Νεοελληνικός Πολιτισµός

Transcript

1 Νεοελληνικός Πολιτισµός Έχουµε χρέος «σ αυτούς που ήλθαν, πέρασαν, θα ρθούν και θα περάσουν», Κ. Παλαµάς Εισαγωγή Λέγοντας «ελληνική λαϊκή παράδοση» εννοούµε τον πολιτισµό που δηµιουργήθηκε στα µεταβυζαντινά χρόνια και αποτελεί πλούσια πολιτισµική κληρονοµία για εµάς. Εικόνα 1:Αγιογραφία, Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη. -- Εικόνα 2: Τµήµα τοιχογραφίας του κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά που εικονίζει µουσικούς στη βυζαντινή εποχή.1546, Άγιον Όρος, µονή Σταυρονικήτα, καθολικό. Η ελληνική παράδοση είναι τα λαϊκά δηµιουργήµατα που τα ονοµάζουµε λαϊκό πολιτισµό, όπως τα ήθη και έθιµα, δηµοτικά τραγούδια, παραµύθια, παραδόσεις,

2 διάφορα κτίσµατα, η γλώσσα, το ντύσιµο, οι θρησκευτικές παραδόσεις, αλλά κι ότι επιβίωσε από παλιότερες εποχές και συνθέτει το νεοελληνικό ήθος και ύφος ζωής, τον τρόπο που αντιµετωπίζει τη ζωή και τον κόσµο ο νεοέλληνας, όπως η περηφάνια, η αγωνιστικότητα, η αγάπη για την ελευθερία κ.τ.λ. Με λίγα λόγια, λαϊκή παράδοση ονοµάζεται η µετάδοση όλης της γνώσης και όλων των ηθικών, πολιτιστικών, καλλιτεχνικών και θρησκευτικών αξιών από µια γενιά στην άλλη. Ο λαϊκός πολιτισµός είναι ο καθρέφτης ενός λαού. Όπως κάθε άνθρωπος έχει το δικό του χαρακτήρα, έτσι και κάθε έθνος έχει κι αυτό το δικό του χαρακτήρα. Η µελέτη της λαϊκής παράδοσης και η αγάπη γι αυτή πλουτίζουν τη γνώση, συγκινούν και συντελούν στη διατήρηση της πολιτιστικής µας ταυτότητας. Εικόνα 1: Παραδοσιακό υφαντό µε θέµα από το Βυζάντιο - Εικόνα 2: Φώτης Κόντογλου, συγκέντρωσε στοιχεία λαϊκής παράδοσης και ένωσε το Βυζάντιο µε τον 20αιώνα. Επανέφερε την παραδοσιακή αγιογραφία, η οποία είχε χαθεί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ορισµός (ήθη, έθιµα, παραδόσεις). Τα ήθη, τα έθιµα και οι παραδόσεις είναι τρείς έννοιες που αναφέρονται συνήθως µαζί και αλληλοσυµπληρώνονται. Τα ήθη είναι καθιερωµένα πρότυπα κοινωνικής συµπεριφοράς, που είναι σύµφωνα µε το άγραφο ηθικό δίκαιο. Είναι τύποι συµπεριφοράς που ακολουθούσαν οι άνθρωποι από την αρχαία εποχή ως τα νεότερα χρόνια στις διαπροσωπικές και στις κοινωνικές τους σχέσεις. Π.χ. ο ρόλος του πατέρα, της µητέρας, των παιδιών, ο θεσµός του γάµου, της φιλοξενίας κ.α. ήταν ήθη που καθόρισαν την ταυτότητα του ελληνισµού. Τα ήθη αποτελούν τους άγραφους κανόνες συµπεριφοράς, τις αντιλήψεις και τις νοοτροπίες µιας κοινωνίας. Έθιµο είναι µια µακροχρόνια κοινή συνήθεια που έχει καθιερωθεί και ρυθµίζει την οµαδική ζωή ενός λαού. Βρίσκεται ανάµεσα στην παράδοση και στον νόµο και έχει τις ρίζες του σε θεµελιώδεις εκδηλώσεις του ανθρώπου από τα αρχαιότατα χρόνια. Το έθιµο δεν συνδέεται µε τις µεµονωµένες συνήθειες του κάθε ατόµου, όταν αυτές δεν έχουν σχέση µε το κοινωνικό σύνολο. Δεν υπόκειται στις αλλαγές που επιβάλλει η κατά καιρούς «µόδα». Χωρίς να έχει την ακαµψία του νόµου, έχει όµως τις περισσότερες φορές δύναµη ίση σχεδόν µ αυτήν που προέρχεται από το νόµο. Με λίγα λόγια έθιµα είναι κανόνες που δεν τους έχει θεσπίσει η πολιτεία αλλά ο ίδιος ο λαός και µεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά µε την παράδοση. Τα έθιµα δεν είναι αιώνια. Έχουν µεγάλη διάρκεια, αλλά κάποτε αλλάζουν ή σβήνουν, ίσως γιατί παρεµποδίζουν τη λειτουργία και την ανάπτυξη ορισµένων νέων θεσµών. Η λέξη παράδοση είναι παράγωγο ουσιαστικό του ρήµατος «παραδίδω» που σηµαίνει δίνω στα χέρια κάποιου, εµπιστεύοµαι κάτι σε κάποιον. Είναι δηλαδή η παράδοση µια διαδικασία, µια µεταβίβαση συνήθως προφορική µε την οποία µεταφέρονται από τη µια γενιά στην άλλη ήθη, έθιµα, γνώσεις ή δοξασίες και έτσι διαιωνίζονται. Οι 2

