Στη Γέννηση του Χριστού «Ο Λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν»

Transcript

1 Γραφεία: Aριστογείτονος 11-13, Αθήνα Τ.Κ Τηλ.: blog.agiathimia.com ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β ΕΤΟΣ 24ο ΑΡ. ΦΥΛΛΟΥ 95 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Στη Γέννηση του Χριστού «Ο Λόγος σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ημίν» > Toυ Γεώργιου Δ. Αναγνωστοπούλου «Δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία». Τον χαρούμενο, παναρμόνιο και αγγελλοσύνθετον αυτόν ύμνον των Αγγέλων της Άγιας Εκείνης νύχτας στη Βηθλεέμ, που έγινε της Εκκλησίας και όλης της Οικουμένης το ασίγητο και θριαμβικό άσμα, το πήραν οι άνθρωποι και το τραγουδάνε σ όλες τις γλώσσες και μ όλους τους τρόπους, «και με φωνές βυζαντινές και με φωνές της Δύσης» και μονόφωνα και πολυφωνικά και σε ναούς του Θεού και σε μέγαρα μουσικά και χορωδιακά και ορχηστριακά και σ Ανατολή και Δύση. Γλυκόηχο και τερπνό το μήνυμα της σωτηρίας! «Ευαγγελίζου υμίν χαράν μεγάλην ότι ετέχθη υμίν σήμερον σωτήρ». Τα όνειρα και οι προσδοκίες γίνονται πραγματικότητα. Τα σύμπαντα χαράς «πληρούνται». Τα μάτια της ψυχής ανοίγουν στο φως μιας νέας ζωής. Οι καρδιές γεμίζουν με την Θεία παρουσία. Το μυστήριο της κατά σάρκα γέννησης του Κυρίου, είναι το υπέρ έννοιαν μυστήριο της Θείας οικονομίας, είναι το κέντρο και ο πυρήνας της Ορθόδοξης Θεολογίας. Πήρε μορφή ανθρώπου, «ίνα ημάς συμμόρφους ποιήση της εικόνος και της δόξης αυτού», κατοίκησε στη γη, για να μας πολιτογραφήσει στη Βασιλεία Του. Όταν του Θεού το ανεξιχνίαστο μυστήριο συντελείται με διεργασίες απροσπέλαστες στο ανθρώπινο λογικό, τότε τα χείλη σιωπούν. Όταν ο λόγος αδυνατεί να εκφράσει το υπέρλογο, σιωπά. Εκεί που σταματά ο λόγος, συμπληρώνει η ευλάβεια της σιωπής. Η άγια αυτή σιωπή είναι ο μόνος τρόπος υπέρβασης του υπερβατικού και όρασης του αοράτου. «Το άυλον αΰλως καθορώμεν», λέγει ο άγιος Συμεών Θεολόγος, ο Νέος. Όσοι παραμένουν στον σκεπτικισμό και την αμφισβήτηση, παραμένει και ο Ιησούς γρίφος και αίνιγμα. Όσοι με ταπείνωση Τον αποδέχονται και Τον πιστεύουν, πλημμυρίζουν με φως και χάρη μυστική. Μονάχα καρδιές αφοσιωμένες μπορούν να κατανοήσουν τον Ιησού και να νιώσουν την αγάπη Του. Καρδιές αφοσιωμένες, χωρίς υπολογισμούς και επιφυλάξεις. Τόσοι αιώνες από την Γέννησή Του και κανένας δεν είναι τόσο ζωντανός, όσο ο Ιησούς. Όσες φορές θέλησαν οι άνθρωποι να τον διαγράψουν, τόσο και πιο επιβλητικός αναδείχθηκε. Το Θείο μεγαλείο Του νικά τους χρωστήρες των ζωγράφων και την πέννα των ποιητών και τους εναρμόνιους ήχους των μουσουργών. Ξεπερνάει κάθε ανθρώπινη περιγραφή. Μονάχα όποιος με πίστη Τον αγάπησε και με αγάπη Τον πίστεψε, μπορεί να νιώσει την παρουσία Του στα βάθη του είναι του. Όσοι έως τώρα πήραν αρνητική στάση, άτομα, συστήματα, λαοί, κατέπεσαν και κατεστράφησαν στις μελανές σελίδες της Ιστορίας. Αντίθετα, όσοι Τον λάτρεψαν και Τον λατρεύουν αποδείχθηκαν και αναδείχθηκαν ευεργετικοί παράγοντες στη ζωή της κοινωνίας. Τόσοι αιώνες από τότε και το όνομα του Ιησού, «το υπέρ παν όνομα», παραμένει το πιο γοητευτικό και υπεραγαπημένο. Οι άγγελοι το θαυμάζουν και το δοξολογούν, οι δαίμονες το φοβούνται και οι άνθρωποι το προσκυνούν και το λατρεύουν. Όσο κι αν για πολλούς υπήρξε «σημείον αντιλεγόμενον», ο Ιησούς ωστόσο, θα είναι στην Ιστορία του κόσμου ο μοναδικός και αιώνιος ψυχοκατακτητής των ανθρώπων. Θα είναι «το Α και το Ω, ο Ων και ο Ην και ο Ερχόμενος». ΣΑΒΒΑΤΟ 27 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2014 ΩΡΑ 5 ΤΟ ΑΠΟΓΕΥΜΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΓΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΣ ΕΙΣΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΙ ΕΚΔΡΟΜΗ - ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ Τη Δευτέρα 19 Ιανουαρίου 2015 θα πραγματοποιηθεί η καθιερωμένη εκδρομή-προσκύνημα στο χωριό μας, για τον εορτασμό του Αγίου Ευθυμίου. Η διαδρομή που θα ακολουθήσει το λεωφορείο, προκειμένου να εξυπηρετηθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι συγχωριανοί και φίλοι είναι: Πειραιάς-Καλλιθέα-Σύνταγμα-Ομόνοια-Πατησίων. Η αφετηρία θα είναι στο σταθμό του ηλεκτρικού στον Πειραιά, στη 1μ.μ. Επόμενες στάσεις θα είναι στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Καλλιθέα, στον Άγνωστο Στρατιώτη στο Σύνταγμα και όπου αλλού υπάρχουν άτομα προς επιβίβαση, σύμφωνα με την προαναφερθείσα διαδρομή. Η επιστροφή από το χωριό θα γίνει την Τρίτη 20 Ιανουαρίου και ώρα 3μ.μ. Δηλαδή η εκδρομή θα είναι διήμερη. Η δαπάνη για τη μίσθωση του λεωφορείου θα καλυφθεί από τον Σύλλογό μας. Συνεπώς όσοι προτιμήσουν το λεωφορείο του Συλλόγου για την μετάβασή τους στην Αγία Ευθυμία δεν θα έχουν καμία επιβάρυνση. Όμως για να πραγματοποιηθεί αυτή η εκδρομή πρέπει να συγκεντρωθούν τουλάχιστον 20 άτομα μέχρι την Παρασκευή 16 Ιανουαρίου, διότι μπορεί η δαπάνη για το λεωφορείο να καλύπτεται, αλλά δεν είναι σωστό αυτό να πάει με λίγους επιβάτες. Γι αυτό δηλώστε έγκαιρα συμμετοχή ή σε κάποιο από τα μέλη του Δ.Σ. ή στο τηλέφωνο του Συλλόγου: οποιαδήποτε ημέρα και ώρα. ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΑΓΙΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-ΚΟΠΗ ΠΙΤΤΑΣ- ΒΡΑΒΕΥΣΗ ΦΟΙΤΗΤΩΝ Την Κυριακή 25 Ιανουαρίου 2015 θα πραγματοποιηθεί ο εορτασμός του Αγίου Ευθυμίου στην Αθήνα και από ώρα 9.00π.μ. στην Παναγία Μυρτιδιώτισσα στο Νέο Φάληρο δίπλα στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας (Σταθμός ηλεκτρικού: Φάληρο, υπάρχει και στάση του τραμ). Μετά την Λειτουργία με αρτοκλασία θα επακολουθήσει, σε διπλανή αίθουσα, εκδήλωση κατά την διάρκεια της οποίας θα κοπεί η πίττα του Συλλόγου και θα προσφερθούν διάφορα μεζεδάκια. Στην ίδια τελετή θα βραβευτούν όσοι μαθητές, φοιτητές πλέον, πέτυχαν την εισαγωγή τους σε κάποιο ΑΕΙ ή ΤΕΙ κατά τις τελευταίες πανελλαδικές εξετάσεις και έχουν καταγωγή από την Αγία Ευθυμία. Το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου σας προσκαλεί να το τιμήσετε με την παρουσία σας συμμετέχοντας στο σύνολο των εκδηλώσεων. Σε περίπτωση πραγματοποίησης Εθνικών Εκλογών στις 25 Ιάν. η εκδήλωση θα μεταφερθεί την επόμενη Κυριακή 1 Φεβρουαρίου.

2 2 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΤΟ ΠΡΟΖΥΜΙ Τ ο φθινόπωρο είχε μπει για τα καλά. Οι ηλιόλουστες μέρες του καλοκαιριού είχαν γίνει ανάμνηση. Ο ήλιος πια δε μεσουρανούσε, μόνο έκανε μια ελλειπτική τροχιά και μόλις ξεμύταγε στα Ξαφάκια δράμαγε να κρυφτεί στην Αράμπαλη και τα μολυβένια σύννεφα έκαναν τις μέρες ακόμα πιο μικρές. Ένα Κυριακάτικο απομεσήμερο η μάνα πήρε το τράστο και μια λεπίδα και κίνησε για λάχανα. Ήθελα να πάω κι εγώ μαζί αλλά με πρόγκηξε. - Είναι απόβρεχο, έχει ένα μπόι λάσπη, θα βαλτώσεις και πάνε τα παπούτσα! Η σκέψη για τα παπούτσια με κώλωσε για μια στιγμή, η Λαμπρή που ίσως να έβλεπα καινούρια ήταν αλάργα, μα σαν έστριψε στο αγκωνάρι την πήρα από ξοπίσω. Πιο πάνω από τον Αη Βλάση πήρε το μονοπάτι δεξιά που βγάζει στα Λαχίδια και στα ζαβά που ήταν μπαΐρια έβρισκε σταράκια, ζόγκια, λάπαθα και αγριόπρασα. Σαν με πήρε χαμπέρι με αγριοκοίταξε - Δε γίνεσαι ζαπ! είπε και ξανάσκυψε στο έργο. Κι εγώ αφού είχα εξασφαλίσει την έγκριση τριγύρισα κάτω από τις μυγδαλιές βρήκα μερικά τσάγαλα που τα είχε ρίξει ο αέρας και κάθισα σε ένα στεγνό βράχο να τα τσακίσω - Τι τρως ούλα τα σκατολοήματα; Θάεις κοιλοπονίδια, με αποπήρε και πραγματικά δεν μου άρεσαν γιατί είχαν ζουμοπιεί βροχή, είχαν φουσκώσει και μύριζαν μούχλα. Παντού ένα γύρω ο τόπος είχε χλοήσει, τα σπαρτά είχαν φυτρώσει κι εκείνο το τρυφερό πράσινο, που πάνω του έλαμπαν οι στάλες της βροχής, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την ασημόξανθη αγριάδα που αποχαιρετούσε. Έφερα ένα γύρω, έκοψα μια βέργα από αγριλίδι και βάλθηκα να φέρω κάτω ένα-δυο κιτρινισμένα φύλλα που κρέμονταν ακόμα στα κλαδιά της συκιάς κι έτσι όπως παρατηρούσα τα κωλοφούσια φανταζόμουν πως ήταν κεριά και περίμεναν ένα σπίρτο για να ανάψουν. Κι ύστερα έπιασα τα τράφια και μάζευα κυκλάμινα και άσπρους κρόκους κι ούτε που κατάλαβα ότι τα σύννεφα είχαν κατέβει χαμηλά κι είχαν κρεμαστεί πάνω στις μυγδαλιές. Οι πρώτες χοντρές σταλαγματιές μάς βρήκαν πριν βγούμε στη δημοσιά και η μάνα έβγαλε το «ζελέ» της και τον έριξε στις πλάτες μου. Μέχρι να φτάσουμε σπίτι είχαμε γίνει μουσκίδι κι η μέση μου είχε βαΐσει από το βάρος του «ζελέ» αλλά ευτυχώς παραμέσα με είχε κρατήσει στεγνή. Έτρεξα γραμμή στο παράσταθο και με τη μασά τσούγκρισα τα χωνεμένα δαυλιά μέχρι που ξάναψαν. Η μάνα χασομέρησε στην αυλή διάλεξε τα λάχανα, έβαλε αλλού τα πιτερά: καυκαλίθρες, στρέφλα, τσαπίδια και ξυνίθρες και αλλού τα βραστά: ζόγκια, ανάλατα, λαγοψώματα και βρούβες και μέχρι να τα πλύνει και να μπει μέσα την είχε κυριολεκτικά κελαρώσει. Σκεπάστηκε μέχρι τα αυτιά και παρόλο που της έριξα όλο το γίκο με τα ρούχα έτρεμε σαν το φύλλο. - Τι γίνεται ν κοκυρά; ξαφνιάστηκε ο πατέρας όταν επέστρεψε από την αγορά - Τι να γίνει, τον αγόρασα το σουγιά με τ ζωστήρα, και κουκουλώθηκε ακόμα πιο βαθιά. Για βραδινό φάγαμε από ένα πιάτο καυτό τραχανά που ήταν γιατρικό για κάθε νόσο και πριν κοιμηθούμε ο πατέρας πήρε της μάνας βεντούζες με δύο χοντρά ποτήρια, την έτριψε με οινόπνευμα, την πασπάλισε με σινάπι αφού πρώτα το στούμπισε στο χαβάνι και την τυλίξαμε κατάσαρκα με μια ασταρένια πετσέτα που την είχα καλά πυρώσει στο τζάκι. Ευτυχώς το επόμενο πρωινό ήταν καλύτερα αφού όταν φεύγαμε για το σχολείο άνοιγε φύλλα στο πλαστήρι. Η μέρα αργοσάλευε σαν κάθε τσαγκαροδευτέρα και τα μόνα που είχαν διάθεση ήταν τα τσόνια που έφευγαν κοπαδιαστά από την σκεπή του κάτω σχολείου μέχρι τα γυμνά κλαδιά του πλάτανου. Στο απογευματινό μάθημα η δασκάλα μας η κ. Βέτα προσπάθησε να δημιουργήσει ένα ευχάριστο κλίμα και μας ρώτησε πράγματα απλά, καθημερινά. Πώς περάσαμε την Κυριακή, τι κάνει η οικογένειά μας, τι καλό φάγαμε σήμερα; - Λαχανόπτα δεσποινίς, πετάχτηκα πρώτη κι η δασκάλα είπε πως της αρέσει πολύ η χορτόπιτα κι εγώ έφυγα αέρας να της φέρω ένα κομμάτι. Πολύ πριν το γεφύρι με κάψανε τα κρεμμύδια γιατί στην παραχαριά μου είχα πει τη μισή αλήθεια. Το μεσημέρι δεν είχα φάει λαχανόπιτα, αλλά μόνο πίτα! Τα λάχανα τα είχα μπουχτίσει. Λάχανα με λεμόνι, λαχανόρυζο, λάχανα αυγοκοφτά, λάχανα τσιγαριστά, λαχανόπιτα και δυο σουπιές μέσα σε λάχανα έπεφταν! Για αυτό κι εγώ το μεσημέρι ξεκόρφισα τα κομμάτια της πίτας και έφαγα το τραγανό φύλλο με το σουσαμάκι και τα λάχανα τα άφησα ξεβράκωτα στο ταψί. Τώρα τι κομμάτι θα πήγαινα στη δασκάλα; Με έπιασε τεταρταίος. Ευτυχώς πήρα στροφή. Άδραξα δύο κομμάτια και καπάκωσα το ένα με το άλλο. Έτσι ο πάτος έγινε κορφή, λίγο λιγδωμένη βέβαια και λίγο καημένη και χωρίς σουσαμάκι. Αλλά σάμπως ήξερε από πίτα η δασκάλα! Μήπως είχε πιάσει ποτέ της πλάστη; Αυτηνής τα γράμματα να πήγαιναν ίσια. Λουκούμι της φάνηκε και με ευχαρίστησε κιόλας. Σα σχολάσαμε ο αδερφός μου έφυγε με την παρέα του να παίξουν μπίλιες όσο έφεγγε ακόμα. Ξανόρεχτα μπήκα στο σπίτι, η αδρεναλίνη που είχε χτυπήσει κόκκινο με είχε εξαντλήσει. Και κρύωνα και πεινούσα. Το σπίτι ήταν άδειο, υγρό, γεμάτο σκιές, δε με έβαζε ο τόπος. Καλά έλεγε η γιαγιά μου - Πάρ τουν κόσμου, μούτζωσ τουν τόπου. Έκοψα μια φλέτζα ψωμί, έβαλα σε ένα πιάτο λίγο πετιμέζι κι αφού έξω έκανε περισσότερη ζέστη από μέσα κάθισα στο κεφαλόσκαλο να το βουτήξω. Σουρούπωνε μα οι γονείς μου που είχαν πάει για χαμάδα δεν είχαν γυρίσει ακόμα. Κείνη την ώρα μια συγγένισσα μπήκε στην αυλή. - Είν αυτού η μάνα σ ; - Όχι θειά. - Νο μ κουπελούλα μ του προυζύμ κι ταχιά π θα ζμώσου θα σ φκιάσου μια κλούρα κι εγώ έτρεξα στην σανίδα, πήρα το πήλινο με το προζύμι και το έδωσα με κάθε ευχαρίστηση. Το βράδυ στο τραπέζι που κάναμε την ανασκόπηση της μέρας ανέφερα και για το προζύμι. Ποιός είδε το Θεό και δε φοβήθηκε. - Δράμξεις να προυκάμεις καλοθελήτρα! Με το βασίλεμα του ηλίου δε δανείζουμι του προυζύμ. - Πού τούξερα εγώ; άρχισα τα μυξοκλάματα. - Το χνε για κακό. Τρεις μέρες αγωνιόμουνα να του φκιάσου, τ Σταυρού πήρα βασιλκό απ τν εικόνα στν εκκλησά κι αποβραδίς ξάρσα τ αλεύρ κι του ανάπηξα κι του σταύρωσα μι του βασιλκό κι του σκέπασα κι τ άφκα να γίνει. Κι τ άλλο βράδ το ανάπηξα πάλι και πρόστεσα αλεύρ κι του ματασταύρωσα κι τ άφκα να γίνει κι του τρίτου βράδ ντε πάλε κι έγινε του προζύμ. Κι για να μη ξεροφλιάζει του ρξα μια στάλα λάδι απ πάν. Έτσ γίνεται κι κρατάει κι δε παθαίνει τίποτα. Ούλα να τα ξέρς κι όσα σ χρειαστούνε. - Σώπα νοικοκυρά, πήρε το μέρος μου ο πατέρας, θα βρέθκε στν ανάγκη η ξτιανή, και νοικοκυρά είναι κι δε τν ρίνει τ μύτη τς όθε κι όθε, ταχειά θα στου γυρίσει. - Μμμ ξερομούγκριξε η μάνα, μ έχει πούεισαι νάειμαι. Κι οι μέρες περνούσαν, μπρος-πίσω του Αη Δημητριού έκανε μια καλοκαιρία, άνθισαν στα πεζούλια τα χρυσάνθεμα και λουλουδοβόλησε ο τόπος κι οι ελιές που πριν λίγο ήταν κρούκια τώρα σαν να παρδάλιναν κι όπου νάναι θα ξεκίναγε το τίναγμα. Ένα μεσημέρι Τετάρτης με το σχόλασμα είπα στον Μπάμπη να πάμε για βόλτα στο χωράφι που μάζευαν οι δικοί μας αλλά εκείνος είχε άλλα σχέδια. Πέταξε την τσάντα, άρπαξε ένα κομμάτι ψωμί κι έφυγε δρομή με τους φίλους του για τα αλώνια να παίξουν μπάλα. Και σα χόρταιναν παιχνίδι πάλι δρομή θα έφευγαν προς την Μπούγαλη κι από κει θα έκοβαν προς τη Δίγανη που είχε μερικές μηλιές ο Ντριτσνής να κόψουν φιρίκια και πάλι πίσω στα αλώνια. Κι έτσι πήρα το δρόμο μοναχή για τον πάτο στο Στενό. Η μέρα ήταν μουντή κι οι αργατιές στα χωράφια ανάγκαζαν να τελειώσουν πριν φέρει καμιά ριπάδα γιατί δεν έπρεπε να βάζουν βέργα στα βρεγμένα κλαριά. Οι γονείς μου χάρηκαν που με είδαν, δυο χέρια παραπάνω ήταν βοήθεια. Στρώσαμε από τη μια μεριά της ελιάς μια στρωσοβέλετζα κι από την άλλη το μουσαμά κι ο πατέρας έπιασε την τναχτόβεργα. Εμένα με έβαλαν να μαζεύω τις «ποδιές», όσες ελιές είχαν φύγει έξω απ το πανί. Και μάλλον έκανα την περισσότερη δουλειά αφού οι ελιές με το που χτυπούσαν στο μουσαμά, που ήταν σκληρό και γυαλιστερό πλαστικό, έφευγαν προς πάσα κατεύθυνση. Αλλά παρόλο που «αναγκάσαμε» τη μπόρα δεν τη γλυτώσαμε. Πρώτα ήρθαν οι αστραπές, χρυσές φλέβες αυλάκωναν τα σκούρα σύννεφα και εξέπεμπαν ένα έντονο ηλεκτρικό φως που ξέφευγε απ το στερέωμα κι ερχόταν λες καταπάνω μας. Κι ακολουθούσαν τα μπουμπουνητά που κροτάλιζαν και σειούσαν τη γη μέχρι που άνοιξαν οι ουρανοί κι η βροχή έπεφτε «κουρτίνα». Και εδώ φάνηκε η αξία του μουσαμά - Τρουπώστε κατ απ του ψαμά, έδωσε το παράγγελμα η μάνα κι ο πατέρας έμπηξε το ραβδάκι του στη γη και ανασήκωσε το πλαστικό και δημιουργήθηκε μια τέντα και μπήκαμε από κάτω κι εμείς κι η γίδα που ήταν ετοιμόγεννη κι η προβατίνα. Μόνο η γμάρα έμεινε απέξω και μας κοίταζε με παράπονο. Σαν έκοψε λίγο φορτώσαμε όπως-όπως τα γαλίκια με τις ελιές και γίναμε αμολόητοι. Στα μέσα του Δεκέμβρη ο ταχυδρόμος έφερε την επιταγή του πατέρα κι εκείνος τη συμπλήρωσε και την άλλη μέρα κατέβηκε στο Σάλωνα να την εξαργυρώσει. Όταν επέστρεψε ήταν μαυροψιδιασμένος κι η τσάντα που έβαζε τα ψώνια καλά διπλωμένη. - Τι έγινε αφεντκό; κάτι ψυλλιάστηκε η μάνα. - Πάει του δώρο, τάχασα τα λεπτά, τάχα βάλει στην τσέπη της κορμοφάνελας, που μ πέσανε δε ξέρω, απολογήθηκε με μισό αχείλι - Άει μη στενοχωριέσαι, θα περάσουμε με λιγότερα, κανείς άλλος θα κάμ γιουρτές, τον παρηγόρησε η μάνα και τα λιγοστά μας έξοδα έγιναν μηδενικά. Προπαραμονή των Χριστουγέννων η μάνα έβαλε να πιάσει προζύμι μα την άκουσα να κακοπαθιέται. - Τούτου τ αλάτ είναι γουρνέλους, θα πεταχτώ μέχρι το μάρμαρο στα Καραχαλιαίικα να του τρίψου και πριν φύγει με έστειλε με το τεφτέρι στο μπακάλη να πάρω μετρημένα ένα κουτί σπίρτα, ένα χωνί σταφίδα ροζακιά και ένα κουτάκι μπελντέ. Εκεί συνάντησα και την συγγένισσα που είχα δανείσει το προζύμι κι έκανα πως δεν την είδα. Εξαιτίας της είχα αρπάξει την κατσάδα. - Ανηψά να ρθεις απ του σπίτ π σε θέλου, μου είπε δεν της αποκρίθηκα, ούτε σήκωσα τα μάτια μου να την κοιτάξω, πάλι σε μπελάδες θα με έβαζε, αλλά την ακολούθησα. Άνοιξε τη μεγάλη, ξύλινη αυλόπορτα και περάσαμε στην εσωτερική αυλή. Ήταν όπως τη θυμόμουν ένα γύρω χαρανιά με λουλούδια, όμορφα, νοικοκυρεμένα, μόνο που τώρα τα βασιλικά είχαν ξεσποριάσει κι η κληματαριά δεν είχε κανένα φύλλο αλλά το «μέρος» στεκόταν στην ίδια γωνιά, ο φούρνος ακριβώς απέναντι και τα λιγοστά σκαλιά για να μπεις στο σπίτι ήταν καλά ασβεστωμένα. Μου είπε ότι την προηγούμενη είχαν έρθει τα παιδιά της από την Αθήνα για να κάνουν μαζί γιορτές. Με έμπασε στο χειμωνιάτικο και παντού κρέμονταν τσάντες ξέχειλες και κουτιά ανοιγμένα με εκείνη την ανακατωσούρα που δείχνει ξαφνική χαρά. Το σπίτι ήταν φωτισμένο και ζεστό με κείνη τη ζεστασιά που φέρνει στο πέρασμά της η ανθρώπινη παρουσία, η συντροφικότητα, η αγάπη. Η θετική ατμόσφαιρα λύγισε τις αντιστάσεις μου κι άρχισα να περιεργάζομαι τα δυο γυαλιστερά πορσελάνινα σκυλάκια που έστεκαν στην ράχη του ντιβανομπάουλου και παρέκει στον τοίχο το κάδρο με τα παγώνια με τα πλουμιστά φτερά. Σε λίγο κατέβηκε από την εξωτερική σκάλα η κόρη της και με πήρε πάνω στη σάλα που ήταν το κρεβάτι της. Πάνω στα καθίσματα υπήρχαν όμορφα ρούχα που μοσχομύριζαν. Μου έδειξε το καινούριο της πανωφόρι

