ωστόσο για την αποτελεσματική λειτουργία αλλά και την αποτελεσματική και εν τέλει κοινωνικά δίκαιη- χρηματοδότηση των άνω δομών, αποτελεί η εμπιστοσύνη των πολιτών στις κυβερνήσεις και τους θεσμούς. Η εμπιστοσύνη των Ελλήνων πολιτών στις κυβερνήσεις εμφανίζει μακράν το χαμηλότερο ποσοστό ανάμεσα στις χώρες του ΟΟΣΑ ενώ εν καιρώ κρίσης έχει μειωθεί κατακόρυφα. Μέσα από μια δέσμη συγκεκριμένων πολιτικών, η έναρξη ενός ενάρετου κύκλου μείωσης της ανεργίας, αύξησης της απασχόλησης και συνακόλουθης οικονομικής άνθισης, έχει σοβαρές πιθανότητες να προκαλέσει εκείνες τις θετικές αλυσιδωτές αντιδράσεις που θα δρομολογήσουν τη βελτίωση των δεικτών τόσο της υγείας όσο και της δημογραφίας της χώρας.

77 77 Ελληνική βιβλιογραφία -Γιωτάκος, Ο., Τσουβέλας, Γ., Κονταξάκης, Β., «Αυτοκτονίες και υπηρεσίες παροχής ψυχικής υγείας στην Ελλάδα», Ψυχιατρική, 23(1), Μάϊος ΕΛΣΤΑΤ, Δείκτης Γήρανσης (Ετών ), Δείκτης Ολικής Γονιμότητας ( ), Δείκτης Εξάρτησης ( ), Μέση Ηλικία της Μητέρας κατά τη Γέννηση ( ), Δείκτες Θνησιμότητας ( ), Προσδοκώμενη ζωή κατά τη Γέννηση ( ), Δελτίο Τύπου: Προσδόκιμο Ζωής και Υγείας ( ), Δαπάνες Κοινωνικής Προστασίας με το Σύστημα Esspros (ποσοστιαία κατανομή, ), Αριθμός Δικαιούχων κύριας σύνταξης κατά κατηγορία σύνταξης σε σύνολο χώρας (έτη ), Έσοδα/Έξοδα των οργανισμών κοινωνικής ασφαλίσεως (έτη ), -ΕΛΣΤΑΤ, , Δελτίο Τύπου Δημογραφικών Στατιστικών ΕΛΣΤΑΤ, , Δελτίο Τύπου Προσδόκιμο Ζωής και Υγείας ΕΛΣΤΑΤ, , Δελτίο Απογραφής Πληθυσμού 2011 Στατιστικά Αποτελέσματα για το λόγο εγκατάστασης στην Ελλάδα μεταναστών από χώρες του εξωτερικού. -ΕΛΣΤΑΤ, , Δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του Μόνιμου Πληθυσμού της Χώρας. -ΕΛΣΤΑΤ, , Απογραφή Πληθυσμού 2011-Μετανάστευση. -ΕΛΣΤΑΤ, , Στατιστικά αποτελέσματα για τη γονιμότητα. -ΕΛΣΤΑΤ, , Φυσική κίνηση πληθυσμού ΕΛΣΤΑΤ, , Αιτίες θανάτων έτους Ευθυμίου, Κ., Αργαλιά, Ε., Κασκαμπά, Ε., Μακρή, Α., «Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Τι γνωρίζουμε για την σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα;», Εγκέφαλος, Τεύχος 50, σσ , Κοτζαμάνης Β., χ.χ., «Δημογραφική γήρανση στη μεταπολεμική Ελλάδα», Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων, προσβάσιμο στο