3 πολιτιστικές αξίες του παρελθόντος, που έδωσαν το ιδιαίτερο χρώµα, που διαµόρφωσαν τα διακριτικά στοιχεία του ελληνικού λαού αποτελούν την ελληνική παράδοση Θέατρο Σκιών- Καραγκιόζης Βραχιολάκι Μάρτης Στεφάνι της Πρωτοµαγιάς Περιγραφή ηθών, εθίµων, παραδόσεων. Ήθη και έθιµα είναι δύο λέξεις στενά δεµένες µεταξύ τους. Τα ήθη είναι αντιλήψεις, ενώ τα έθιµα είναι πράξεις, ενέργειες µε τις οποίες εκφράζονται τα ήθη. Παραδόσεις είναι τα έθιµα που κληρονοµούνται από γενιά σε γενιά, οι διάφοροι θρύλοι γύρω από διάφορα πράγµατα, ζώα κ.τ.λ. Τα ήθη, τα έθιµα και οι παραδόσεις του ελληνικού λαού διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α) εκείνα που έχουν σχέση µε το λεγόµενο κύκλο της ζωής (γέννηση, γάµος, θάνατος). β) εκείνα που συνδέονται µε το λεγόµενο κύκλο του έτους, δηλαδή µε τις ασχολίες των ανθρώπων, που αφορούν την οικιακή ζωή και την εργασία καθώς και τις θρησκευτικές γιορτές στις τέσσερις εποχές του χρόνου. Αναλυτικότερα: Τα έθιµα ορίζουν την οικογενειακή ζωή, τις σχέσεις των µελών της οικογένειας και τις συνήθειές τους. Συνδέονται µε την καθηµερινή ζωή, την εργασία και τις κοινωνικές σχέσεις. Συχνά επιβάλλουν αυστηρούς κανόνες ζωής, όπως η «βεντέτα» στην Κρήτη και η «εκδίκηση» στη Μάνη. 3