3 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ και προσφέρθηκε να μου βάψει τα νύχια. Νύχια; θα με κρεμάσει από τη γλώσσα η κυρά Χρυσούλα σκέφτηκα για την οποία βαμμένα νύχια ήταν συνώνυμο της ανηθικότητας και προφασίστηκα κάποια δουλειά και εξαφανίστηκα. Κάτω στο χειμωνιάτικο η θεία με φίλεψε ένα λουκούμι, μου έδωσε μια σακούλα και με ξεπροβόδισε. Στο δρόμο με έτρωγε η περιέργεια για το περιεχόμενο της σακούλας. Την πασπάτεψα από δω, την πασπάτεψα από κει, κάτι μαλακό έπιανα μα δεν μπορούσα να βγάλω συμπέρασμα. Πίσω στο σπίτι η μάνα με αρπαχάνιασε - Βγήκανε τα Θεόπλα! Πού γυρίζεις τόσες ώρες; Τράβα να παχνιάσεις του γμάρι και να του ξεσαμαρώσεις. Πέταξα τα ψώνια στο τραπέζι, τρύπωξα την σακούλα κάτω απ το κρεβάτι κι έφυγα δρομή για τα αλώνια. Η αλήθεια είναι ότι φοβόμουνα το σκοτάδι, κάπου εκεί έξω με παραμόνευε η «λάμια», το «στχειό», ο «Ιταλός». Ευτυχώς τα καλικατζούρια δεν είχαν έρθει ακόμα. Πάχνιασα όπως-όπως τη γμάρα, για νερό ούτε λόγος, κι έφυγα βολίδα για το σπίτι. Στο δρόμο τσαμ τσουμ κανείς. Μόνο η τζαμαρία του Κονιάκου ήταν φωτισμένη και μέσα κάποιοι αργοπορημένοι πελάτες έκαναν τα ψώνια τους. Πίσω στο σπίτι πήγα αμέσως στη σακούλα, την άνοιξα και κάθισα κοντά στο τζάκι. Πάνω-πάνω μού χαμογέλασαν ένας χνουδωτός σκούφος κι ένα ζευγάρι πλεχτά γάντια. Τα φόρεσα και πήρε καιρό η γλώσσα μου - Να ειδείς μάνα τι ωραίο σπίτι έχουν! Να ειδείς καλούδια! Να ειδείς πώς μοσχοβόλαγε το δωμάτιο! - Έχνει τουν τρόπου τς, κι τα πιδιά, πήγανε παρακάτ, δλέψανε κι προκόψανε. Πιο κάτω ξέθαψα ένα σακουλάκι καραμελωμένα φρούτα και στον πάτο με περίμενε μια κουλούρα, αλλά όχι σαν αυτή που θα ζύμωνε αύριο η μάνα. Αγοραστή, αφράτη, μέσα σε τριζάτο, διάφανο σακουλάκι, γυαλιστερή, πλεγμένη σαν κοτσίδα με ένα κατακόκκινο αυγό στη μέση. Τ στραβού, τ καλαμκανά ου Θεός τ φκιάνει φωλιά, σα να χαμογέλασε η μάνα. Τελικά η θειά βγήκε στο λόγο της, μου έφερε κλούρα, χαλάλι η κατσάδα! Κι έπιασα να παρακαλάω τον Χαρλαμπάκη να με πάρει μαζί του το πρωί στα «ξτόιαννα». Τώρα δε φοβόμουν το κρύο, είχα και σκούφο και γάντια. Ξημέρωνε Χριστούγεννα κι ένα αγγελάκι από κείνα που θα ψαλλαν το «Ωσαννά» μού χαμογελούσε απ τον ουρανό. Καλά Χριστούγεννα. Έφη Κοκκίνη-Τσισκάκη Έθιμα και δοξασίες του «Δωδεκαήμερου» «Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά, Αρχή καλός μας χρόνος» «Καινούργιος χρόνος πάλι ξημερώνει και σβήνεται και χάνεται ο παλιός Μ ελπίδα ο Θεός να τον χρυσώνει και νάν ευτυχισμένος και καλός» > Του Γεωργίου Δ. Αναγνωστοπούλου Όλα καλά και όλα ευλογημένα τις χρονιάρες μέρες του «Δωδεκαήμερου». Μια ευφροσύνη, μια ιλαρή εικόνα γαλήνης και μακαριότητας ξεχύνεται και σκορπίζει την αγαλλίαση και ευτυχία στη χειμωνιάτικη ατμόσφαιρα που γαληνεύει τις καρδιές των ανθρώπων του μόχθου και καταπραΰνει τα πάθη και τους καημούς του κόσμου. Είναι ημέρες της χαράς και της γιορτής. Προηγείται η ταπεινή Φάτνη της Βηθλεέμ κι ακολουθεί ο Αϊ- Βασίλης. Ο καινούργιος χρόνος έρχεται, -έτσι τον θέλουμε να έρχεται,- με δώρα κι ελπίδες πολλές. Στο φτωχικό παμπάλαιο τζάκι του χωριού ή στο υπερμοντέρνο καλοριφέρ της πόλης, τα παπουτσάκια του παιδιού περιμένουν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τον εκ Καισαρείας καλοκάγαθο επισκέπτη. Στα γραφικά σπιτάκια του χωριού, εκεί όπου τα ξενόφερτα έθιμα δεν μπόρεσαν ακόμα να μεταβάλλουν τις σκέψεις και τις καρδιές των ανθρώπων, να τους στερήσουν την ζεστασιά της πίστης που λάτρεψαν οι πατέρες τους, εκεί οι γιορταστικές αυτές ημέρες έχουν μια σεμνή γραφική ωραιότητα. Σ αυτό το αμόλευτο περιβάλλον του χωριού αποζητάμε ακόμα την ευφρόσυνη αυτή περίοδο την γλυκιά θαλπωρή που δίνει το τζάκι. Εκεί τα βράδυα του Δωδεκαήμερου σαν έπεφτε το βαθύ σούρουπο κι ο παγωμένος αγέρας θρηνολογούσε μακρόσυρτα και ασταμάτητα στα γυμνοκλώναρα του κήπου, στην παραστιά τριζοβολούσαν τα ξερά ελατίσια κούτσουρα και παιγνίδιζαν πασίχαρα οι κίτρινες και γαλάζιες φλόγες της φωτιάς, στο παραγώνι, διπλωμένη στο χαμηλό σκαμνί της η γιαγιά, αιώνιο σύμβολο του παραμυθιού, ανασκάλιζε την φωτιά και τις αναμνήσεις της και ιστορούσε, όλο ιστορούσε στα παιδαρέλια που την τριγύριζαν, για «πράματα και θάματα», για ξωτικά και καλικάτζαρους, για μύθους και δοξασίες των ημερών και ιστορίες από τα περασμένα, κρατώντας ζωντανή την παράδοση και το τραγούδι της Φυλής μας. Γύρω από την Πρωτοχρονιά στρέφεται το «Δωδεκαήμερο», οι άγιες ημέρες που αρχίζουν από τα Χριστούγεννα και τελειώνουν με τα Φώτα. Το Ελληνικό εορτολόγιο και οι παραδόσεις του λαού μας δίνουν μια ξεχωριστή θέση στο Δωδεκαήμερο, τα έθιμα του οποίου είναι τόσο γραφικά και ιδιάζονται στην Ελλάδα. Μολονότι όμως η εορτάσιμη αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται κυρίως από την θρησκευτικότητά της, η ημέρα της Πρωτοχρονιάς ξεχωρίζει ιδίως ως κοσμική γιορτή. Τόσο στη Χώρα μας, όσο και σ όλο τον κόσμο, η Πρωτοχρονιά είναι η ημέρα της μεγάλης χαράς, που πλημμυρίζει τις καρδιές των ανθρώπων που πανηγυρίζουν τον ερχομό του Νέου Έτους. Η Πρώτη αυτή ημέρα του Καινούργιου Χρόνου ανατέλλει γεμάτη από ελπίδες και υποσχέσεις γιατί κάθε Νέο Έτος θεωρείται απ όλους μας ελπιδοφόρο. Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα πράγματα θ αλλάξουν προς το καλλίτερο κατά την διάρκεια του Χρόνου που αρχίζει και με αυτήν την εντύπωση, που δημιουργεί συναισθήματα χαράς και ευχαρίστησης, υποδέχονται την Πρωτοχρονιά: «Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά, αρχή καλός μας Χρόνος» Αυτό είναι το πιο γνωστό άσμα των Αγιοβασιλιάτικων καλάντων. Όμως κάθε περιοχή έχει και τα δικά της κάλαντα, που μάλιστα διαφέρουν και από χωριό σε χωριό, που δίνουν ένα τοπικό γραφικό χρώμα. Το ίδιο φυσικά συμβαίνει και με τα άλλα έθιμα και δοξασίες, που παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και ξεχωριστή γραφικότητα. Πλήθος είναι οι παραλλαγές. Γιατί όλες αυτές οι εκδηλώσεις δεν είναι άσχετες προς το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, αλλά βρίσκονται σε άμεση σχέση με αυτό. Ένα από τα πολλά διαδομένα έθιμα της Πατρίδας μας είναι η Αγιοβασιλιάτικη κουλούρα, που μέσα βρισκόταν και το απαραίτητο νόμισμα, η ασημένια δραχμή, το φλουρί κ.λπ. Οι κουλούρες είναι αληθινά αριστουργήματα λαϊκής τέχνης. Θρησκευτικά σύμβολα, λουλούδια με ένα απίθανο «καλλιτεχνικό» ένστικτο, μεταβάλλουν το ζυμάρι σε ένα, θα έλεγε κανείς, έργο τέχνης. Τα παλιότερα χρόνια, αλλά και σήμερα ακόμα σε μερικά χωριά, οι κοπέλες τα χαράματα παίρνουν γλυκά και πηγαίνουν στα πηγάδια του χωριού. Εκεί αφήνουν την προσφορά τους λέγοντας: «Σαν το αστείρευτο νερό, έτσι να τρέχουν και σε μας τα καλά στον χρόνο πούρχεται». Έπειτα γεμίζουν τις βαρέλες με νερό και γυρίζουν στο σπίτι πάλι αμίλητες για να πιούν όλοι το «αμίλητο νερό». Γενικά, η ημέρα της Πρωτοχρονιάς, αυτή καθ εαυτή, είναι η ημέρα επισκέψεων και ευχών. Προσέχουν ιδιαίτερα τότε πολλοί άνθρωποι πώς θα περάσουν αυτήν την ημέρα. Μια παλιότερη, αλλά ακόμα και σήμερα ισχυρή αντίληψη, υποστηρίζει ότι όπως θα περάσει κανείς την πρώτη ημέρα του χρόνου, έτσι περίπου θα περάσει και όλον τον υπόλοιπο χρόνο. Αν δηλαδή βγεις κερδισμένος στα «χαρτιά» την Πρωτοχρονιά, τούτο σημαίνει ότι και ολόκληρο τον χρόνο θα βρίσκεσαι κερδισμένος. Θα έλεγε κανείς ότι η αρχαία γνωμική παροιμία που υποστηρίζει ότι «η αρχή είναι το ήμισυ του παντός» βρίσκει την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και στις αντιλήψεις που την συνοδεύουν την ιδεώδη κυριολεκτικά εφαρμογή της. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο πολλοί προσέχουν αυτήν την Πρώτη ημέρα του χρόνου να μην κλάψουν, ούτε και να χάσουν τίποτα, ούτε δανείζουν το παραμικρό πράγμα σε τρίτους γιατί φοβούνται ότι και ολόκληρο τον χρόνο ενδέχεται να παθαίνουν τις ίδιες αναποδιές. Δηλαδή να χάνουν διαρκώς, να αποστερούνται χρήματα και πράγματα που ίσως δεν πρόκειται να ξαναπάρουν, τέλος να περιπλέκονται σε συνθήκες που θα προκαλούν μόνον δάκρυα. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, τώρα ότι, σύμφωνα με μια τέτοια ψυχολογία, αν ο καταστηματάρχης αδιαφορήσει και δεν πάει ν ανοίξει το κατάστημά του, ενδέχεται ο ρυθμός και το ύφος της πρώτης ημέρας να προοιωνίζει και κάποιο οριστικό κλείσιμο του καταστήματος μέσα στον ίδιο χρόνο. Γι αυτό κάθε Πρωτοχρονιά, πολλά από τα κεντρικά καταστήματα των Αθηνών και του Πειραιώς, όπως ασφαλώς και των άλλων εμπορικών πόλεων της Ελλάδας, ενώ παραμένουν κλειστά, ωστόσο δέχονται μια ξαφνική επίσκεψη. Το αφεντικό, ο ιδιοκτήτης του καταστήματος, έρχεται τέτοια χρονιάρα μέρα για να καλημερίσει το μαγαζί του και να ευχηθεί τον καινούργιο χρόνο να είναι ευτυχισμένος και για το μαγαζί και για τον ιδιοκτήτη του. Σε πάρα πολλά σπίτια, τέτοια μέρα προσέχουν ποιος θα είναι εκείνος που θα έρθει και θα πρωτομπεί στο σπίτι. Προσέχουν επίσης, αν χρειαστεί να βγουν έξω στην αυλή τους για να ρωτήσουν κάτι τους γείτονές τους, να έχουν περιποιηθεί το πρόσωπό τους και να μην είναι άνιφτοι, άρα εστίες νυκτερινού μιάσματος. Στα χωριά της περιοχής μας, αλλά και αλλού, συνηθίζουν να σπάνε ένα ρόδι και να ρίχνουν ένα λιθάρι πρωί-πρωί μέσα στο σπίτι και να λένε: «Σαν το λιθάρι γεροί και σαν το ρόιδο γιομάτοι». Στην ευχή τούτη, που την λένε συνοδεύοντας το σπάσιμο του ροδιού και το ρίξιμο του λιθαριού, αναγνωρίζουμε τον καημό της φτωχολογιάς. Εύχονται γεροσύνη σαν το λιθάρι και τσέπη γεμάτη «στουμπωτή» σαν το γεμάτο ρόιδο. Ιδιαίτερα λαχταριστή η περίοδος τούτη για τον παιδόκοσμο, που βρίσκει την ευκαιρία να ξεχάσει για λίγο τις σκοτούρες του θρανίου, να δρέψει τις αποκλειστικές συγκινήσεις και τα φιλέματα των καλοκυράδων από τα κάλαντα, να μπολιάσει τις αγνές ψυχές τους με την γλυκιά λαχτάρα και το τρυφερό μυστήριο του ερχομού του καλοκάγαθου ασπρομάλλη γέροντα, πούρχεται «από την Καισαρεία» φορτωμένος με χίλια δυο καλούδια. Έτσι τον θέλει η λαϊκή παράδοση τον Αϊ-Βασίλη, τον Πατέρα της εκκλησίας μας. Μπορεί τα έθιμα και οι δοξασίες για τις ημέρες του Δωδεκαήμερου να διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή και από χωριό σε χωριό, αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα κανείς άλλος άγιος δεν κατάκτησε την λαϊκή ψυχή τόσο, όσο ο Μέγας Βασίλειος. Ο λαός μας έδωσε στα κάλαντα, στα έθιμα και στις παραδόσεις του ξεχωριστή θέση στον πρόθυμο, τον γενναιόδωρο, τον γλυκύτατο ασπρομάλλη γέροντα της Πρωτοχρονιάς, που κάθε χρόνο μας έρχεται απ την Ανατολή με τόσες ελπίδες κρυμμένες στον σάκο του, μαζί με τα παιγνίδια των παιδιών, που τους είναι ο πιο αγαπημένος Άγιος.

4 4 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Ο Κ. ΣΑΘΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΙΤΑΝΙΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ, ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΝΟΣΤΑΛΓΙΕΣ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΗ Οάνθρωπος για τον οποίο καλούμαστε απόψε να μιλήσομε και να τιμήσομε τη μνήμη του, αποτελεί μια ασυνήθιστη ξεχωριστή περίπτωση για τα καλά λόγια και τους σπάνιους χαρακτηρισμούς που τον συνοδεύουν, γνωστός και καταξιωμένος διεθνώς σε όσους μελετούν το Βυζάντιο και το Νεότερο Ελληνισμό. Έχει επομένως μια ιδιαίτερη σημασία η αποψινή εκδήλωση με τη συμπλήρωση ενός αιώνα απ το θάνατο του Κ. Ν. Σάθα. «Σε τούτον τον αυτοδίδακτον αρχειοδίφη και στα 50 χρόνια τού ακούραστου μόχθου του, χρωστάμε τα θεμέλια της Νεοελληνικής Φιλολογίας και Ιστορίας» (Γ.Π. Σαββίδης), «Μπορούμε σήμερα ακόμη να λέμε ότι η νεοελληνική γραμματεία τρέφεται από ύλη την οποία της έχει προσφέρει ο Γαλαξειδιώτης ιστοριοδίφης» (Κ. Θ. Δημαράς). Ο Σάθας είναι ένας «από εκείνους χάρη στους οποίους τέθηκαν οι βάσεις των νεοελληνικών σπουδών για τα νεώτερα φιλολογικά πράγματα στη χώρα μας» (Γ. Παπακώστας). Μέγα και θαυμαστό έκρινε το έργο του Σάθα ο γερμανός ελληνιστής και πανεπιστημιακός Wilhelm Wagner, νιώθοντας κατάπληξη, όπως κι άλλοι κορυφαίοι επιστήμονες του καιρού του, για τις έρευνες του Σάθα, στις οποίες τη μια σημαντική ανακάλυψη διαδεχόταν τάχιστα η άλλη. Αρκετές από τις απόψεις του τιμώμενου απόψε συμπατριώτη μας ιστορικού ερευνητή, σημειώνει ο γερμανός βυζαντινολόγος H.G. Beck εξακολουθούν να ασκούν μια ελκυστική γοητεία και ο χαώδης πλούτος της ύλης που συγκέντρωσε και παρέδωσε στην επιστημονική έρευνα με την 7τομη Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη του εξακολουθεί και σήμερα ακόμη να διατηρεί τη ζωντάνια του 1. Στις διεργασίες με τις οποίες, η ελληνική κοινωνία αφήνοντας πίσω τη ρομαντική της περίοδο, προσγειωνόταν τάσσοντας ρεαλιστικότερες απαιτήσεις στον εαυτό της για καλύτερη κρατική οργάνωση, με πίστη στον κοινοβουλευτισμό (Χαρ. Τρικούπης) και τις δημοκρατικές αρχές, τοποθετώντας τον στο αναγκαίο ιστορικό πλαίσιο, ο Λίνος Πολίτης συγκαταλέγει το Σάθα στους 5-6 κορυφαίους εκπροσώπους της πνευματικής επιστημονικής ανανεωτικής κίνησης του 1880 (Παλαμά, Ψυχάρη, Γ. Ν. Χατζιδάκι, Ν. Γ. Πολίτη) 2. Απ τις πολύμοχθες κι ατέλειωτες έρευνές του ο Σάθας κατόρθωσε να δει τυπωμένους περί τους 40 τόμους αρκετών χιλιάδων σελίδων (η Νεοελληνική Φιλολογία, η Τουρκοκρατουμένη Ελλάς, η 7τομη Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη του και οι 9 τόμοι των Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας, υπολογίσαμε ότι εγγίζουν τις 8500 σελίδες!). Εκτός του αναφερθέντα, γερμανού Ελληνιστή W. Wagner, ο Σάθας συνεργάστηκε με κορυφαίους ακαδημαϊκούς δασκάλους του καιρού του, όπως οι γάλλοι É. Legrand, É. Egger και E. Miller. Η ποιότητα και η ποσότητα του έργου του τιμώμενου απόψε ιστορικού, μας στρέφουν στην ανάδειξη των καταβολών, των κλίσεων και ροπών στις οποίες αφοσιωμένα αφιέρωσε τη ζωή του. Η τυχαία ανακάλυψη (1864) στα ερείπια από σεισμό του μοναστηριού της Μεταμόρφωσης του Γαλαξειδιού, του Χρονικού που έγραψε ο ιερομόναχος Ευθύμιος Πενταγιώτης (1703), τον έκαμε ν ασχοληθεί εξαντλητικά με την ιστορική έρευνα της περιοχής απ την Άμφισσα μέχρι τη Ναύπακτο (αρχαία Εσπέρια Λοκρίδα), να βρει και να καταγράψει την πριν και μετά το Χρονικό ιστορία πόλεων και κωμοπόλεων, συσχετίζοντας και τα εμπεριεχόμενα στο Χρονικό γεγονότα με άλλες πηγές, για διακρίβωση της ιστορικής τους αλήθειας. Ύστερα απ την επίμοχθη αυτή προσπάθεια και την έκδοση του Χρονικού ο 23χρονος φοιτητής της ιατρικής εγκατέλειψε διαπαντός τον Ιπποκράτη και στράφηκε ολοκληρωτικά στην Κλειώ (τη μούσα της Ιστορίας), θέτοντας σκοπό της ζωής του την αναζήτηση και ανακάλυψη σε αρχεία, βιβλιοθήκες, παλιά σεντούκια, μπαούλα κι οπουδήποτε, την πιστή αντιγραφή, τον κατά περίπτωση σχολιασμό και τη φροντισμένη έκδοση κάθε είδους γραπτών μνημείων που φωτίζουν το παρελθόν του ελληνισμού, συνιστούν, εμπλουτίζουν την ελληνική γραμματεία και περιέχουν κρίσιμα και σημαντικά στοιχεία της ιστορικής μας ταυτότητας. Το ολόθερμο δόσιμο του Σάθα στην έρευνα των τελευταίων χρόνων του Βυζαντίου και προπάντων στην αναδίφηση της ως τότε σκοτεινής και άγνωστης περιόδου της Τουρκοκρατίας, με το τιτάνιο έργο του, συνετέλεσε ώστε αυτός πρώτος να ανακαλύψει και να αποκαταστήσει στην εκτίμησή μας τα χρόνια απ την Άλωση ως την Επανάσταση του 21. Την αποκλειστική στροφή του Σάθα στην έρευνα, ο βιογράφος του Φ. Μιχαλόπουλος δεν την αποδίδει απλά σε εθνικό - επιστημονικό ενδιαφέρον, αλλά προεχόντως σε μια κληρονομική/βιολογική κλίση και προτίμηση. Προερχόμενος από ναυτική γενιά που πολέμησε στους αιώνες της σκλαβιάς και η γενναιότητα και θυσία κάποιων προγόνων του, εξυμνήθηκε κι απ τη λαϊκή μούσα του δημοτικού τραγουδιού 3, είχε στις φλέβες του απ τη μια το αίμα των ηρωικών χρόνων. Απ την άλλη, αφουγκραζόμενοι τον Ευθ. Σταθόπουλο, ο οποίος στη δική του πορεία προσφοράς, ακολούθησε με τον τρόπο του τα χνάρια του Σάθα, έχουμε και μια δεύτερη βαρύνουσα καταβολή. Με σιγουριά ο Αγιαθυμιώτης συγγραφέας της Φωκίδας της Επανάστασης θεωρεί πηγή τού έργου του Σάθα (στα: Νεοελληνική Φιλολογία, Τουρκοκρατουμένη Ελλάς και Χρονικό (πρόλογος)) τις σημειώσεις και διηγήσεις του φημισμένου στην περιοχή μας δασκάλου των χρόνων της Τουρκοκρατίας, του Γεράσιμου Λύτσικα (παππού ή προπάππου του Σάθα απ τη μητέρα του) διασωθείσες και παραχωρηθείσες απ τους 3 γιατρούς θείους στον ανηψιό, ο οποίος τους αφιερώνει την έκδοση του Χρονικού στα Προλογίζοντας επανέκδοση της Τουρκοκρατουμένης Ελλάδος στα 1962, ο ακαδημαϊκός και πρώτος πρόεδρος της Δημοκρατίας μετά τη μεταπολίτευση, Κ. Τσάτσος έγραφε: «Ο Σάθας υπήρξε θείος της μητρός μου εξ αγχιστείας. Γνωρίζω από διηγήσεις των γονέων μου πολλά περιστατικά της ιδιωτικής του ζωής. Γνωρίζω ότι εις το πάθος του να προωθήση τας βυζαντινάς σπουδάς ηνάλωσε και την περιουσίαν του και την υγείαν του». Η μητέρα του Κ. Τσάτσου, Θεοδώρα Ευστρατιάδου, είχε γεννηθεί και ανατραφεί στην Τεργέστη. Η γιαγιά του ήταν αδελφή της συζύγου του Κ. Σάθα (Χαρίκλειας Μάγγο, απ την Τεργέστη) απ την οποία είχε φθάσει στα χέρια των αδελφών Τσάτσου «μέγα κιβώτιον περιέχον άπαντα τα εις την κατοχήν μας χειρόγραφα του Σάθα, μεταξύ των οποίων είναι αρκετά ανέκδοτα 5». Στο Σάθα λοιπόν συναντώνταν αρμονικά το ηρωικό πνεύμα που συντήρησε τον πόθο της ελευθερίας στα χρόνια της σκλαβιάς, με το διαφωτιστικό πνεύμα των δασκάλων που διέσωσαν απ την αφομοίωση την εθνότητα, με την διατήρηση γλώσσας, μνήμης και συνείδησης των υποδούλων. Με έτος ορόσημο το 1865, δηλ. 150 χρόνια πριν, όταν ο Σάθας έφερε στο φως 16 αλλεπάλληλα δημοσιεύματα (έκδοση Χρονικού, βιογραφίες Ανδρούτσου Κωνσταντάρα, μονογραφία για την εξέγερση των Ελλήνων τον 17 ο αι. κ.ά.), άρχισαν τα μεγάλα ταξίδια, οι ερευνητικές αποστολές του για την «ἐξερεύνησιν τῶν ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις ἀποτεθησαυρισμένων χειρογράφων τῶν διαφωτιζόντων τὴν κατά τοὺς λεγομένους μέσους αἰῶνας πολιτικήν, ἐκκλησιαστικήν καὶ φιλολογικὴν ἱστορίαν τοῦ ημετέρου ἔθνους», όπως γράφει ο ίδιος επίσημα και αλλού, πιο προσωπικά «ἀσχολοῦμαι ἀνενδότως [ ] ἀνακαλύπτων νέας φλέβας ἱστορικοῦ μετάλλου» 6. Στη μόνιμη και διαρκή έγνοιά του για τον εντοπισμό και την αντιγραφή κειμένων που συντελούσαν στη «διαφώτισιν τῆς πατρώας ἱστορίας», κάνοντας ν αναφανεί ιστορικά η δυναμική πορεία του ελληνισμού, ο Σάθας, γράφει ο Παπακώστας, διέθετε εξ αρχής οργανωτικό νου και ικανότητα να ξεχωρίζει το ουσιώδες και άγνωστο απ τον ωκεανό των χειρογράφων και κωδίκων που ήταν συσσωρευμένοι στα κατά τόπους αρχεία και βιβλιοθήκες 7. Εκεί ο Σάθας κυνηγούσε σ όλη του τη ζωή το άγνωστο ως 1 Σαν την πιο χαρακτηριστική επιβεβαίωσή του μπορούμε ν αναφέρουμε ότι στην 3τομη Βυζαντινή Λογοτεχνία του Herbert Hunger, σύγγραμμα κλασσικό (Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τ. Β, δ ανατύπ., ΜΙΕΤ, Αθήνα 2007) μετρήσαμε πάνω από 20 παραπομπές στο μνημειώδες αυτό έργο του Σάθα. 2 Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Δ έκδ., ΜΙΕΤ, 1985, σ Ο Γεώργιος Σάθας, βλ. Πρόλογος Χρονικού, έκδ. 1914, σ Φ. Μιχαλόπουλος, Κων/νος Σάθας, Βιβλιογραφίαι ελλήνων λογίων και επιστημόνων, εκδ. Βιβλιοπ. Β. Ν. Γρηγοριάδη, Αθήναι, σ Ευθ. Ν. Σταθόπουλος, Η Φωκίδα της Επανάστασης, Ημίτ. Β, Αθήνα 2010, σ Οι Τσάτσοι παρεχώρησαν το κιβώτιο στο Σύλλογο Ωφελίμων Βιβλίων. Σήμερα υπάρχει στο Ε.Λ.Ι.Α. Άλλο τμήμα του αρχείου κατείχε η ανηψιά του Ευθυμία Βλασοπούλου Σάθα, από όπου κάποιες, επιστολές κυρίως, έφθασαν στη Δ.Β.Α. Αντίστοιχο μέρος του βρήκαμε και στη Γεννάδειο. Άλλα κομμάτια του αρχείου είχαν περιέλθει σε παλαιοβιβλιοπώλες. Μοιάζει ειρωνεία της τύχης του ανθρώπου που αναλώθηκε στην έρευνα των μεγάλων ευρωπαϊκών Αρχείων κι εκεί εντόπισε θησαυρούς, το πλούσιο προσωπικό του αρχείο να είναι σκορπισμένο στους 5 ανέμους. 6 Επιστολή Σάθα προς τον Δημ. Βικέλα, της 13 ης Ιουλίου 1873, Αρχείο Εθν. Βιβλιοθήκης. 7 Ο Σάθας ήξερε επίσης ν αποτιμά την αξία των παλαιτύπων βιβλίων, καταφέρνοντας να συγκροτήσει μια αξιόλογη προσωπική βιβλιοθήκη, που κι αυτή γνώρισε περιπέτειες και διαμελισμό, εξαιτίας της φτώχειας, στα τέλη της ζωής του.