78 78 -Κοτζαμάνης, Β., 2012, «Η αύξηση των γεννήσεων και της γεννητικότητας στην Ελλάδα ( ), ένα παράδοξο;», Δημογραφικά Νέα, Τεύχος 20, Σεπ-Οκτ Κοτζαμάνης, Β., Ντυκέν Μ.Ν., 2012, «Ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώνεται; Μια πρώτη κριτική ανάλυση των προσωρινών αποτελεσμάτων της απογραφής του 2011», Δημογραφικά Νέα, Τεύχος 17, Ιαν-Φεβ Μαλλιαρού, Μ. και Σαράφης, Π, 2012, «Οικονομική κρίση. Τρόπος επίδρασης στην υγεία των πολιτών και στα συστήματα υγείας», Το Βήμα του Ασκληπιού, 11 ος Τόμος, 1 ο τεύχος, σ.σ Μπαλούρδος, Δ., «Επιπτώσεις της κρίσης στη φτώχεια και στον οικονομικό αποκλεισμό: αρχικές μετρήσεις και προσαρμοστικές πολιτικές», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, , Α -Β, σς , Σοφιανοπούλου, Κ., Κοτζαμάνης, Β., «Η γαμηλιότητα των γυναικών στην Ελλάδα: ο θεσμός του γάμου σε κρίση;», Δημογραφικά Νέα, Τεύχος 3, Ιαν-Φεβ Ξένη βιβλιογραφία -Branas, C., Kastanaki, A., Michalodimitrakis, M., Tzougas, J., Kranioti E., Theodorakis P., Carr, B., Wiebe, D., The impact of economic austerity and prosperity events on suicide in Greece: a 30-year interrupted time-series analysis, BMJ Open, Vol.5, Issue 1, February 2, Council of Europe, διαδικτυακός τόπος -Cylus J., Papanicolas I., An analysis of perceived access to health care in Europe: How universal is universal coverage?, Health Policy, άρθρο προς δημοσίευση, doi: /j.healthpol , προσβάσιμο στο -Deutsche Bank Research, February , An anatomy of (un)employment demographics in Europe. -European Commission, EU Economic situation-economic forecasts, -European Commission (2012), Social Climate, Special Eurobarometer No. 391.

79 79 -European Commission (2013), EU Employment and Social Situation, Quarterly Review, Special Supplement on Demographic Trends. -European Commission (2013), Report on health inequalities in the European Union, Commission Staff Working Document, September European Commission (2011), Demography Report, March Eurostat, -Eurostat, Atlas on mortality in the European Union, 2009, -Eurostat, 2011, Demography Report 2010, Commission Staff Working Document. -Eurostat, 2015, Crude rates of migration plus adjustment, Old-age dependency ratio, Structure indicators-median age of population, Population change - Demographic balance and crude rates at national level, Total fertility rate, Mean age of women at childbirth, Infant mortality rate, Immigration, Emigration, Crude divorce rate, Population projections, Projected old-age dependency ratio, Self-perceived health by sex, age and labor status, Self-reported unmet need for medical examination or treatment, by income quintile, Health care expenditure by provider, function, financing agent, In-work at-risk-of-poverty rate, People at risk of poverty or social exclusion, Unemployment rate, Employment by sex. -Eurostat, 2015, Population and population change statistics. -Fernandez S., Ajuria A., M. J., Murphy M., The impact of the economic crisis on unmet dental care needs in Spain, Journal of Epidemiology and Community Health, Vol. 69, Issue 9, pp.880-5, March Fuchs M., Weyh A., Demographic change and unemployment in East Germany: how close are the ties?, IAB Discussion Paper No. 26/2014, Institute for Employment Research (IAB), February 3, Gili, M. et al., The mental health risks of economic crisis in Spain: evidence from primary care centers, 2006 and 2010, The European Journal of Public Health, Vol. 23, Issue 1, p , April 20, Global Health Observatory,

80 80 -Gilman S., Kawachi I., Fitzmaurice M., Buka S., Socioeconomic status in childhood and the lifetime risk of major depression, International Journal of Epidemiology, Vol.31, p , Hellenic Republic Ministry of Finance, Hellenic National Reform Programme , April Kalafati M., How Greek healthcare services are affected by the Euro crisis, Emergency Nurse, Vol.20, Issue 3, p.26-27, June 12, Kentikelenis et al., Health effects of financial crisis: omens of a Greek tragedy, The Lancet, Vol. 378, No. 9801, p , Kentikelenis, A. & Papanicolas, I, Economic crisis, austerity and the Greek public health system, The European Journal of Public Health, Vol.22, Issue 1, p.4-5, December 23, Lallukka, T., Lahelma, E., Rahkonen O., Changes in economic difficulties and subsequent sickness absence: a prospective register-linkage study, BMJ Open, Vol.3, Issue 1, January 8, Liaropoulos, L., Greek economic crisis: not a tragedy for health, BMJ Open, Vol.345, Issue 7885), November 27, Machado D., Rasella D., Dos Santos D., Impact of Income Inequality and Other Social Determinants on Suicide Rate in Brazil, PLOS ONE, (Vol.10, Issue 4), April 30, Marmot M., Allen, J., Bell R., Bloomer E., Goldblatt P., European review of social determinants of health and the health divide, The Lancet, Vol.380, pp , September Nock, M., Borges G., Bromet, E., Cha C., Kessler R., Lee S., Suicide and Suicidal Behavior, Epidemiologic Reviews, Vol.30, pp , July 24, Nordt C., Warnke I., Seifritz E., Kawohl W., Modelling suicide and unemployment: a longitudinal analysis covering 63 countries, , The Lancet Psychiatry, Volume 2, No. 3, p , March OECD (2014), Society at a Glance 2014: OECD Social Indicators, OECD Publishing.