4 Διακρίνονται σε τοπικά, όταν αναφέρονται σε συγκεκριµένο τόπο, και γενικά, όταν αναφέρονται σε όλο το λαό. Επίσης µπορούν να χωριστούν σε κοινωνικά, όταν ορίζουν τις σχέσεις των ανθρώπων ή των κοινωνικών τάξεων και σε θρησκευτικά, όταν ορίζουν τη θέση των ανθρώπων απέναντι στο Θεό. Οι µεγάλες στιγµές στη ζωή του ανθρώπου, δηλ. η γέννηση, η βάφτιση, ο γάµος και ο θάνατος, συνοδεύονται από έθιµα, θρησκευτικά και κοινωνικά. Παράδειγµα, το έθιµο του γάµου περιλαµβάνει τους αρραβώνες, τα προικιά της νύφης, το εκκλησιαστικό µυστήριο και µετά το µυστήριο ακολουθεί χορός, φαγητό κ.α. Τα έθιµα που συνδέονται µε την οικιακή ζωή έχουν ως σηµείο αναφοράς το σπίτι, που είναι το κέντρο της οικογενειακής ζωής και γι' αυτό θα πρέπει να προφυλαχτεί από κάθε κακό µε ένα στοιχείο-φύλακα. Π.χ. Κατά τη θεµελίωση ενός σπιτιού γίνεται αγιασµός ή για να βγει γερό ένα παιδί τοποθετούν στην κούνια του διάφορα φυλαχτά. Ακόµα, σε ότι αφορά την εργασία, οι γεωργοί περιµένουν την ηµέρα του Σταυρού για να ευλογηθεί ο σπόρος κ.α. Τέλος, στα οικιακά έθιµα κατατάσσονται και τα έθιµα της φιλοξενίας που έχουν πανάρχαιες καταβολές. Τα λατρευτικά έθιµα διακρίνονται: α) σε εκείνα που τελούνται σε έκτακτες περιπτώσεις π.χ. λιτανεία ή δέηση όταν υπάρχει ανοµβρία και β) σε εκείνα που τελούνται τακτικά σύµφωνα µε το εορτολόγιο της εκκλησίας και τις εποχές του έτους. Τα οποία διακρίνονται σε Χριστιανικά (Χριστούγεννα, Φώτα, Πάσχα, Δεκαπενταύγουστος κ.λπ.) και σε ειδωλολατρικά (Απόκριες-Καρναβάλι). Εκτός από τα έθιµα που συνδέονται µε τις θρησκευτικές γιορτές για τον Χριστό, την Παναγία και τους αγίους, υπάρχουν έθιµα που αναφέρονται σε ορισµένες ηµέρες του χρόνου, όπως η Πρωτοµαγιά ή 1 η Μαρτίου, που επικρατεί η 4

5 συνήθεια να δένουν στον καρπό του χεριού των παιδιών τον «Μάρτη». Επίσης, οι άνθρωποι τηρούν κάποια έθιµα για να έχουν καλή τύχη, για να αποφύγουν το κακό ή για να προβλέψουν το µέλλον. Οι παραδόσεις περιλαµβάνουν θρύλους, διηγήσεις και παραµύθια. Είναι διηγήµατα του λαού, που έχει την τάση να πιστεύει ότι είναι αληθινά. Από τα αρχαία χρόνια οι Έλληνες δηµιούργησαν θρύλους µε θεούς καλούς και κακούς, δαίµονες και ήρωες. Προσωποποίησαν βουνά, ποτάµια, σπηλιές, ζώα και πουλιά. Έδωσαν τη δική τους ερµηνεία σε µετεωρολογικά φαινόµενα και για τα ουράνια σώµατα. Οι διηγήσεις είναι θρησκευτικού περιεχοµένου και αναφέρονται στη ζωή και στα θαύµατα του Χριστού, της Παναγίας και των Αγίων και τα παραµύθια είναι για τα µικρά παιδιά. Παραδοσιακή σκηνή: Η γιαγιά λέει παραµύθια στα εγγόνια της γνέθοντας µαλλί Η παράδοση δεν είναι µονοσήµαντη. Έχει πολλούς κλάδους: γλωσσική παράδοση, πνευµατική ( ήθη, έθιµα, δηµοτικό τραγούδι, κάλαντα, παροιµίες, µυθοπλασία κ.τ.λ. ), οικιστική παράδοση ( χωριά και µεµονωµένα κτίσµατα ), λαϊκή οικοτεχνία, ενδυµατολογία, χοροί, γιορτές, πανηγύρια κ.τ.λ. Ενδεικτικά αναφέρουµε: Tο δηµοτικό τραγούδι και η µελωδία που το συνοδεύει αποτελεί ένα ιδιαίτερο κοµµάτι της παραδοσιακής δηµιουργίας που συνοδεύει όλες τις περιστάσεις της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου καθώς κα τις φάσεις του κύκλου της ζωής του, από τη γέννηση (νανούρισµα), το γάµο και τη διασκέδαση (ερωτικά, γαµήλια κλπ.) ως το θάνατο (µοιρολόγια). εικονα 1 παραδοσιακός χορός σε πανηγύρι 5