5 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ τότε ιστορικό στοιχείο/τεκμήριο. Το πάθος, η δυνατή όσφρηση και η εύνοια της τύχης τον έκαναν και σε πολλές περιπτώσεις το ανεύρισκε 8. Η εργασία του συνθετική και πολυεπίπεδη, περιελάμβανε: τον εντοπισμό των χειρογράφων κειμένων/κωδίκων, την αξιολόγηση ενός εκάστου με ανάγνωση μελέτη, των φθαρμένων και δυσανάγνωστων τις περισσότερες φορές χειρογράφων, τη μεταγραφή με το χέρι, στην οποία χρησιμοποιούσε και ειδικούς αντιγραφείς, οι οποίοι τελειώνοντας το έργο τους έπρεπε να πληρωθούν απ το Σάθα. Αυτός νοιαζόταν ιδιαίτερα για την πιστή μεταγραφή των κειμένων υπογραμμίζοντας και στον Émile Legrand τον ενδελεχή έλεγχο γι αποφυγή τυπογραφικών σφαλμάτων. Παραναγνώσεις, λάθη, παραλείψεις ωστόσο εμφιλοχωρούσαν. Όσα πάντως κείμενα αποδεδειγμένα αντέγραψε ο ίδιος, ήταν πολύ επιμελημένα. Τα αντιγραφόμενα χειρόγραφα συνήθως τα σχολίαζε γράφοντάς τους πολυσέλιδες εισαγωγές. Μόνος του επέβλεπε την όλη κατόπιν τυπογραφική διαδικασία για την όσο πιο καλαίσθητη γινόταν, έκδοση των βιβλίων του. Διαπραγματευόταν πρώτα με τους τυπογράφους - εκδότες το οικονομικό κόστος, αλλά και το είδος των τυπογραφικών που θα χρησιμοποιούνταν. Απαιτούσε κάποτε την αντικατάσταση των φθαρμένων τυπογραφικών στοιχείων, φρόντιζε για το χαρτί, φιλοτεχνούσε το εξώφυλλο. Είχε τη φιλολογική επιμέλεια, έκανε και τις διορθώσεις, παρακολουθούσε όλα τα στάδια της εκτύπωσης. Όταν εκδίδονταν, συσκεύαζε αντίτυπα καθενός και τα έστελνε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Ένα μέρος τους διοχετευόταν στο εμπόριο 9. Όσο πάθος και κέφι κι αν διέθετε ο Σάθας, στο έργο του, διαπίστωνε για τον εαυτό του ότι υπήρξε «ἄνθρωπος συνδέσας τὴν ὕπαρξίν του πρὸς τοιοῦτον ὑλικῶς ἀχάριστον στάδιον». Το κόστος ταξιδιών ερευνών εκδόσεών του κάλυπτε το ελληνικό δημόσιο. Σε εποχή που δεν υπήρχε ειδικός φορέας (Ε.Ι.Ε.), οι ερευνητές υπέβαλλαν εκθέσεις. Με απόφαση της Βουλής στην ψήφιση του προϋπολογισμού κάθε χρόνο, αποστέλλονταν σε διάφορα ερευνητικά κέντρα οι εγκρινόμενοι. Τα χρήματα που είχε αποφασίσει η Βουλή, κατανέμονταν απ τον εκάστοτε υπουργό Παιδείας. Ο Σάθας επιχορηγείτο απ το κράτος στις έρευνές του με 250 δρχ. μηνιαίως, ή 3000 δρχ. ετησίως ( ). Υπήρχε μεγάλη αγωνία, άγχος, μεσολαβήσεις φίλων για την εξασφάλιση των ποσών κάθε χρόνο. Όταν σταμάτησαν, αυτός περιήλθε σε μεγάλη ένδεια 10. Οριστικά διακόπηκαν οι κρατικές επιδοτήσεις το Δυο μήνες πριν το θάνατό του, κατατέθηκε από βουλευτές, πρόταση απονομής τιμητικής συντάξεως Παρότι δέχτηκε εχθρική, κακόπιστη, ανειλικρινή, ανταγωνιστική κριτική για τα κρατικά χρηματικά ποσά που έλαβε και διαχειρίστηκε, πρόεδροι της Βουλής, υπουργοί Παιδείας, βουλευτές, ανταγωνιστές του ιστορικοί ερευνητές, αλλά και δημοσιογράφοι του καιρού του, είχαν συνειδητοποιήσει κι εκτιμήσει το ερευνητικό του πάθος, την προσφορά και τη σημασία του έργου του 11. Μια σύντομη ματιά των περιοδειών για αρχειακές εξερευνήσεις του Σάθα, ενώ θα φάνταζαν πολυπόθητα ταξίδια αναψυχής σε κοσμοπολίτικους τόπους, γίνονταν με πενιχρότατα οικονομικά μέσα απ το ισχυρό ιστοριοδιφικό ένστικτό του που τον ωθούσε όλο και σε νέα πεδία, οδηγώντας τον όλο και σε νέες ανακαλύψεις, όλο και σε νέα άγνωστα ευρήματα, που πρώτος έφερε στο φως με επιπλέον τίμημα, την πρόκληση σοβαρών παθήσεων στα μάτια και τους πνεύμονές του. Κ. ΣΑΘΑΣ: Τα ταξίδια του: το πολύχρονο κυνήγι της ιστορικής έρευνας 1842: Αθήνα, γέννησή του. 1864: Γαλαξείδι, ΙΜ Μεταμόρφωσης, το Χρονικό του ιμ Ευθύμιου. 1865: Έκδοση Χρονικού, Αθήνα. Π. Λάμπρος. Καλοκαίρι στη Ζάκυνθο (σε 10 μέρες 18 καταγραφές χειρογράφων κειμένων) και σε 50 μέρες έρευνες σε Αιτωλοακαρνανία - Αγγελόκαστρο. 1866: Αύγουστος: Λευκάδα Μαδουρή, καλεσμένος του Αρ. Βαλαωρίτη. 1870: Ιούνιος: Κωνσταντινούπολη. Για 40 μέρες. Οικουμενικό Πατριαρχείο, Χάλκη (Θεολ. Σχολή) Σεράγι. Από Παναγία Σουμελά Τραπεζούντα ανέκδοτο χειρ/φο ακριτικού έπους Δ. Ακρίτα. Βιέννη επί 8μηνο. Αντιγραφή 5000 ανέκδοτων εγγράφων βυζαντινών κυρίως λογίων. Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη. Επισκέψεις σε Πέστη, Μόναχο (αντιγραφή κώδικα 14 ου αι. για περιοχή Τραπεζούντας), Πράγα, Αμβούργο, Βερολίνο, Κοπεγχάγη. 1871: Αρχές Οκτώβρη: Εγκατάσταση στη Βενετία. «Όλην την ημέραν είμαι κλεισμένος εις την Μαρκιανήν Βιβλιοθήκην» (: εντοπισμός πλήθους αγνώστων χειρογράφων), το Κρατικό Αρχείο Βενετίας (: αντιγραφή 5000 ανέκδοτων εγγράφων περιόδου σχετικά με Πελοπόννησο και Στερεά Ελλάδα κι επιχείρηση απογραφής του ελληνικού ενδιαφέροντος ιστορικού υλικού, κατά χρονολογική σειρά) και το Μουσείο Correr. 1872: Οκτώβρης: Βιέννη, Μόναχο. Μετά στη Σικελία, την Κορσική, το Μιλάνο, τη Μπολόνια. Κατόπιν κίνηση μεταξύ Βενετίας και Παρισιού (Βιβλιοθήκες Αρχεία των δύο πόλεων). 1874: Γενάρης: Μεγάλο χρονικό διάστημα στο Παρίσι, Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη. 1877: Δωρεά μεγάλου μέρους της προσωπικής βιβλιοθήκης του στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, ως έκφραση ευγνωμοσύνης. Έρευνες σε Καλαβρία, Σικελία, Μπολόνια, Φλωρεντία, επιστροφή στη Βενετία. 1879: Απρίλης: Λονδίνο: Διαλέξεις του σε Πανεπιστήμια : Μετακινήσεις μεταξύ Βενετίας και Παρισιού για την έκδοση της 9τομης «Συλλογής ανεκδότων μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας». 1907: Παρίσι: σε πλήρη ένδεια. 1914: 12 Μαΐου: Θάνατος, ταφή στο Παρίσι. Απ το πολύπλευρο έργο του Κ. Σάθα θελήσαμε στην αποψινή μας εκδήλωση να επισημάνουμε / αναδείξομε τρία επίπεδα: 1) Τη στροφή του ιστορικού ενδιαφέροντος σε περιόδους ως τότε άγνωστες και παρεξηγημένες (Φραγκοκρατία Καταλανοκρατία Τουρκοκρατία) και τη θεμελίωση της τοπικής ιστοριογραφίας, κλάδου που σήμερα επανεκτιμάται, αξιολογούμενος ανάλογα με τη σημασία του. 2) Την ανάσυρση από αρχεία κ.α. χειρογράφων, τη μεταγραφή και επιμελημένη έκδοσή τους και 3) Τη συγγραφή κειμένων ιστοριογραφικών, σχολιασμού εκδιδομένων και διατύπωσης προσωπικών του απόψεων. Στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα άντλησε από Βενετικές και ρώσικες πηγές και καθετί ελληνικό που μπόρεσε να εντοπίσει, παρέχον ιστορική ύλη για την μαρτυρικότερη εκείνη περίοδο του ελληνισμού. Ο αρματολισμός και η δράση των αυτοοργανωμένων στρατιωτικών δυνάμεων της εθνότητας ιστορούνται λεπτομερώς. Απ τα μέσα του περασμένου αιώνα ο Φ. Μιχαλόπουλος επεσήμαινε: «Παρόλες τις ελλείψεις της η Τουρκοκρατούμενη Ελλάς επέζησε μέχρι σήμερα. Είναι το μόνο έργο που δίνει σε συνέχεια τους αγώνες του έθνους επί 400 χρόνια. Δεν αντικαταστάθηκε με τίποτα νεώτερο 12». Επιβεβαίωση τούτου; Ζητώντας βιβλιογραφία για την εξέγερση του 1770 (Ορλωφικά), η μεν ΙΕΕ αναπαράγει τα σχετικά γραφόμενα του Σάθα, ο δε σεβαστός φίλος ιστορικός, Σπ. Ασδραχάς, όταν τον ρωτήσαμε, μίλησε για κάποια εισήγηση σε συνέδριο προ ετών στην Αιτωλοακαρνανία, πέραν του Σάθα Ο Σάθας γνώρισε την αμφισβήτηση επειδή τυπικά εστερείτο πανεπιστημιακού τίτλου. Του καταλογιζόταν έλλειψη μεθόδου 13 και κατά δεύτερο λόγο, για τη διατύπωση και υποστήριξη απόψεων αμφισβητούμενων επιστημονικά. Μη θέλοντας να ξεπεράσουμε τα όρια της παρούσης εισήγησης, αρκούμαστε γενικά να πούμε μόνο ότι μελετώντας σε βάθος τα κείμενα που έφερνε στο φως, διατύπωνε τολμηρές απόψεις. Θα αποφεύγαμε συνειδητά να κάνουμε λόγο «για παρερμηνεία λέξεων ή πηγών που οδηγεί σε παραδοξολογίες». Οι τολμηρές ερμηνείες, επιστημονικά θεμιτές, επιβάλλουν προσεκτική κι επισταμένη μελέτη, πολυπρισματική προσέγγιση για να ελεγχθούν συγκριτικά κι ενδεχομένως να επιβεβαιωθούν. Ο Φ. Μιχαλόπουλος απ τη μια διαπιστώνει ότι δεν έχει γίνει συστηματική ανάλυση των απόψεων του Σάθα πάνω στα βασικά ζητήματα της βυζαντινής και νεοελληνικής ζωής κι απ την άλλη εκτιμά ότι οι απόψεις του της τελευταίας περιόδου του, απ την εντρύφηση στις πηγές για τον βυζαντινό και τον νεοελληνικό κόσμο, απαιτούν μελέτη και σκέψη 14. Το θαυμαστά εκτεταμένο έργο ανακάλυψης, μεταγραφής και έκδοσης καταχωνιασμένων χειρογράφων, κωδίκων κ.λπ., δυσχέραινε την ιστοριογραφική ενασχόλησή του. Βάσιμα, κατά τη γνώμη μας, το υποθέτει ο Φ. Μιχαλόπουλος υποστηρίζοντας ότι ο Σάθας έλπιζε ίσως αργότερα να εκμεταλλευόταν τους αμύθητους θησαυρούς του ανεκδοτικού υλικού (πηγών τεκμηρίων), που συσσώρευσε στο πολύτομο έργο του. Αλλά ήταν πλέον αργά. Είχε συντριβεί όπως οι περισσότεροι μέσα στο λαβύρινθο των αρχειακών ερευνών, μέσα στις λεπτομέρειες ζητημάτων δευτερευόντων, μέσα στο αδιέξοδο των κενών των ιστορικών περιόδων 15. Πόσο σωστά μάντευε τις επιθυμίες τού συμπατριώτη μας ερευνητή ο Φ. Μιχαλόπουλος, προκύπτει από επιστολή του ίδιου του Σάθα (προς Δ. Βικέλα, της 20/11/1876), στην οποίαν εκμυστηρεύεται τη σκέψη - επιθυμία 8 Γιάννης Παπακώστας, «Κων/νος Σάθας», σε Ο Émile Legrand και η ελληνική βιβλιογραφία, Αρχειακή μελέτη, Αθήνα 2011, σ Γ. Παπακώστας, ό.π., σσ. 95, 94, Κατά καιρούς υπήρχαν κι άλλοι έκτακτοι χρηματοδότες των ερευνών του: Το Πανεπιστήμιο, ο φαρμακοποιός θείος του στο Γαλαξείδι Γεώργιος Σάθας, χρηματοδότης της Α έκδοσης του Χρονικού, ο βαρόνος Σίμων Σίνας, ο Μ. Ρενιέρης, ο Δ. Βικέλας και λίγοι άλλοι. 11 Γ. Παπακώστας, «Κων/νος Σάθας», ό.π., σσ. 101, Φ. Μιχαλόπουλος, Κων/νος Σάθας, ό.π., σ «Ο Σάθας ως αυτοδίδακτος έκανε τόσα, όσα εκατοντάδες δήθεν επιστημόνων δε θα μπορούσαν αν φέρουν εις πέρας», Φ. Μιχαλόπουλος, ό.π., σ Φ. Μιχαλόπουλος, ό.π., σσ. 11, Φ. Μιχαλόπουλος, ό.π., σ. 13.

6 6 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 του ν αναχωρήσει απ το Παρίσι, όπου από 3ετίας περνούσε μεγάλο χρονικό διάστημα ερευνώντας και να έρθει στο Γαλαξείδι. Εδώ σχεδίαζε να γράψει μια μελέτη για το μεσαιωνικό ελληνισμό, περνώντας από κριτικό έλεγχο τις ως τότε υπάρχουσες, και να κλείσει μια άγονη διαμάχη με τον Κων. Παπαρρηγόπουλο, που είχε προκύψει παρ ότι οι δυο άνδρες αλληλοεκτιμώνταν. Όμως ούτε στο Γαλαξείδι φαίνεται να επέστρεψε, ούτε τη μελέτη συνέγραψε 16 Στην ιστορική του, προοδευτική και πρώτη ημερήσια αθηναϊκή Εφημερίδα, ο Δημ. Κορομηλάς (5/ ) έγραφε για το Σάθα: «Διὰ τῶν μελετῶν αὐτοῦ ἐπί τοῦ μεσαιωνικοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ διὰ τῶν προσφορῶν του τούτων ἀπέκτησε δικαιώματα ἀναντίρρητα εἰς τὴν ἀγάπην καὶ τὴν προστασίαν τοῦ ἔθνους». Πιστεύοντας ακράδαντα τούτο, έναν αιώνα μετά το θάνατό του από δω, την Αγία Ευθυμία και τα καταξιωμένα της Σκαρίμπεια, αισθανόμενοι την ανάγκη απόδοσης πανελλήνιας τιμής στη μνήμη του, καταφεύγουμε στις εύστοχες, περιεκτικές και πολύ επαινετικές κρίσεις τριών ανθρώπων που έχουν επίγνωση της αμείωτης με τα χρόνια αξίας του: «Ο Σάθας θα παραμείνει ο μεγαλύτερος Έλληνας ιστοριοδίφης των νεώτερων χρόνων. Είναι ένας κολοσσός, ένας τιτάνιος ερευνητής των αρχείων και ένας εκδότης σπουδαιότατων κειμένων που δεν θα παρουσιαστεί πια στο μέλλον». Συνεχώς με υπερκόπωση, τα μάτια ανιάτως νοσούντα, υποφέροντας ως προς τα οικονομικά και αγωνιώντας να φέρει εις πέρας (έργο υποκαθιστάν ουσιαστικά ολόκληρο ερευνητικό ίδρυμα), 16 Την εκτίμηση στους Γαλαξειδιώτες συμπολίτες του διακεκριμένους στη ναυτοσύνη, ο Σάθας εκφράζει με τον τρόπο του, σε έναν από τους ανθρώπους που του συμπαραστέκονταν στο έργο του, τον Π. Λάμπρο «συνήθειαν ἔχουσι ν ἀφιερῶσι τὰ νεοπαγῆ αὐτῶν πλοῖα εἰς ἐκεῖνον ἐκ τῶν ἁγίων, τοῦ ὁποίου τὴν θαυματουργὸν δύναμιν ἕκαστος θεωρεῖ ὡς ἐπαρκοῦσαν κατά τῶν τρικυμιῶν σκέπην», Νεοελληνική έμεινε στη θέση του «ακλόνητος και ανεπηρέαστος υπόδειγμα αφοσιώσεως στο καθήκον και την εργασία» 17. Ορθά ο Κ. Θ. Δημαράς επισήμανε και εξήρε: «το μόχθο του Σάθα που υπηρέτησε το σκοπό που επιδίωκε επιμένοντας στη σημασία της μελέτης του ελληνικού μεσαίωνα και διευκολύνοντας την είσοδο στο χώρο της έρευνας», τονίζοντας (ο ίδιος) ότι ο Σάθας «έκαμε πολλά για την προαγωγή του Βυζαντίου στη νεοελληνική συνείδηση» 18. Σημειώνοντας την κεφαλαιώδη προσφορά του, στην πιο πρόσφατη συγγραφική αναφορά (2011) στο Σάθα, ο καθηγητής Γ. Παπακώστας γράφει ότι ήταν «ανεκτίμητη η προσφορά του στον τομέα της πρωτότυπης και πρωτογενούς έρευνας, την οποία καταξίωσε θεωρητικά δίνοντάς της μάλιστα και απτή εκδοτική υπόσταση. Ένα μόνο άτομο προσέφερε τόσα πολλά. Ένας από εκείνους χάρη στους οποίους τέθηκαν οι βάσεις των νεοελληνικών σπουδών για τα νεώτερα φιλολογικά πράγματα στη χώρα μας» 19. Φιλολογία, Παράρτημα, σ Φ. Μιχαλόπουλος, Κων/νος Σάθας, ό.π., σ Κ.Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Ερμής, Αθήνα 1982, σ Γ. Παπακώστας, «Κων/νος Σάθας», ό.π., σσ Δημήτρης Χ. Παλούκης Σημείωση «Α.Ν.»: Το παραπάνω αποτελεί το κείμενο της ομιλίας του Δημήτρη Παλούκη στην επετειακή εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Κων. Ν. Σάθα η οποία πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο της Αγίας Ευθυμίας, στις 6 Αυγούστου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ Ο Κ. ΣΑΘΑΣ ΘΕΜΕΛΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΣΣΑΣ Ε ίναι γνωστό ότι η ιστορικού χαρακτήρα ενασχόληση των ανθρώπων με τον τόπο τους, έχει μακρά ιστορία αναγόμενη στα χρόνια της Αναγέννησης και προγενέστερη των γενικών ιστοριών. Ο Κ.Θ. Δημαράς εντοπίζει την τοπική ιστοριογραφία στις αρχές του ελληνικού 19ου αι., ως ένα ιδιαίτερο τύπο λογιοσύνης της προεπαναστατικής περιόδου. Ο τόπος και κάθε τόπος έχει συνήθως μια αδιάσπαστη και συνεχή παρουσία στο χρόνο. Οι πρώιμοι τοπικοί μας ιστοριογράφοι, επικαλούμενοι το αρχέγονο παρελθόν της περιοχής τοποθετούμενο κατά κανόνα στην ελληνική αρχαιότητα- συνοδεύουν συχνά την ανάδειξη της προσφοράς του τόπου στις μεγάλες στιγμές του έθνους, με κάποια πικρία για την αγνόηση της προσφοράς αυτής. Επανεκτιμημένη στην εποχή μας η τοπική ιστορία, κινείται σε πεδίο που διαπερνά το σύνολο των θεματικών περιοχών της γενικής ιστορίας, φέρει έντονο το στοιχείο του τόπου και παρουσιάζει έναν πλούτο παλαιότερων και νεώτερων προσεγγίσεων, αντλώντας απ την ιστοριοδιφία, τη λόγια ιστοριογραφία και τις μεθόδους της Νέας Ιστορίας. Υπερασπιζόμενος ο Paul Leuillot (στο περιοδικό Les Annales) την τοπική ιστορία την οριοθετεί ως ιστορία που ανάγεται απ το παρόν στο παρελθόν, λόγω των ριζών του τοπικού ιστοριογράφου στην τοπική κοινωνία, στους πολλούς και ισχυρούς δεσμούς του ερευνητή με τον τόπο του. Στην Άμφισσα της 7ης δεκαετίας του 19ου αι. γνωρίζουμε τους πρώτους πολίτες της (Ηλ. Γιδόγιαννος ως το 1868 και Αθαν. Παπαθανασίου μετά). Γνωρίζουμε τις ανθούσες τοπικές παραδοσιακές της βιοτεχνίες και το περίφημο και ονομαστό προϊόν της, την ελιά. Ακόμη ότι αυτή η δεκαετία απετέλεσε την αφετηρία του τοπικού της τύπου που συνιστούσε αξιόλογη πνευματική εκδήλωση 1. Είναι ακόμη και η εποχή που αποκτά την πρώτη της ιστορία κι ακόμη περισσότερο. Από τον Κ. Σάθα τίθενται τα θεμέλια της ιστοριογραφίας της για κάθε μελλοντική προσπάθεια συγγραφής. Κι ευτύχησε σε λιγότερο από έναν αιώνα, και μέσα στον 20ό, να έχει τις ιστορίες του Θ. Μελισσάρη και του Π. Καλονάρου. Η σχεδόν μυθιστορηματική και κινηματογραφική αλλαγή της πορείας της ζωής του Κ. Σάθα, η ανακάλυψη του 36σέλιδου χειρογράφου Χρονικού του Ευθ. Πενταγιώτη (γραμμένο το 1703) δεν θα είχε τις γνωστές καταλυτικές για το μέλλον του Σάθα συνέπειες, αν ο ίδιος δεν είχε τους πριν αναφερθέντες πολύ γερούς, ακατάλυτους και πολύχυμους δεσμούς του με τον τόπο. Αυτός ο γεννημένος στην Αθήνα από Γαλαξειδιώτες γονείς και γενιές μαχητών που θυσιάζονταν για την απελευθέρωση του τόπου απ τη μια και λογίων, που μάθαιναν γράμματα τους νέους, με τον πόθο ελευθερίας πρώτιστα, απ την άλλη, δε φαίνεται να δίστασε καθόλου, καταπονήθηκε όμως σίγουρα «ἵνα εἰσαγωγικῶς προτάξω τὴν ἱστορίαν τῶν ἐν τούτῳ μνημονευομένων πόλεων (...) Τὴν κατὰ πόλεις ἱστορίαν, καὶ ἰδίως ἐν τῷ μεσαίωνι, ὀφείλει ἕκαστος φιλόπατρις νέος ἵνα σπουδάζῃ καὶ διαφωτίζῃ, διότι αὕτη θεωρεῖται ὁ σκελετὸς... 2» στη σύνθεση της γενικής ιστορίας. Ο Σάθας επέλεξε πρώτη την Άμφισσα στην εξιστόρησή του και οι αμφισσείς μπορούν να καμαρώνουν, κυρίως για το αποτέλεσμα του κόπου του επικυρωμένου από έναν άσπονδο φίλο, τον Σπ. Λάμπρο που σημείωσε στη νεκρολογία του Σάθα για τον «μακρὸν ἐκ σελίδων 190 πρόλογον, ἐν ᾧ ἐπραγματεύθη τὰ κατὰ τὴν μεσαιωνικὴν ἱστορίαν τῆς ἰδίας πατρίδος καὶ τῶν παρακειμένων πόλεων μετὰ πολυμαθείας ζηλευτῆς καὶ οὐκ ἄνευ μεθόδου, σπανίας εἰς αὐτοδίδακτον, τέως περὶ ἀλλότρια σπουδάζοντα 3». Ο Σάθας κάθισε, ερεύνησε κι έγραψε την ιστορία των πόλεων 1 Π. Καλονάρος, Ιστορία της πόλεως Άμφισσας, Σύλλογος απανταχού Αμφισσέων, 1997, σ Κ. Ν. Σάθας Χρονικόν Γαλαξειδίου, Πρόλογος, σ. ζ. 3 Σπυρ. Λάμπρος, «Κ. Ν. Σάθας», σε περ. Νέος Ελληνομνήμων, τ. ΙΒ, (1915), σ. 248.