81 81 -OECD (2013), Health at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing. -Rachiotis, G. et al., What has happened to suicides during the Greek economic crisis? Findings from an ecological study of suicides and their determinants ( ), BMJ Open, Vol.5, Issue 3, March 25, Reeves A., McKee M., Stuckler D., The attack on universal health coverage in Europe: recession, austerity and unmet needs, The European Journal of Public Health, Vol. 25, Issue 3, pp , May Ruckert, A. & Labonte R., The financial crisis and global health: the International Monetary Fund s (IMF) policy response, Health Promotion International, 28(3), pp , April 14, Shkolnikov, V., Waldberg, P., Mckee M., Chenet L., Leon D., Economic change, crime, and mortality crisis in Russia: regional analysis, BMJ Open, Vol. 317, Issue 7153), August 1, Simou, E., Koutseogeorgou, E., Effects of the economic crisis on health and healthcare in Greece in the literature from 2009 to 2013: A systematic review, Health Policy, Vol.115, Issues 2-3, p , February Sora, B., Caballer, A., Peiro J., de Witte, H., Job insecurity climate's influence on employees' job attitudes: Evidence from two European countries, European Journal of Work and Organizational Psychology, 18:2, pp , May Steel N., Hardcastle C., Bachmann M., Richards S., Mounce L., Clark A., Land I, Melzer D., Campbell J., Economic inequalities in burden of illness, diagnosis and treatment of five long-term conditions in England: panel study, BMJ Open, Vol.4, Issue 10, October 10, Stuckler, D., Basu, S., Suhrcke, M., Coutts, A., McKee M., The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: an empirical analysis, The Lancet, Vol.374, Issue 9686, p , July

82 82 -Suzuki E., Kashima S., Kawachi I., Subramanian S., Prefecture-level economic conditions and risk of suicide in Japan: a repeated cross-sectional analysis , The European Journal of Public Health, Vol. 24, Issue 6, pp , March Webb R., Kapur N., Suicide, unemployment, and the effect of economic recession, The Lancet Psychiatry, Vol.2, Issue 3, pp , March World Health Organization, 2009, The Financial Crisis and Global Health, df

83 83 Παράρτημα Πλήρεις πίνακες αποτελεσμάτων των στατιστικών συσχετίσεων: -Δείκτης αυτοκτονιών και ποσοστιαία μεταβολή του πραγματικού ΑΕΠ: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed realgdpgrowthra 1 te b a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), realgdpgrowthrate ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), realgdpgrowthrate Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) realgdpgrowthrate a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

84 84 -Δείκτης αυτοκτονιών και μεταβολή του ποσοστού ανεργίας: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 anergia b. Enter a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), anergia ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), anergia Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) anergia a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

85 85 -Δείκτης αυτοκτονιών και ποσοστιαία μεταβολή του δημοσιονομικού ελλείμματος: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 elleimma b. Enter a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), elleimma ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), elleimma Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) elleimma a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

86 86 -Δείκτης αυτοκτονιών και μεταβολές του δείκτη Gini: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 deikthsgini b. Enter a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), deikthsgini ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), deikthsgini Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) deikthsgini a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

87 87 -Δείκτης αυτοκτονιών και ποσοστό πληθυσμού σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed plithismossekin dynoftwxeiashk 1 oinwnikouapokl eismou b a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), plithismossekindynoftwxeiashkoinwnikouapokleismou ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), plithismossekindynoftwxeiashkoinwnikouapokleismou Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) plithism a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

88 88 -Δείκτης αυτοκτονιών και ποσοστό του πληθυσμού ευρισκόμενο σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed kindynosftwxeia ssynolometatisk 1 oinwnikesmetav ivaseis b a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiassynolometatiskoinwnikesmetavivaseis ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous b. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiassynolometatiskoinwnikesmetavivaseis Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) kindftwxmetavivaseis a. Dependent Variable: deikthsaftoktoniwnana100000katoikous

89 89 -Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης και δείκτης Gini: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 deikthsgini b. Enter a. Dependent Variable: unmetneed b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), deikthsgini ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: unmetneed b. Predictors: (Constant), deikthsgini Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) deikthsgini a. Dependent Variable: unmetneed