6 Όλοι οι λαοί µε ιστορία έχουν να παρουσιάσουν και δηµιουργήµατα λαϊκής παράδοσης. Η ελληνική λαϊκή παράδοση (τέχνη) αντλεί τα θέµατά της από την καθηµερινή ζωή των ανθρώπων, τα ήθη και τα έθιµά τους, τη θρησκευτική ζωή και το φυσικό περιβάλλον. Αξία, Σηµασία και Προσφορά της Ελληνικής Λαϊκής Παράδοσης- Σύνδεση µε το παρόν Τα ήθη, τα έθιµα και οι παραδόσεις αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της ιστορίας ενός λαού. Καλλιεργούν αξίες, επιβάλλουν τρόπους ζωής, ρυθµίζουν συµπεριφορές και τις σχέσεις των ανθρώπων στο οικογενειακό και στο κοινωνικό περιβάλλον. Ακόµα, τα στοιχεία αυτά συντέλεσαν στη διατήρηση του ελληνισµού και στη συνοχή του από την αρχαιότητα µέχρι τη Νεοελληνική Εποχή. Ιδιαίτερα στα χρόνια της τουρκοκρατίας η παράδοση σφυρηλάτησε και διατήρησε την εθνική συνείδηση και την ενότητα των Ελλήνων (π.χ. το κρυφό σχολειό ). Το κρυφό σχολειό 6

7 Η λαϊκή παράδοση αποτελεί πολιτιστική κληρονοµιά για τον ελληνικό λαό και έχει σηµασία: α. Ιστορική, γιατί µέσα από αυτή γίνονται γνωστά ιστορικά περιστατικά και πρόσωπα. β. Κοινωνική, γιατί συνδέει του ανθρώπους και τις κοινωνικές οµάδες. γ. Ψυχολογική, γιατί παρέχει την ικανοποίηση της ανάγκης των ανθρώπων να γνωρίσουν πού ανήκουν. δ. Εκπαιδευτική, γιατί καθοδηγεί και επηρεάζει την ιδιοσυγκρασία του λαού. ε. Καλλιτεχνική, γιατί καλλιεργεί το καλλιτεχνικό αισθητήριο των ανθρώπων και εµπνέει συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφους, µουσικούς και άλλους καλλιτέχνες. Αναλυτικότερα η λαϊκή παράδοση: ² Μεταβιβάζει γνώσεις καθώς και επιστηµονικές και πνευµατικές κατακτήσεις. ² Συµπυκνώνει την πείρα αιώνων σ όλους τους τοµείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. ² Με την ιστορική µνήµη αποφεύγουµε σφάλµατα και λαθεµένες αποφάσεις για το µέλλον. ² Αποτελεί συνδετικό κρίκο, που ενώνει τις παλιές γενιές µε τις νέες. Είναι δηλαδή η ζωντανή παρουσία του παρελθόντος. ² Προστατεύει τον πολιτιστικό πλούτο του παρελθόντος, που εκφράζει την εθνική συνείδηση µιας εποχής στους διάφορους τοµείς (εθνικό, ιστορικό, θρησκευτικό, καλλιτεχνικό, γλωσσικό, οικιστικό). ² Συντελεί στη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας, της ιδιαίτερης φυσιογνωµίας ενός λαού. ² Οδηγεί στην εθνική αυτογνωσία (γνώση εθνικών αρετών και ελαττωµάτων). ² Ενισχύει την εθνική ενότητα, γιατί ενθαρρύνει, προτρέπει ή αποτρέπει. ² Ιδιαίτερα, η εθνική παράδοση εµπνέει το σεβασµό και την πίστη στα µεγάλα ιδανικά (αγάπη προς την πατρίδα, την ελευθερία, τη θρησκεία, τη δικαιοσύνη, τη δηµοκρατία) και τις αξίες. ² Αποφεύγεται η εθνική αλλοτρίωση. ² Προσφέρει παραδείγµατα και πρότυπα για µίµηση: αιώνια ιδανικά, αναλλοίωτες ηθικές αξίες, που δοκιµάστηκαν και επέζησαν στο πέρασµα του χρόνου. ² Ενισχύει το πνεύµα της συλλογικότητας, της συνεργασίας και της αλληλεγγύης. ² Αποτελεί πηγή έµπνευσης και δηµιουργίας, ιδιαίτερα η λαϊκή παράδοση (ζωγραφική, αρχιτεκτονική, µουσική, ποίηση, κλπ.). ² Καλλιεργεί στα νέα άτοµα το πνεύµα της άµιλλας προς τα πρότυπα του παρελθόντος. ² Καλλιεργεί ηθικά, πνευµατικά και πολιτιστικά τον άνθρωπο. ² Καλλιεργεί την εθνική περηφάνια. 7

8 παραδοσιακή βασιλόπιτα Ελληνικό Χριστουγεννιάτικο έθιµο. Εικόνα: ιδιωτική κατοικία που λειτουργεί ως µουσείο. 8

9 πανηγύρι Συµβολή του λαϊκού πολιτισµού στο σήµερα Προτάσεις: o Οι γνώσεις σχετικά µε την παραδοσιακή γεωργία και κτηνοτροφία µπορούν να βοηθήσουν στην παραγωγή βιολογικών προϊόντων. o Οι γνώσεις για την παραδοσιακή ιατρική και φαρµακευτική µπορούν να φανούν χρήσιµες για την επεξεργασία φυτών και βοτάνων που χρησιµοποιούνται τόσο στις επιστήµες της υγείας όσο και στην αισθητική. o Οι γνώσεις για την παραδοσιακή διατροφή µπορούν να συµβάλουν στη δηµιουργία εργαστηρίων προϊόντων παραδοσιακής διατροφής και εστιατορίων ειδικευµένων στην τοπική παραδοσιακή κουζίνα. o Μπορεί να αναπτυχθεί πολιτισµικός τουρισµός και άλλες µορφές ήπιου τουρισµού και να δηµιουργηθούν νέες δυνατότητες για τους νέους ανθρώπους. o Η επαφή µε το λαϊκό πολιτισµό θα µας φέρει κοντά σε έναν τρόπο ζωής και µια αισθητική που βασίζονται στο µέτρο, την αρµονία και το σεβασµό στο περιβάλλον. Αυτό θα επηρεάσει και το δικό µας τρόπο ζωής. 9

10 Εικόνα: Λαογραφικό µουσείο. Συµπεράσµατα Μέσα από τη λαϊκή παράδοση αναζητάµε τις ρίζες µας και ανακαλύπτουµε τη φυσιογνωµία µας ως λαός, πιστοποιούµε την ταυτότητά µας, θωρακίζουµε τη συνέχιση του έθνους µας. Παράδοση δε σηµαίνει οπισθοδρόµηση, ούτε αποσυνδέεται από την πρόοδο, αλλά εξελίσσεται, βιώνοντας τις τρεις διαστάσεις του χρόνου ( παρελθόν παρόν µέλλον ) και συνδέεται µε την έννοια της συνέχειας των στοιχείων εκείνων που έχουν τη δυνατότητα να επιζήσουν. Γιατί η ζωή του ανθρώπου δεν είναι ποτέ στατική, δεν είναι στάσιµη. Με την παράδοση κρατούµε αυτό που έχουµε και προσθέτουµε αυτό που δηµιουργούµε. Εναρµονίζουµε το χθες µε το σήµερα και χτίζουµε το αύριο... Η ελληνική λαϊκή παράδοση παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον, αποτελεί βασικό στοιχείο της εθνικής µας ταυτότητας και είναι απαραίτητο να τη διατηρήσουµε. Κάλαντα, ένα έθιµο που διαρκεί ως τις µέρες µας. 10

11 Νησιωτικός γάµος Επίλογος Παράδοση είναι η αλυσίδα που συνδέει τις γενιές µεταξύ τους. Με την παράδοση δεν υπάρχει χάσµα. Η γενιά µας συνδέεται µε τις προηγούµενες αλλά και µε εκείνες που θα έρθουν. Συνάµα αποτελεί και προϋπόθεση για την ύπαρξη του πολιτισµού. Γιατί ποτέ ο πολιτισµός µιας γενιάς δε δηµιουργείται από το µηδέν. Ριζώνεται στο πολιτισµό των γενιών που πέρασαν. Ένας λαός που έχει ξεχάσει την παράδοση είναι σαν τον άνθρωπο που έχει χάσει το µνηµονικό του, που έχει πάθει αµνησία. Ιδιαίτερα σήµερα, που ο βιοµηχανικός πολιτισµός έχει µια οικουµενικότητα, που καταργεί όλες τις διαδικασίες επιλογής, είναι καλό η ένταξη στον οικουµενικό πολιτισµό να συνδυάζεται µε τη σταθερότητα που εξασφαλίζει η παράδοση, ώστε οι κίνδυνοι της εξαφάνισης στο ευρύτερο σύνολο να παραµερίζονται. Άρα η παραδοσιακή γνώση µας χρειάζεται,για να κρατήσουµε την ιστορική µας φυσιογνωµία. Λαογραφικό Μουσείο 11