7 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ της περιοχής και της Άμφισσας, επειδή δεν υπήρχε συγγραφή της από άλλον (Έλληνα ή ξένο) προηγουμένως. Το χρέος το ένιωσε. Δεν εκώφευσε, ούτε το άφησε για άλλον, επόμενο. Συνέγραψε για να έχει πλήρη εικόνα ο αναγνώστης της ιστορίας, απ την αρχαιότητα μέχρι την Επανάσταση του 21 και να δυνηθεί να συσχετίσει με τα ιστορικά στοιχεία του Χρονικού. Ο νεαρός τότε Σάθας φανερώνει και τη μελλοντική φιλοδοξία του, να γράψει συνθετική και λεπτομερέστερη Ιστορία της επαρχίας Παρνασσίδας. Ελπίζει δε και σε παρακίνηση άλλων, με τα ίδια φιλογενή κριτήρια κι εμπειρία ικανότητες να τον προλάβουν και ξεπεράσουν. Δημοσίευμα προ διμήνου σε τοπική εφημερίδα 4, μας καθοδηγεί ορθά στο τι περιέχει η ιστορία της Άμφισσας που έγραψε ο Κ. Σάθας «καταλαμβάνει τις σελίδες Αρχίζει με τις επαινετικές για την πόλη κρίσεις του περιηγητή Παυσανία, παραθέτει τα περί προέλευσης του ονόματός της, την τύχη της στα «Μηδικά», τους Ιερούς Πολέμους και τον Φίλιππο Β της Μακεδονίας, την πολιορκία της απ τους Ρωμαίους το 190 π.χ. Καταπιάνεται αναλυτικά με τη Φραγκοκρατία και την Καταλανοκρατία, περίοδο μετονομασίας της πόλης σε Σάλωνα, ως την υποταγή της στον τουρκικό ζυγό. Σε άτιτλο β μέρος (σ. 90) ασχολείται με πληροφορίες προερχόμενες απ τους Ευρωπαίους περιηγητές: αρχαίες επιγραφές-μνημεία-κατάλοιπα, περιγραφή της Ακρόπολης Άμφισσας, αναφορά στα φημισμένα και τότε τοπικά προϊόντα: τις ελιές και τα δέρματα, την επικυριαρχία απ το 1805 του Αλή Πασά και πληροφορίες απ τις αρχειακές πηγές για την Επισκοπή Σαλώνων. Στο επόμενο κεφάλαιο των εκτενών Προλεγομένων του, «Περὶ Οἰάνθης (Γαλαξειδιού)», καθώς προχωρεί στην αξιοποίηση στοιχείων του εν τέλει (σσ ) παρατιθέμενου «Χρονικού» του ιερομονάχου Ευθυμίου, παρέχει κι άλλα σημαντικά για τον τόπο τεκμήρια, κυρίως δε αφότου παύει η αφήγηση του «Χρονικού». «Θέλομεν δὲ συμπληρώσει κατὰ τὸ ἐφικτὸν, τὰ μετὰ ταῦτα συμβάντα ἐκ διαφόρων παραδόσεων καὶ ἀπομνημονεύσεων γερόντων» (σσ. 161 επ.) με συχνές παραθέσεις δημοτικών τραγουδιών. Αναφερόμενος σύντομα στην Επανάσταση του 21 και τη συμβολή στην επιτυχία, κατά την έναρξή της στα Σάλωνα, των γαλαξειδιωτών, σταματά δηλώνοντας την πρόθεσή του να προβεί «ἐν καταλλήλῳ χρόνῳ (σ)τὴν πλατυτέραν ἐξιστόρησιν τῶν κατὰ τὴν Ἑλληνικὴν Ἐπανάστασιν, ὅτε καὶ διὰ πληθύος ἐγγράφων θέλω πιστώσει πάντα ταῦτα» (σ. 193). Ας προστεθεί επίσης ότι στην έκδοση του «Χρονικού» απ το Σάθα και 1) σε Παράρτημα, ύστερα από αίτημα του Παύλου Λάμπρου 5, ανθρώπου που ενθάρρυνε και συμπαραστεκόταν στον Κ. Σάθα στα πρώτα βήματα της θαυμαστής πορείας του, δημοσιεύονται μια σειρά από νομίσματα (της συλλογής Π. Λάμπρου) τα οποία συνδέονται με το «Χρονικό» κι ανατρέχουν στην εποχή του Μιχαήλ Α δεσπότη της Ηπείρου και των «κομήτων των Σαλόνων» (σσ ) αναφερόμενο, το Παράρτημα, και στο εξώφυλλο. 2) Σε Συμπλήρωμα καταληκτικά στο βιβλίο ο Σάθας παραθέτει αυτούσια 5σέλιδη επιστολή του Karl Hopf ( ) καθηγητή ιστορίας του Πανεπιστημίου του Königsberg «περὶ τῶν ἐν Σαλόνοις Γάλλων δυναστῶν». Οι αναφορές του Σάθα στους φιλολάλους Αμφισσείς του 19ου αιώνα, τη λειψυδρία που μάστιζε την πόλη, την καταστροφή αρχαίων τάφων «προς πορισμόν λίθων», τις αρχαίες γιορτές, τον συντοπίτη δικηγόρο Στυλιανό Παπαχρίστου, που μετέφρασε για χάρη του «τὰς περὶ τῶν Σαλόνων πληροφορίας τοῦ Ἄγγλου Δόδγουελ», την ποιότητα των ελιών του τόπου μας, τον Θεμιστοκλή Κοττορό που ερεύνησε και του παρέσχε τα (πιο πρόσφατα) στοιχεία για την Επισκοπή των Σαλώνων και η μη πραγματοποιηθείσα έκδοση της «Ιστορίας της Παρνασσίδος» που σχεδίαζε, αποκαλύπτουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον του νεαρού (μόλις 22χρονου τότε) ερευνητή που απέφερε ένα κεφαλαιώδες πρώτο ιστορικό υλικό, πολύτιμο ως σήμερα για τη σύνθεση της ιστορίας της Άμφισσας. Το Χρονικό και η Ιστορία του Σάθα διαβάστηκαν και είχαν ιδιαίτερη απήχηση στο αθηναϊκό πρώτιστα κοινό. Δυο αμφισσείς της εποχής, οι Ν. Ανδρέου και Μ. Μανίκας δημοσίευσαν επιστολή θεωρώντας αμφισβητούμενη από τον Σάθα την πρωτοπορία των Σαλώνων στην έναρξη της Επανάστασης του 21 στη Ρούμελη, υπέρ του Γαλαξειδιού. Η πολεμική τους εστιάστηκε στη γνωστή επιστολή του Οδυσσέα Ανδρούτσου «Προς Γαλαξειδιώτες». Ο Σάθας απάντησε ψύχραιμα και τεκμηριωμένα σημειώνοντας ότι σκοπός του ήταν να συγγράψει «τὴν ἱστορίαν τῆς Παρνασσίδος ἐν τῷ μεσαιῶνι» (και όχι την ιστορία του 21) και ότι «Τὸ Γαλαξείδιον καὶ τὴν Ἄμφισσαν θεωρῶ ὁμοίως πατρίδας ( ) διὰ τὴν ἐξ ἀμφοτέρων καταγωγήν μου», ζήτημα ανοιχτό σε περαιτέρω διερεύνηση 6. Απ τις σελίδες της ιστορίας της Άμφισσας, ο επίσης νεαρός Σπ. Λάμπρος ωθήθηκε στη σύλληψη και τη σύνθεση του «Τελευταίου κόμη των Σαλώνων» (1870) 7. Στον με μορφή ιστορικού δοκιμίου Πρόλογό του, ο συγγραφέας αναφέρει 4 φορές τον «ακαταπόνητο φίλο» του Κ. Σάθα, συμμερίζεται τις ερμηνείες του για το τέλος της καταλανοκρατίας στα Σάλωνα, αλλά προβαίνει και σε διορθώσεις αστοχιών του, σχετικά με τα ονόματα και τις διαδοχές των ισπανών κομήτων των Σαλώνων 8. Κρίσιμα και σημαντικά για την Ιστορία της Άμφισσας στοιχεία ευρίσκονται στην «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα» σχετικά: α) με τον τουρκοβενετικό πόλεμο και τη δράση του καπετάν Κούρμα και του εθνομάρτυρα επισκόπου Φιλοθέου 9, με αναδημοσίευση και της διαθήκης του Δημ. Χαριτόπουλου, αδελφού τού επισκόπου β) με την ακόμη μη επαρκώς φωτισμένη ιστορικά εξέγερση του Κι άλλα στοιχεία για την ιστορία του τόπου μας μπορεί ν αντληθούν κι απ τα άλλα έργα του Σάθα και δημοσιεύσεις σε περιοδικά όπως η Χρυσσαλλίς (α δημοσίευση διαθήκης Χαριτόπουλου 11 ) και όχι μόνο σ αυτά που αναφέρει στη Βιβλιογραφία του ο Π. Καλονάρος 12. Έχοντας απ τον Γαλαξειδιώτη Φιλικό και αγωνιστή καπετάν Ηλία Φούντα τη γνωστή επιστολή από του Γρηγορίου Ε στον Σαλώνων Ησαΐα, ο Σάθας έγραψε ένα βιογραφικό σημείωμα του συμπατριώτη του καπετάνιου, δίνοντάς το μαζί με το κείμενο της επιστολής στον ίλαρχο Γ. Π. Αγγελόπουλο κι αυτός το συμπεριέλαβε στο δίτομο έργο του «Τὰ κατὰ τὸν ἀοίδιμον πρωταθλητὴν τοῦ ἱεροῦ τῶν Ἑλλήνων Ἀγῶνος τοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε...» (1865) 13. Στο κείμενο αυτό επιβεβαιώνεται η δράση του μεγάλου ευεργέτη και αγωνιστή της Άμφισσας Νικ. Γιαγτζή στην έναρξη του Αγώνα, όπως έχει αποτυπωθεί στην «Έκθεση εκδουλεύσεών» του. Το έργο του Σάθα, αιτία πρόκλησης μεγάλων κόπων και φθοροποιών της υγείας του παθήσεων, θα τροφοδοτεί κάθε ιστοριογραφική προσπάθεια για τον τόπο μας. Όπως ο Ευθ. Σταθόπουλος, από την Αγία Ευθυμία, έτσι κι ο επίσης αείμνηστος και φίλος του αμφισσέας δημοσιογράφος Γ. Γάτος ( ), αναγνώρισαν την προσφορά του Σάθα τοπική και πανελλήνια. Οι Αμφισσείς και σε δρόμο της πόλης έδωσαν το όνομά του και τοποθέτησαν μαρμάρινη πλάκα στο σπίτι του στο Γαλαξείδι και μ έναν ευτράπελο τρόπο φρόντισαν ν αποκτήσουν ένα τμήμα του αρχείου του (εκείνου που διέσωζε σ όλη την Ευρώπη, του κόσμου τα πολύτιμα ελληνικά χειρόγραφα) και πάντα θα τιμούν τη μνήμη του. Γιάννης Κολιαβάς Σημείωση «Α.Ν.»: Το παραπάνω αποτελεί το κείμενο της ομιλίας του Γιάννη Κολιαβά στην επετειακή εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Κων. Ν. Σάθα η οποία πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο της Αγίας Ευθυμίας, στις 6 Αυγούστου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΣΚΑ- ΡΙΜΠΕΙΑ «Ο Σάθας για την Άμφισσα, οι Αμφισσείς για τον Κ. Σάθα», Εφ. Φωκικοί Καιροί, σσ Ευκατάστατου κοσμηματοπώλη της Αθήνας, εμπειρικού νομισματολόγου και πατέρα του ιστορικού Σπυρίδωνα Λάμπρου (συγγραφέα του εμπνευσμένου από το «Χρονικό», «Τελευταίου κόμη των Σαλώνων»). 6 Εφημ. ΑΥΓΗ, και Σπ. Λάμπρος, Ο τελευταίος κόμης των Σαλώνων, β έκδ Σπ. Λάμπρος, ό.π., σ Κ. Ν. Σάθας Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, σσ Τα Ορλωφικά, σσ. 486,492,500 για τη δράση του Κομνηνού Τράκα στην περιοχή. 11 Περιοδικό Χρυσαλλίς, φ. 65/ , σσ Χρονικόν, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς και Νεοελληνική Φιλολογία, σσ. 382, σσ

8 8 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ Κ. ΣΑΘΑ ΜΕΣΑ ΑΠ' ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΕΥΘ. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΓΑΛΑΞΕΙΔΙΩΤΗ ΙΣΤΟΡΙΟΔΙΦΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓ. ΕΥΘΥΜΙΑ (ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΩΝΙΑ) κλείσανε 100 χρόνια από τότε που ο γαλαξειδιώτης «Πέρυσι ιστοριοδίφης Κ. Σάθας έφερε στο φως δύο μνημεία του νεοελληνικού λόγου, αλλά και δυο ιστορικά κειμήλια για το έθνος. Το Ανέκδοτο Χρονικό και τη διαθήκη Χαριτόπουλου. Σαν υποχρέωσή μας θεωρούμε να γιορτάσουμε την εκατονταετηρίδα της δημοσίευσής τους στον «Φωκικό Ταχυδρόμο» καθώς είδαμε πέρασε απαρατήρητη στον αθηναϊκό τύπο. Είναι μια υποχρέωση όχι τοπική μας σαν Φωκέων αλλά εθνική». Παραλλάσσοντας λίγο το παραπάνω απόσπασμα κειμένου του Ευθ. Σταθόπουλου, δηλ. τα χρόνια (100 από το θάνατο του Σάθα, 150 απ την ανακάλυψη του Χρονικού και της διαθήκης Δ. Χαριτόπουλου) και το μέσο, αντί για την εφημερίδα «Φωκικός Ταχυδρόμος 1», τα Σκαρίμπεια 2014, ερχόμαστε στα λόγια του μεγάλου συμπατριώτη μας, συγγραφέα και δωρητή, νιώθοντας την ίδια υποχρέωση να τιμήσομε τη μνήμη του Κ. Σάθα. Ας το ξαναπούμε: «Είναι μια υποχρέωση όχι τοπική μας σαν Φωκέων αλλά εθνική». Ήδη μ αυτά που πριν ακούστηκαν, γίνεται αντιληπτή η αιτία. Ελπίζομε ότι θα είναι απόλυτα κατανοητή, όταν ολοκληρωθεί η αποψινή μας εκδήλωση. Με τη μοναδική τύχη να πιάσει πρώτος στα χέρια του (1864) ο νεαρός φοιτητής της ιατρικής, Κ. Σάθας το Χρονικό του ιερομόναχου Ευθύμιου Πενταγιώτη του 1703, μες στα χαλάσματα απ το σεισμό του Μοναστηριού της Μεταμόρφωσης του Γαλαξειδιού, άλλαξε και την καθημερινότητα και την πορεία όλης της ζωής του. Και δεν μετέγραψε μόνο τις 36 σελίδες του Χρονικού, αρκούμενος σε μια σχολιασμένη δημοσίευση-έκδοση, αλλά αποδύθηκε σ έναν αγώνα έρευνας, μελέτης σε βάθος των πηγών και συγγραφής της «Ιστορίας Αμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειδίου, Λοιδορικείου και των περιχώρων από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων μετά προλεγομένων και άλλων ιστορικών σημειώσεων εν ω προσήρτηται πραγματεία και πίναξ ανεκδότων νομισμάτων του μεσαιώνος / νυν πρώτον εκδίδοντος Κωνσταντίνου Ν. Σάθα». Προς το τέλος της Ιστορίας του 2, ο Σάθας καταπιάστηκε με την Αγία Ευθυμία (Μυωνία) και μπορεί μεν να μοιάζει σύντομη η καταγραφή των 36 σειρών/αράδων με 3 ακόμη σε υποσημειώσεις, όμως και περιεκτικές αποδεικνύονται και πληρότητα διαθέτουν και με κριτική ευστοχία είναι διατυπωμένες. Η Μυωνία αρχαία πόλη των Εσπερίων Λοκρών αποδίδεται κοσμημένη με άλσος, βωμό των Μειλίχιων θεών (λατρεία για την οποία έχει μιλήσει στα Σκαρίμπεια του 2011 και δημοσιεύσει σχετικά ο Στέφανος Οικονόμου 3 ), ναό του Ποσειδώνα, αλλά στερούμενη, η Μυωνία ακροπόλεως, με μικρή περιφέρεια η αρχαία πόλη, με τα αρχαία τείχη της διατηρούμενα σε καλή κατάσταση, ως τις αρχές του 19ου αι., με τειχοδομία παρόμοια εκείνης του Γαλαξειδιού (δηλ. του αρχαίου Χαλείου), με αναφορά των κύριων χαρακτηριστικών της. Πηγές της ιστορίας της αρχαίας Μυωνίας κατά το Σάθα είναι οι επιγραφές στο ιερό των Δελφών και ο περιηγητής Παυσανίας του 2ου μ.χ. αι. Ο τιμώμενος απόψε ερευνητής, έχει εντοπίσει σε άλλο βιβλίο του αρχαίου περιηγητού 4 την προσφερθείσα ως ανάθημα στον Ολύμπιο Δία υπό των Μυονέων επίχαλκον ασπίδα. Έχοντας παρασυρθεί απ τον Παυσανία που συμπεριέλαβε στο τελευταίο βιβλίο του (Φωκικά) και την όμορη Εσπερία Λοκρίδα, ο Στέφανος Βυζάντιος ιστορικός-γεωγράφος (5ος-6ος μ.χ. αι.) στα «Εθνικά» του, συνεχίζει σχολιάζοντας ο Σάθας, θεωρεί πόλη της Φωκίδας τη Μυωνία και αντλώντας απ τον Θουκυδίδη, που κάνει λόγο στην Ιστορία του για τους Λοκρούς Μύονες (γράφει ο Στ. Βυζάντιος) και για μια Μύωνα, λοκρική πόλη, σαν να υπήρχαν δύο διαφορετικές: μια φωκική και μια λοκρική. Στο ίδιο σφάλμα βρίσκει ο Σάθας ότι έχει υποπέσει κι ο Μελέτιος 5. Απ τις έρευνες καταγραφές των ευρωπαίων περιηγητών των χρόνων της Τουρκοκρατίας: Gell, Leake, Dodwell και Hofmann, ο Σάθας χωρίς αμφιβολίες κι επιφυλάξεις ταυτίζει την αρχαία Μυωνία με τη σύγχρονη Αγία Ευθυμία. Ελέγχει μόνο την ανακρίβεια του Fr. Pouqueville, που συγχέει Μυωνία με Ευπάλιο 6. Ο Pouqueville αφού την προσδιορίζει γεωγραφικά σε σχέση με το Γαλαξείδι Κρισσαίο κόλπο, αποκαλώντας την Αγία Ευφημία, γράφει ότι παρά την έλλειψη επιγραφών, «οι πύλες και τα τείχη της μας αφήνουν το περιθώριο να σκεφθούμε πως τα ερείπια αυτά ανήκαν στο Ευπόλιον, πόλη της Εσπερίας Λοκρίδας», παραπέμποντας στον Θουκυδίδη (ΙΙΙ, 203, 96, 206, 102) και τον Πάλμερ. (Αρχαία Γεωγραφία, βιβλίο V, 540). 13 σειρές πιο κάτω ο Pouqueville αναφέρει τους Μύονες ως έναν από τους λαούς (ομάδες Λοκρών) που κατοικούσαν στον Έλατο (ορεινή περιοχή στη Γκιώνα), με νέα παραπομπή στον Πάλμερ να τους θεωρεί κατοίκους των φαραγγιών του Παρνασσού 7. Καταγράφοντας τις υπάρχουσες αρχαίες μεσαιωνικές και νεώτερες (των ευρωπαίων περιηγητών) πηγές, ο Σάθας εντόπισε και υπέδειξε πρώτος το υλικό απ όπου μπορεί να γραφεί η ιστορία της Μυω(α)νίας Αγίας Ευθυμίας και την αυτούσια δημοσίευση αυτών των πηγών είχε αρχίσει πρώτος ο Ευθ. Σταθόπουλος 8, με παράθεση των σχετικών αποσπασμάτων και απόδοσής τους στη νεοελληνική. Ας σημειωθεί επίσης η προσθήκη απ το Χρονικό του Σάθα ότι η κωμόπολη ως τον 16ο αι. διατηρούσε παραφθαρμένο το αρχαίο της όνομα Μονιά ή Μυνιά. Στη σύνθεση της ιστορίας της Αγίας Ευθυμίας και ευρύτερα της περιοχής απ την Άμφισσα ως τη Βαρνάκοβα, συνεισφέρει ο Σάθας και μέσω της «Νεοελληνικής Φιλολογίας» του καταγράφοντας από σημειώσεις ενός παλαιού επισκόπου του Λοιδορικίου, ονόματι Δωροθέου, την βιογραφία του Νικόδημου Καβάσιλα ( ). Ο ονομαστός εκείνος καλογεροδάσκαλος είχε ιδρύσει σχολείο στην Αγία Ευθυμία διδάσκοντας δωρεάν τους μαθητές, δρούσε και στη Βουνιχώρα, πιέστηκε από πρόκριτους και τον αμφισσέα ιερομόναχο Γεράσιμο να ανέλθει στον επισκοπικό θρόνο Σαλώνων, αρνούμενος με θαυμαστή επιχειρηματολογία, αναδειχθείς στη Βαρνάκοβα σε δάσκαλο σπουδαίων κι άξιων μαθητών, αλλά και συγγραφέα αποφθεγμάτων, ιερών ακολουθιών και βιογραφιών άλλων δασκάλων της εποχής εκείνης. Κι απ την ιστορικά και γλωσσικά πολυσήμαντη διαθήκη του Δημ. Χαριτοπούλου, γραμμένη στις 7 Αλωναρίου 1708 στο Καταστάρι Ζακύνθου, αντλούνται πολύτιμες 1 φ. 4, Χρονικό, σσ Α.Ν. φ. 84/Ιαν.-Μάρτ.2012 και φ.85/απρ.-ιούν Παυσανία, Φωκικά, 38, 8, Ηλιακά, 19, Εξ Ιωαννίνων μητροπολίτης Αθηνών (17ος -αρχές 18ου αι.), συγγραφέας της «Γεωγραφίας παλαιάς και νέας» έτος Ταξίδι στην Ελλάδα, βιβλίο 11, Φωκίδα, κεφ. 1ο, εκδ. Τολίδη, μτφρ. Μίρκας Σκούρα, Αθήνα, 1995, σ Αρχαία Γεωγραφία, βιβλίο V, κεφ. 2, σ Εφημ. «Φωκικός Ταχυδρόμος» φ.8, σ.2, «Τι είδε ο Παυσανίας στη Μυωνία».

9 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ πληροφορίες αφορώσες στην Αγία Ευθυμία. Ο πατέρας του διαθέτη και του εθνομάρτυρα επισκόπου Σαλώνων Φιλοθέου, πεσόντα στους Τουρκοβενετικούς πολέμους (τέλη 17ου αι.) «ελέγονταν Γιάννης και ήταν από την χώρα Αγιθυμία (...) πέθανε χρόνωνε ογδοήκοντα με θάνατο χριστιανικό σαν καλός χριστιανός που ήτανε, κάνωντας ψυχικά, και ποτέ στο ζύγι μην αγελώντας...». Ο Γιάννης Χαριτόπουλος, δηλ. ήταν έμπορος με κατάστημα είτε σ Αγία Ευθυμία, είτε σε Άμφισσα κι ο πρωτότοκος γιος του απ τα 4 παιδιά του έγινε επίσκοπος δυναμικός και μαχητικός μέχρις αυτοθυσίας στην ελευθερία της πατρίδας. Και στο «Χρονικό» και στην «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα» ο Σάθας αναφέρει μεταξύ των αρματολών της περιοχής τον Μήτρο Δενδούση εξ Αγίας Ευθυμίας και τη δράση του στην εξέγερση του 1770 ως τον ηρωικό θάνατό του 9 στα τέλη του 18ου αι. Στους επίσημους αρματολούς της Παρνασσίδας μνημονεύει πρώτος τους εξ Αγίας Ευθυμίας αδελφούς Γεώργιο και Γιάννο Καραπλαίους 10. Σε ξεχωριστή μονογραφία του δημοσιευμένη στον Γ τόμο του περιοδικού Χρυσαλλίς (1865), ο Σάθας καταγράφει την αντιστασιακή δράση των αρματολών Βρυκόλακα (Γιάννη Κατζώνη) και Κωνσταντάρα (Κώστα Ζαχαριά) Αγιοευθυμιωτών που η θαυμαστή ηρωική δράση τους εκτεινόταν σ όλη την περιοχή τον 18ο αι. Η σημασία του κειμένου εκείνου του Σάθα μας οδήγησε να το αναδημοσιεύσουμε πρώτο στην έκδοση του Συλλόγου μας 11. Την επαφή με το εκτεταμένο έργο του Σάθα, τη μελέτη και την άντληση από εκεί κρίσιμων για την ιστορία του τόπου μας στοιχείων, καλλιέργησε σε βάθος και περισσότερο από κάθε άλλον στην περιοχή μας, ο Ευθ. Σταθόπουλος ( ). Φέτος μάλιστα που συμπληρώνονται 20 χρόνια απ την έκδοση του Α Ημίτομου της «Φωκίδας της Επανάστασης», του πιο πολυχρησιμοποιημένου βιβλίου για τις ιστορικές έρευνες στον τόπο μας, είναι πιο ευνοϊκή η συγκυρία απόδοσης τιμής και στη δική του μνήμη. Ο Ευθ. Σταθόπουλος πρέπει να είχε ξεκινήσει να μελετά το έργο του Σάθα απ τα δυσεντόπιστα περιοδικά του 1865 ως τις σπάνιες, μετά τον προ 100ετίας θάνατό του, δικές του εκδόσεις, απ τα νεανικά του χρόνια. Πιθανόν και η μετάβασή του για σπουδές στη Γαλλία, να ενίσχυσε το ενδιαφέρον για τον γαλαξειδιώτη ερευνητή που είχε τιμηθεί στη χώρα εκείνη. Στην πολύ επιμελημένη και περιεκτική τοπική εφημερίδα, τον «ΦΩΚΙΚΟ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ» που εξέδιδε ( ) ο ίδιος, στο φ. 4/ , σσ. 2-3, με τίτλο «Πριν 100 χρόνια απ τον Σάθα / Η ανακάλυψη της διαθήκης Χαριτοπούλου / το κείμενο της έκθεσής του που δημοσιεύθηκε στην Χρυσαλλίδα», ανώνυμα, αλλά προφανώς απ το χέρι του παρατίθεται η Έκθεση του Σάθα με σύμπτυξη του καταλόγου των ανευρεθέντων ιστορικών τεκμηρίων, υπογράμμιση της υπ αρ. 16 αναφοράς στη διαθήκη και σύντομη επισήμανση της ευρύτερης, πανελλήνιας σημασίας, ιστορικής και γλωσσικής του «Χρονικού του Γαλαξειδιού» και της Διαθήκης Χαριτοπούλου. Στο επόμενο φύλλο αρ. 5/ , σσ. 2-3, πάλι ανώνυμα δημοσιεύτηκε η διαθήκη με ένα απόσπασμα περί αυτής παρμένο απ τον «Αθανάση Διάκο», ποιητική σύνθεση του φίλου και συμπαραστάτη του Σάθα, Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Από την υποσημείωση του Σάθα (που σημειωτέον είναι διαφορετική εκείνης που έθεσε στην αναδημοσίευσή της στην «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα»), ο Ευθ. Σταθόπουλος παρακινεί σε έρευνα εντοπισμού του σώματος (χειρογράφου) της διαθήκης στη Ζάκυνθο. Ο Ευθ. Σταθόπουλος βρήκε στις δικές του έρευνες στην Εθνική Βιβλιοθήκη αγορασμένο απ το Σάθα αντίτυπο εκλογικών καταλόγων του νομού μας του Εντόπισε σε έρευνα του τιμώμενου ιστορικού ότι η ρίζα του Λ. Κατσώνη ήταν η Αγιαθυμιά (Ζαχαραίοι 13 ) κι ότι η οικογένειά του φεύγοντας απ το Γαλαξείδι, εγκαταστάθηκε στη Λειβαδιά. Παραθέτει στον Β Ημίτομο της «Φωκίδας της Επανάστασης», βιβλιογραφία για τον Κ. Σάθα. Σημειώνει εύστοχα ότι τα ελάχιστα υπάρχοντα ιστορικά τεκμήρια για την πρώιμη Τουρκοκρατία προέρχονται απ τον Κ. Σάθα και βασική πηγή της περιόδου εκείνης, γενικά, αλλά και για τη Φωκίδα ειδικότερα, εξακολουθούν να παραμένουν τα έργα του. «Πολλά και για πολλούς απ τους κλέφτες και αρματολούς της περιοχής γράφει ο Σάθας στο Χρονικό, την Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, τη Νεοελληνική Φιλολογία και τα δημοσιεύματά του στο περιοδικό Χρυσαλλίς», διαπιστώνει ο Ευθ. Σταθόπουλος 14. Στο δοκιμιακής μορφής, εθνοκεντρικό του Επίμετρο (Β Ημίτομος -5 συναφή κείμενα για την ελληνική γλώσσα και τη συνέχεια του ελληνισμού απ την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή) με στόχο την αντίκρουση κατάρριψη των απόψεων Φαλμεράυερ και νεωτέρων, περί δήθεν εκσλαβισμού των Ελλήνων από εποικισμούς της Βυζαντινής περιόδου, με επιχείρημα σλαβικά τοπωνύμια του Ελλαδικού χώρου όπως Αγλαβίστα, Αράχωβα, ο Ευθ. Σταθόπουλος ανατρέχει στο Σάθα και επικαλείται αναξιοποίητα και μάλλον σκόπιμα αγνοημένα στοιχεία κι επιχειρήματα του γαλαξειδιώτη ερευνητή. Κυριότερο οι καταγεγραμμένες στο Λεξικό του Ησύχιου (5ου αι. μ.χ.) λέξεις ωβάς=τας κώμας (χωριά) και ώβοι=μεγαλομερείς τόποι. Αυτό το στοιχείο εντοπισμένο απ τον Σάθα, θεωρεί ο Ευθ. Σταθόπουλος, ότι αποδυναμώνει το γερμανικό επιχείρημα για εκσλαβισμό των Ελλήνων απ τις καταλήξεις οβα, -οβο πολλών τοπωνυμίων. Ο Ευθ. Σταθόπουλος επαινεί Παπαρρηγόπουλο και Σάθα, για την ανασκευή τέτοιων απόψεων με το επιχείρημα της γλώσσας, αναγνωρίζει τα πρωτεία στον Σάθα για τη διατύπωση απόψεων προέλευσης τοπωνυμίων, με εφαρμογή και στη Φωκίδα. Κάποιες απ τις απόψεις - θέσεις του Σάθα τις χαρακτηρίζει τολμηρές και το ότι δεν βρήκαν ανταπόκριση, το αποδίδει στη γενικότερη καθυστέρηση και στασιμότητα. Ακόμη ο Ευθ. Σταθόπουλος υπερασπίζεται το Σάθα που κατεφρονείτο, επειδή δεν ήταν πανεπιστημιακός και φαίνεται ότι έχει διεξέλθει ως τις ύστερες απόψεις του, και λιγότερο γνωστές όπως π.χ. τη μη ταύτιση Βυζαντίου Ελλάδας. Για τη σχέση του Ευθ. Σταθόπουλου με το έργο του Σάθα, θα μπορούσαμε να πούμε ακόμη πολλά. Περιοριζόμαστε να προσθέσουμε μόνο τούτο: Ο Ευθ. Σταθόπουλος προτείνει μιαν ακόμη κατεύθυνση μελέτης κι επανεκτίμησης του έργου του τιμώμενου συμπατριώτη μας, μες απ τους αμετάφραστους απ τα γαλλικά Προλόγους «κείμενα ώριμα και τολμηρά», των πολύτομων εκδόσεων της «Μεσαιωνικής Βιβλιοθήκης» και των «Μνημείων της Ελληνικής Ιστορίας». Όπως ο Σάθας, απ' το Γαλαξείδι ανοίχτηκε σε μεγάλες καρποφόρες έρευνες Αρχείων και Βιβλιοθηκών, έτσι κι ο Ευθ. Σταθόπουλος ξεκινώντας απ' την Αγία Ευθυμία πρόσφερε τους καρπούς των ερευνών του σε όλη τη Φωκίδα και παραέξω, έτσι και μεις, με την αποψινή εκδήλωση τιμάμε το Σάθα για τη συμβολή του στην ιστοριογραφία της Αγίας Ευθυμίας, αλλά και για την ανεκτίμητη προσφορά του στο Πανελλήνιο, με τις ιστορικές έρευνες και την έκδοση πολύτιμων κειμένων της γραμματείας μας. Μ όλο που πολλοί ασχολήθηκαν και ασχολούνται γράφοντας και μιλώντας για την ιστορία του τόπου μας, χωρίς τη συμβολή του Σάθα κυρίως στον 19ο αι. και του Σταθόπουλου στον 20ό αι. η τοπική μας ιστοριογραφία θα παρέμενε πολύ φτωχή, ανοργάνωτη και κατακερματισμένη. Η αναγνώριση της προσφοράς και η τιμή στη μνήμη του Σάθα, όπως γίνεται απόψε, είναι η μια όψη της οφειλής. Η συνειδητοποίηση της ευθύνης, σε κάθε προσπάθεια νέας ιστορικής συγγραφής, είναι εξίσου σημαντική, η άλλη όψη Σπύρος Κυριάκης Σημείωση «Α.Ν.»: Το παραπάνω αποτελεί το κείμενο της ομιλίας του Σπύρου Κυριάκη στην επετειακή εκδήλωση για τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Κων. Ν. Σάθα η οποία πραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο της Αγίας Ευθυμίας, στις 6 Αυγούστου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ Κ. Ν. Σάθας, «Χρονικόν ανέκδοτον Γαλαξειδίου», σσ Κ. Ν. Σάθας, ό.π., σ Βρυκόλακας, Κωνσταντάρας, Αστραπόγιαννος: Οι μεγάλοι Αγιαθυμιώτες κλεφταρματολοί, 2003, σσ Ανάλυσή τους από Ευθ. Κ. Γλυμή, Α.Ν. φ. 31 / Οκτ.-Δεκ Περιοδικό Χρυσαλλίς, ό.π. 14 Ευθ. Ν. Σταθόπουλος, Η Φωκίδα της Επανάστασης, Ημίτ. Β, σ.121.

10 10 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΕΥΘΥΜΙΩΤΗ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ > Της Φανής Θεοφίλου Ε ίναι ιδιαίτερη η τιμή που μου κάνατε σήμερα να αναφερθώ τόσο στην προσωπικότητα όσο και στο έργο του επισκόπου Σαλώνων Φιλοθέου. Πρόκειται για μία από τις ηγετικές μορφές του αγώνα της παλιγγενεσίας, με καταγωγή από την Αγία Ευθυμία. Ερχόμενη αντιμέτωπη με την πρόκληση της παρουσίασης αυτής συνειδητοποίησα ότι η συμβολή του επισκόπου Φιλοθέου ήταν καίρια και από κάθε άποψη άξια μνείας, πλην όμως επρόκειτο για μια συμβολή ελάχιστα γνωστή. Παρ όλα αυτά, πριν από αρκετά χρόνια το κοινοτικό συμβούλιο της Αγίας Ευθυμίας έδωσε το όνομα του επισκόπου Φιλοθέου στην οδό που βρίσκεται βόρεια του Ιερού Ναού της Γεννήσεως της Θεοτόκου, δίπλα στην πλατεία της Αγίας Ευθυμίας. Αντίστοιχα στην πόλη της Άμφισσας απαντάται οδός με το ίδιο όνομα, ακριβώς μπροστά από την πλατεία του μητροπολιτικού ναού. Με την προσωπικότητα του επισκόπου Φιλοθέου ασχολήθηκαν μεταξύ άλλων ο ιστοριοδίφης Κωνσταντίνος Σάθας, ο καθηγητής Κωνσταντίνος Ντόκος και ο λογοτέχνης Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Προτού ξεκινήσω την καθ εαυτή προσέγγιση του αγώνα του επισκόπου Φιλοθέου, έκρινα αναγκαίο να αναφερθώ ακροθιγώς στην ιστορική περίοδο κατά την οποία έδρασε. Είναι αλήθεια ότι ο επίσκοπος Φιλόθεος έδρασε σε μια χρονική περίοδο που δεν μας είναι αρκετά γνωστή. Και μάλιστα θα έλεγα πως είναι παραγνωρισμένη από την ιστορία επειδή, παρά τις θυσίες, δεν έφερε τον καρπό της ελευθερίας, όπως συνέβη έναν και πλέον αιώνα μετά, με την επανάσταση του Στην πραγματικότητα όμως, αγαπητοί μου, δεν πέρασε ούτε δεκαετία από την εποχή της άλωσης που να μη ξεσπούσαν εξεγέρσεις είτε στην ηπειρωτική Ελλάδα είτε στα νησιά μας. Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να ρίξουμε φως σ αυτή την περίοδο μετά τον κρητικό πόλεμο και την εξέγερση των μανιατών στην Πελοπόννησο κατά τον 17 αι. Το 1687 ξεκινάει πόλεμος μεταξύ Τούρκων και Ενετών, υπό τον Φραγκίσκο Μοροζίνι. Οι Τούρκοι εκδιώκονται από την Πελοπόννησο για περίπου δύο δεκαετίες και οι Έλληνες εκμεταλλευόμενοι αυτή την εξέλιξη εξεγείρονται σε όλη την επικράτεια. Συμμαχούν βλέπετε στην πλειοψηφία τους με τους «ομόθρησκους» Ενετούς, θεωρώντας ότι οι τελευταίοι θα συνδράμουν στην ελευθερία τους. Ας περάσουμε τώρα σε κάποιες πληροφορίες για τον ίδιο τον επίσκοπο Φιλόθεο. Γνωρίζουμε ότι το κατά κόσμο όνομά του ήταν Φίλιππος Χαριτόπουλος, όπως και ότι γεννήθηκε το Ο πατέρας του, Ιωάννης, καταγόταν από την Αγία Ευθυμία ενώ η μητέρα του, Βιολέτα, από τα Σάλωνα. Ήταν το μεγαλύτερο από τα τέσσερα παιδιά τους, το Δημήτριο, τη Μάρω και το Γιώργη. Μεγάλωσε στα Σάλωνα όπου και έλαβε εγκύκλιο μόρφωση. Σε ηλικία τριανταπέντε ετών χρίστηκε επίσκοπος. Σε προηγούμενο σημείο αναφέρθηκε ότι πολλοί Έλληνες πίστεψαν στην έξωθεν βοήθεια και συγκεκριμένα στη βοήθεια των Ενετών. Και ο επίσκοπος Σαλώνων Φιλόθεος ήταν ένας από αυτούς. Όντας επικεφαλής αρματωλών της Παρνασσίδος, το 1684 απελευθέρωσε την Άμφισσα και τη γύρω περιοχή. Επανάσταση κήρυξαν στο πλευρό τού Φιλόθεου και οι αρχιερείς Αθηνών Ιάκωβος, Θηβών Ιερόθεος, Λαρίσης Μακάριος και Χαλκίδος Αμβρόσιος. Τα ιστορικά αυτά στοιχεία μας οδηγούν αναμφίβολα σε δύο συμπεράσματα. Το πρώτο συμπέρασμα είναι ότι ο κλήρος διαδραμάτισε ενεργό ρόλο κατά τα προεπαναστατικά χρόνια αφού σε όλα τα κινήματα και τις εξεγέρσεις συμμετέχουν καλόγεροι, παπάδες και πολλές φορές ιεράρχες. Είναι γεγονός μάλιστα ότι εκατοντάδες αρχιερείς και χιλιάδες ιερείς και μοναχοί σκοτώθηκαν, σφαγιάστηκαν ή κρεμάστηκαν στους αγώνες εναντίον των Τούρκων. Το δεύτερο συμπέρασμα αφορά στον επίσκοπο Φιλόθεο, ο οποίος αναδεικνύεται σε φλογερό αρχηγό ξεκινώντας ο ίδιος την εξέγερση και συμπαρασύροντας και άλλους αρχιερείς με το παράδειγμά του. Άλλες τέτοιες δυναμικές, ηγετικές προσωπικότητες ήταν ενδεικτικά, ο αρχιεπίσκοπος Επιδαύρου Μακάριος, ο επίσκοπος Λαρίσης Διονύσιος, ο μητροπολίτης Κεφαλληνίας Τιμόθεος, καθώς και ο καλόγερος Σαμουήλ, γνωστός για την ανατίναξη της μπαρουταποθήκης του μοναστηριού στο Κούγκι. Επιστρέφοντας λοιπόν στον επίσκοπο Φιλόθεο, συμπεραίνουμε ότι επρόκειτο για ένα δυναμικό, ελεύθερο και αδούλωτο άνθρωπο με ηγετικά προσόντα και ικανότητες. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι μαζί του συντάχθηκε και ο κλεφταρματολός Κούρμας. Έτσι, στα τέλη του 1689, ο Κούρμας ελευθέρωσε τα Σάλωνα, τη Ναύπακτο και το Λιδωρίκι. Ο Φιλόθεος εν τω μεταξύ προσπάθησε να σώσει όσο περισσότερες οικογένειες Ελλήνων μπορούσε, μεταφέροντάς τες από τα νησιά του Κορινθιακού στο Αίγιο και την ευρύτερη περιοχή της Πελοποννήσου. Η περιοχή αυτή βλέπετε είχε ερημωθεί από τους πολέμους και το λοιμό (ο οποίος λοιμός μάλιστα στοίχισε τη ζωή και στη μητέρα του Φιλόθεου Βιολέτα, καθώς και στην αδερφή του Μάρω). Την εποχή εκείνη τα μέτωπα κατά των Τούρκων ήταν πολλά: Σάλωνα, Χαλκίδα, Αθήνα, Χανιά, Καρύταινα και Άργος. Και οι Βενετσιάνοι, όπως αποδείχτηκε στις πρώτες δυσκολίες, δεν είχαν έρθει στην Ελλάδα από ιδεολογία. Ο σκοπός τους δεν ήταν άλλος απ το ν αυξήσουν τους πόρους τους απ τις κατακτήσεις στην Ελλάδα. Έτσι ο Μοροζίνι ρίχνει όλο το βάρος στην Εύβοια και την Αθήνα αφήνοντας ανυπεράσπιστη τη Στερεά. Κατά συνέπεια οι Τούρκοι ξαναρχίζουν τις επιδρομές και τιμωρούν παραδειγματικά τους επαναστατημένους Έλληνες. Ευτυχώς και πάλι ο Κούρμας με 400 παλικάρια τούς απώθησαν και στη συνέχεια επιχείρησαν να καταλάβουν το Ζητούνι (τη σημερινή Λαμία) χωρίς επιτυχία όμως, γιατί εκεί είχαν οχυρωθεί οκτώ πασάδες. Στη συνέχεια τράβηξαν για τη Θήβα και από εκεί κατέλαβαν την Αταλάντη. Ας περάσουμε τώρα στη δράση την καθεαυτή υποκινούμενη υπό του επισκόπου Φιλοθέου. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι παρ ότι το Πατριαρχείο ακολουθούσε την πολιτική της συναινέσεως, της ευπείθειας και της υποταγής, ο δεσπότης Φιλόθεος αψήφησε αυτή την πολιτική γραμμή και όταν οι Βενετοί εκστράτευσαν κατά της Πελοποννήσου στην αρχή και της Ρούμελης κατόπιν, έλαβε ενεργό μέρος στον αντιτουρκικό αγώνα. Ωστόσο αδυνατούσε να δει τις πραγματικές προθέσεις των Βενετσιάνων. Στο πρόσωπο των ιμπεριαλιστών αυτών της εποχής έβλεπε «ομόθρησκους» ελευθερωτές με πρόθεση τη διάσωση του χριστιανικού πολιτισμού. Κατά συνέπεια βασιζόταν και ήλπιζε περισσότερο απ όσο πιθανόν θα έπρεπε στη βοήθεια των Βενετσιάνων. Το καλοκαίρι του 1691 ο Φιλόθεος προσπαθεί να πείσει τους κατοίκους του Αιγίου να σπεύσουν στον Ισθμό και την Κακιά Σκάλα για να ενισχύσουν την άμυνα της Πελοποννήσου καθώς οι Ενετοί βρίσκονταν στην Κρήτη και αλλού. Τελικά συγκροτεί ειδικό σώμα από τους εποίκους Σαλωνίτες στο Αίγιο και μ αυτό δίνει το «παρών» όπου το καθήκον τον καλεί. Έχει προσόντα ηγέτη αγωνιζόμενου όχι μόνο με το λόγο αλλά και με το παράδειγμά του, βάζοντας άπειρες φορές τη ζωή του σε κίνδυνο είτε στη μάχη, είτε συλλέγοντας και μεταβιβάζοντας πληροφορίες για τις κινήσεις των Τούρκων, όπως αποδεικνύεται σε ενετικά έγγραφα εποχής. Η στάση του Φιλόθεου ως αδιάλλακτου αντιπροσώπου των αντιτουρκικών τάσεων συνιστά την αφορμή για μια κίνηση που εκδηλώθηκε και είχε σκοπό την έκπτωση του δεσπότη από το θρόνο του. Ο μητροπολίτης Αθηνών τον κηρύττει έκπτωτο και σπεύδει να φροντίσει για τη διαδοχή του επισκόπου Σαλώνων. Ωστόσο, ο Φιλόθεος αντιδρά επιτυχώς στις ενέργειες και τα σχέδια του μη-

11 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Η είσοδος της «Αγγελοσπηλιάς» τροπολίτη Αθηνών και αποκαθιστά το κύρος του αυτή τη φορά με τη βοήθεια των Ενετών. Την ίδια περίοδο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία για πρώτη φορά αναγκάζεται να συνθηκολογήσει και να αποδεχτεί τους όρους της Συνθήκης του Κάρλοβιτς. Με αυτή τερματιζόταν ο αυστρο-οθωμανικός πόλεμος του , στον οποίο οι Οθωμανοί ηττήθηκαν. Η Στερεά Ελλάδα ανακαταλαμβάνεται από τους Τούρκους όπως και τα νησιά του Αιγαίου, ενώ η Πελοπόννησος διατηρείται για κάποια χρόνια στην κατοχή των Ενετών, μαζί με τα νησιά των Σαλώνων, τη Λευκάδα και την Αίγινα. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζεται πια ως «ο μεγάλος ασθενής» και οι δυνάμεις της Ιεράς Συμμαχίας, οι σύγχρονοι εταίροι μας, περιμένουν να καταλήξει για να τη διαμελίσουν, για να λάβει ο καθένας τους δηλαδή τη μερίδα του λέοντος από τη βαλκανική χερσόνησο. Τελειώνοντας την παρουσίαση του επισκόπου Φιλοθέου και του έργου του θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ σε ορισμένα στοιχεία σχετικά με τον θάνατό του. Το 1694 λοιπόν κατά την διάρκεια τουρκο-βενετικών πολέμων έλαβε χώρα μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων στην Κούσκια, θέση μεταξύ Αγίας Ευθυμίας και Άμφισσας. Στην μάχη αυτή τραυματίστηκε βαριά ο επίσκοπος Σαλώνων Φιλόθεος και σύμφωνα με την τοπική παράδοση, οι συμπολεμιστές του τον μετέφεραν σε μια σπηλιά, βόρεια της Αγίας Ευθυμίας στη θέση «Κούμπαρα». Εκεί εκοιμήθη υποκύπτοντας στα τραύματά του. Η σπηλιά αυτή ονομάζεται και Αγγελοσπηλιά και οφείλει την μετά από τα τόσα χρόνια εύρεσή της στον κ. Ζαχαρία Ηλιόπουλο ο οποίος ακολουθώντας την προφορική παράδοση την εντόπισε και την φωτογράφισε. Τα παραπάνω τεκμηριώνονται και από τη διαθήκη του αδελφού του επισκόπου, Δημητρίου Χαριτόπουλου όπου απαντάται το εξής απόσπασμα: «ο δεσπότης Φιλόθεος εβαρέθη εις τον λαιμό, στον πόλεμο και σε δέκα μέρες πρήστηκε και πέθανε, και ο Κούρμας εσκοτώθη». Στην ίδια διαθήκη ο Δημήτριος ζητά από τον αδελφό του Γιώργη να ξεθάψει τα κόκκαλα τα δικά του αλλά και του αδελφού του, του Φιλοθέου και να τα θάψει κοντά στων γονιών τους τον τάφο, υπό την προϋπόθεση η πατρίδα να έχει ελευθερωθεί. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχηθώ, πρώτον Το εσωτερικό της «Αγγελοσπηλιάς» καλή συνέχεια στο πολιτιστικό και όχι μόνο έργο της κοινότητας και δεύτερον να μη πάψουμε ούτε στιγμή να μαθαίνουμε και κυρίως να μελετούμε την ιστορία μας. Έτσι όχι μόνο θα κατανοήσουμε το παρόν και θα αποφύγουμε μελλοντικά σφάλματα, αλλά κυρίως θα συνειδητοποιήσουμε ότι το ατομοκεντρικό πνεύμα που μας κυβερνά ήρθε η ώρα να αντικατασταθεί από το συλλογικό. Η ισχύς εν τη ενώσει λοιπόν όπως έλεγαν και οι πρόγονοί μας. Σημείωση «Α.Ν.»: Το παραπάνω αποτελεί το κείμενο της ομιλίας της Φανής Θεοφίλου, σε εκδήλωση η οποία πραγματοποιήθηκε στον προαύλιο χώρο του Αγίου Ευθυμίου, στις 13 Αυγούστου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ «Ο Αστραπόγιαννος, ένας Αγιαθυμιώτης ήρωας της προ-επαναστατικής περιόδου και η σχέση φιλίας με το πρωτοπαλίκαρό του Λαμπέτη» Π. Σακελλαρόπουλος, Κ. Κουτρολίκος, Α. Φραγκούλη, Α. Σορώκου Σ την αρχή της εκδήλωσης η Αρχοντούλα Σορώκου προλόγισε την ομιλία και απηύθυνε τον ακόλουθο χαιρετισμό: Π. Σακελλαρόπουλος, Α. Φραγκούλη, Κ. Κουτρολίκος, Α. Σορώκου Σεβαστοί και Αγαπητοί Πατέρες, Ασπασία μας και Γιώτα μας και Γιάννη, σαν νεοεκλεγμένε Αντιπεριφερειάρχη, παλιέ και καινούργιε Δήμαρχε του Δήμου Δελφών, Περιφερειακοί και Δημοτικοί Σύμβουλοι, εκπρόσωποι των φορέων της γύρω περιοχής, συμπατριώτες και συνεργάτες από τον Σύλλογο της Αγίας Ευθυμίας, Αγαπητοί φίλοι, Σε όλο τον κόσμο είναι γνωστό πως αν προσπαθήσεις να εφαρμόσεις τις αρχές της Κοινωνικής Ψυχιατρικής χωρίς την συνεργασία με την κοινότητα, καλύτερα να μην αρχίσεις αυτή τη δουλειά ποτέ... Οι άνθρωποι «κλειδιά» σε αυτή την «ερωτική» μας περιπέτεια της 35χρονης προσφοράς σε μια μεγάλη μερίδα πασχόντων στην κοινότητα, είστε εσείς οι ίδιοι και σας ευχαριστούμε γι αυτό. Για τη δουλειά μας θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες και μέρες!! Ερωτευτήκαμε αυτό που κάνουμε, ξενυχτήσαμε γι αυτό, τρέξαμε χωρίς την έννοια του αυστηρού χρόνου, δεν σκεφτήκαμε το κόστος της κάθε ενέργειας και είμαστε πολύ ευτυχισμένοι σαν και σήμερα που ανταμώνουμε σε μια τέτοια γιορτή, ή σαν και πέρυσι σε μια άλλη γιορτή στο χωριό σας για να τιμήσετε τη δουλειά μας. Θα ήθελα να σας παρουσιάσω τους ομιλητές της σημερινής εκδήλωσης. Πρώτος από δεξιά, είναι ο Κωνσταντίνος Κουτρολίκος, φοιτητής της Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, από τους νεότερους συνεργάτες θα σας παρουσιάσει την εποχή του ποιητή Βαλαωρίτη και θα σας πει λίγα λόγια για το ποίημα «Ο Αστραπόγιαννος». Δίπλα του η Αθηνα Φραγκούλη Σακελλαροπούλου, Λογοπεδικός Παιδαγωγός το

12 12 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 στήριγμα όλων μας. Ο τρόπος δουλειάς της Αθηνάς και η προσφορά της στην Φωκίδα, στα παιδιά, στους εφήβους, στην εκπαίδευσή μας, δεν περιγράφεται και την ευχαριστούμε πολύ για όλα. Άφησα τελευταίο τον Καθηγητή Παναγιώτη Σακελλαρόπουλο, ψυχίατρο, παιδοψυχίατρο, ψυχαναλυτή, τον γνωστό «Σακέλ», τον μεγάλο έρωτα, τον αιώνιο έφηβο, τον πάντα ακούραστο και ευρηματικό. Ποτέ δεν καταλάβαμε με ποιο τρόπο και πώς, μας άρπαξε από το χέρι και μας μετέφερε στον δύσκολο κόσμο της προσφοράς και της ψυχιατρικής αρρώστιας. Πριν τους δώσω τον λόγο και αφού σας ευχαριστήσω για άλλη μια φορά όλους σας για την παρουσία σας, θα ήθελα να πω ότι είμαστε ιδιαίτερα συγκινημένοι γιατί ανάμεσά μας είναι μέλη από το οικοτροφείο και τα προστατευμένα διαμερίσματα της Άμφισσας, ίδιοι, ίσοι, χωρίς να ξεχωρίζουν από το σύνολο, μαζί με τους θεραπευτές τους. Σας ευχαριστούμε και πάλι όλους, ιδιαίτερα το Δ.Σ. του Συλλόγου. Τελειώνοντας την προσφώνησή της η Α. Σορώκου έδωσε τον λόγο στον Κωνσταντίνο Κουτρολίκο ο οποίος είπε: Ο Γιάννης «Αστραπόγιαννος» ήταν Έλληνας αρματολός του 18 ου αιώνα, κυρίαρχος της Δωρίδας. Άκμασε για πολλά χρόνια ( ) και έγινε αντικείμενο λατρείας από τους υπόδουλους Έλληνες ως λαϊκός ήρωας, τιμωρός των Τούρκων, και ελευθερωτής. Η λαϊκή παράδοση τον θέλει γενναιόδωρο με τους φτωχούς και ανελέητο με τους ισχυρούς. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης έγραψε ποίημα για τον Αστραπόγιαννο, ενώ το 1980 γυρίστηκε και ταινία με τίτλο «Ο Αστραπόγιαννος». Σήμερα, «αστραπόγιαννος» αποκαλείται μεταφορικά ένας έξυπνος άνθρωπος με ηγετικά χαρίσματα, που όμως είναι αντίθετος με το κατεστημένο και την ιεραρχία. Ο Γιάννος καταγόταν από την Αγία Ευθυμία Φωκίδας. Αρχικά ήταν πολεμιστής υπό τη σημαία των αδελφών Λάμπρου και Μήτρου Τσεκούρα, αργότερα του Βλαχαρμάτα Βέργου. Λόγω της ανδρείας του, αναγνωρίστηκε ως ο Αρχηγός της δικής του ομάδας πολεμιστών, με την οποία τρομοκράτησε τους Τούρκους. Οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να του παραχωρήσουν το αρματολίκι της Δωρίδας. Όταν ο Οθωμανός δερβέναγας των Σαλώνων Μίρτζας βίασε μια γυναίκα από την επικράτεια του Αστραπόγιαννου, ο Γιάννος εξεστράτευσε εναντίον του και κατέσφαξε αυτόν και όλους τους οπλοφόρους του. Μετά από χρόνια στο αρματολίκι και πολλές νίκες, βρήκε τραγικό θάνατο σε μάχη με τους Τούρκους στα Παλάτια της Δωρίδας. Είχε πληγωθεί θανάσιμα και διέταξε τον σύντροφό του Λαμπέτη να τον σκοτώσει, για να μην πέσει από χέρι Τούρκου. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ( ) ήταν επικός ποιητής του αρματολισμού και ένας από τους πιο διακεκριμένους επτανήσιους ποιητές του 19 ου αιώνα. Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1824 από πατέρα ηπειρωτικής καταγωγής. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη Λευκάδα και στην Κέρκυρα. Ύστερα πήγε στη Γαλλία και στην Ιταλία και σπούδασε νομικά. Το επάγγελμα του δικηγόρου δεν το εξάσκησε ποτέ. Αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην ποίηση. Μελέτησε πολύ τη γνήσια γλώσσα του λαού και την έκανε όργανο, για να εκφράσει τις ιδέες του. Χρησιμοποιώντας επικολυρικό στίχο, ο Βαλαωρίτης έγραψε για τους άθλους των αγωνιστών του 21. Τα ποιήματά του αγαπήθηκαν στην εποχή τους, αλλά εξακολουθούν να εκτιμώνται ακόμη και σήμερα. Απέκτησε τον τίτλο του εθνικού ποιητή, ως ο πρώτος που έσκυψε «στις εγχώριες πηγές με την απόφαση να κάνει ελληνική ποίηση». Παράλληλα με την ποίηση επιδόθηκε και στην πολιτική. Ως βουλευτής της «Ιονίου Πολιτείας» επτά ολόκληρα χρόνια αγωνίστηκε για τα δίκαια των επτά νησιών. Μετά την ένωση των Επτανήσων, έδρασε ως βουλευτής στην Αθήνα. Οι αγορεύσεις του είχαν ποιητικό χαρακτήρα και η ρητορική του δεινότητα έμεινε αλησμόνητη. Τέλος αποτραβήχτηκε από την πολιτική, για να δοθεί ολοκληρωτικά στην υπόθεση της απελευθέρωσης της Ηπείρου. Έγραψε πολλά ποιήματα στα οποία διακρίνει κανείς μια πατριωτική ρωμαλεότητα, έναν ασυγκράτητο πατριωτισμό και μια αχαλίνωτη φαντασία, μεταξύ των οποίων και ο «Αστραπόγιαννος». Στη συνέχεια πήρε τον λόγο η Αθηνά Φραγκούλη και μέσα από το συγκλονιστικό ποίημα του Βαλαωρίτη, αναφέρθηκε στη σχέση του Αστραπόγιαννου με τον Λαμπέτη: Ο Βαλαωρίτης αρχίζει με την αναγγελία του τρόπου του θανάτου του Αστραπόγιαννου. Ο Αστραπόγιαννος νιώθει βαθιά μέσα του το βόλι του θανάτου που του σάρωσε τα σωθικά. Καθώς έρχεται ο θάνατος, νιώθει ότι δεν του μένει πολλή ώρα στη διάθεσή του: «Λαμπέτη εδείλιασα!... Τα σωθικά μου άσπλαχνο εθέρισε βόλι, πικρό. Νεκρά στο σκάνδαλο τα δάχτυλά μου βλέπεις επάγωσαν Δος μου νερό Μόχτα κ επλάκωσαν σαν άγριοι σκύλοι για το κεφάλι μου τι καρτερείς; Φορτώσου τάρματα, το καρυοφύλλι, κόψε με γρήγορα μη μ αρνηθής» Πρέπει ο Λαμπέτης σε ελάχιστο χρονικό διάστημα να κάνει αυτό το φοβερό έργο, το να αποτελειώσει τον Αστραπόγιαννο, τον ισότιμο, τον αδελφό του, πριν οι Τούρκοι φτάσουν και τους αποτελειώσουν και τους δύο. «Λαμπέτη, χόρτασε τη δύναμή μου. Μέσα στα στήθια σου θέλω ναυρώ στερνό λημέρι σου, θέλω η πνοή μου ναυρή στα σπλάχνα σου τον ουρανό. Ώραν την ώρα φεύγει ανυπόμονη πετά η ψυχή... σκύψε και πιέτηνε μ ένα φιλί» Αυτός ο στίχος δείχνει την εξιδανίκευση της σχέσης των δύο, που ο ένας μπορεί να βρισκόταν στη θέση του άλλου. Άρα υπάρχει μια ισοτιμία και αναγνώριση των ίδιων δυνατοτήτων και στους δύο. Αστραπόγιαννος Τώρα, από τους δύο, στον Λαμπέτη πέφτει το μεγαλύτερο βάρος. Πρέπει πριν φτάσουν οι Τούρκοι να έχει αποτελειώσει το έργο του θανάτου, που έτυχε στον Αστραπόγιαννο, ό,τι θα μπορούσε νάχει λάχει και στον Λαμπέτη. Ο Αστραπόγιαννος επιθυμεί να περάσει την δύναμή του και την ψυχή του στον Λαμπέτη, σαν μια τελευταία και ακριβή επιθυμία να περάσει ο ίδιος στην ύπαρξη του Λαμπέτη, δηλαδή μια επιθυμία, να διαιωνίσει την δύναμή του στον Λαμπέτη. Είναι σαν να αναζητάει από τον Λαμπέτη να συνεχίσει την ηρωική ζωή που είχαν ζήσει και οι δύο μέχρι τώρα. Να συνεχιστεί να αιωρείται ο θρύλος του ακατανίκητου της δυάδας. Ο Λαμπέτης όμως, έχει τον δικό του εσωτερικό αγώνα, δεν τολμά, δειλιάζει. «Πώς κλαις; τι δέρνεσαι; Τρίψε με χώμα το γιαταγάνι σου Μην τρέμεις ζύγωσε Δος μου να ιδώ» Μια προτροπή να τον σκοτώσει για να γίνει η επιθυμία του Αστραπόγιαννου, και προσθέτει: «το αίμα τ άπιστο με το δικό μου δεν θέλω επάνω του νανταμωθή...» Και τελικά ο Λαμπέτης τολμά: Βαρειά σπαράζει φοβερή στο χέρι του Λαμπέτη η κάρα τ Αστραπόγιαννου το δάχτυλό του βάφει στο αίμα, πάφριζε στη γη, σταυρώνει το κουφάρι και χάνεται στη λαγκαδιά Αρχίζει ένας αγώνας κυνηγητού και υπέρβασης του Λαμπέτη να σώσει το κεφάλι τού Αστραπόγιαννου αλλά και να αποδείξει ότι είναι άξιος συνεχιστής του.

13 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Όλο το βράδυ τρέχει, κρύβεται, διψασμένος, πεινασμένος μέσα στα σκοτάδια. Για να ξαποστάσει η ανάπαυλα του μαχητή στο τέλος της νύχτας. Του φάνηκε ότι εξέφυγε Εμέτρησ ένα ένα τάρματα τ Αστραπόγιαννου, δεν έχασε κανένα το μαύρο το κλεφτόπουλο στο φοβερό του δρόμο. Σιμά στη βρύση εκάθισε, κατέβασε απ τον ώμο το έρμο το δισάκκι του Το μάτι του έχει αντάρα Απλώνει μες στο σάβανο το χέρι με λαχτάρα Σφίγγει τα κρύα τα μαλλιά Ο νους του ανεμοζάλη ξεσέρνει το κεφάλι. Μ ανατριχίλα το θωρεί. Στα χόρτα το καθίζει, παίρνει στη φούχτα του νερό, το νίβει, το χτενίζει, ζερβιά τού βάνει το σπαθί, δεξιά το καρυοφύλλι, πλένει το στόμα το βουβό και στα νεκρά τα χείλη βρίσκει ο Λαμπέτης άσβυστο, σαν νάταν πετρωμένο, του γέρου το χαμόγελο γλυκ αποκοιμισμένο. Τότε εξαλάφρωσε η καρδιά, τότε ένα δάκρυ πέφτει στο πρόσωπο του κλέφτη. Ένοιωσ ότ είχε την ευχή ταρματωλού μαζί του και ξεσυγνέφιασε με μιας η θολερή ψυχή του. Του φάνηκε ολοζώντανος εκεί με τάρματά του ο γέροντάς του νηστικός οτ έστεκε σιμά του. Κόβει βλαστάρια τρυφερά, τη φτέρη ξεφυλλίζει, παίρνει ένα κρίθινο ψωμί, στη μέση το χωρίζει και τη μια σφήνα απ ταις δυό τη δίνει στο κεφάλι κι αυτός κρατεί την άλλη. Μέχρι εδώ έχουμε την ισοτιμία στη σχέση, τη σχέση αδελφών, εκτός από μία στιγμή «Κόψε με πάρε με στην αγκαλιά» όπου γίνεται ο γιος που χρειάζεται προστασία. Ενώ στους επόμενους στίχους έχουμε μιαν άλλη πτυχή της σχέσης τους. «Ξύπνα Αστραπόγιαννε, γλυκοχαράζει, γιατί εκοιμήθηκες τόσο βαρειά; Ξύπνα ο Λαμπέτης σου γλυκά σε κράζει Να ιδής τα φράξα σου, τα κρύα νερά.»τα μάτια άνοιξε, ψυχοπατέρα, να ιδής που σ έφερα σε μια βραδειά. Μες στο λημέρι σου μ ηύρηκ η μέρα, τώχω, Αστραπόγιαννε, κρυφή χαρά.»θυμάσαι; ανήλικο μ είχε πετάξει στον δρόμο η μοίρα μου, μικρό, μικρό, τη μάνα οι άπιστοι μούχανε σφάξει, στο λόγγο εκρύφτηκα γυμνό, ορφανό.»εδώ επρωτώρθαμε Μ ακούς, πατέρα; Εδώ μ ανάστησες νεκρό, φτωχό. Εδώ με πότισες δροσιά κι αγέρα, μ έκανες έλατο, πατέρα, εδώ.»πρώτος συ μώδειξες του εχθρού την όψη και συ μ εβάφτισες μες στη φωτιά. Ποιος να σου τώλεγε πως θα σε κόψη το χέρι πώμαθες να πολεμά;»ξύπν, Αστραπόγιαννε, και κύτταξέ με, φάγε μ εμένα λίγο ψωμί, φόρεσε τάρματα, χαιρέτησέ με, ξύπνα, ζωντάνεψε κ ήρθ η αυγή.»εσύ επρωτόδινες ψηλά στο βράχο το καλημέρισμα στον αητό, συ πρώτος έδειχνες σ εμέ, στο Ζάχο, το γλυκοχάραμα στον ουρανό.»τότ εξεφύτρωνες σαν κυπαρρίσι στα καταρράχια μας τρομαχτικό, τον ίσκιο σου έστενες να φοβερίση κάτω τα Σάλωνα και τώρα εδώ.»ο Ζάχος έπεσε κ ήταν γραμμένο εγώ, Αστραπόγιαννε, πάλ ορφανό, το ξυλοκρέββατο για σε να γένω, για σε, πατέρα μου, γη να ζητώ». Το κυνηγητό των Τούρκων συνεχίζει, παίρνει είδηση ότι είναι πίσω του, κι αρχίζει πάλι να προσπαθεί να τους ξεφύγει. Κουράστηκε, δειλιάζει, πλαγιάζει και μεταξύ ύπνου και ξύπνιου ξεκινάει ένας νοερός διάλογος που τον εμψυχώνει, του δίνει δύναμη. Κ εκεί πούτανε θαμμένος μες στου ύπνου την νυχτιά, στο πλευρό του ο σκοτωμένος ανταριάζεται, ξυπνά. «Παιδί μου εγέρασε το λείψανό μου τόσα μερόνυχτα χωρίς ταφή, ο Χάρος έφαγε το πρόσωπό μου δος μου, Λαμπέτη, μια χούφτα γη.»κάτου στα Σάλωνα, ξεψυχισμένος ο εχθρός εφώλιασε μακρά απ εδώ ξύπνα, Λαμπέτη μου, κι αποσταμένος θέλω στο μνήμα μου να πάω κ εγώ.»τώρα που μ έφερες ως τα Παλάτια, σκάψε το λάκκο μου σ αυτήν τη γη. Εδώ δε φτάνουνε του εχθρού τα μάτια δεν ανεβαίνουν παρά αητοί.»λαμπέτη, χώσε με με τάρματά μου ολόρθα, στήσε τα, δεξιά ζερβιά. Νάναι στο μνήμα μου κεροδοσά μου, πρωτοπαλλήκαρα στην ερημιά.»κι όταν, Λαμπέτη μου, με χωματίσης, έβγα στο Τρίκορφο γοργά, γοργά να πης πως σ έστειλα να πολεμήσης, πες χαιρετίσματα στην κλεφτουριά.»μη μου πικραίνεσαι, κ είναι γραμμένο μ εμένα γρήγορα νανταμωθής τρέχα, πολέμησε και σε προσμένω στο μνήμα μου άλυωτος όσο ναρθής». Ο Λαμπέτης παίρνει την εντολή και: Βλέπει το Τρίκορφο, σφίγγεται, φτάνει, το λιανοτούφεκο πέφτει πυκνό. Σέρνει στα δόντια του το γιαταγάνι, ρουφά ανυπόμονα φλόγα, καπνό. Πούθε να πλάκωσε παρόμοια αντάρα, παρόμοιος σίφουνας, ο εχθρός ρωτά. Το χέρι εδούλευε και βουβαμάρα πάντα τα χείλη του κρατεί κλειστά. Χάρος ανέλπιστος περνά, θερίζει, αναστηλώθηκε κ η κλεφτουριά. Ρυάζετ η Ρούμελη στο μετερίζι, ρίχνεται, πίσω του παύει η φωτιά. Δεν τον επρόφταιναν Τον ανακράζουν, δεν αποκρένεται, διαβαίνει εμπρός. Τα χέρια του άκοπα χτυπούνε, σφάζουν, σκορπά, ανταριάζεται, φεύγει ο εχθρός. Στο δρόμο του άξαφνα του λυέται η χαίτη, στην πλάτη ανέμισε σα δυο φτερά τότε του φώναξαν «Στάσου, Λαμπέτη, άφησε κ ένανε γι άλλη φορά». Σαν ένας δεύτερος Αστραπόγιαννος, ολοκληρώνει την προφητεία, την επιθυμία του Αστραπόγιαννου «μη μου πικραίνεσαι, κ είναι γραμμένο μ εμένα γρήγορα ν ανταμωθής.» Και «άστραψ εβρόντησε μια πιστολιά» Τον ελαβώσανε Στο χώμα γέρνει, το βόλι εχώνεψε μες στα πλευρά. Πέφτει ταπίστομα, σιγά ξεσέρνει, σα φίδι κρύβεται μες στα κλαριά. Έβοσκε ο θάνατος στα σωθικά του κ εκείνος έτρεχεν ολονυχτίς, πατεί, σωριάζεται, σβυέτ η καρδιά του Πούσ, Αστραπόγιαννε, να τόνε ιδής; Διαβαίνει ανήφορους και μονοπάτια, βράχους απάτητους, νεροσυρμαίς, εξημερώθηκε μες στα Παλάτια, εψυχομάχησε χίλιαις φοραίς. Το μνήμα επρόσμενε Λιγάκι ακόμα να φτάση τώλειπε πετιέται ορθός, πηδά, ανδρειεύεται το έρμο χώμα σφίγγει στα δόντια του, πέφτει νεκρός. Το βράδυ ανέλπιστα πιάνει το χιόνι κι ο τάφος κρύβεται βαθειά βαθειά, λες κ εσαβάνωσαν σ ένα σεντόνι τα δυο τα λείψανα σφιχτά σφιχτά. Ισότιμοι πολεμιστές που έχουν την ίδια μοίρα. Πλούσιοι στα συναισθήματά τους και στη σχέση τους. Σημείωση «Α.Ν»: Τα παραπάνω αποτελούν τα κείμενα των ομιλιών κατά την παρουσίαση του θέματος «Ο Αστραπόγιαννος, ένας Αγιαθυμιώτης ήρωας της προ-επαναστατικής περιόδου και η σχέση φιλίας με το πρωτοπαλίκαρό του Λαμπέτη», από τον Καθηγητή Ψυχιατρικής - Παιδοψυχιατρικής Παναγιώτη Σακελλαρόπουλο και τους συνεργάτες του, στις 13 Αυγούστου, στο προαύλιο του Αγίου Ευθυμίου και στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ 2014.

14 14 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΕΙΚΟΝΕΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ & ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ Με εύκολα εικαζόμενη φιλική παρότρυνση και παράκληση, στο τελευταίο φύλλο των Α.Ν. κάθε χρονιάς, υπήρχε στήλη που συνόδευε τις ευχές των ανθρώπων της εφημερίδας, για τις επικείμενες μεγάλες γιορτές του Δωδεκαημέρου, με κάποιο λογοτεχνικό κείμενο της παλιότερης Γραμματείας μας, ικανό να εισάγει τον επιθυμούντα, απλό κι απροκατάληπτον αναγνώστη, στο κλίμα των Αγίων ημερών. Ούτε η αναζήτηση, για την αλίευση του, κάθε χρόνο, κατάλληλου κειμένου κούρασε, το αντίθετο (θα μπορούσαμε να ομολογήσομε ότι συνέβαινε), ούτε η καθιέρωση της στήλης, από όσο γνωρίζομε, ξεσήκωσε αντιρρήσεις σαν αυτές που εισέπραττε ο Παπαδιαμάντης και τα είπε έξω απ τα δόντια στον Πρόλογο του «Λαμπριάτικου Ψάλτη» (1893), ούτε, τέλος, εξαντλήθηκαν τα αρμόζοντα κείμενα. Σε μια εποχή που οι γιορτές αυτές έχουν λάβει πανανθρώπινο χαρακτήρα και, βοηθουσών και των ασύλληπτων δυνατοτήτων των συγχρόνων μέσων επικοινωνίας, με τις εκθαμβωτικές λάμψεις και τις άμεσες προβολές των γνωστών τελετουργικών, είπαμε να πάμε πίσω, πολύ πίσω, στις αρχές διαμόρφωσης του τρόπου εορτασμού των κορυφαίων αυτών χριστιανικών εορτών, στο Βυζάντιο. Αναβαθμισμένοι στις περί του Ελληνικού Μεσαιώνος και της σημασίας του, αντιλήψεις του μοναδικού κι ανεπανάληπτου ιστορικού ερευνητή, Κων. Σάθα, που με τον πρέποντα τρόπο τιμήθηκαν στα περασμένα Σκαρίμπεια, τα 100χρονα της εκδημίας του, αναζητήσαμε και μεταφέρομε, με τις παντοτινά εγκάρδιες ευχές όλων των συνεργατών των Α.Ν. για υγεία, αντοχές, ομορφιά και πιο δυναμική αντιμετώπιση εμποδίων, προβλημάτων στον καινούργιο χρόνο, σκηνές κι έθιμα του Δωδεκαημέρου, από την κραταιά κι ένδοξη αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης. Στην Αγ. Γραφή δεν υπάρχει συγκεκριμένη ημερομηνία της Γέννησης του Χριστού. Ως τα τέλη του 3 ου αι. δεν είχε καθιερωθεί αυτοτελής εορτασμός της. Συνεορταζόταν με τα Θεοφάνεια, στις 6 Ιανουαρίου. Στον όψιμο 4 ον αι. και ύστερα από μακρές συζητήσεις, ορίστηκε η 25 η Δεκεμβρίου, ημέρα που κατά την παλαιά (παγανιστική- ελληνική) θρησκείαν εορταζόταν ο ἀήττητος Ἥλιος. Από ομιλία του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου, γνωρίζομε ότι στην Αντιόχεια, παράλληλα ίσως με την Κων/πολη, η Θεία Γέννηση πρωτογιορτάστηκε περί το 378. Στη Βασιλεύουσα εκείνη τη χρονιά ωστόσο γιορτάστηκε «γογγύζοντος τοῦ λαοῦ» (Φ. Κουκουλές). Τα Χριστούγεννα του 380 ο Άγ. Γρηγόριος ο Θεολόγος άρχισε τον 1 ο του λόγο στην Κων/πολη με το περίφημο «Χριστός γεννᾶται δοξάσατε». Στην ίδια τη Βηθλεέμ τα Χριστούγεννα ξεκίνησαν να εορτάζονται το 433. Η διαμόρφωση του Δωδεκαημέρου (απ τα Χριστούγεννα ως την επομένη των Φώτων) στην περίοδο των εορτών των παλιών Καλανδών, έδωσε ευκαιρία στο λαό να εορτάζει και να διασκεδάζει. Οι γιορτές αυτές των Ρωμαίων ονομάζονταν Calends (calendar: καλεντάρι, δηλ. ημερολόγιο) και οι άνθρωποι στόλιζαν τα σπίτια τους και αντάλλασσαν δώρα. Έτσι γρήγορα επικράτησε η συνήθεια εκείνες τις μέρες να καθαρίζονται, να καλλωπίζονται τα σπίτια, να στολίζονται τα υπέρθυρά τους. Με διαταγή του Επάρχου (του σημαντικώτερου, μετά τον αυτοκράτορα αξιωματούχου), καθαρίζονταν και οι δρόμοι και στολίζονταν με στύλους που στήνονταν κατά διαστήματα, έχοντας επάνω τους δεντρολίβανα, κλαδιά μυρτιάς κι άλλα λουλούδια της εποχής, κατά δε τη νύχτα ανάβονταν και λύχνοι. Απ την παραμονή του εορτασμού των Καλανδών στην αγορά μεταφέρονταν απ την ύπαιθρο διάφορα και σε μεγαλύτερες των συνηθισμένων ποσότητες, τρόφιμα, γεωργικά προϊόντα, ήμερα και άγρια πτηνά. Οι άνθρωποι περιφέρονταν έχοντας ντυθεί με καινούργιες επίσημες ενδυμασίες, αντάλλασσαν επισκέψεις και δώρα (καρπούς και γλυκά) με φιλικές οικογένειες. Και τέλος, «πρὸς πάνδημον τέρψιν» μεταμφιέζονταν. Πολλοί από τους πολίτες περνούσαν όλη τη νύχτα πίνοντας και μεθώντας, συνεχίζοντας ως το πρωί τη διασκέδαση. Για τις μεταμφιέσεις, που έχουν διατηρηθεί σε μας τις Απόκριες κι έχουν αρχαιοελληνικές, διονυσιακές ρίζες, εκτός και της συνέχειας του ρωμαϊκού εθίμου, άλλοι ισχυρίζονταν ότι εισήχθησαν απ την εποχή των Παλαιολόγων κι άλλοι ότι το έθιμο μάς ήλθε από την Ιταλία (Φ. Κουκουλές). Τις Καλά(έ)νδες, καθιερωμένη ετήσια γιορτή με πολλή μουσική και χορό, ο E. Wellesz τη θεωρεί τυπικό είδος γιορτής με παγανιστική προέλευση που μεταφυτεύτηκε χωρίς καμιά αλλαγή από την παλαιά στη Νέα Ρώμη. Οι μεταμφιεσμένοι, με το πρόσωπα φτιασιδωμένα αγνώριστα σε ζώα, τράγους, καμήλες, ελάφια, τραγουδώντας και χοροπηδώντας, πείραζαν αυτούς που συναντούσαν στο δρόμο, έμπαιναν στα εργαστήρια/καταστήματα, έσπρωχναν ρίχνοντας κάτω ό,τι κρατούσαν οι άνθρωποι στους δρόμους, χτυπούσαν τις πόρτες των σπιτιών με φωνές κι αστεϊσμούς, να τους ανοίξουν οι ένοικοι, αποβαίνοντας συχνά, με τα τραγούδια και τα πειράγματά τους, ενοχλητικοί στους οικοδεσπότες. Άλλοι διασκέδαζαν κι άλλοι αγανακτούσαν. Κατά τον Αγ. Ιωάννη το Χρυσόστομο συνιστούσαν «πομπὴν δαιμόνων καὶ καταγέλαστον κωμωδίαν παντός πολεμίου χαλεπώτερον τὴν πόλιν ἐξαιχμαλωτίζουσαν». Από τις νυχτερινές φασαρίες των μεταμφιεσμένων και το φόβο που προκαλούσαν στα παιδιά, ο Φ. Κουκουλές διατείνεται ότι προήλθαν οι παραδόσεις για τους καλλικαντζάρους, που έφτασαν ως τις μέρες μας. Στο Δωδεκαήμερο, από μαρτυρία του Ι. Τζέτζη (12 ος αι.) είναι γνωστό ότι τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια «ἀπό βαθείας πρωίας μέχρι δείλης ὀψίας μετά αὐλῶν καὶ συρίγγων» κι έψελναν τα κάλαντα. Από κοντά κι ενήλικες, και μάλιστα οι άνθρωποι της ορχήστρας, γύριζαν «μέχρι βαθείας νυκτός» ψάλλοντας κι αυτοί τα κάλαντα κι απαιτώντας πιεστικά φιλοδώρημα. Στο τέλος των ασμάτων υπήρχαν κι οι επαινετικοί για τους ενοίκους στίχοι, συνήθεια που έφτασε κι ως τις μέρες μας. Αποκλειστικά την παραμονή των Χριστουγέννων παιζόταν ενόργανη μουσική στις εκκλησίες και τα μοναστήρια. Τότε η αυτοκρατορική ορχήστρα απαρτιζόμενη από σαλπιγκτές, αυλητές, κεραύλεις και κυμβαλιστές, συνόδευε τους τραγουδιστές που έψαλλαν, κατά το ισχύον για την περίσταση τυπικό, τα πολυχρόνια στην αυτοκρατορική οικογένεια. Η ορχήστρα ακόμη έπαιζε στα διαστήματα μεταξύ των ψαλλομένων ύμνων και τέλος όταν οι αυλικοί αποχωρούσαν από την εκκλησία. Αυτοκρατορική πομπή προς την Αγία Σοφία για τη λειτουργία των Χριστουγέννων (από παλιό χειρόγραφο) Και στα Χριστούγεννα το γιορτινό τόνο έδιναν τ Ανάκτορα. Γινόταν η κατάλληλη προετοιμασία για την «προέλευσιν» ή το «πρόκενσον», τη μετάβαση εν πομπή του αυτοκράτορα (τουλάχιστον ως τον 12 ον αι.) απ το Ιερόν Παλάτιον στην Αγ. Σοφία. Τη διαδικασία περιγράφει λεπτομερώς ο Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος ( ) στο έργο του «Περὶ τῆς βασιλείου τάξεως» ή«de Cerimoniis aulae byzantiae» 1. Ανήμερα ο αυτοκράτορας φορώντας τη χλαμύδα και το στέμμα και συνοδευόμενος από την αριστοκρατία (πατρικίους, συγκλητικούς και στρατηγούς), έβγαινε απ το Παλάτι και διά της Μέσης οδού, του κεντρικού δρόμου της Κων/πολης, κατευθυνόταν πεζός στην Αγία Σοφία. Σε 6 διαφορετικά σημεία του δρόμου, αντιπροσωπείες των Δήμων (Πράσινων και Βένετων), τον επευφημούσαν ευχόμενοι «Πολλά, πολλά, πολλά ἔτη, εἰς πολλά», «πολυχρόνιον ποιήσαι ὁ Θεός τὴν ἁγίαν βασιλείαν σου». «Επευφημίες» ήταν τα τραγούδια που ζωντάνευαν στο Βυζάντιο τις αυλικές τελετές. Στις εκκλησιαστικές ακολουθίες τις τραγουδούσαν οι δυο χορωδίες των ψαλτών που ήταν μια ιδιαίτερη τάξη κληρικών. Στις κοσμικές τελετές τις τραγουδούσαν οι δυο χορωδίες των κραχτών, απαρτιζόμενες από αυλικούς αξιωματούχους και λαϊκούς. Όταν ο αυτοκράτορας πήγαινε στην εκκλησία, τις επευφημίες τραγουδούσαν μαζί οι ψάλτες και οι κράχτες. Στην μετάβαση του αυτοκράτορα τα Χριστούγεννα στην Αγ. Σοφία, οι χοροί έψαλλαν (σε ήχο τρίτο) και ύμνους χριστουγεννιάτικους, όπως «Ὁ ἀμήτωρ ἐν οὐρανοῖς, ἀπάτωρ τίκτεται ἐπί γῆς» και άλλους και στα λατινικά. Λατινικές λειτουργικές «επευφημίες» (κατάλογό τους αναφέρει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος) τραγουδούσαν σε αυτή την περίσταση οι καγγελάριοι. Όταν ο αυτοκράτορας έφθανε στην περίφημη εκκλησία, στον εξωνάρθηκά της ο πραιπόζιτος (ανώτερος κρατικός αξιωματούχος) του έβγαζε το στέμμα απ το κεφάλι. Στο νάρθηκα ανέμενε τον αυτοκράτορα ο πατριάρχης και μαζί προχωρούσαν μέσα στο ναό, ενώ οι χοροί (ψάλτες) έψελναν μελωδικά. Ο αυτοκράτορας προχωρώντας έμπαινε στο ιερό, προσκυνούσε και κατόπιν κατευθυνόταν στο μουτατώριον, χώρο ανάπαυσης, όπου παρέμενε μέχρι την ώρα του ασπασμού και της λήψης της θείας ευχαριστίας. Στην εκκλησία τα Χριστούγεννα έστηναν ένα σπήλαιο, όπου μέσα σε φάτνη τοποθετούσαν ένα μικρό παιδάκι που παρίστανε το νεογέννητο Χριστό. Τις αντιρρήσεις του για το έθιμο αυτό, εξέφρασε επικαλούμενος Συνοδικό κανόνα ο Θεόδωρος Βαλσαμών τον 12 ον αι. Μετά το τέλος της χριστουγεννιάτικης θείας λειτουργίας, ο αυτοκράτορας επέστρεφε έφιππος στα ανάκτορα, επευφημούμενος απ τους τραγουδιστές που ακολουθούσαν με αμάξια και δεχόμενος ευχές σε 5 σημεία του δρόμου από αντιπροσωπείες των Δήμων. Στο Βυζάντιο, ως συνέχεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υπήρχε μέγα πάθος για θεάματα και ειδικά για τον Ιππόδρομο. Σε όλες τις μεγάλες γιορτές και τα ευχάριστα γεγονότα, υπήρχε συνήθεια να διεξάγονται αγώνες στον Ιππόδρομο με την έγκριση και την παρουσία του αυτοκράτορα, αλλά και πλήθους κόσμου. Έτσι γινόταν και τα Χριστούγεννα, παρά τις αντιρρήσεις της εκκλησίας. Απ τον Νομοκάνονα, που αποδίδεται στον Πατριάρχη Φώτιο (9 ος αι.), προκύπτει ότι κατά τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια «οὐ τελεῖται θέα». Όμως ο ισπανοεβραίος περιηγητής Βενιαμίν από την Τουδέλα (12 ος αι.), κατέγραψε χριστουγεννιάτικη τέλεση αγώνων στον Ιππόδρομο της Κων/πολης, ιδιαίτερης μάλιστα λαμπρότητας. Τιμώντας τη μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων, οι αυτοκράτορες παρέθεταν επίσημο γεύμα που επαναλαμβανόταν όλες τις μέρες του Δωδεκαημέρου (απ τα Χρι- 1 Μια συλλογή διατάξεων, κανόνων κι εθιμοτυπικών παραδόσεων της βυζαντινής αυτοκρατορικής αυλής, του 10ου αι.

15 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ στούγεννα ως τα Θεοφάνεια). Προσκεκλημένοι ήταν οι άρχοντες κρατικοί λειτουργοί, ξένοι αντιπρόσωποι, αντιπροσωπείες των διαφόρων κοινωνικών τάξεων της Κων/πολης και 12 πένητες (φτωχοί) κάθε φορά, κατά τον τύπο των μαθητών του Χριστού. Οι συνδαιτυμόνες δεν έτρωγαν καθιστοί, αλλά σε ανάκλιντρα, όπως στην Αρχαία Ελλάδα. Κατά διαστήματα εγείρονταν κι επευφημούσαν τον αυτοκράτορα. Κατ άλλα διαστήματα οι καλλίφωνοι χοροί (ψάλτες) της Αγ. Σοφίας και των Αγ. Αποστόλων, έψαλλαν το απολυτίκιο των Χριστουγέννων. Την ίδιαν ώρα έξω απ το παλάτι, στους δρόμους και τα σπίτια των ευκατάστατων, αλλά και των απλών ανθρώπων του λαού, με χαρά, πολλή ένταση, μεταμφιέσεις, χορούς, πότους και συμπόσια, ανταλλαγές δώρων, μα και τυχερά παιχνίδια (κύβους κυρίως), πολύ θόρυβο και κάθε άλλου είδους διασκεδάσεις, γιορταζόταν η ιδιαίτερη αυτή ημέρα. Κατά την επομένη, 26 η Δεκεμβρίου, που τιμάται η Σύναξις τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, οι Βυζαντινοί συνήθιζαν να στέλνουν σε φιλικά τους σπίτια, προς τιμήν των λοχείων της Παναγίας, το λοχόζεμα. ένα ζωμό, όπου είχαν ανακατέψει ἐψημένην σεμίδαλιν (ψημένο σιμιγδάλι) με βούτυρο και μέλι, το οποίο το προσέφεραν στις λεχώνες για να ενισχύσουν τη γαλακτοφορία τους. Το έθιμο αυτό δεν το ενέκρινε η εκκλησία, αφού η Παναγία «οὐκ ἔγνω λοχείαν» και με αυστηρό Συνοδικό κανόνα, το απαγόρευσε. Διετηρείτο ως τον 10 ον αι. Τον 12 ον όμως, αν πιστέψομε τον Θεόδ. Βαλσαμώνα, είχε εξαλειφθεί. Κατά τον (5-7 χρόνια εσφαλμένον) υπολογισμό του μοναχού Διονυσίου του Μικρού (αρχές 6 ου αι.), ο Χριστός γεννήθηκε το 5509/8, σύμφωνα με το βυζαντινό λεγόμενο, ή το 5493/2 έτος, σύμφωνα με το αλεξανδρινό σύστημα, ἀπό κτίσεως κόσμου. Με το πέρασμα του χρόνου στους κόλπους της βυζαντινής αυτοκρατορίας επικράτησε ενιαίο σύστημα χρονολόγησης. Αρχή του έτους καθιερώθηκε η 1 η Σεπτεμβρίου (στο 2 ο μισό του 5 ου αι.) και η αρχή της Ινδικτιώνας (λατιν. indictio), που σήμαινε απ τη μια τον 15ετή χρονικό κύκλο καθορισμού της φορολογίας της γης, κι απ την άλλη, το κάθε έτος αυτού του κύκλου (π.χ. πρώτη ινδικτιώνα, δεύτερη, τρίτη κ.ο.κ., ως τη 15 η, οπότε επανάρχιζε η αρίθμηση). Και τότε, την 1 η Σεπτεμβρίου, δεν υπήρχε κανένας ιδιαίτερος εορτασμός. Η 1 η Ιανουαρίου καθιερώθηκε σαν ημέρα της πρώτης του χρόνου απ τους Ρωμαίους το 153 π.χ. Ως τότε πρώτη του έτους ημέρα, εορταζόταν η 1 η Μαρτίου, ενώ σε άλλες περιοχές του τότε γνωστού κόσμου, η 1 η ή η 11 η Σεπτεμβρίου. Στο Βυζάντιο η 1 η Ιανουαρίου καθιερώθηκε ως ημέρα πρωτοχρονιάς το 1000 μ.χ. Χωρίς ιδιαίτερη σημασία λοιπόν η 1 η Ιανουαρίου, ήταν ημέρα της μνήμης του Αγ. Βασιλείου. Η γιορτή αυτή όμως είχε και αυλικό χαρακτήρα, επειδή στην Κων/πολη με τις 300 εκκλησίες, υπήρχε ναός του αγίου στον περίβολο του παλατιού. Την ίδια ημέρα υπήρχε η γιορτή Βότα, προς τιμήν του Πανός που εξακολουθούσε και γιορταζόταν απ το λαό με μουσική και χορούς. Ο αυτοκράτορας την 1 η Ιανουαρίου με την ακολουθία του πήγαινε πρώτα στο ναό της Παναγίας του Φάρου και μετά στο ναό του Αγ. Βασιλείου. Κατόπιν επέστρεφε στην αίθουσα της υποδοχής, ντυνόταν τη χλαμύδα, φορούσε το στέμμα και καθόταν στο θρόνο του. Όπως συνέβαινε σε κάθε σημαντική γιορτή, o ὀστιάριος, με νεύμα του πραιπόζιτου εισήγαγε κατά βῆμα, δηλ. κατά την τάξη της ιεραρχίας, τους ανώτατους κρατικούς αξιωματούχους (μαγίστρους, πατρικίους και συγκλητικούς) κι επίσης, κατά τη συγκεκριμένη ημέρα, τον άρχοντα της Αρμενίας κι άλλους ξένους, που γίνονταν δεκτοί απ τον αυτοκράτορα και του προσέφεραν τα δώρα τους. Ακολουθούσε το, καθιερωμένο καθ όλο το Δωδεκαήμερο, επίσημο γεύμα, χωρίς κάτι άλλο ως το τέλος της ημέρας, που θα την έκανε να ξεχωρίζει. Ως αρχή του μηνός, ο Φ. Κουκουλές γράφει για την 1 η Ιανουαρίου ότι οι Βυζαντινοί τη θεωρούσαν ιερή, την πανηγύριζαν με τον τρόπο που ήξερε και μπορούσε ο καθένας. Συμμεριζόμενοι τη ρωμαϊκή αντίληψη ότι όπως περάσει ο καθένας την 1 η του έτους, έτσι θα διέλθει κι όλο το χρόνο, προσπαθούσαν να την περάσουν όσο το δυνατόν πιο ευχάριστα «εὐφροσύνας ἐπιτηδεύοντες» (Αγ. Γρηγόριος Νύσσης). Συνήθιζαν λοιπόν εκείνη τη μέρα, τόσο τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, όσο και οι πολίτες, να ανταλλάσσουν δώρα και μάλιστα χρηματικά. Όπως σε μεταγενέστερη εποχή με τα δώρα του Αϊ Βασίλη, έτσι εκείνα τα χρόνια τα παιδιά με αυξημένες προσδοκίες περίμεναν τη μέρα, απευθύνονταν με ευχές στους γονείς και τους οικείους τους, τους ασπάζονταν και λάμβαναν νόμισμα για δώρο (αμοιβή). Ακόμη περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι, σύμφωνα με ακόμη μια ρωμαϊκή συνήθεια, κρατώντας ένα φρούτο, καρπό, όπου είχαν εισάξει ένα αργυρό νόμισμα. Το προσέφεραν και λάμβαναν το διπλάσιο ποσό, λεγόμενο εὐαρχισμόν ή στρήνα (strena). Στη γιορτή των Καλανδών προσφέρονταν χρηματικά δώρα (καλανδικά) και στους γιατρούς, τους σκηνικούς και τους δασκάλους, μη θεωρούμενα, κατά το νόμο, ως μισθός. Την επομένην όμως, 9 η μέρα απ τα Χριστούγεννα, λάμβανε χώρα στο παλάτι το «γοτθικόν», ένα διασκεδαστικό παιχνίδι «μικρὰ ἀναψυχὴ τοῦ βασιλέως καὶ τῶν ἀρχόντων». Το «γοτθικόν», στο οποίο ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος αφιερώνει ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στην Έκθεση «τῆς βασιλείου τάξεως», ήταν ένας πολεμικός χορός μεταμφιεσμένων σε πολεμιστές Γότθων, ανάμνηση του σοβαρού γοτθικού προβλήματος που είχε απειλήσει την αυτοκρατορία 2 αλλά και διείσδυση, κατά κάποιον ήπιο τρόπο, των θορυβωδών εορτών μεταμφιεσμένων στο Παλάτι. Στη μεγάλη αίθουσα των ανακτόρων των επισήμων γευμάτων, τη λεγομένη «τῶν 19 ἀκκουβίτων» όπου οι συνδαιτυμόνες έτρωγαν όχι καθισμένοι, αλλά σε ανάκλιντρα, κατά τη συνήθεια των αρχαίων συμποσίων, δινόταν επίσημο δείπνο. Σ αυτό ὁ μαΐστωρ (:επικεφαλής, καλλίφωνος) τοῦ μέρους τῶν Βενέτων καθόταν στη δεξιά πλευρά της αίθουσας και στην αριστερά ο αντίστοιχος των Πρασίνων, με τις ολιγομελείς αντιπροσωπείες του Δήμου του ο καθένας, παίζοντας τα πανδούρια 3, έγχορδα μουσικά όργανα. Προχωρώντας η λαμπρή συνεστίαση και με νεύμα του αυτοκράτορα προς τον διευθύνοντα το παιχνίδι (ἄρχοντα τῆς θυμέλης, σκηνοθέτη), άνοιγαν δυο θύρες της αίθουσας, που βρίσκονταν απέναντι η μία της άλλης κι εισέρχονταν «οἱ μέλλοντες παῖξαι τὸ γοτθικόν», ανά δυο άνδρες σε κάθε θύρα, μεταμφιεσμένοι σε γότθους, φορώντας ανάποδα τις γούνες τους, με προσωπεία (μάσκες) διαφόρων ειδών και κρατώντας ο καθένας μια μικρή ασπίδα (σκουτάρι) στο αριστερό χέρι και βεργίο, μικρή ξύλινη βέργα, στο δεξί. Αυτοί, μόλις δινόταν το σύνθημα, έτρεχαν προς τη «βασιλική τράπεζα» χτυπώντας τις βέργες στις ασπίδες τους και κραυγάζοντας «τουλ, τουλ». Φτάνοντας σε μικρή απόσταση απ το τραπέζι, σταματούσαν συμπλεκόμενοι μεταξύ τους κι εκτελώντας χορευτικά ένα είδος μπαλέτου, τη «γοτθική φαντασμαγορία» (E. Wellesz), δυο ομόκεντρους κύκλους. Κι αφού έκαναν αυτή την κίνηση τρεις φορές, χωριζόμενοι επέστρεφαν στις θέσεις τους, απαγγέλλοντας τα «γοτθικά» τους (γαύζας, βόνας, βακιδίας), μάλλον ευχές στα λατινικά, παραποιημένα και μη κατανοητά πλέον απ τους πιο λαϊκούς παρισταμένους. Ταυτόχρονα οι κράχτες (χορωδία αυλικών αξιωματούχων και λαϊκών) με τα πανδούρια (ταμπουράδες) συμπλήρωναν το οικείο μέλος. Οι μαΐστορες των Δήμων και οι παρευρισκόμενοι στο δείπνο πολίτες έλεγαν το «ἀλφαβητάριν», δηλ. μια ακροστιχίδα που άρχιζε με τα γράμματα του αλφαβήτου και περιείχε ευχές στον βασιλέα. Τα τραγούδια των Δήμων έμοιαζαν με τις επευφημίες στον αυτοκράτορα «Ἀηττήτῳ Θεοῦ παλάμῃ ἐστέφθητε, δεσπόται, οὐρανόθεν. Βραβεῖον νίκης ὤφθητε, κοσμοπόθητοι εὐεργέται. Γενναῖοι ὤφθητε τοῖς ἐναντίοις, δωρούμενοι τοῖς Ρωμαίοις ζωηφόρους εὐεργεσίας» με συνηθισμένη κατάληξη την ευχή «Πολυχρόνιον ποιήσοι ὁ Θεὸς τὴν ἁγίαν βασιλείαν σας». Όταν τελείωναν τα τραγούδια, οι μεταμφιεσμένοι σε Γότθους επαναλάμβαναν το χορό, τους χτύπους των βεργών στις ασπίδες και τις κραυγές «τουλ, τουλ». Χορεύοντας περικύκλωναν και τους επικεφαλής των Δήμων, πήγαιναν ξανά προς τη «βασιλική τράπεζα», χτυπώντας τις ασπίδες, κραυγάζοντας κι αποχωρούσαν από την αίθουσα τρέχοντας. Μετά απ αυτούς εξέρχονταν κι οι αντιπροσωπείες των Δήμων με τους επικεφαλής τους και τους οργανοπαίχτες (πανδουριστές). Από όλες τις παραπάνω αναφερθείσες εορταστικές συνήθειες των βυζαντινών, μπορεί να προκύπτει κάποια διάσταση ανάμεσα στους εορτασμούς στο παλάτι (ας μην ξεχνάμε ότι τη ζωή του αυτοκράτορα ρύθμιζε μια ακολουθία εκκλησιαστικών και δημοσίων τελετών) και στο λαό, που και στο Δωδεκαήμερο τηρούσε συνήθειες μεταδιδόμενες από γενιά σε γενιά, αναγόμενες σε παλαιότατες εποχές της παγανιστικής θρησκείας. Όμως η δύναμη του Χριστιανισμού και ειδικά της Ορθοδοξίας διέπλασε στην πορεία ένα τυπικό και έθιμα που περιέκλεισαν όλο το πνεύμα της αγάπης, της προσφοράς και της ανανεωμένης ελπίδας. Κι αυτό, από κείνες τις απαρχές ως τις μέρες μας, τα χρόνια πριν την παγκοσμιοποίηση, αγγίζει βαθιά πονεμένες κι υποφέρουσες υπάρξεις, τέτοιες χρονιάρες μέρες Τόσο που σήμερα πια τις νοσταλγούμε, με τρόπο και ένταση που δε γίνεται ν αμφισβητηθούν ή να προσπεραστούν Δ.Χ.Π. Γλωσσάρι Ακκουβίται: συνδαιτυμόνες. Καγκελάριος: (λατ. Cancellarius) γραμματέας των ρωμαϊκών δικαστηρίων. Κέραυλος: ὁ, στρατιωτική σάλπιγγα κατασκευασμένη από κέρας ζώου. Μαΐστωρ: (λατ. Magister): ο δάσκαλος του ανώτερου σχολείου στα βυζαντινά χρόνια, αλλά της εκκλησιαστικής χορωδίας κατά τους χρόνους εκείνους. Οστιάριος: (λατ. Ostiarius, απ τη λ. ostium: πόρτα): Εκκλησιαστικό αξίωμα της βυζαντινής περιόδου που οι αρμοδιότητές του συνδέονταν με αυτή τη λέξη. Αξίωμα συνήθως που έφεραν ψάλτες κι αναγνώστες, κάποτε κι ιερείς. Μεταξύ των καθηκόντων του, η απαγόρευση εισόδου στην εκκλησία ατόμων μη ευπρεπώς ενδεδυμένων, ή γενικά θεωρούμενων ασεβών. Βοηθούσε επίσης τους αρχιερείς στην τέλεση της λειτουργίας κρατώντας την ποιμαντορική ράβδο ή το Ευαγγέλιο κατά την ανάγνωσή του από τον αρχιερέα και, τέλος, ήταν υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης κατά τη χειροτονία επισκόπων. Πανδουρίς: έγχορδο μουσικό όργανο των Βυζαντινών με 3 χορδές διπλές, ταμπουράς. Πατρίκιος: (λατ. Patricius) υψηλόβαθμος αξιωματούχος των ανακτόρων. Πραιπόζιτος: (λατ. Praepositus): Ανώτατο αξίωμα των τελευταίων χρόνων της Αυτοκρατορίας, απονεμόμενο αρχικά σε ευνούχους. Επόπτης, ή προϊστάμενος των υπηρεσιών του παλατιού κι ανώτατος αυλικός αξιωματούχος. Πρωτοεμφανίζεται στην πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Τον αντικαθιστά ο παρακοιμώμενος στα καθήκοντά του, από τον 6 ον αι. κι οι αρμοδιότητές του περιορίζονται. Αποκτά χαρακτήρα τιμητικού τίτλου, διατηρήθηκε ως τον 11 ον αι. γαύζας= χαίρεσθε, βόνας =καλαί, βίκηδας= γειτονεῖαι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Αδαμάντιος Αδαμαντίου, «Η 1 η Ιανουαρίου εις το Βυζάντιον», σε εφημ. «Έθνος», 2 Ιανουαρίου Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Στ και Β, Εν Αθήναις Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος, De cerimoniis, εκδ. A. Vogt, 1939, II, (1). Στήβεν Ράνσιμαν, Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ. Δέσπ. Δετζώρτζη, ΟΕΔΒ, Αθήνα Ψευδο-Κωδινός, De officiis. E. Wellesz, «Η βυζαντινή μουσική και λειτουργία», σε Παν/μιο Καίμπριτζ, Η Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Ν. Σαούλ, τ. ΙΙ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα Κατά τα τέλη του 4 ου, αρχές του 5 ου αι., Γότθοι είχαν διεισδύσει σε σημαντικές στρατιωτικές θέσεις του Βυζαντίου κι ασκούσαν έλεγχο κι επιρροή σε μερίδα του στρατεύματος. Οι αυτοκράτορες Αρκάδιος, Μαρκιανός και, κυρίως, ο Λέων ο Α, αντιμετώπισαν το ζήτημα με αποφασιστικότητα, δίνοντας και το τελικό κτύπημα στον έλεγχο που ασκούσαν οι Γερμανοί στην Αυλή της Κων/πολης. 3 Κατά τον Φ. Κουκουλέ, ο πανδουριστής στα βυζαντινά χρόνια ήταν γενικά ο οργανοπαίχτης και ειδικώτερα ο σαλπιγκτής του Ιπποδρόμου.

16 16 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΑΣ Το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την έκδοση του προηγούμενου φύλλου μας ήταν μικρό και δίχως σημαντικές ειδήσεις για τον τόπο μας. Έτσι, δεν ήταν πολλά και τα δημοσιεύματα που μας αφορούν. Μάλιστα, σχεδόν στο σύνολό τους, αναφέρονται σε δυο θέματα: στο προηγούμενο φύλλο των «Α.Ν.» και στη Γενική Συνέλευση του Συλλόγου μας της 14ης Δεκεμβρίου. Ας τα δούμε πιο συγκεκριμένα: Στο αναρτήθηκε το τελευταίο (94) φύλλο των «Α.Ν.», στις 30 Οκτωβρίου. Το ίδιο έγινε και στο e-hani.blogspot.gr, στις 29 Οκτωβρίου και στο vimaiteas.blogspot.gr στις 2 Νοεμβρίου. Απ αυτά αναδημοσιεύθηκε και σε άλλα ιστολόγια (blogs) και έξω από τον Νομό μας. Στο karteria1.blogspot.gr μπορεί να μην αναρτήθηκε όλη η εφημερίδα αλλά αναδημοσιεύθηκαν δυο κείμενα από το συγκεκριμένο φύλλο. Το ένα με τίτλο «Αγία Ευθυμία: Με αργούς ρυθμούς προχωράνε τα έργα στο παλιό σχολείο» ( ) και το άλλο με τίτλο «Αγία Ευθυμία Ιστορίες της αγοράς Ice Cream» ( ). Στο karteria, επίσης, ανέβηκε και το κείμενο με τίτλο «Η συνάντηση του Γιάννη Σκαρίμπα με τη Μελίνα Μερκούρη» ( ). Η ανακοίνωση για τη Γενική Συνέλευση του Συλλόγου μας αναρτήθηκε στο amfissaface.gr ( ), στο ( ), στο vimaiteas.blogspot.gr ( ), > Γράφει ο: Σπύρος Κυριάκης στο ( ), στο karteria1.blogspot.gr ( ), στο polydrososparnassou.blogspot.gr ( ), στο fokidatv.blogspot.gr ( ) και στο e-hani.blogspot.gr ( ) και δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΩΡΑ ΤΗΣ ΦΩΚΙΔΑΣ [φύλλο 2092/(13-14)-12-14). ΣΤΟΝ ΣΥΜΕΩΝ ΣΤΑΜΠΟΥΛΟΥ ΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ ΕΡΓΟΥ ΞΕΝΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Την 1η Οκτωβρίου 2014, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών (Ίδρυμα Ωνάση), πραγματοποιήθηκε η τελετή απονομής των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων 2013 που αφορούν εκδόσεις του Την τελετή διοργάνωσε το Υπουργείο Πολιτισμού. Μεταξύ των τιμωμένων προσώπων ήταν και ο γνωστός σε όλους μας, φίλος του Συλλόγου και του χωριού μας, ο φιλόλογος - νεοελληνιστής Συμεών Σταμπουλού. Ο Συμεών Σταμπουλού και ο Διονύσιος Καψάλης έλαβαν εξ ημισείας, με ομόφωνη απόφαση, το «Βραβείο Μετάφρασης έργου ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα». Ο Συμεών έλαβε το βραβείο για την μετάφραση του έργου «Ελεγείες από τον Ντουίνο» του Ρίλκε (Εκδόσεις Στιγμή) και ο Διονύσης Καψάλης για την μετάφραση του έργου «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας» του Σαίξπηρ (Εκδόσεις Άγρα). Στην εισήγηση για την βράβευση του Συμεών Σταμπουλού διαβάζουμε μεταξύ άλλων: «Ο Συμεών Σταμπουλού με γνώση και σεβασμό, αλλά κυρίως με θαυμαστή γλωσσική δημιουργικότητα ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις του πρωτοτύπου καταθέτοντας στα ελληνικά μια ολοκληρωμένη μεταφραστική εκδοχή των Ελεγειών, η οποία μεταφέρει στον αναγνώστη τους πολυσήμαντους προβληματισμούς της ριλκικής ποίησης τηρώντας ταυτόχρονα το υψηλό λυρικό ύφος. Οι Ελεγείες δεν μεταφράζονται για πρώτη φορά στα ελληνικά, αντιθέτως έχουμε ήδη από το 1932 έως σήμερα μια σειρά μεταφραστικών εκδοχών, ορισμένες από τις οποίες πολύ αξιόλογες. Ο Σταμπουλού διαλέγεται με τις προηγούμενες αυτές εκδοχές, δίνοντας όμως το δικό του ξεχωριστό στίγμα, το οποίο η Επιτροπή έκρινε ομόφωνα άξιο βράβευσης: ο ελληνικός ποιητικός λόγος αποδίδει το πνεύμα του Ρίλκε με τρόπο που αυτός γίνεται προσιτός στο αναγνωστικό κοινό, την ίδια στιγμή που λειτουργεί, όπως είναι το ζητούμενο, αυτόνομα στα πλαίσιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας». Είμαστε περήφανοι που μεταξύ των φίλων μας περιλαμβάνεται ο Συμεών Σταμπουλού, ένας τόσο σημαντικός άνθρωπος του πνεύματος και συνάμα τόσο απλός. Είμαστε τόσο τυχεροί που τον έχουμε συμπαραστάτη κάθε χρόνο στα Σκαρίμπεια. Τον συγχαίρουμε για τη δίκαιη βράβευση, που αποτελεί αναγνώριση της μέχρι σήμερα σημαντικής συγγραφικής πορείας του, και του ευχόμαστε να συνεχίσει για πολλά ακόμη χρόνια να μας προσφέρει δείγματα του πολύ σηματικού πνευματικού έργου του. ΤΡΙΗΜΕΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΓΙΑΝΝΗ ΣΚΑΡΙΜΠΑ Στο θέατρο «Βυρσοδεψείο» (Βοτανικός), από τις 7 έως τις 9 Νοεμβρίου, οι Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ διοργάνωσαν αφιέρωμα στο Γιάννη Σκαρίμπα, με τίτλο την φράση του Σκαρίμπα «Τα γυρίζω ανάποδα για να σταθούνε όρθια». Το αφιέρωμα ήταν στο πλαίσιο των εκδηλώσεων που διοργανώνει η ΝΕΦΕΛΗ για τα 30 χρόνια από τον θάνατο του Γ. Σκαρίμπα. Το καθημερινό πρόγραμμα του αφιερώματος περιλάμβανε: έκθεση με τα «Χαρτονόμουτρα» του Γ. Σκαρίμπα, τις αυθεντικές φιγούρες Καραγκιόζη, φτιαγμένες από τον ίδιο, προβολή του ντοκιμαντέρ «Το σόλο του Γιάννη Σκαρίμπα» του Δημήτρη Γκουζιώτη, μουσική στο φουαγέ του θεάτρου από τους γνωστούς μας Παναγιώτη Σχοινά (πιάνο) και Μαρία Παναγοπούλου (τραγούδι) και την Μαριβάσια Κολλιοπούλου (μαντολίνο) και την θεατρική παράσταση «Θείο Τραγί» (Σκηνοθεσία Δραματουργική επεξεργασία και ερμηνεία: Τάσος Δαρδαγάνης και Μαρία Φλωράτου). Είχαν προηγηθεί διήμερες εκδηλώσεις στις 4 και 5 Νοεμβρίου στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών στη διάρκεια των οποίων διοργανώθηκε ημερίδα με τίτλο «Γιάννης Σκαρίμπας, ένας ιθαγενής του μοντερνισμού», με σκοπό να διερευνηθεί η σχέση του Σκαρίμπα με τη μοντερνιστική γραφή και παρουσιάσθηκε κι εδώ το προαναφερθέν θεατρικό έργο «Το θείο τραγί».

17 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 2015 Βασισμένο, κυρίως σε φωτογραφίες από την Έκθεση των ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΩΝ 2014 κυκλοφόρησε το Ημερολόγιο του 2015 του Συλλόγου μας. Όμορφες εικόνες, από τις πάμπολλλες που χαρακτηρίζουν τον τόπο μας, στολίζουν και αυτό το Ημερολόγιο. Απαραίτητη συντροφιά σε κάθε ξενιτεμένο Αγιαθυμιώτη που, μέσω αυτού, μεταφέρεται νοερά κάθε στιγμή εκεί. Είναι σίγουρο ότι θα αγαπηθεί και θα συντροφεύει τον κάθε παραλήπτη όλο τον χρόνο. ΝΕΟΣ ΑΝΤΙΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΡΧΗΣ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΜΙΧΟΣ Λίγο καιρό αφότου ανέλαβε τα καθήκοντα του Αντιπεριφερειάρχη Φωκίδας ο Γιάννης Ράμμος, υπέβαλε την παραίτησή του στον Περιφερειάρχη Στερεάς Ελλάδας Κώστα Μπακογιάννη. Στη θέση του Αντιπεριφερειάρχη Φωκίδας εκλέχθηκε ο Κώστας Μίχος, πρώτος σε σταυρούς Περιφερειακός Σύμβουλος. Τη θέση του στο Περιφερειακό Συμβούλιο Στερεάς Ελλάδα κατέλαβε ο Χαράλαμπος Κατσαρός. Αλλαγές, όμως είχαμε και στο Δήμο Δελφών. Μετά την ανακατανομή των εδρών, που προήλθε από ένσταση του συνδυασμού ΠΟΛΙΤΕΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ, η ορισθείσα Αντιδήμαρχος Αικατερίνη Καραδήμα Ντούρου (με αρμοδιότητα στη Δ.Ε. Γαλαξειδίου) δεν εκλέχθηκε Δημοτική Σύμβουλος. Έτσι, στη θέση της ως Αντιδημάρχου τοποθετήθηκε ο μέχρι τότε Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Γεώργιος Νάκος και στη θέση του Προέδρου του Δ.Σ. εκλέχθηκε η Λιάνα Πιλάλα Τσακίρη. Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Στο πλαίσιο των εορτασμών των τελευταίων χρόνων θα εορτάσουμε και τη χρονιά που μας έρχεται τον Προστάτη μας Άγιο Ευθύμιο. Ο εορτασμός θα πραγματοποιηθεί την Κυριακή 25 Ιανουαρίου 2015, το πρωί, στην Παναγία Μυρτιδιώτισσα και θα ακολουθήσει στην παρακείμενη αίθουσα του Ιερού Ναού η εκδήλωση με την κοπή της πίτας του Συλλόγου και τις βραβεύσεις των φοιτητών. Φυσικά θα προσφερθούν και φέτος οι πατροπαράδοτοι σαρμάδες και πίτες που θα ετοιμάσουν όσες κυρίες το επιθυμούν και άλλα μεζεδάκια που αγοράζει ο Σύλλογος. Επειδή δεν γνωρίζουμε ποιες κυρίες πρόκειται να προσφέρουν σαρμάδες, πίτες ή οτιδήποτε άλλο σπιτικό φαγητό ούτως ώστε να υπολογίσουμε τι άλλο θα χρειαστεί, παρακαλούμε τις προτιθέμενες να βοηθήσουν να μας ενημερώσουν εκ των προτέρων. Αρκετές φορές είναι τόσα τα προσφερόμενα που οι επιπλέον αγορές αποτελούν σπατάλη που καλό είναι να αποφεύγεται. Σε περίπτωση πραγματοποίησης Εθνικών Εκλογών στις 25 Ιάν. η εκδήλωση θα μεταφερθεί την επόμενη Κυριακή 1 Φεβρουαρίου. Ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΡΑЇΦΟΡΟΣ, Όλμπανυ στον Βασιλιά Ληρ του Σαίξπηρ! Ένα απ τα συγκλονιστικότερα έργα της παγκόσμιας δραματουργίας, ο Βασιλιάς Ληρ του Σαίξπηρ, παίζεται για 2 η χρονιά με επιτυχία από το Λαϊκό Κλασικό Θέατρο του Γιώργου Βούρου στον Κεραμεικό, Θέατρο Βαφείο Λ. Καραλής. Το έργο μεταφρασμένο απ την 1 η έκδοση του 1608, σκηνοθετήθηκε έτσι ώστε ν αποδοθεί η ανύψωση του ανθρώπου ύστερα από την κατάπτωση απώλεια όλων των κεκτημένων αγαθών: στέγης, υγείας, εξουσίας, νεότητας, ομορφιάς, χρημάτων, οικογένειας, κύρους. Στο 10 ο ανέβασμα του έργου στο αθηναϊκό κοινό, εδώ κι 125 χρόνια, ο 20μελής θίασος ενσταλάζει τις θεμελιώδεις και τρομερές αλήθειες της ζωής και του κόσμου στην ψυχή του κοινού, όπως τις περιέκλεισε στο μεγάλο δραματικό του ποίημα ο Ου. Σαίξπηρ, με την πιο ρεαλιστική απόδοση της ανθρώπινης σκληρότητας, πόθων, απατών κι αυταπατών, της τυραννικής εξουσίας, της άδικης δικαιοσύνης, του πόνου και των οδυνών που όλα αυτά σκορπούν. Το ρόλο του Όλμπανυ και του Ιππότη ενσαρκώνει μ επιτυχία ο «δικός μας» Βασίλης Τραϊφόρος. Τον γνωρίσαμε την άνοιξη κι έφερε στη σκηνή της Αγ. Ευθυμίας το «Θείο απ τη Γκιώνα» του Γ. Σκαρίμπα, που τόσο απόλαυσαν μικροί και μεγάλοι στα φετινά Σκαρίμπεια. Τώρα στο «Βασιλιά Ληρ», ο Βασίλης με το ώριμο και μεστό παίξιμό του, πλάθει ξεχωριστά το ρόλο του συζύγου της Γκόνεριλ, της ακόρεστης για εξουσία, κόρης του Ληρ. Η παράσταση που συγκεντρώνει και πολύ νεανικό φοιτητικό κόσμο, σε έναν υποβλητικό χώρο, μας ξαναντάμωσε με τον Βασίλη, που τον είδαμε και τον χειροκροτήσαμε, αλλά και σε μια 2 η βίωση του έργου, με το τέλος της παράστασης, όπου κι ο σκηνοθέτης πρωταγωνιστής, Γ. Βούρος κι άλλοι ηθοποιοί κάθισαν και συζήτησαν απλά κι ανθρώπινα μαζί μας, το κορυφαίο δημιούργημα που μόλις πριν είχαν διδάξει και εμείς παρακολουθήσει Μια παράσταση αξιώσεων κι ένας εξαίρετος φίλος, προσφέρουν ό,τι πρώτιστα έχει ανάγκη ο κλυδωνιζόμενος άνθρωπος στους κακορρίζικους καιρούς μας! Ο Βασίλης συνέγραψε και πρόσφατα έχει εκδοθεί το βιβλίο «ΜΙΜΗΣ ΤΡΑΪΦΟΡΟΣ - ΣΟΦΙΑ ΒΕΜΠΟ, της Eλλάδος παιδιά» του οποίου γίνονται εξαιρετικές παρουσιάσεις στην Αττική και παραέξω. Ελπίζομε σύντομα να το ζήσουμε κι εδώ. Ο Γ. Μπαρμπαρούσης στο ΕΔΠ του Παν/μίου Αθηνών Ο καλός φίλος, διδάκτωρ Φιλοσοφίας και συγγραφέας ιστοριογραφικών κυρίως έργων, Γιώργος Μπαρμπαρούσης προήχθη το καλοκαίρι στην ανώτερη κατηγορία του Ειδικού Διδακτικού Προσωπικού της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, λόγω ειδικών προσόντων. Ο Γιώργος, με ακέραιο ρουμελιώτικο ήθος, από τη Μπαμπίνη της Ακαρνανίας, έχει έρθει και μιλήσει στα Σκαρίμπεια, στην παρουσίαση του 2 ου Ημίτομου της «Φωκίδας της Επανάστασης» του Ευθ. Σταθόπουλου. Έχει επίσης κατ επανάληψη συνδράμει βιβλιογραφικά τις δικές μας έρευνες στα ιστοριογραφικά ζητήματα του τόπου μας και παραέξω και συμπαραστέκεται με κάθε τρόπο στις σχετικές προσπάθειες και δραστηριότητές μας. Τον συγχαίρουμε από καρδιάς, του ευχόμαστε και εις ανώτερα κι είμαστε σίγουροι πως κι από τη νέα του θέση θα προσφέρει ό,τι καλλίτερο στο Παν/μιο, τους φοιτητές, την Εκπαίδευση και τον τόπο.

18 18 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 Ιστορίες της Αγοράς Η Δ.Ε.Η. στο Χωριό μας (Με τις «Ιστορίες της Αγοράς»,περπατάμε στους δρόμους του Χωριού μας, συναντάμε χωριανούς μας των περασμένων χρόνων και μας λένε Ιστορίες τους) > Γράφει o: Γ. «Παλιακός» Σάββατο, είκοσι Ιανουαρίου Μέρα διπλής γιορτής, μέρα χαράς για το Χωριό μας. Μέρα γιορτής γιατί ξημέρωνε η Γιορτή της Μνήμης του Πολιούχου Αγίου του Χωριού μας, του Αγίου Ευθυμίου του Μεγάλου, μέρα χαράς και «γιορτής» γιατί την ίδια εκείνη μέρα η ΔΕΗ άναψε τα φώτα στο Χωριό μας. Ευλογημένη μέρα! Φωτίστηκαν τα σπίτια, φωτίστηκαν οι δρόμοι, φωτίστηκαν και τα μαγαζιά του χωριού. Πάνε, παραμερίστηκαν οι λάμπες πετρελαίου και τα λαδολύχναρα στα σπίτια, πάνε τα λούξ και οι λάμπες ασετυλίνης από τα μαγαζιά. Το χωριό μας φωτίστηκε! Μέρα δικαιολογημένης ικανοποίησης, δικαιολογημένης χαράς και αισιοδοξίας για ένα καλύτερο μέλλον στη ζωή των ανθρώπων. Ένα κοινωνικό αγαθό, από εκείνα που εξασφαλίζουν την άνεση και τον πολιτισμό στους ανθρώπους, έφτασε επί τέλους και στο χωριό μας. Πέρασαν πια τα χρόνια που οι άνθρωποι απόφευγαν να κυκλοφορούν τις νύχτες, μαζεύονταν νωρίς στα σπίτια τους και γύριζαν τις νύχτες στις αυλές, στις αποθήκες, στις αχυρώνες με τα λαδοφάναρα στα χέρια και τα παιδιά διάβαζαν και έγραφαν με το φως της φωτιάς, ακουμπισμένα στο παραστάθι της παραστιάς και οι φλόγες από τα πουρνάρια να καίνε τα πρόσωπά τους. Μαζί με τα πολλά άλλα καλά, που έφερε το ηλεκτρικό ρεύμα στο χωριό μας, έφερε και τα ψυγεία στα νοικοκυριά και στα μαγαζιά και γέμισαν τα τελευταία αυτά με τυριά, σαλάμια, κατεψυγμένα κρέατα και κοτόπουλα. Χόρτασε ο κοσμάκης. Εφτά αρνιά κατεψυγμένα την εβδομάδα ξόδευε ο «Κονιάκος» και άσε τους κιμάδες και τα άλλα κρεατικά. Και από κοντά ο «Καψούλης». Αλλά, το αγαθό που απόλαυσαν και χόρτασαν οι χωριανοί μας με τον ερχομό της ΔΕΗ στο χωριό μας ήταν τα ψάρια. Ψάρια μεγάλα, πολλών ειδών, πολύχρωμα και τραβηκτικά. Μέχρι τότε, άλλος τρόπος συντήρησης τέτοιων τροφίμων δεν υπήρχε. Μόνον τις σ α ρδέλες και τις μ α ρί δες των αδελφών Τσουκάνα ήξεραν και είχαν γευθεί οι άνθρωποι του χωριού μας. Τα «πρώτα» ψάρια ήταν άγνωστα στους πιο πολλούς. Μάλιστα, για τους ανθρώπους του χωριού μας, θεωρούταν ευτυχής συγκυρία, ευλογία Θεού, να φάνε τέτοια ψάρια. Γι αυτό και όταν κατέβαιναν στο Σάλωνα ή στην Ιτιά για τα δικαστήρια, στα παζάρια ή για άλλες υποθέσεις τους, δεν έχαναν την ευκαιρία και πάντα έτρωγαν ψάρια. Όταν μάλιστα γύριζαν στο χωριό και τους ρωρούσαν «πώς τα πέρασαν, τι έφαγαν» εκείνοι συνήθιζαν να απαντούν: «Με το συμπάθιο ψάρια». Ναι, και δεν παρέλειπαν να προσθέτουν πάντοτε και «με το συμπάθιο». Και μάλιστα, λέγοντας τις λέξεις αυτές, ακουμπούσαν την παλάμη τους στο στήθος τους. Υποθέτω, δεν είμαι σίγουρος, ότι με τον τρόπο αυτόν ήθελαν να εκδηλώσουν την μετριοφροσύνη τους για κάτι σπουδαίο, που, κατά την γνώμη τους, είχαν καταφέρει. Αλλά, εκείνο που αφορά την Ιστορία μας αυτή, είναι τούτο: Τα ψαροκέφαλα και τα ψαροκόκκαλα και τα άλλα περιττά και περισσευούμενα από τα μεγάλα κατεψυγμένα ψάρια που κατανάλωναν οι χωριανοί μας τα πέταγαν, μάλλον, καλύτερα, τα άφηναν στα αγκωνάρια των σπιτιών τους για να μαζεύονται οι γάτες, να γίνονται γατοκαυγάδες και να τα βλέπουν οι γείτονες και οι περαστικοί και να τους μακαρίζουν. Για να ειπούμε την αλήθεια, να τους γλωσσοτρώνε! Και πράγματι, άκουγες να λένε: «Τήρα, τήρα να ιδείς! Καλοπερνάει η Θυμιούλα Όλο ψάρια τρώει. Τόρριξε στις καλοφαγιές τώρα τελευταία... σήκωσε κεφάλι η Θυμιούλα». Αυτά και άλλα τέτοια άκουγες να λένε. Και πραγματικά, με το «ηλεκρικό» σήκωσαν κεφάλι οι χωριανοί μας! Καιρός ήταν δά!... Χρονογράφημα Προβολές και υπερβολές Θυμήθηκα σήμερα τα μαθητικά μου χρόνια και τον καθηγητή της Γυμναστικής, τον μακαρίτη σήμερα Μαυροειδή. Τότε που το μάθημα της γυμναστικής το θεωρούσαμε περιττό μάθημα, αγγαρεία. Τότε που ακούγαμε το παράγγελμα της Προβολής, την μετατόπιση δηλαδή του ενός ποδιού προς τα εμπρός και λοξά και ταυτόχρονα ελαφρά λυγισμένο το γόνατο και δεν δίναμε σημασία. Πραγματικά, είναι αλήθεια ότι για μας τότε δεν είχε καμιά σημασία η άσκηση της προβολής. Μια κίνηση, το πόδι βρισκόταν λίγο μπροστά και όλα τέλειωναν. Ποιός έδινε τότε σημασία στην άσκηση της προβολής; Δεν ξέραμε ακόμα από ζωή και όσα ήξερε ο Καθηγητής μας. Αλλά, κάθε τόσο, ο Καθηγητής μας τόνιζε πιο δυνατά το παράγγελμα κι έκανε στους περισσότερους παρατηρήσεις. Ιδιαίτερα σε μένα είχε γίνει εφιάλτης. Όλο «Κριθαραγάνα» και «Κριθαραγάνα» μου φώναζε ο μακαρίτης. Μάλλον ήμουν ανεπίδεκτος μάθησης. Δεν μπορούσα να πετύχω εύκολα την περιώνυμη άσκηση της προβολής. Πού νάξερα ότι η ζωή θα μου επιφύλασσε εκπλήξεις και θα μου θύμιζε εκείνες τις δύσκολες στιγμές μου. Τώρα, χωρίς να το καταλαβαίνω, ο σίφουνας του χρόνου, με το γοργοτάξιδο άτι του την Μνήμη, με φέρνει πάλι στα μακρινά μαθητικά μου χρόνια γιατί > Του Γεωργίου Δ. Αναγνωστοπούλου με μεγάλη, αδικαιολόγητη, βραδύτητα διαπιστώνω ότι ο Καθηγητής μάς γύμναζε καλά στην προβολή, με τις βαθύτερες προεκτάσεις της και δίκαια, πολύ σωστά επέμενε, ξέροντας πολλά, περισσότερα από εμάς για την ζωή που θα συναντούσαμε. Εμείς τότε δεν μπορούσαμε να καταλάβουμε την δύναμη και τα αποτελέσματα της προβολής! Κατά συνέπεια, έπρεπε να δείξω μεγάλη προσοχή για να κερδίσω την ζωή. Πάντως, εκείνος ο φόβος από τις παρατηρήσεις του καθηγητού μας μου άφησε κάποιο «κομπλέξ», ώστε δεν κατάφερα ακόμα, ύστερα από τόσα χρόνια, να συνέλθω και να προσαρμοστώ με την πραγματικότητα. Όμως, οι προβολές, που με την διαφημιστική πρόοδο και τα πολλά καθημερινά παραδείγματα, έγιναν τεράστιες υπερβολές, σε όλους τους τομείς της ζωής σήμερα, βοηθούν αφάνταστα στην επιτυχία. Και τότε μετανιώνω για την αδιαφορία μου στην άσκηση της «Προβολής». Γιατί με την προβολή και τις υπερβολές της καταργούνται οι συντηρητισμοί. Καταρρίπτονται τα «ταμπού» και οι κανόνες έκφρασης. Με λίγα λόγια το άτομο απελευθερώνεται από το κοινωνικό σύνολο ή το κατεστημένο. Χρειάζεται μόνον να φανεί, να υπάρξει το θέμα ή, στο κάτω κάτω, και με λίγη έμπνευση να προκληθεί, να δημιουργηθεί. Άλλωστε, αποτελεί κοινή διαπίστωση στην εποχή μας ότι η προβολή συνοδεύεται συνήθως από τόλμη αδιάντροπη και θάρρος που ξεπερνά το θράσος, ιδιότητες, «προσόντα», που διευκολύνουν πολλούς για να πετύχουν τον αντικειμενικό τους σκοπό. Έτσι, με πολλή φαντασία και περισσότερη τόλμη οι άνθρωποι αυτοί σχεδιάζουν το «πλάνο ενέργειας» και ξεκινούν πρόσχαροι και αισιόδοξοι με την βεβαιότητα ότι ο στόχος τους θα επιτευχθεί σύντομα και μάλιστα στην πρώτη φάση της επιχείρησης αστραπής. Τότε, με ταχύτητα φωτός, όλοι σε συνωστισμό προβάλλουν και υπερβάλλουν. Φαίνεται ότι στην εποχή μας παράγεται μ αυτό το άτεχνο θέατρο της υπερβολής το νέο τεχνικό οξυγόνο, που έχει θεαματικά αποτελέσματα σε επιτυχίες, αλλά και σε αναρριχήσεις. Επειδή, λοιπόν, φοβούμαι την παρενέργεια, δηλαδή το Καλαμο - καβάλημα, ευσεβάστως ζητώ συγγνώμη και καταργώ την προβολή μαζί με τη αδελφή της την υπερβολή, έστω κι αν, όπως αποδείχνεται καθημερινά, ο Γυμναστής μας είχε δίκιο που επέμενε τόσο πολύ σ αυτήν την άσκηση της Προβολής. Αγία Ευθυμία, Σκαρίμπεια 2014

19 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Στην Ιερή μνήμη των ηρωίδων του Ζαλόγγου (210 χρόνια από τότε ) «Πάνω στης αιωνιότητας το Βράχο οι κρινοδάκτυλες αγγελικά χορεύουν κι είν ο γκρεμός τους τώρα αθανασία» ΣΩΤ. ΣΚΙΠΠΗΣ > Του Γεωργίου Δ. Αναγνωστοπούλου Στις ματωμένες πτυχές της Ιστορίας μας ξεχωρίζει τραγικό το μεγαλείο της θυσίας τους. Στην πράξη τους μην αναζητήσουμε υπολογισμούς και λογικοκρατούμενες πρακτικές. Δεν περισσεύει χώρος. Μην βασανιστούμε να δώσουμε απαντήσεις στα στενόκαρδα «γιατί» μας. Αυτά δεν έχουν θέση. Εδώ υπάρχει μόνο η δύναμη αποκοτιάς, υπέρλογης «τρέλλας». Υπάρχει η μέθη της καρδιάς, που τις παραδίδει «άνευ όρων» στο δρόμο της θυσίας. Σαν βρέθηκαν πάνω στο βράχο του Ζαλόγγου οι 56 (κατ άλλους 57 ή 63) Σουλιώτισσες, δεν ταλαντεύθηκαν στο σταυροδρόμι ζωής ή θανάτου. Δεν περίμεναν την Αρετή και την Κακία να τους δείξουν ποιό μονοπάτι πρέπει να βαδίσουν. Αυθόρμητα, χωρίς δισταγμούς, προκρίνουν την οδό της θυσίας. Έτσι οδεύουν αυτόκλητες, αδείλιαστες στο θάνατο. Όχι γιατί περιφρονούν την ζωή. Αλλά γιατί η ζωή αξίζει πολύ, μόνον όταν οδηγεί στην αθανασία. Από μικρά παιδιά τις θαυμάσαμε τις ηρωίδες του Ζαλόγγου. Κρεμαστήκαμε από τα χείλη του δασκάλου μας, σαν μας διηγόταν τους αγώνες των Σουλιωτών με τον Αλή Πασά και τους Τουρκαλβανούς το Χορέψαμε τον στερνό χορό τους τραγουδώντας κι εμείς το «έχε γειά καημένε κόσμε, έχε γειά γλυκιά ζωή...». Προφέραμε τα λόγια τους, τις αναπαραστήσαμε στο πήδημα του θανάτου. Και νιώσαμε εθνική υπερηφάνεια, γιατί είμαστε απόγονοί τους. Όλα αυτά όμως τότε σαν ήμαστε παιδιά, στη σκηνή του σχολείου, κάτω από τα φώτα των προβολέων, με τα χειροκροτήματα του κόσμου να συνοδεύουν τις εκδηλώσεις προς τιμή τους. Τάχα τώρα που μεγαλώσαμε, τώρα που μορφωθήκαμε, που ωριμάσαμε, μπορούμε να ιδούμε γυμνή την πραγματικότητα, με όλο το τραγικό της περιεχόμενο; Μπορούμε να καταλάβουμε την φοβερή θέση, στην οποία βρέθηκαν; Σ έναν τόπο απαρήγορο; Σ έναν χώρο ανθρώπινης απουσίας και ανύπαρκτης βοήθειας; Μέσα στο άγριο καταχείμωνο; Σε χρόνο μηδέν να πρέπει ν αποφασίσουν, έχοντας κοφτερό σαν τα βράχια μπροστά τους το δίλημμα: Ή ζωή με τις χαρές και τις ομορφιές και τις υποσχέσεις ή τον θάνατο, που τους εξασφάλιζε την τιμή τους και την αιωνιότητα, που έβαζε τέλος στα καταχθόνια σχέδια του εχθρού. Ελεύθερα διαλέγουν τον θάνατο, για να ζήσουν αιώνια. Για να μείνουν για πάντα πιστές στον Χριστό και στην Ελλάδα. Η υπέρλογη απόφασή τους ξεπερνά τα ανθρώπινα δεδομένα. Γι αυτό και κέρδισαν βαρύτιμο στεφάνι αστραφτερής δόξας. Γι αυτό και οι ψυχές τους έγιναν θείες πνοές, άξιες κάθε τιμής και σεβασμού. Στις 23 Δεκεμβρίου (κατ άλλους ιστορικούς στις 21), ημέρα μνήμης της ιερής θυσίας τους, ίσως δεν μπορέσουμε ν ανεβούμε τα 410 σκαλοπάτια, για να φθάσουμε στο βράχο του Ζαλόγγου, που η ευγνωμοσύνη των Πανελλήνων τους έστησε εκεί Μνημείο. Όμως, σίγουρα μπορεί να φτερουγίσει η ψυχή μας στον τόπο της θυσίας τους. Τους χρωστάμε πολλά για την ελεύθερη Πατρίδα που μας κληροδότησαν. Θα μας διδάσκει η πράξη τους ποιά Πατρίδα πρέπει να παραδώσουμε. Τα δαφνόκλαδα της ευγνωμοσύνης μας ας τα καταθέσουμε με ιερό δέος, με της συνέχειας το χρέος σε απάντηση στους όψιμους πλαστογράφους «ιστορικούς» μας, τους Προκρούστες της Ιστορίας των προγόνων μας, που θέλησαν να κηλιδώσουν την Ιερή Μνήμη τους, αποδίδοντας το γεγονός της θυσίας τους σε «παραμύθι της Ιστορίας». Αγία Ευθυμία, Χριστούγεννα 2013 Προσευχὴ Χριστουγεννιάτικη Χριστούγεννα! Ὅλος ὁ χριστιανικὸς κόσμος γιορτάζει, Χριστέ μου, τὴ γέννησή Σου. Γιορτάζει καὶ πανηγυρίζει καὶ χαίρεται καὶ ἀνταλλάσσει εὐχές. Ὅμως, Κύριέ μου, προβληματίζομαι! Γιορτάζει συνειδητὰ ἢ ἀπὸ συνήθεια, ἐπειδὴ ἔτσι πράττουν ὅλοι, σὰν κατευθυνόμενες μαριονέττες ἀπὸ τοὺς ἐμπορικοὺς καταναλωτικοὺς κύκλους; Συμμετέχει σὲ μιὰ γιορτὴ ἀγαπημένου προσώπου, στὴ γέννηση τοῦ ἐφετοῦ τῆς καρδιᾶς ὅλων τῶν Ἁγίων καὶ Μαρτύρων τῆς πίστεως μας, ὅπως Ἐσύ, μὲ ἐπίγνωση ποὺ ἔχει βάθος καὶ πολλαπλασιάζει τὴ χαρὰ ἢ γιορτάζει ἐπιδερμικὰ γιὰ κάτι ποὺ δὲν τὸν συγκινεῖ, δὲν δονεῖ τὰ σωθικά του; Φοβοῦμαι πῶς ἰσχύει τὸ δεύτερο. Τότε πρὸς τί οἱ στολισμοὶ καὶ οἱ φωτοχυσίες; Πρὸς τί τὰ ἐπίσημα δεῖπνα καὶ τὰ γέλια; Δὲν εἶναι ὑποκριτικά; Συγχώρεσέ μας, καλέ μας Χριστέ! Γιορτάζουμε τὰ γενέθλιά Σου χωρὶς ἐσένα. Πήραμε τὸ ὄνομά Σου καὶ κτίσαμε πάνω Του ἔθιμα καὶ γλέντια. Ἐσένα σὲ βάλαμε στὸ περιθώριο καὶ σὰν εἰδωλολάτρες στολίζουμε χριστουγεννιάτικα δένδρα, στολίζουμε βιτρίνες, στολίζουμε δρόμους, στολίζουμε τὰ σπίτια μας, ἀλλὰ καμμιὰ μέριμνα γιὰ στολισμὸ τῆς καρδιᾶς μας. Αὐτὴν ποὺ μᾶς ζητᾶς Ἐσύ, νεογέννητε Χριστέ μας, νὰ Σοῦ δώσουμε σιγοψελλίζοντας στὰ αὐτιά μας: «Υἱέ μου, δός μοι σὴν καρδίαν» (Σοφ. Σολ )! Ζητᾶς, Χριστέ μου, τὴν καρδιά μας, ἀλλὰ μὲ διάκριση. Δὲν τὴν ἀπαιτεῖς. Θέλεις μόνοι μας νὰ Σοῦ τὴν δώσουμε. Θέλεις νὰ μᾶς ἐπισκεφθεῖς καὶ νὰ κατοικήσεις μαζί μας. Νὰ μᾶς μεταβάλλεις μὲ τὴ χάρη Σου καὶ νὰ μᾶς θεώσεις. Ὁποία τιμὴ γιὰ ἐμᾶς! Ὁποία ἐξύψωσις! Ὁποῖος ἐξαγιασμός, ἀλλὰ καὶ ὁποῖο προνόμιο! Εἴμαστε ἄθλιοι, Χριστέ μου! Δὲν κατανοοῦμε τὴν τιμὴ ποὺ μᾶς ἔχεις κάνει! Δὲν κατανοοῦμε τὸ πόσο προνομιούχους μᾶς ἔχεις καταστήσει! Θέλουμε νὰ γιορτάζουμε χωρὶς Ἐσένα. Ἡ παρουσία Σου μᾶς εἶναι ἐμπόδιο στὶς φαῦλες καὶ πονηρὲς συνήθειές μας. Θέλουμε, οἱ τυφλοὶ ἀπὸ ἁμαρτίες νὰ γιορτάζουμε σὲ φωταγωγημένη ἀτμόσφαιρα, μὲ λαμπιόνια καὶ βεγγαλικὰ καὶ ὄχι μὲ φωταγωγημένες καρδιὲς ἀπὸ μετάνοια, συμπόνοια, ἀγάπη, ἐλεημοσύνες. Γιορτάζουμε Ἐσένα ποὺ ποτὲ ἀληθινὰ δὲν γνωρίσαμε «ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ» (Ἰωάν, δ 23), ἀφοῦ δὲν εἴδαμε καὶ ἐξακολουθοῦμε νὰ μὴν βλέπουμε τὴν παρουσία Σου στὰ πρόσωπα τῶν συνανθρώπων μας, τῶν ἀδελφῶν μας ποὺ πάσχουν, ποὺ ὑποφέρουν, ποὺ στεροῦνται τὰ ἀναγκαῖα, ἐνῶ ἐμεῖς σπαταλοῦμε αὐτὰ ποὺ μᾶς ἔδωσες σὲ περιττὰ πράγματα. Δὲν σὲ ἀγαπᾶμε, Χριστέ μου, καὶ ἂς γιορτάζουμε τὴ γιορτή Σου. Εἴμαστε Χριστιανοὶ κατ ὄνομα, χωρὶς πνευματικὴ ἀναγέννηση. Εἴμαστε Χριστιανοὶ χωρὶς Ἐσένα ἰδιοκτήτη τῆς καρδιᾶς μας. Καὶ μετὰ διερωτώμεθα γιατὶ ἡ κρίση τῆς κοινωνίας μας! Παιδαγώγησέ μας, Χριστέ μου, ὅπως Ἐσὺ θέλεις, ἀλλὰ μὴ συνερισθεῖς τὰ ἄνομα πλάσματά σου. Τὸ δῶρο Σου πρὸς ἐμᾶς στὴν γιορτή Σου ἂς εἶναι νὰ μᾶς ἀξιώσεις νὰ Σὲ ἀγαπήσουμε. Νὰ σὲ ἀγαπήσουμε, γιὰ νὰ νιώσουμε τὴν πραγματικὴ χαρὰ τῆς γιορτῆς Σου, νὰ ζήσουμε μὲ νόημα τὰ γενέθλιά Σου! Βοήθησέ μας νὰ ἐνδοσκοπήσουμε νὰ ἔλθουμε σὲ περισυλλογὴ καὶ αὐτοσυγκέντρωση νὰ ἐγκαταλείψουμε τὸ σκοτεινὸ παρελθόν μας καὶ νὰ χαράξουμε μαζί Σου τὸ ἀνεξίτηλο μέλλον μας μὲ πνεῦμα ἥσυχο καὶ ἀτάραχο, μὲ ἐμπιστοσύνη σὲ Σένα, τὴν ὄντως Ἀγάπη, ποὺ ἦλθες στὴ γῆ μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ μᾶς ἀνεβάσεις στὸν οὐρανό, γιὰ νὰ γιορτάζουμε μόνιμα μαζί Σου καὶ νὰ Σὲ δοξολογοῦμε μαζὶ μὲ τοὺς Ἀγγέλους Σου ψάλλοντας ἀδιάκοπα: «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (Λουκ. β 14). Χαραλάμπης Μ. Μπούσιας, Μέγας Ὑμνογράφος τῆς τῶν Ἀλεξανδρέων Ἐκκλησίας

20 20 OKTΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2014 ΒΡΑΔΙΑ ΚΑΡΑΟΚΕ Από το προηγούμενο φύλλο των «Α.Ν.» σας οφείλουμε μια εκδήλωση η οποία δεν περιλαμβανόταν στο πρόγραμμα των ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΩΝ και η οποία πραγματοποιήθηκε μετά την ολοκλήρωσή τους. Μιλάμε για την «βραδιά καραόκε», μια ιδέα του Νίκου Ξένου, αρραβωνιαστικού της Ανδριανής Μπαρτσώτα, η οποία έγινε αμέσως αποδεκτή από τη νεολαία.ο Νίκος πρόσφερε τον σχετικό εξοπλισμό και ανέλαβε ο ίδιος την οργάνωσή της. Ήταν μια βραδιά«αποχαιρετισμού» των εκδηλώσεων που είχαν ολοκληρωθεί και του καλοκαιριού που έφευγε αλλά συνάμα κι ένα «εναρκτήριο λάκτισμα» για τον σχεδιασμό των επόμενων ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΩΝ. Η μέρα (ή μάλλον το βράδυ) βρέθηκε: ήταν η Δευτέρα 18 Αυγούστου και στις κερκίδες του προαυλίου του Σχολείου συγκεντρώθηκαν πολλοί νεολαίοι αλλά και μεγαλύτεροι. Άλλοι είχαν έρθει για να δοκιμάσουν την τύχη τους στο καραόκε κι άλλοι για να απολαύσουν τους υποψήφιους τραγουδιστές. Ο Σύλλογος πρόσφερε αναψυκτικά και σνακς.ο Νίκος ετοιμάσθηκε κι αναζητούνταν οι πρώτοι, οι τολμηροί, που θα ξεκινούσαν. Φαίνεται ότι κάποιοι ήταν, ήδη, έτοιμοι. Πρώτος ο Σωτήρης Φωτίου (1), με πολλή άνεση, ανέβηκε στην εξέδρα και τραγούδησε το «ντάρι - ντάρι». Η Ανδριανή Μπαρτσώτα (2), που τον διαδέχθηκε, τραγούδησε το «μπήκαν τα γίδια στο μαντρί». Δυο πολύ ωραίες παρουσίες, για αρχή, που ενθάρρυναν και τους νεότερους να τολμήσουν. Επειδή «το μήλο πέφτει κάτω από τη μηλιά», ακολούθησε ο μικρός Κων/νος Φωτίου (3), γιος του Σωτήρη, ο οποίος τραγούδησε τη «λυγαριά». Μια παρέα μικρών κοριτσιών στη συνέχεια, η Κωνσταντίνα Καραηλιά, η Χρυσούλα Λητώ Κυριάκη, η Κατερίνα Σολδάτου και η Αναστασία Σολτάτου (4α και 4β), τραγούδησαν το «πόσες χιλιάδες καλοκαίρια». Είχε έρθει η ώρα του Δημήτρη Παππά (Ρόκα) (5) ο οποίος, χωρίς να ανέβει στην εξέδρα, είπε ένα τραγούδι της Γλυκερίας. Ακολούθησε ένα πολύ καλό ντουέτο από την Μαρία Ντούρου και την Κατερίνα Φωτίου (6) οι οποίες τραγούδησαν «το άγαλμα». Ο Νίκος «επί τω έργω» και οι Πρόεδροι παρακολουθούν Απολαμβάνουν κάποιους φίλους τους και περιμένουν την σειρά τους α 4β 6