90 90 -Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης και κίνδυνος φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού μετά τις κοινωνικές μεταβιβάσεις: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed kindynosftwxeia ssynolometatisk 1 oinwnikesmetav ivaseis b a. Dependent Variable: unmetneed b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiassynolometatiskoinwnikesmetavivaseis ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: unmetneed b. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiassynolometatiskoinwnikesmetavivaseis Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) kindynosftwxeiassynolometav a. Dependent Variable: unmetneed

91 91 -Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης και ποσοστιαία μεταβολή του πραγματικού ΑΕΠ: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed realgdpgrowthra 1 te b a. Dependent Variable: unmetneed b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), realgdpgrowthrate ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: unmetneed b. Predictors: (Constant), realgdpgrowthrate Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) realgdpgrowthrate a. Dependent Variable: unmetneed

92 92 -Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης και ποσοστό ανεργίας: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 anergia b. Enter a. Dependent Variable: unmetneed b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), anergia ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: unmetneed b. Predictors: (Constant), anergia Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) anergia a. Dependent Variable: unmetneed

93 93 -Δείκτης ανεκπλήρωτης ανάγκης ιατρικής εξέτασης και ποσοστού πολύ καλής αυτοαντίληψης για την υγεία: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed selfperceivedhe 1 alth b a. Dependent Variable: unmetneed b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), selfperceivedhealth ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: unmetneed b. Predictors: (Constant), selfperceivedhealth Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) selfperceivedhealth a. Dependent Variable: unmetneed

94 94 -Αριθμός γεννήσεων και ποσοστό ανεργίας: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 anergia b. Enter a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), anergia ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. Predictors: (Constant), anergia Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) anergia a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn

95 95 -Αριθμός γεννήσεων και ποσοστιαία μεταβολή του δημοσιονομικού ελλείμματος: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 elleimma b. Enter a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), elleimma ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. Predictors: (Constant), elleimma Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. 1 (Constant) elleimma a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn

96 96 -Αριθμός γεννήσεων και ποσοστού των νοικοκυριών με εξαρτώμενα παιδιά που απειλούνται από τον κίνδυνο φτώχειας: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed kindynosftwxeia. Enter snoikokyriamee 1 ksartwmenapai dia b a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiasnoikokyriameeksartwmenapaidia ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. Predictors: (Constant), kindynosftwxeiasnoikokyriameeksartwmenapaidia Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) ftwxnoikokeksartpaid a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn

97 97 -Αριθμός γεννήσεων και μεταβολές του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές): Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed gdpatmarketpric. Enter 1 esseagoraiesti mes b a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), gdpatmarketpricesseagoraiestimes ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn b. Predictors: (Constant), gdpatmarketpricesseagoraiestimes Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) gdpatmark a. Dependent Variable: arithmosgennhsewn

98 98 -Ποσοστό ανεργίας και δείκτης εξάρτησης: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed deikthseksarths 1 hs b a. Dependent Variable: anergia b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), deikthseksarthshs ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: anergia b. Predictors: (Constant), deikthseksarthshs Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) deikthseksarthshs a. Dependent Variable: anergia

99 99 -Ποσοστό ανεργίας και μεταβολές του ΑΕΠ σε απόλυτους αριθμούς (αγοραίες τιμές): Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed gdpatmarketpric 1 esseagoraiesti mes b a. Dependent Variable: anergia b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), gdpatmarketpricesseagoraiestimes ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: anergia b. Predictors: (Constant), gdpatmarketpricesseagoraiestimes Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) gdpmarket a. Dependent Variable: anergia

100 100 -Ποσοστό ανεργίας και δείκτης γήρανσης: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed 1 deikthsghransh s b. Enter a. Dependent Variable: anergia b. All requested variables entered. Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), deikthsghranshs ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: anergia b. Predictors: (Constant), deikthsghranshs Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) deikthsghranshs a. Dependent Variable: anergia

101 101 -Ποσοστό ανεργίας και δείκτης μισθών: Variables Entered/Removed a Model Variables Variables Method Entered Removed deikthsmisthwn b a. Dependent Variable: anergia b. All requested variables entered.. Enter Model Summary Model R R Square Adjusted R Square Std. Error of the Estimate a a. Predictors: (Constant), deikthsmisthwn ANOVA a Model Sum of Squares df Mean Square F Sig. Regression b 1 Residual Total a. Dependent Variable: anergia b. Predictors: (Constant), deikthsmisthwn Coefficients a Model Unstandardized Coefficients Standardized Coefficients B Std. Error Beta t Sig. (Constant) deikthsmisthwn a. Dependent Variable: anergia

102 Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης (ΕΣΔΔΑ) Πειραιώς 211, ΤΚ , Ταύρος τηλ: , fax: